Karta 95

O

D

K

R

Y

W

A

N

I

E

H

I

S

T

O

R

I

I

95 wiosna

2018

Cena 15 zł (w tym 5% VAT)

nr indeksu 363774

BAGAŻ POLSKI Kraj po zamachu (1926–32) Węgierka w linii frontu Akcja Sahryń (1944)

FOT. NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE

ZACIERANIE GRANIC

P

olska jest diasporą. Nie monogeniczną społecznością, wpisaną po wojnie przez Stalina w zamkniętą strukturę Europy, lecz bytem kulturowym, rozproszonym w świecie. Czasem wzniosłym, czasem podrzędnym, ale bez wątpienia samoistnym, przynoszącym podczas historycznych procesów w Europie zjawiska o charakterze uniwersalnym – jak przełamania porządku sowieckiego w latach 1920 i 1980. Emigracyjne fale szły zwykle z Polski w trybie przymusowym, raczej w aurze ucieczki niż swobodnego wyboru, lecz choć rozeszły się szeroko, często odchodzący w nich zachowywali własną tożsamość, a nie ją tracili.

Samookreślanie się polskich emigrantów zależne było zwykle od stanu ojczyzny. Nie tyle od jej zmiennego miejsca na mapie, co od kondycji państwa. Zabory i ich cienie w II RP, trauma II wojny i długotrwałość niegojonych ran, bezkształt Peerelu i siła jego nierzeczywistości – definiowały tych, którzy wyjeżdżali. Im mniej realna czy mocniej pacyfikowana Polska, tym sztywniejszy gorset diaspory. Jako niesiony przez świat obowiązek, stawała się bardziej garbem niż marzeniem. A jednak, mimo trudnej z dystansu osobistej identyfikacji, tak wielu jej z siebie nie wyparło.

Nacjonaliści krzyczeli (nadal krzyczą): „Wielka Polska!”, stanowiąc sobą kraj mały i zatęchły; taka też Polska bywała naprawdę.

A w istocie podstawą jej międzynarodowego znaczenia okazuje się gotowość społeczeństwa do otwierania się, nie zamykania. Gdy tylko zmniejsza się propagandowa mitologizacja kraju, słabną fasadowe deklaracje patriotycznego oddania, pojawia się w wyrosłych zeń ludziach radość z jego istnienia, niezależnie od ich miejsca pobytu. Pod politycznie naznaczoną powierzchnią czuje się naturalny puls żywej, kulturowej polskości. Polskę liczoną nie wymiarami granic,

Gdynia, 1928. Zaokrętowanie emigrantów

lecz skalą uznania jej tożsamości, tworzą wszyscy, którzy ją w sobie niosą – gdziekolwiek są.

Polak w swoim państwie stanowi jego część, niezależnie od własnej opinii na jego temat. Inaczej emigrant – jest nosicielem Polski osobistej, której byt niepodległy oznacza stan indywidualny. W tym sensie całe sto lat od odzyskania niepodległości mogło mieć w diasporze większą trwałość niż w kraju, gdzie w półwieczu po wrześniu 1939 Niepodległa była ledwie postulatem. „Na wygnaniu” stan wyzwolenia objawiał się czasem znacznie mocniej niż w ojczyźnianych deklaracjach nad Wisłą – pod warunkiem, że udawało się tam zdjąć z siebie ciężar przypisania, traktowanego jak sytuacyjna konieczność.

Od dekady mamy otwarte granice na zachodzie, północy i południu, półotwarte na wschodzie. Niepokoje, że doprowadzi to do zatarcia polskiej odrębności czy zalania nas obcą kulturą, okazały się zbędne; żadna zewnętrzna siła nikogo tu nie wynaradawia. Odwrotnie – współistnienie z innością dookreśla nas lepiej, formatuje przez język czy uczciwie traktowaną historię. Otwartość na świat nie zagraża, gdy ma się gwarantowane granice i jednoznaczną przynależność do europejskiej federacji. Otwartość kraju przywraca mu emigrację, która nie tyle „może wrócić”, co „wszędzie jest Polską”.

Przeminęły geopolityczne powody wychodźstwa; dzisiejsze niewygody nie mają takiej rangi. Można swobodniej wybierać: miejsce pobytu, własną obecność w życiu publicznym, przynależność do grupy narodowej. To, że równie dobrze można wybrać Polskę w niej lub poza nią, czy też ją odrzucić – bez piętna zdrajcy, stanowi szansę. By wreszcie, po cierpiętniczych dekadach, wyzwolić się z polskich kompleksów, wyjść z cienia dawnego przymusu historii, poczuć swobodę wyboru drogi. Od siebie nie odejdziemy, skoro najdalej rzuceni emigranci, nawet spośród tych najgorzej tu potraktowanych – nie odeszli.

