Osterøy i soge og samtid 1995

Osterøy i soge og samtid Sogeskrift for Osterøy

Utgjevarar: Osterøy museum Osterøy Sogelag Hosanger Sogelag Osterøy 1995

Osterøy i soge og samtid Sogeskrift for Osterøy 1995 Utgjevarar: Osterøy museum 5250 Lonevåg.

Osterøy Sogelag 5240 Valestrandsfossen.

Hosanger Sogelag 5256 Tyssebotnen.

Framsida: Som eit avbrot i vakttenesta i Bergen var Bjørn West, kp. 2, på utmarsj på Osterøy ein gong sommaren 1945. Kompaniet, som hovudsakleg hadde soldatar frå bygdene på begge sider av Osterfjorden, reiste med tog Bergen - Garnes, ferje til Haus, og gjekk vidare utover til Votlo og over fjellet til Haugo. Om kvelden var det hyggeleg samkome med bygdefolket. Dei overnatta i ungdomshuset, og dagen etter var dei på utmarsj til idrettsplassen på Brubakkane på Revheim. Her er dei på veg attende og passerer Vevletveit.

Utlån: Mikal Mjøs.

Trykk: John Grieg A/S. Papir: G-print 100gr.

Grunnskrift: Times 11/13.

ISSN 0803-0960

Innhald: Føreord.............................................................

4

Jofred Vik:

Krigsvåren i Bruviks-bygdene .........................

5

Karl Løtveit:

I fremste frontline............................................. 14

Johan Jacobsen:

Minne frå april 1940 ........................................ 22

Øystein Kallekleiv:

Motstandsrørsla på Osterøy ............................. 28

Eivind K. Rundhovde:

Gestapo sine herjingar på Valestrand ............... 40 Valestrand Musikklag i maidagane 1945 ......... 51

Geir Kleiveland:

Rassia mot hemmelege våpenlager .................. 53

Ivar Vikesund:

Flyslepp med store ringverknader.................... 57

Mikal Mjøs:

Minne frå Milorg-basen Bjørn West ................ 62

Irene Revheim:

Frå dagleglivet under krigen ............................ 71

Lilly Småland:

8. mai-prolog.................................................... 75

Åse Røynstrand:

Eit Sivle-hus på Osterøy .................................. 78

Margit Vatle:

Minneoppgåve for eldre ................................... 83

Eivind K. Rundhovde:

«Valestrand’s Uldspinderi» ..............................100

Steinar Hatland:

«Berre ein hest» ...............................................109

Rolf Tepstad:

Oppvekst på 60-talet ........................................115

Sverre Kallekleiv:

Tømmerhogst i Allmenningen .........................121 Jørgen Tveiten: «Fridom og fangenskap»........127 «Skriv om livsminna dine» ..............................128

Frreord «Osterry i soge og samtid» kjem i Dr ut med niande Drgangen, den sjuande med noverande utgjevarar. UtgDva i Dr er av same omfang som dei siste Dra. I denne utgDva har me gjeve brei plass til det som skjedde under den andre verdskrigen. Dette stoffet er samla under vignetten «Osterry under andre verdskrigen». I vDr vart det over heile landet feira 50-Drsjubileum for frigjeringa i 1945. Og difor fann me det naturleg D samla stoff om ein del av det som skjedde pD Osterry og det som ostringar var med pD under krigen.

Me har prrvt D fD med artiklar som tek frre seg dei ulike dramatiske krigshendingane som ogsD skjedde i vDrt lokalmiljr. Jofred Vik tek sDleis frre seg hendingane pD Bruvik, dD bygda vart dregen inn i tyskarane sin strategi for D ta Vaksdal. qystein Kallekleiv skriv om arbeidet Dt motstandsgrupper som opererte pD Osterry. Og Eivind Karl Rundhovde fortel om dei dramatiske dagane dD Gestapo rulla opp motstandsarbeidet pD Valestrand.

Fleire artiklar er skrivne av folk som stod midt oppe i dei dramatiske krigshendingane. Karl Lrtveit fortel om dD han som soldat vart send i fremste frontline til kampane i Valdres. Og Johan Jacobsen fortel frD frontavsnittet pD Voss. FrD indre delar av rya skriv Ivar Vikesund om flysleppet i FotlandsvDgen, noko som frrte til at mange frD omrDdet vart verva til stridsavdelingane i Bjrrn West. Mikal Mjrs var ein av dei, og han fortel om sine opplevingar som soldat i Matrefjella vDren 1945.

Sjrlv om krigen har fDtt stor plass denne gongen, har me ogsD med anna stoff. Me vonar sjrlvsagt at alle skal finna noko som er av interesse, - ogsD i Dr. Skriftstyret takkar alle bidragsytarane, bDde dei som har skrive for sogeskriftet, og dei som har lDnt oss bilete. Me er avhengige av hjelp frD mange kantar dersom me skal greia fD til Drboka.

Skriftstyret for «Osterry i soge og samtid» Geir Kleiveland Osterry Sogelag

Olav Meltvik Hosanger Sogelag

Randi Andersen/Anna Kaastad Osterry museum

KrigsvDren i Bruviks-bygdene Av Jofred Vik For alle oss som opplevde krigsutbrotet i april 1940, vil det nok stD som eit minne for livet. Sjrlv var eg berre 11 Dr den gongen, og det eg hugsar att er nok farga av alderen. Eg har snakka med andre som budde her pD den tida. NDr det gjeld sjrlve krigshandlingane i omrDdet frD Trengereid til Vaksdal, har eg brukt skrivne kjelder og samanlikna det med det som vert fortalt etter minne.

Men lat oss frrst sjD kort pD korleis det var i bygda her i 1940-Dra. Bruvik var delt i 3 skulekrinsar: Bruvik, SkaftD og Vassdal. Bruvik var den strrste krinsen med kyrkje, prest og butikk. Kommunen heitte Bruvik, men Dale var senteret i kommunen. Stamnes og Vaksdal hryrde ogsD til Bruvik kommune.

Veg ut or bygda var det ikkje, men det gjekk ein smal bygdeveg frD Stokke til Olsnes-svingen, med sidevegar til Olsnes og Bruvikdalen. PD heile stranda var det berre ein bil, ein lastebil. PD andre sida av Srrfjorden gjekk jernbana dD som no, men det var ikkje tunnel gjennom Hananipa. Skulle folk til byen eller Dale, mDtte dei koma seg over fjorden. Og det var ofte D ro, men her gjekk ogsD motorbDtar. Ein tok toget frD Trengereid, Stavenesli eller Vaksdal. Det brr ogsD nemnast at her var dampbDt tre gonger i veka. Og meste delen av varetransporten gjekk med ÂŤJohan JebsenÂť eller ein av dei andre bDtane til INDL. Strrste arbeidsplassen var kalksteinsgruva pD SkaftD. PD Bruvik var det ein liten tekstilfabrikk og nokre mindre verkstader, men elles var det gardsdrift.

Ein del srkte ogsD arbeid utanfor bygda.