Zbigniew Gluza

2018

DZIENNIKI // LIST Y // WSPOMNIENIA NIEZNANE ZDJĘCIA // DOKUMENT Y DYSKUSJE // RAPORT Y // REPORTAŻE

PRZEDWOJNIE

POWOJNIE

II RZECZPOSPOLITA

SPEKULANCI 1946

Marta Markowska

Zmierzch pomajowy

Narastający kryzys państwa i demokracji po przewrocie wojskowym 1926 roku KONTEKST Andrzej Chojnowski

Za żywienie wroga

Konsekwencje starcia z państwowym monopolem handlowym

62

AERONAUCI 1936 Stanisław Brenk, Antoni Janusz

Baloniada

Leszek Nurzyński

42

64

NOWA HUTA 1950–55

FOT. ARCHIWUM POLSKIEJ MISJI KATOLICKIEJ W ANGLII I WALII / OK

FOT. NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE

Powietrzna katastrofa na sowieckim pustkowiu

116

FOT. IRENA JAROSIŃSKA / OK

95

Maria Krawczyk, Artur Jóźwik

Hotel z gwiazdą

Warunki życia „zwycięskich” robotników na froncie podboju gospodarczego

POSTAWY

II WOJNA

KONTEKST Grzegorz Motyka

4

Emigranci w drodze za ocean na początku XX wieku

Alaine Polcz

Gwałty czerwonoarmistów na ziemiach zdobytych

14

132

84

98

DOM SPOTKAŃ Z HISTORIĄ

WĘGRY 1944/45

Kobieta w linii frontu

Aleksander Hertz, Józefa Radzymińska, Andrzej Bobkowski, Zygmunt Bauman, Sława Czarnecka, Tadeusz Urbański

Tożsamość polska na obczyźnie (1940–2000)

Testament lidera rosyjskiego „Memoriału”

Odwet podziemia, którego ofiarą padają ukraińscy cywile

Małgorzata Hoyerówna

Postacie diaspory

Pamięć Roginskiego

Akcja Sahryń

POLSKA POZA KRAJEM

Los obiecany

Katarzyna Chimiak

CHEŁMSZCZYZNA 1944

TEMAT NUMERU:

124

100

Milczące ulice

144

OŚRODEK KARTA

148

Z Jackiem Leociakiem rozmawia Milena Ryćkowska Nabytki Archiwum, Podziękowania, „Nieskończenie Niepodległa”, Klub KARTY

Los obiecany

P

FOT. GEORGE G. BAIN / LIBRARY OF CONGRESS, LC-USZ62-23711

rzez stację emigracyjną na wyspie Ellis u wybrzeży Nowego Jorku w latach 1892–1954 przetoczyła się fala ponad 12 milionów emigrantów przypływających z Europy; około 2,5-milionową rzeszę w tej grupie stanowili emigranci z terenów Polski. Stacja była najbardziej oblegana w początkach XX wieku, gdy do Nowego Świata, obok emigrantów zarobkowych i tułaczy niesionych nadzieją na lepszy los, ciągnęli uchodźcy, szukający schronienia przed pożogami na niestabilnym politycznie Starym Kontynencie. Po zejściu na brzeg i odczekaniu w długiej kolejce, każdy nowo przybyły poddawany był procedurze drobiazgowych kontroli – badaniom kondycji psychicznej i fizycznej, rejestracji oraz przesłuchaniu, podczas którego określano tożsamość, pochodzenie i status społeczny emigranta. Jeśli jego życiorys lub stan zdrowia budziły wątpliwości urzędnika, kierowano go na długi pobyt w miejscowym szpitalu lub w drogę powrotną. (EWA KWIECIŃSKA)

FOT. EDWIN LEVICK / THE NEW YORK PUBLIC LIBRARY

POLSKA POZA KRAJEM

FOT. LIBRARY OF CONGRESS, LC-B2- 5202-15

1907. Polski emigrant wsiadający na pokład statku „President Grant” Wyspa Ellis w porcie miasta Nowy Jork, 1902–13. Emigranci po przejściu kontroli zdrowia psychicznego oczekują w Głównej Hali (Great Hall) stacji emigracyjnej Wyspa Ellis, 1915–20.

Rejestracja emigrantów

6

Karta 95

7

II RZECZPOSPOLITA

Zmierzch pomajowy

PO TRZYDNIOWYCH KRWAWYCH WALKACH, W JAKIE ZAMIENIŁ SIĘ ZAMACH MAJOWY JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO, NOWA WŁADZA ODKRYWA KARTY. SANACJA ZMIENIA CHARAKTER POLSKIEGO USTROJU, A ŚRODKI, PO JAKIE SIĘGA, UTRWALAJĄ GŁĘBOKĄ POLARYZACJĘ POLITYCZNĄ KRAJU.

FOT. WITOLD PIKIEL / NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE (NAC)

Marta Markowska

42

Warszawa, 19 marca 1927.

Józef Piłsudski odbiera życzenia imieninowe Karta 95

43

FOT. NAC

AERONAUCI 1936

RYZYKUJĄC ŻYCIEM, AMATORZY PODNIEBNYCH LOTÓW PRÓBUJĄ ZDOBYĆ – DLA SIEBIE I DLA WŁASNEGO PAŃSTWA – PRZEPUSTKĘ DO MIĘDZYNARODOWEJ SPORTOWEJ SŁAWY. LECĄ DALEKO.

BALONIADA Stanisław Brenk, Antoni Janusz

Warszawa, 30 sierpnia 1936.

Balony na Polu Mokotowskim przed startem zawodów o Puchar Gordona Bennetta 64

Karta 95

65

FOT. OK

CHEŁMSZCZYZNA 1944

SAMORZUTNA DECYZJA LOKALNEGO ODDZIAŁU AK

A K C J A

S A H R Y Ń

O AKCJI, KTÓRA MA „STĘPIĆ ŻĄDŁO UKRAIŃSKIE”, PROWADZI DO RZEZI MIESZKAŃCÓW WSI.

K

onflikt na Chełmszczyźnie w 1944 roku sięga korzeniami końca lat 30., kiedy władze pomajowe zaostrzyły politykę wobec mniejszości, w tym Ukraińców. Po 1939 roku skonsolidowana przeciw Polakom ludność prawosławna tych terenów liczyła na pomoc ze strony III Rzeszy, która włączyła Chełmszczyznę do Generalnego Gubernatorstwa. Relacje polsko-ukraińskie, a także samą strukturę społeczną powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego naruszyły prowadzone od końca 1942 roku wysiedlenia Polaków z Zamojszczyzny (zob. „Karta” 54, 62) i sprowadzanie na ich miejsce osadników niemieckich, ale też – ukraińskich (początek 1943). Taki los dotknął także Sahryń. Zantagonizowane stosunki między Polakami i Ukraińcami na tym obszarze wzmogły dochodzące – wraz z napływającymi uciekinierami – wiadomości o rzezi Polaków na Wołyniu. Z kolei UPA od 1944 roku zintensyfikowała swoją działalność w tym rejonie. Miejscowa polska partyzantka postanowiła zdławić tę aktywność, pacyfikując wsie sprzyjające ruchowi ukraińskiemu. (RED.) Sahryń 2018. Cmentarz prawosławny, gdzie pochowane są ofiary z marca 1944 84

Karta 95

85

WĘGRY 1944/45

WKROCZENIE SOWIETÓW NA WĘGRY OZNACZA DRAMAT KILKUDZIESIĘCIU TYSIĘCY KOBIET. STAJĄ SIĘ ONE ZDOBYCZĄ WOJENNĄ ARMII CZERWONEJ.

Alaine Polcz

P Nagyszeben (Sybin), 1938. Alaine Polcz FOT. WOSINSKY MÓR MEGYEI MÚZEUM

100

ierwszą wojnę światową Węgry zakończyły wśród przegranych. Po podpisaniu traktatu w Trianon w 1920 roku kraj utracił dwie trzecie swojego terytorium, a jedna trzecia ludności stała się obywatelami sąsiednich państw. Państwo nastawione było na odzyskanie utraconych terytoriów. Od 1938 roku stopniowo przyłączone zostały obszary Czechosłowacji, Rumunii i Jugosławii, które formalnie należały do Węgier przed I wojną: „Górne Węgry”, Siedmiogród, Obwód Zakarpacki, Baczka (część Wojwodiny na granicy obecnej Serbii, Chorwacji i Węgier). W czerwcu 1941 Węgry przystąpiły do wojny jako sojusznik III Rzeszy – gdy zawiódł jej plan wojny błyskaKarta 95

wicznej przeciw ZSRR – z nadzieją, że pozwoli to utrzymać przyłączone przed jej wybuchem obszary. W grudniu wypowiedziały wojnę Stanom Zjednoczonym. Na froncie wschodnim II Armia Węgierska liczyła 250 tysięcy żołnierzy i poniosła ogromne straty.