Korleis verka sD krigsutbrotet og krigshandlingane inn pD livet i ei sD avsidesliggjande bygd som Bruvik? Dei store hendingane var det ikkje her i april 1940, men krigen opprrrte nok folk. Det strrymde til med evakuerte frD Bergen, og noko gjennomgangstrafikk til Voss var det ogsD. Krigshandlinga pD andre sida av fjorden hryrde me, og delvis sDg me. Og ein dag, mDndag 22. april, var ogsD Bruvikbygda direkte inne i krigen.

Dei frrste krigsdagane Til fram pD ettermiddagen tysdag 9. april var det nok helst radiomeldingane og nokre gonger flydur som fortalde at landet var med i krigen. Men mot kvelden tok det til D strryma pD med folk frD Bergen. Arne Jakob Vik, som dD var 16 Dr, fortel at han om ettermiddagen rodde til Trengereid. DD var det kome tog med 5

Krigsv책ren i Bruviks-bygdene evakuerte frD Bergen, og han fekk full bDtlast. Sidan rodde han over fjorden 5 6 gonger for dagen, og det stod alltid folk pD kaien som skulle over fjorden.

Det var mest kvinner, born og gamle som kom. Mange hadde slekt og vener i bygda her. Men det kom ogsD heilt framande. Snart vart det folksamt i dei fleste husa. Alle som kom fekk likevel husrom.

Ein del karar som skulle til Voss og melda seg til militFrteneste, tok vegen over Osterry. Togtrafikken til Voss var innstilt, og mange mDtte traska og gD lange stykke. Dei fekk gjerne bDtskyss til Stokke, gjekk til Olsnes, rodde til Stanghelle, og sD mDtte dei pD nytt ta frtene fatt. Ikkje alle som kom til Voss var det bruk for. Det var ikkje plass for frivillige. Nokre karar frD Bruvik mDtte etter nokre dagar pD Voss gD heim att den lange vegen over Bulken, Hamlagrr og til Dale og Stanghelle.

Korleis skaffa forsyningar?

Eit sprrsmDl som melde seg snart, var korleis ein skulle fD nok mat til sD mykje folk som det no brDtt var pD Bruvik. BDttrafikken med INDL sine bDtar var stoppa opp. Ikkje kunne ein fD varer over Stavenesli eller Trengereid med tog heller. Varelageret pD Bruvik Handelslag ville snart ta slutt. Styraren pD handelslaget, Konrad Skaftun, var underoffiser og innkalla. Magnus Stokke mDtte overta butikken. Og han skjrna snart at noko mDtte gjerast for D skaffa forsyningar. Mjrl fekk ein frD Vaksdal Mrlle. Klokkar H. B. Stokke reiste ein tur inn til Trsse Mrlle pD Tysse og kjrpte inn mykje havregryn og risengryn.

Kvar huslyd fekk kjrpa 4 kg havregryn og 2 kg risengryn, og det kom nok godt med for mange. Og sD ryktest det at dei frD Ytre Arna reiste til Bergen med lastebil og kjrpte inn varer. Det mDtte kunna gjerast av fleire.

Srndag 14. april fekk Magnus Stokke med seg Konrad Hesjedal, som hadde motorbDt, til Ytre Arna. Her fekk dei avtale om at mDndag skulle dei fD leiga ein lastebil slik at dei kunne reisa til Bergen og kjrpa inn varer. Og det vart fleire Bergensturar denne veka. Med pD turane var Johs. J. Vik, som var i forsyningsnemnda. Dei gjekk frD grossist til grossist og kjrpte inn. I Bergen var det merke etter bombing, fortel Magnus Stokke. Og ein gong mDtte dei srkja ly i kjellaren i ein stor butikk, for det gjekk flyalarm. Men heim kom dei med varene. Frrst var det bil til Ytre Arna og sD motorbDt til Bruvik.

Kontroll pD Trengereid Tyskarane var komne til Trengereid og hadde vaktpost pD kaien. I alle fall siste turane mDtte bDten frD Bruvik med varer opp til Trengereid til kontroll. Fredag 19. april var tyskarane meir pD vakt, og gjekk nrye gjennom varene dei hadde 6

Osterøy under andre verdskrigen med seg. Dei stakk bajonettane inn i hryballar om bord, og kontrollerte folk som var med bDten. Dei spurde kva dei trudde ville skje om dei fann noko ulovleg. Karane vart nok nervrse. Dei hadde teke om bord passasjerar som dei ikkje kjende. Men det gjekk bra. Berre ein av passasjerane vart ordra i land.

Medan dei lDg ved kaien, kom det ei skryte om Stokkaneset og ville halda fram inn fjorden. DD kasta tyskarane seg ned ved mitraljrsa og skaut varselskot. BDten gjekk inn til Naustdalen og fekk veta at dei mDtte gD til Trengereid. Og bDten gjekk over fjorden til kontroll. Det var vel ein av dei mange bDtane som skulle til Vaksdal Mrlle etter mjrl.

Mjrl frD Vaksdal Mrlle

Det ser ut som dei norske styresmaktene og militFre sDg det som viktig D fD mest mogeleg av mjrllageret pD Vaksdal Mrlle bort frD mrlla. Dei var vel redde for at mrlla skulle bli rydelagt av krigshandlingar eller at tyskarane skulle fara med mjrlet. Til Klokkarvika pD Bruvik kom det ein strrre bDt som var lasta med mjrl eller korn. Og det kom minst to skuter til Bruvik med mjrl.

Natta mellom 18. og 19. april, fortel Sigurd Lrtveit, stod han vakt ved desse skutene. Mjrlet vart lossa og lagra i skulehuset og bedehuset pD Bruvik. Noko vart kryrt med hest og vogn opp til skulehuset pD Vassdal.

Litt ut pD ettermiddagen fredag 19. april kom det ordre om at folk frD Bruvik skulle reisa til Stanghelle og vera med pD D lossa mjrlsekkar, som var frakta med skryter frD Vaksdal, og som skulle vidare til Dale for lagring. 8 - 10 mann reiste av garde, mellom dei Sigurd Lrtveit. Dei arbeidde pD spreng heile natta. Ei rekkje skryter lDg side om side frD kaien og utover og venta pD lossing. Til Dale gjekk det lastebilar. PD Stanghelle var stemninga nervrs mellom dei militFre som heldt til pD stasjonen. Dei venta tyskarane, men det skulle gD 3 - 4 dagar frr kampane kom til dette omrDdet. Klokka Dtte laurdags morgon fekk karane frD Bruvik reisa heim att. Det var nok ikkje minst Sigurd Lrtveit glad for. Han hadde ikkje sove pD to drger.

Den militFre situasjonen frrste veka Bruvikbygda vart lite dregen beinveges inn i krigen. Men pD den andre sida av Srrfjorden, frD Trengereid til Vaksdal og vidare innover fjorden, var det etter mDten harde kampar i tida 17. til 23. april. PD fjorden var det fleire bDtar med soldatar og skyts av ulike slag. BDde dei norske og dei tyske rekvirerte sivile bDtar som dei nytta i kampane. Tyskarane let jamvel somme av desse bDtane gD med norsk flagg. Og i lufta var det stadig flydur.