Późnym latem 1943, po kapitulacji Włoch, Hitler obawiał się, że Węgry pójdą za ich przykładem, a ich wycofanie się z wojny groziłoby załamaniem frontu na Bałkanach. Dlatego 19 marca 1944 armia niemiecka, nie napotkawszy żadnego oporu, zajęła kraj. Miklós Horthy – regent, który sprawował władzę w Królestwie Węgier od 1920 roku – przekazał Niemcom administrację, jednocześnie z pomocą miejscowej policji i żandarmerii rozpoczęto deportację węgierskich Żydów do miejsc zagłady.

101

FOT. PAP

SPEKULANCI 1946

Leszek Nurzyński

P

ó łtora roku po zakończeniu wojny, przy nieustannych brakach aprowizacyjnych, ludzie szukali swoich szans, by ułatwić sobie życie. Władze jednak znalazły specjalny sposób, by to utrudnić.

Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym [zob. „Karta” 1] została powołana w listopadzie 1945. Rozpoczęła działalność w marcu 1946 i do końca lat 40. była głównym orężem władzy w tzw. bitwie o handel.

Mogła skazywać w trybie zaocznym na karę grzywny bez wysłuchania oskarżonego, zarządzić konfiskatę majątku, skierować do obozu pracy na okres od 3 do 24 miesięcy. Początkowo skazani trafiali do obozu w Chrustach; w listopadzie 1946 przeniesiono go do Milęcina.

Dokumentacja dotycząca sprawy Anny Kolasińskiej pochodzi z powieści reportażowej Marka Millera i studentów Laboratorium Reportażu Uniwersytetu Warszawskiego.

WŁADZA LUDOWA BIJE SIĘ O HANDEL NAJPROŚCIEJ – NISZCZY WSZELKĄ KONKURENCJĘ.

TYCH, KTÓRZY PRÓBUJĄ OBEJŚĆ JEJ ZAKAZY, ĆWICZY W MORALNOŚCI.

Warszawa, 27 maja 1947.

Podejrzani o spekulację pracownicy spółdzielni nauczycielskiej zeznają w siedzibie Komisji Specjalnej 116

Karta 95

117

NOWA HUTA 1950–55

FOT. WŁADYSŁAW SŁAWNY / FORUM

Hotel z gwiazdą

CODZIENNOŚĆ EGZYSTENCJI PIERWSZYCH BUDOWNICZYCH NOWEJ HUTY STANOWIĄ UPOKARZAJĄCE WARUNKI MIESZKANIOWE.

Maria Krawczyk Artur Jóźwik

N

owa Huta miała ucieleśnić sowiecki ideał miasta, w którym miejsce znalazłby „nowy człowiek” – podporządkowany partii i kolektywowi, wolny od „zabobonów”. Stała się domem dla tysięcy robotników napływowych, zatrudnionych przy budowie Huty im. Lenina – flagowej realizacji planu sześcioletniego.

NowoNorwegia, sierpień 1940.

Lazaret hucka codzienność przeczyła Akerszałożeniom Sykehus koło Oslo„walki dla o lepsze jutro” klasy robotniczej. rannych żołnierzy Wehrmachtu

Nowa Huta, październik 1955.

Robotnicy w pokoju hotelowym

124

Karta 95

125

POSTAWY

FOT. PETR ANTONOV / WWW.PETRANTONOV.COM

Pamięć Roginskiego ARSIENIJ BORISOWICZ ROGINSKI – WIELKA POSTAĆ WOLNEJ ROSJI – DEFINIUJE INDYWIDUALNY I ZBIOROWY SENS PAMIĘCI. BRONIĄC JEJ, STAJE WOBEC ROSYJSKIEGO PAŃSTWA, OD STU LAT ORGANIZUJĄCEGO NIEPAMIĘĆ.

Katarzyna Chimiak

F

undamentalnym obszarem zainteresowań Arsienija Roginskiego, jednego z założycieli Stowarzyszenia „Memoriał”, była refleksja na temat świadomości i pamięci historycznej. Uważał on, że pamięć o traumatycznych czasach – zwłaszcza zbrodniach państwa sowieckiego wobec własnych obywateli – nie może być traktowana jako „ziemia niczyja”. Należy się nią zajmować, a do tego niezbędny jest systemowy udział państwa. Był przekonany, że bez tej pracy – z determinacją podejmowanej przez organizacje społeczne – nie da się zbudować nowoczesnej, demokratycznej i praworządnej Rosji, nie da się zmienić świadomości społeczeństwa, skażonego dekadami życia w kłamstwie, strachu i niewoli. (K.CH.) 132

Moskwa, 22 stycznia 2015.

Arsienij Roginski podczas prezentowania w siedzibie „Memoriału” wystawy Prawo do korespondencji.

Notatki i listy więźniów politycznych łagrów sowieckich z lat 1920–1980 z archiwum „Memoriału”

Karta 95

133