Ein kan undra seg over at det gjekk heilt frD tysdag 9. april til onsdag 17.

7

Krigsvåren i Bruviks-bygdene april frr tyskarane prrvde rykka fram frD Trengereid med retning mot Voss og det norske hovudkvarteret pD Vestlandet. Ikkje alle troppetransportskipa som skulle til Bergen 9. april kom fram. Tyskarane hadde kort og godt for lite mannskap i BergensomrDdet. Frrst etter at dei fekk forsterkningar frD StavangeromrDdet tysdag 16. april, kom det fart i krigen. Situasjonen var at dei norske styrkane lDg pD Vaksdal og dei tyske pD Trengereid. Dei norske sprengde jarnbanebrua like vest for stasjonen pD Stavenesli. Begge partar sende patruljar landevegen og motorskryter pD fjorden for D spionera pD fienden. Det kan nemnast at nordmennene greidde plassera ein spion pD stasjonen pD Trengereid. Han sende viktige meldingar tilbake til sine folk.

Dei frrste kampane ved Stavenes Onsdag 17. april kom ein norsk og ein tysk patrulje fram til Stavenes samstundes. Det kom til skyting, men etter ei tid trekte begge seg tilbake utan tap. Torsdag 18. april gjekk dei norske styrkane i stilling like ved den sprengde jarnbanebrua. Dagen etter, fredag 19. april, rykte ein tysk styrke pD ca. 30 mann fram til Stavenes. Det kom til skyting, og sjefen for den tyske styrken vart drepen og to mann sDra. Begge partane trekte seg attende. Det kan leggjast til at innbyggjarane pD Stavenes vart evakuert ein av dagane. Ein del av dei kom til Bruvik.

Om kvelden same dagen rykte norske styrkar pD nytt fram frD Vaksdal til Stavenes. Dei hadde no fDtt i stand eit «pansertog», som dei nytta. Tidleg om morgonen laurdag 20. april kom tyskarane att bDde langs jarnbanelina og med bDt. Dei hadde rekvirert «MK Fremad» av Solund (SF94SU) med norsk mannskap, og bDten frrde norsk flagg. Det var tyske soldatar med mitraljrse pD bDten. Dei vart mrtt med kraftig eld frD dei norske stillingane pD Stavenes litt frr kl. 8. 00. Jon Hop frD Solund vart drepen og ein annan nordmann sDra. Fleire tyske soldatar vart ogsD sDra, og bDten fekk skadar.

«MK Fremad» gjekk frrst den korte vegen over fjorden og la seg ved nausta pD Hekland. Hendinga og det dei sDg ved nausta, skaka nok opp folket pD Hekland, og dei srkte innover til Midt-Bruvik. Etter at dei pD bDten hadde sett nFrare pD tapa og skadane, gjekk dei attende til Trengereid. Tyskarane sende ein ny bDt innover fjorden.

PD Stavenes vart det harde kampar mellom tyskarane, som kom langs bana, og nordmennene. To nordmenn og to tyskarar fall, og ein tyskar vart sD hardt sDra at han drydde dagen etter. Dei to nordmennene var Harald Johan Larsen og Jakob Rrnneseth, begge frD Bergen. Etter krigen vart det reist ein minnestein over desse to pD Stavenes.

8

Osterøy under andre verdskrigen

Framrykking og tilbaketrekking Dei norske styrkane drog seg no attende mot Vaksdal, og tyskarane frlgde etter bDde med bDtar og langs med jarnbanelina. PD Boge og Vaksdal vart det harde kampar. Om kvelden vart eit hus pD Vaksdal skote i brann. Men det lukkast ikkje for dei tyske styrkane D ta Vaksdal. Ved midnatt drog dei seg attende til Trengereid. Men ein del soldatar mista truleg kontakten med resten av styrken. Dei vart att i det ulendte terrenget mellom Boge og Stavenes. Ein norsk soldat, Hilmar Breivik frD Herdla, fall i desse kampane ved Vaksdal.

Tyskarane hadde to falne.

Ved 13-tida srndag 21. april rykte dei norske styrkane pD nytt fram mot Stavenes med «pansertoget». PD sjren frlgde tre bDtar, slepebDten «Vaksdal», ishavsskryta «Ekko» og ei mindre skryte, «Duen». Omlag kl. 17. 00 kom dei fram til Stavenes utan D ha mrtt motstand. «Vaksdal» med eit mitraljrselag ombord gjekk vidare ut over fjorden. Tyskarane var pD Hana, og bDten vart mrtt med hard eld frD automatvDpen. Rattet vart skote i stykke mellom hendene pD skipparen, og bDten fekk mange treff. Men til all lukke vart ingen drepne eller skadde. «Vaksdal» gjekk tilbake til Stavenes. Skytinga mot Bruviksida denne ettermiddagen kan vel sjDast i samanheng med krigsaktivitetane pD fastlandet.

Men det kjem me attende til seinare. Nemnast kan det ogsD at ved midnatt kom det til skyting ved stasjonen pD Stavenesli mellom eit tysk lag pD fem mann og norske styrkar. Tyskarane var blitt att mellom Boge og Stavenes natta frr. To tyskarar fall, og to vart sDra og tekne til fange. Litt underleg er det D hryra at dei tyske fangane trudde dei slost mot engelske styrkar.

Det kom sD ordre om at nordmennene skulle dra seg attende, og omlag kl.

4.30 mDndag 22. april var dei tilbake pD Vaksdal. Det ser ut som det har vore delte meiningar mellom dei norske offiserane om denne tilbaketrekkinga.

Kampane om Vaksdal mDndag 22. april Neste morgon har tyskarane fDtt forsterkningar til Trengereid. Dei har no ogsD den ombygde trDlaren «Schiff 18» med 88 mm kanon, 20 mm luftvernkanon og to torpedoar om bord. Tyskarane set i gang nytt Dtak. «Schiff 18» gDr frD Trengereid langs austsida av fjorden, men komen omlag til Hana, svingar han 90 grader og gDr over fjorden til kaien pD SkaftD. Her set dei i land ein mitraljrsetropp og eit lag med bombekastar. Soldatane som er sette i land, rykkjer fram til Bruvik og vidare til Olsnes langs vegen utan D mrta motstand.

Det er ikkje norske soldatar pD Bruvikstranda. Ei mindre gruppe marsjerer vidare mot Bruvikdalen.

Styrkane pD Olsnes skal skyta mot Vaksdal, og pD den mDten hjelpa 9

Krigsvåren i Bruviks-bygdene

Tyskarane rekvirerte Kløverhuset sin båt «Kløver I». Ved middagstid kom båten til Olsnes med m.a. den tyske øvstkommanderande i Bergensområdet, generalmajor Tittel, om bord.

Generalen følgde kampane frå Olsnes ei tid.

Bilete frå boka «Det smeller mellom fjord og

styrkane som kjem langs jarnbana. Dei set opp skytset sitt pD bakkane som hallar mot Vaksdal, pD Kvernhushaugen, Lrehaugen og ved Eika. PD fastlandssida rykkjer tyskarane denne frremiddagen fram til Boge utan D mrta motstand. «Schiff 18» frlgjer med langs land. Men dD bDten vil leggja til ved Boge Mrlle, vert han mrtt med mitraljrseeld og mD gD ut att pD fjorden.

Kampane om Vaksdal varer heile dagen. Nordmennene forsvarar seg godt med kanoner, mitraljrser, maskingevFr, bombekastarar og lettare vDpen.

Dei tyske mitraljrsene pD Olsnes tok til D skyta mot Vaksdal fram pD frremiddagen, og skytinga verka sjenerande pD dei norske forsvararane. Men sD fekk dei norske bombekastarane inn nokre velplasserte granatar slik at det vart stilt frD Olsnes nokre timar. Men ut pD ettermiddagen tok skytinga til att, og no lukkast det ikkje D stansa mitraljrsene. Ein del av dei tyske soldatane pD Olsnes vart overflytta til fastlandet. «Schiff 18» gjekk i dekning bak Ulvsnesry ei tid, men prrvde seinare D gD lenger inn over fjorden. Det vart skote tett frD bDten, men nordmennene svara. Og «Schiff 18» mDtte snu.

FjordabDten «qygar» vart i 1939 rekvirert av Marinen og nytta som «bevoktningsfartry». Det var installert ei 76 mm kanon ombord. BDten lDg ved Stamnes, men ved 16-tida denne mDndagen kom bDten til Vaksdal og vart 10

Osterøy under andre verdskrigen med i kampane. Det vart skote frD bDten mot dei tyske stillingane pD Olsnes.

«Shiff 18» kom med i kampane att. Dei prrvde senka «qygar», som no lDg like ved Vaksdal, med ein torpedo, men han gjekk under bDten og hamna i fjrresteinane. Mannskapet pD «qygar» hoppa i sjren dD dei sDg torpedoen kom, og berga seg i land. Etter dette gjekk «qygar» til Stanghelle, og «Schiff 18» som hadde brukt opp meste delen av ammunisjonen sin og delvis var skadd, gjekk til Trengereid.

Tyskarane lukkast ikkje i D ta Vaksdal den 22. april. Dei hadde liten framgang pD landsida. DD det vart mrrkt, slutta kampane. Ingen norsk soldat fall. Tyskarane hadde ein drepen. Begge partane hadde nokre sDra. Men ein sivil, Ole Aasen frD Boge, vart skoten ned av tyskarane og drydde.

Litt etter midnatt kom det ordre til dei norske styrkane pD Vaksdal frD I/I.R.9 om tilbaketrekking. Tidleg om morgonen tysdag 23. april vart soldatane og materiellet transportert til Stanghelle med tog. Ved middagstid kunne tyskarane rykkja inn i Vaksdal utan kamp. Interessant kan det gjerne vera at tyske soldatar hadde teke seg fram frD Vassdal til SFtre, som ligg pD andre sida av fjorden overfor Stanghelle. Ut pD ettermiddagen onsdag 23. april skaut dei her frD mot dei norske styrkane som forsvarte Stanghelle.

Korleis opplevde folket pD Bruvikstranda krigen pD nFrt hald?

Me har no sett pD dei militFre hendingane. Men eit anna like viktig sprrsmDl er korleis folket i BruvikomrDdet opplevde 21. og 22. april. Folk hryrde og sDg mykje av det som gjekk for seg pD andre sida av fjorden. Og det gjekk svFrt mange rykte. Men var folk klDre over at nDr som helst kunne ogsD vDr side av Srrfjorden vera midt oppe i krigshandlingane?

Srndag 21. april var det mykje folk ute pD vegen pD Bruviksida. Dei var forvitne og ville sjD kva som gjekk frre seg pD andre sida og pD fjorden. Seint pD ettermiddagen veit me at slepebDten «Vaksdal» kom etter fjorden og vart utsett for hard skyting frD Hana. BrDtt tok det til D kvina over hovudet pD dei som var pD vegen frD Hekland og utover. Det vart skote frD andre sida eller frD ein bDt. Folk srkte dekning, og pD kort tid var det folketomt pD vegen. Om dette har vore varselskot for D fD folk vekk, eller om det har vore noko anna, veit me ikkje.

Truleg var det same ettermiddagen at det vart skote ein eller to granatar mot same omrDdet. Mange kasta seg ned dD dei hryrde susinga over hovudet. Ein granat slo ned i utmarka (pD Slettebakken) pD Vik. Enno 55 Dr etter kan kjentfolk syna merke i terrenget der granaten slo ned. Folk vart oppskaka av desse hendingane. PD SkaftD og pD Vik flytta folk som budde i hus som lDg 11

KrigsvĂĽren i Bruviks-bygdene utsett til. Dei flytta til dei som hadde hus som var meir skjerma. Det var mange som lDg trongt pD golvet natta mellom 21. og 22. april.

I 9-tida dagen etter var det sD at det vart sett i land tyske soldatar pD kaien pD SkaftD frD ÂŤShiff 18Âť, og desse marsjerte vidare til Olsnes, ein tur som mD ha teke langt over ein time. For dei som var att pD SkaftD, kom nok soldatane brDtt, og dei grymde seg i uthus og kjellarar. Me veit at soldatane i alle fall var inne i ei lre og stakk med bajonettane i hrystDlet. Det var knapt sD stort pD denne tida av Dret. Men dei fann ikkje dei som hadde grymt seg i lra og floren. Tyskarane sette sD opp eit maskingevFr ovanfor garden og skaut nokre skot, frr dei gjekk vidare. Folk pD Vik sDg ogsD kva som hende og srkte dekning. Mange tok med seg mat og klede og gjekk opp mot Stokkura. Sjrlv var eg med i ein liten flokk som grymde seg i eit gamalt steinhus (Smalhuset) som lDg i ly bak Heia, ein Dsrygg mellom SkaftD og Vik. Men nokre karar og gutar ville no helst sjD kva som hende og gjekk opp pD Heia og lDg og kikka innover fjorden. Men dei kom snart att. Det vart skote over hovudet pD dei. Her finn me nok att skytinga med maskingevFr pD SkaftD. Etter nokre timar skjrna folk at faren var over, og dei gjekk heim kvar til seg.

Folket pD Hekland og Ytre-Bruvik grymde seg mest i vDrflorar og andre uthus dD dei sDg tyskarane kom til SkaftD. Og mange av dei reiste vidare opp pD Bruvikdalen og vart der ein dag eller to. Men ikkje alle kunne reisa bort. Dei hadde kyr som skulle ha stell, og det var midt i lemminga. FrD Bruvik reiste ogsD dei fleste til Bruvikdalen. Her var bg mange evakuerte frD Bergen, sD det var fullt i hus og hytter pD Dalen. Ikkje alle hadde fDtt med seg mat heller. Det vert sagt at i SeilF overnatta det 52 personar i eit hus og 42 i eit anna. DD har ikkje alle fDtt eiga seng.

Olsnes lDg midt i skotlina Folket pD Olsnes hadde fDtt melding om at dei mDtte evakuera frr tyskarane nDdde grenda. Dei drog opp pD Olsnessetra eller pD Bruvikdalen. DD tyskarane kom, var det truleg att berre fem personar, fortel Anders Olsnes, som dD var i 18-Drsalderen. To unggutar lDg oppe og speida mot Vaksdal frr dei tyske soldatane kom. Den eine hadde fotografiapparat og ville fotografera. Kanskje har dei sett dette med kikert frD Vaksdal. BrDtt tok det i alle fall til D sjoga over hovudet deira. Ein granat traff like ved dei i vegen ned mot Fagerdalen. Det kom fleire granatar, og gutane var ikkje seine om D ta frtene fatt og koma seg bort.

Men det var ikkje heilt ufarleg for dei som var pD veg opp mot Bruvikdalen heller. DD tyskarane sDg folk i Slotteberget, skaut dei etter dei. Folk mDtte i all 12

Osterøy under andre verdskrigen hast kasta seg ned bak stabbamuren, og ingen vart rDka. Den einaste som ikkje flytta frD Olsnes den mDndagen, var Sjur Olsnes. Han hadde kyr pD bDsen og sauer i fjrset. Dei mDtte fD sitt stell. Martin Olsnes fekk lov til D koma heim att pD kveldstid og stella dyra sine. Men tyske vakter frlgde med han kvar han stod og gjekk. DD han hadde fDtt full mjrlkebytta, tok vaktene over og drakk den spenevarme og usila mjrlka frD bytta. Sjur hadde nok ogsD vakt med seg i floren denne dagen. Tyskarane tok seg inn i husa medan folk var borte. Dei Dt opp mykje av det som var av mat. Det sDg ut som dei var ute etter feitt og mat med mykje feitt i.

Olsnesfolket vart borte ein par dagar. Tyskarane sa frD om at dei skulle koma heim att, men alle var vel ikkje like snare til D lystra. Etter nokre dagar trekte alle tyskarane seg bort frD Olsnes. DD folk kom heim etter kampane var over, var det mange merke D sjD etter granatar og kuler. Ein granat hadde rDka ein lrevegg, og ut over markene var det fleire hol etter granatar. Fleire hadde slege ned nFre hus. Elles var det hol etter kuler D sjD, m.a. i eit skifertak. Og ein granat hadde gDtt inn i ein kjellar i ei hytte pD Olsnestangen. Men han hadde ikkje eksplodert, sD skaden var ikkje sD stor.

Ulvsnesry med ÂŤUlfsnesry SkolehjemÂť for gutar lDg midt i krigssona. Dei bg fekk melding, frr tyskarane nDdde fram til Olsnes, om D evakuera.

Meldinga kom frD lensmannen pD Vaksdal. Gutane og personalet gjekk opp pD qyasFtra som skuleheimen eigde. Men nokre av gutane dukka ogsD opp andre stader pD Osterry. DD dei skulle opp til qyasFtra, mDtte dei til dels taka seg fram langs elvefaret. Tyskarane var komne og skaut etter dei.

Som nemnt tidlegare drog dei tyske styrkane frD Olsnes og frD BruvikomrDdet etter nokre dagar. Felttoget gjekk vidare mot Voss. Og frr april var omme, var mest all motstand i Hordaland nedkjempa. Mesteparten av dei evakuerte frD Bergen reiste heim att ut etter vDren. Livet normaliserte seg pD ein mDte. Men det var eit liv i eit okkupert land.

Skrif tlege kjelder: W. Hansteen: Krigen i Norge 1940. Operasjonene til lands pD Vestlandet og i Hallingdal og Numedal.

August Brinkmann Jr. : Det smeller mellom fjord og fjell.

Bergenske fjordabDter (Bergens Tidende og J. W. Eides Boktrykkeri. ) Munnlege kjelder: Intervju med ein del eldre personar i Bruvik oppteke pD kassett av skuleelevar pD Bruvik skule i 1993/94.

Samtale med personar som opplevde april 1940 pD Bruvik.

13

I fremste frontline Karl Lrtveit Karl Lrtveit var ein av dei mange norske soldatane som i april 1940 vart sende til Valdres for D stogga den tyske framrykkinga der. I denne artikkelen fortel han til Herbjrrg Solberg korleis han opplevde krigshandlingane som soldat i fremste frontline, og korleis han tok seg heim til fots over Hardangervidda.

PD nrytralitetsvakt DD krigen braut ut i Europa hausten 1939, vart eg innkalla til nrytralitetsvakt.

MilitFrtenesta hadde eg hatt pD Voss to Dr frr, og der mrtte eg fram og fekk uniform og utstyr. SD kom eg til Madla. Me var to i troppen min som hadde opplFring i D bruka mitraljrse. No skulle ein av oss fD vidare opplFring. Den andre tok det pD seg, og eg vart ordonnans for kaptein Mons Haukeland. Me skulle vakta Sola flyplass.

Juledag landa nokre fly med flygarar som skulle til Finland. Flya hadde ikkje nasjonalitetsmerke, men me rekna med dei var engelske. Det var sagt at dei naudlanda pD grunn av vLret. Dersom dette kom ut, kunne Noreg verta skulda for nrytralitetsbrot. Difor mDtte me som stod vakt skriva under pD ein lovnad om D teia med det. Riiser-Larsen var sjef for det norske flyvDpenet, og det var han som krov denne lovnaden av oss. Eg har halde tett til no i det siste.

Me hadde ei samling pD Voss 6. mai 1995, og dD sa eg det til ein historikar som var der. Ein annan person hadde nemnt det til han frr, og han totte det var bra D fD hryra det av ein til.

Eg hadde fyrst ei vakt inne pD flyplassen medan flya stod der. Neste vakt, om kvelden, stod eg i ein port i lag med ein vossing. Me hadde streng ordre om D ikkje sleppa nokon inn. Seint pD kvelden kom ein som sa han var elektrikar.

Han skulle inn pD flyplassen og arbeida, for straumen var vekke, sa han. Me sa nei. DD bad han oss fylgja inn. Me vart samde om at eg skulle fylgja, og vossingen skulle stD att ved porten. Eg bad ÂŤelektrikarenÂť gD pD vinstre sida av meg. Det ville han ikkje. Han gjekk sD fort at eg greidde ikkje fylgja han. DD eg ropte at han skulle venta, gjekk han endD fortare. Eg visste ikkje onnor rDd, eg skaut varselskot. DD la han til D springa. SD skaut eg framfor frtene hans. Det fekk han til D stogga og be om D fD koma ut att gjennom porten. Me melde frD til 14

Osterøy under andre verdskrigen vaktsjefen om det som hadde hendt. Neste morgon vart me innkalla til kaptein Haukeland, klaga for vDpenbruk. Eg fortalde korleis det hadde seg. Det sat ein mann der inne pD kontoret. Det var nok elektrikaren. Han var ein av flyplasspersonalet som ville prrva om vakthaldet var godt nok. Kaptein Haukeland sa han kunne takka meg for at han var i live. Eg hadde ikkje vore nrydd til D sikta framfor han andre gongen eg skaut.

Den 9. april 1940 I februar kom eg heimatt. Me hryrde snakk om mineleggjing langs kysten for D halda uvedkomande skip vekke. Eg budde pD hybel pD Hatland. Den 9. april vakna eg av flyduren over Stongfjellet, og eg sDg eit norsk sjrfly over LonevDgen. Eg gjekk som vanleg pD arbeid pD mrbelfabrikken til Ragnvald Solberg. Klokka 8.00 gjekk eg bort pD kontoret. Der hadde dei radio, og me fekk hryra at tyskarane hadde kome inn i landet. Eg bad kontordama varsla dersom det kom mobiliseringsordre. Ordren kom ca. 8.30. Me var tre frD fabrikken som skulle mrta pD Voss.

Dei hadde telefon heime pD Brrkdalen, men eg greidde ikkje ringja heim og seia farvel. Eg var oppom pD hybelen og pakka litt klede i ryggsekken, rikeleg med sokkar og leistar. Hjalmar Hauge kryrde oss til Haus. DD me kom ned gjennom Mjeldalen, tenkte eg at det var siste gongen eg for der.

PD Garnes venta me lenge pD toget. Det kom over middag, stappfullt av folk. Det vart ein lang stogg pD Vaksdal. Toget mDtte rygga inn att i ein tunnel, for det var fDre for bombing. Dei eg var ilag med, tok ut pD andre vegar dD det vart sD lenge D venta. Eg lurde pD om eg skulle gjera det same. Men sD mrtte eg kapteinen min, Mons Haukeland. Han sa at no skulle toget gD vidare til Voss.

Dit kom me seint om kvelden. Heile dagen hadde eg vore utan mat, men fekk kjrpa litt pD stasjonen. Om natta lDg eg i ventehallen saman med ein marinekaptein.

Til Voss og vidare til Valdres Tidleg om morgonen 10. april gjekk eg i lag med marinekapteinen til Brmoen.

Der var ingen militFre D sjD. Ein einsleg kar med Krag-gevFr var nett frammrtt, like eins som me. Han hadde ikkje ammunisjon. Eg hadde Dtte skot i sekken min. Fire tyske fly for over oss. Eg lDnte gevFret, ladde og skaut, traff motoren pD eine flyet. Det for vestover med ei rrykstripe etter seg. Ingen veit kvar det datt ned. Etter kvart samla det seg fleire. Det kom befal som sa me skulle gD til Gjukastein. Der hadde dei laga eit hovudkvarter. Dei var redde for at Brmoen skulle verta bomba.

15

I fremste frontline Me fekk uniformer og utstyr. Kaptein Haukeland kom til meg og sa at eg mDtte overta mitraljrsa att. Den andre var for lite sterk i ryggen. Om natta for me med tog til Gol. Tre-fire lastebilar kryrde oss over Golsfjellet. PD Hovda mDtte me venta medan snren vart moka or vegen. Ein eldre kar i brrytemannskapet klappa meg pD skuldra frr me kryrde vidare. Seint om kvelden kom me til TonDsen i Valdres og fekk ordre om D ha alle vDpen klare nDr me kom fram. Troppssjefen var nervrs. Ein meinig soldat fekk samanbrot og mDtte sendast vekk.

Kampane i Valdres Dagen etter vart troppen vDr send frD TonDsen til Bagn. Ei avdeling der trong forsterkning. Me fekk ein ny troppssjef, Porten, ein kjernekar. Eg bar pD ein del av mitraljrsa, 33 kg. To andre bar bg kvar sin del. Me fekk oss standplass, og mitraljrsa vart oppsett. Tyskarane kunne koma nDr som helst. Me skulle opna eld nDr dei passerte bensinstasjonen. Der kom ei lang bilkolonne. Ei kule frD ein norsk kanonpost traff ein tank. Mitraljrsene knitra. Mange tyskarar fall. Det var ein liten haug framfrre oss. Tyskarane ville gD rundt, men vart slegne attende. Ein morgon kom eit bombefly. Me hryrde lukene vart opna, og me kasta oss ned, fekk moldspruten i oss. Ingen skadde. Dei som var i hus, sprang pD skogen frr flyet kom att og bomba huset.

I GrDbeinhola nedanfor Bagnsberget var ein tysk forpost med maskingevFr. Ein patrulje med Rieber-Mohn til kaptein skaut fire tyskarar der. DD drog dei seg litt tilbakars. Ein sDra tyskar ropte om hjelp. Skjeldal frD Voss, onkel til Skjeldalsbrrrne, gjekk fram og ville hjelpa han. Men dD kom tyskarane att, og Skjeldal vart skoten. Det hende mykje grufullt, og det var fFlt D mDtta skyta for D drepa folk.

Me kom til eit hus pD Bagnsberget der me visste det var mange tyskarar inne. Nokon meinte eg skulle opp der og skyta med mitraljrsa mot huset. Men Rieber-Mohn ville ha meg lenger nede i lia, og slik vart det. Dei skaut med maskingevFr mot huset. Mange tyskarar mista livet. Resten overgav seg.

Atten avvFpna tyskarar vart frrde forbi meg. Dei sDg redde ut. Eg bar ikkje nag til dei tyske soldatane. Dei var tvinga ut i krigen.

Det synte seg at utanom tyskarane var det 28 norske kvinner og born i huset. Dei hadde lagt seg flate pD golvet i eit lite rom. Snrskavlane lDg hrgt opp etter veggene, og det berga dei. Kulene gjekk inn ovanom skavlane. Ei kule traff smokken til ei smDjente og streifa kDpa til mor hennar. Elles var dei uskadde. Ein bestefar som lDg i stova der tyskarane var, mista livet. Hadde eg vore der oppe med mitraljrsa, dD hadde nok alle stroke med.

16

Osterøy under andre verdskrigen Tre-fire dagar frr det var slutt i Valdres, skulle troppen vDr avlrysa ein tropp nedom Bagn. Denne troppen hadde ein sDra. Saniteten kom og skulle ta seg av han. DD skaut tyskarane og sDra ein av sanitetspersonalet. Me skaut ned i skogen sD tyskarane skulle hryra at me var der. Den sDra norske soldaten vart seinare funnen drd.

Me venta eit tysk Dtak neste morgon, men det kom ikkje. Neste natt fekk me ordre om retrett. NDr tyskarane ikkje kom seg forbi oss i Bagn, men heller vart drivne attende, drog dei seg austover, og kom att bakom kyrkja. Me mDtte koma oss nordover frr me vart avskorne. Troppssjefen spurde meg om me skulle seia dette til alle. Det meinte eg var ikkje lurt. Dei kunne verta altfor skremde. «Me seier for det fyrste berre at me dreg oss litt tilbakars,» sa eg.

Med ti-femten meters mellomrom lurde me oss oppover. Ved kyrkja kom ein lastebil og stogga. Eg sette mitraljrsa i lastekarmen og gjekk fram for D sprrja om han skulle henta oss. DD drra vart opna, lyste det litt frD frrarhuset.

Tyskarane sDg det og tok til D skyta. SjDfrren klemde att drra og for sin veg.

Der stod me att, og eg var utan vDpen. Me kraup og gjekk vidare.

Litt nordom Bagn fekk me ordre om D gD ned i dalbotnen og over isen til vestsida. EtterpD vart vegen sprengd bak oss. Me heldt fram nordover pD vestsida av Begna. Tyskarane kom etter pD austsida og skaut over mot oss. DD me kom til Leira, skulle eg gD austom att nord til Fagernes i lag med ein annan som var vDpenlaus. Me rekna med D fD vDpen der. Men pD Fagernes fann me ingen militFre. Dei hadde drege seg nordover til Ulnes. Dit kom me bg. Der var staben. HjD kaptein Haukeland fekk eg att mitraljrsa og brukte ho der til dess me mDtte gjeva oss utpD dagen 30. april. Tyskarane kom etter oss til Fagernes, gjekk austom og kom over ein Ds ned att mot Ulnes. DD nytta det ikkje for oss D halda pD lenger.

Mat var det smDtt med desse to-tre vekene. Det fanst eit feltkjrkken, men det kom lite eller ingenting derifrD til oss. Me overlevde pD det brndene gav oss. Dei rrmde vekk frD gardane som lDg i skotlina. Dyra stod att i florane, og dei hadde det nok ikkje godt, for me hryrde mykje rauting. Om kveldane var det mindre skyting, og dD kom gamle kDrkallar heim for D mjrlka og fôra. Dei sette mjrlkespann ned til vegen til oss og la fram flatbrrd som me kunne finna inne i husa.

Me hadde med oss smD telt i ryggsekkane vDre, men dei vart visst aldri oppsette. NDr det baud seg ei kvilestund, braut me bar til D liggja pD under ei gran, med teltduken anten over eller under oss. Nokre fD gongar lDg me i hus, stundom hus som tyskarane hadde vore i. Dei hadde bore inn hry til D liggja pD, og noko av hryet var gjennomtrekt av blod frD dei sDra. DD var det betre D 17

I fremste frontline liggja ute. Sokkane og leistane kom vel med. Eg fekk byta sjrlv, og eg gav til andre. Siste paret fekk troppssjefen. Ingen i troppen vDr vart forkjrlte eller sjuke elles. VLret var bra. Mykje blaut snr D vabba i, men ikkje nedbrr. Men det var kaldt om nettene.

Dei falne vart gravlagde pD Bruflaten i Valdres. Dei sDra vart sende til LFrdal. Nokre sDra tyskarar og. Ei oversyster frD UllevDl kom seg forbi dei tyske styrkane og for til LFrdal, der ho tok seg av dei sDra. NDr nokon drydde, vart dei sende til Bruflaten. I alt 46 norske fall i Valdres. Etter kapitulasjonen vart dei oppattgravne og heimsende. Ein nordfjording vart ikkje heimsend.

Truleg hadde han ikkje nFr slekt som kunne ordna med det. Oversystera frD UllevDl stelte grava hans i mange Dr. No har Srr-Aurdal kommune overteke vedlikehaldet. Der er musikk og kransenedleggjing kvar 17. mai.

Kapitulasjon og heimferd DD det vart avgjort at me skulle kapitulera, spurde kaptein Haukeland om eg ville vera med D overgjeva meg, eller om eg ville prrva D koma meg vekk.

«Levande skal dei ikkje fD meg», sa eg og la i veg oppetter bakkane. Kulene suste om meg. Tyskarane skaut etter alle som rrmde. Sluttstykket pD mitraljrsa bar eg med meg, og det grov eg ned i ein Dker. Nytt kuleregn. Eg slengde meg ned. DD trudde dei eg var drd. Tre gongar slengde eg meg ned slik.

Om ei stund kom eg opp i skogen. Der mrtte eg Martin Myking, og me slo lag. Me hadde mest ikkje ete pD tre drger. Kom inn pD ein gard der dei nett hadde sett steikt flesk og pote pD bordet. Dei var redde for D verta bomba nDr dei tok imot rrmde soldatar, sD dei bad oss gD ut att. Men me var sD ihelsvoltne at me gjekk beint til bordet og Dt. Litt lenger oppe var eit pensjonat. Der bad me om D fD brrd med oss, og dei gav oss ei nistepakke.

SD tok me vegen mot Hemsedal. Ikkje var det vegsynt, og ikkje hadde me kart, men me visste retningen. Gjekk heile natta, for dD bar skaren oppe. Me heldt oss vekke frD undersolte omrDde, for der var snren laus og djup. Fram mot morgonen kom me til eit sFter. Der fann me mjrl og kokte graut. Me tok nokre gamle kleplagg pD oss og la uniformane att. SD kvilte me til det fraus pD om kvelden. DD tok me ut att og kom til Lykkja dagen etter. Ein lektor frD Valdres spurde meg ein gong om det var sant at me hadde gDtt frD Valdres til Hemsedal utan ski i mai mDnad. «Uhryrt i historien», sa han.

Me mrtte ein ung gut og spurde om han kunne skaffa oss mat. Han tok oss med til bestefaren sin, og han gav oss bDde hus og mat. Der leverde eg frD meg revolvaren til ein ung mann. To mann frD Dale kom bg der til. Bestefaren sa det var urDd D gD vidare utan ski. Han fekk fat i fire skipar og ein ryggsekk med 18

Osterøy under andre verdskrigen nistemat. VDre sekkar lDg att i Valdres. Tidleg neste morgon fylgde han oss opp pD fjellet og sa me mDtte gD mot Hallingskarvet. Det var godt synleg i det fine vLret.

Me kom over til ein gard i Cl, fekk mat og hus, men ikkje niste. Neste dag gjekk me over fjellet til Hol. Der fekk me hus og mat hjD ein ung lFrarhuslyd.

Me sa at me hadde tenkt D gD over Hardangervidda. Kona i huset rausta og bad oss om D ikkje prrva pD det. «De greier det aldri», sa ho. Dei hadde lite mat i huset, men me fekk eit brrd med oss. Kona tok meg til sides og stakk til meg ein boks hermetiske svinekotelettar sD ingen sDg det. Ho gret dD me gjekk, ho trudde me tok ut pD vDr siste ferd.

Eit godt stykke nord for Hol sentrum kryssa me Aurlandsdalen, gjekk under Hallingskarvet med Geilo pD vinstre sida, retning mot Finse. Slrkte trrsten med D eta snr, og Dt av brrdet til det berre var ein skalk att. DD det myrkna om kvelden, var me sD utmrdde at me mDtte ta sjansen pD D nFrma oss folk. Me kom ned til Finse stasjon, og stasjonsmeisteren sa me kunne gD ned til hotellet. Der fekk me hus og mat og godt stell, gratis. Stasjonsmeisteren skaffa oss klebyte, og han ordna med fri togreis til Voss. Me var heilt pengelause, sjrlvsagt.

Me kom inn pD eit tog med berre tyskarar. Eg hadde med meg eit reinshorn eg hadde funne. Ein tyskar, som snakka norsk, peika pD hornet og spurde om eg hadde skote dyret. Eg svara som sant var at eg hadde funne eit horn som reinen hadde felt. Hornet har eg den dag i dag til minne om den stride turen langs Hallingsskarvet.

DD me kom til Voss, stod me litt og drrfta kva veg me skulle ta vidare. Eg vart var nokre tyskarar som peika pD oss. «Det er best me gDr», sa eg. Me tok vegen mot Bulken. To tyskarar fylgde etter oss. Dei frD Dale gjekk inn pD Gjukastein. Martin Myking og eg for vidare med tyskarane i hFlane. PD Bulken gjekk me beint inn i eit hus som om me hryrde heime der. DD snudde tyskarane. Det var ei enkje me var komne inn til. Ho gav hus og mat, og neste morgon mDtte me hjelpa til med slakting frr me reiste. Me fekk gratis billett til Evanger. Stasjonsmeistaren sende skiene vDre attende til Lykkja. FrD Evanger gjekk me til Bolstad og fekk bDtskyss til Dalseide. Der Dt me kotelettane eg hadde grymt pD. Me gjekk til Stanghelle og fekk nokon til D ro oss over til GrautD. SD bar det gjennom Dalane heim til Lrtveit seint om kvelden. Det var 7. mai, trur eg. Neste dag rodde eg Martin Myking til Selvik.

DD det frettast at eg var heimkomen, kom ho Anna, grannekona, og spurde om eg hadde sett han Mons, sonen deira. Det hadde eg, pD Finse. Han var ilag med nokre hardingar. Dei skulle gD pD ski over Hardangervidda og ned til 19

I fremste frontline Eidfjord. Han Mons kom heim ei tid seinare. Me var fire frD Brrkdalen som var i Valdres. Alle kom heim att. Dei andre var John Lrtveit (NjDstad) og Malvin Lrtveit. Dotter til ein av dei fortel at ho fekk aldri eit ord om krigen ut av far sin. Han greidde ikkje snakka om dei fFle opplevingane.

I 1944 kom tyskarane ein morgon til Hatland pD passkontroll. DD dei kom inn til oss, gav dei seg til D rota i skuffene og sjD pD bilete. Dei fann eit bilete av troppen min der eg sat pD mitraljrsa, teke pD Voss i 1937. ÂŤDu norsk soldat?Âť spurde ein av dei. ÂŤJaÂť, sa eg. DD gjorde dei honnrr og gjekk sin veg. Dei hadde respekt for dei norske soldatane som hadde kjempa sD hardt mot ei stor overmakt.

FredsDret 1945

Den 8. mai 1945 kom det gjennom radioen oppmoding til norske soldatar om D vera med i vakttenesta ved frigjeringa. Eg mrtte opp pD Nordnes skule om morgonen 9. mai. Fyrst var eg vakt ved jernbanestasjonen. Sidan var eg med i ein tropp som skulle overta Slettebakken leir. Tyskarane overlet frivillig vakthytta til oss. Dei sDg ut til D vera tilfredse med at krigen var slutt.

Tyskarjentene mDtte vaska etter dei dD dei vart sende derifrD. Nokre dagar var me der. Deretter kom me til Etne, der me skulle vakta ca. 4500 tyskarar. Dei vart henta puljevis utover hausten av engelske skip.

DD eg var pD vakt frr krigen, fekk eg ei krone i dagpengar. Det same fekk eg no. Eg hadde kone og to born heime. Dei fekk 150 kr. mDnaden D leva av. Til saman vart det 1050 kr. for nFr 6 mDnader. MilitFrleiinga i leiren bad kommunane om ikkje D trekkja skatt av det me fekk utbetalt medan me var pD vakt. Eg trudde dette var i orden, sD eg gav det ikkje opp. Men dD fekk eg bDde skatt og straffeskatt. Srknad om fritak hjelpte ikkje. Me fekk inga godtgjersle for dei vekene me var ute or arbeid i 1940.

Samlingar pD Ulven og i Valdres Etter krigen vart ikkje innsatsen vDr hrgt verdsett. Me vart glrymde. I det siste har det kome seg litt med det. Me har vore innbedne til samlingar pD Ulven kvart Dr sidan 1985, og i Valdres 1985, 86, 90 og 91. I 1986 vart det avduka ei minnestrtte over Rieber Mohn. Han vart sDra i Valdres og drydde i tysk fangenskap, sD vidt eg veit. Strtta stDr pD Bagnsberget. Der er no krigsmuseum.

PD desse samlingane mrtest me som opplevde sD mykje forferdeleg i lag.

Me kan snakka om dei vonde minne me ber pD, og dD vert det lettare. Eg mrtte ein sanitetssoldat som bg var i Valdres. Han hadde ikkje vore pD noka samling, orka ikkje. Dette Dret kom han, og han totte han hadde godt av det.

20

Osterøy under andre verdskrigen Eg er takksam mot kaptein Helgesen som gjorde opptak til samlingane pD Ulven. Takk til oberst Aabrek og infanteriregiment 9 og 10 som har halde fram med D samla oss. No er det skipa ei veteranforening som held mrte kvart Dr. Eg vil og takka kaptein Nome og bondekvinnelaga i Valdres som har stelt til treff for oss der.

FemtiDrsjubileum for frigjeringa Oberst Hesjedal bad inn til ei samling i Aulaen pD Voss 6. mai 1995. Der heldt pensjonert general Lilleskare eit foredrag. Han hadde granska den norske motstanden i 1940, og han hadde funne ut at ingen avdelingar hadde greitt D halda stand mot dei tyske styrkane samanhangande i tre veker, slik 4. brigade gjorde i Valdres. Det stDr stor respekt av den norske innsatsen der. Heile opplegget til tyskarane vart skipla.

Den 8. mai mrttest me ved biblioteket i Bergen og gjekk i prosesjon til Torgalmenningen i lag med sjrfolk som hadde vore ute under krigen. Eg glrymer aldri den vyrdnad og hyllest som strrymde mot oss frD folkemengda langs ruta vDr. PD Torgalmenningen vart det halde fleire talar. SD marsjerte me til Torgutstikkaren, der kronprins HDkon Magnus kom i land frD ein motortorpedobDt frD HDkonsvern. Han heldt ein tale og takka for krigsinnsatsen vDr. EtterpD gjekk han ein Fresrunde framfor oss og gjorde honnrr.

Om kvelden var det ei tilstelling pD Hatland. Der vart ikkje vDr innsats nemnd. Det var skuffande. Me var mange soldatar frD Osterry som var med i kampane i 1940.

21

Minne frD april 1940 Av Johan Jacobsen Eg skulle ta bilsertifikat vDren 1940. Eg hadde hatt 5 timar rvingskjrring hjD sjDfrrlFrar Skjelbred og hadde fenge time hjD bilsakkyndig Tiedemann kl. 9 den 9. april for oppkjrring. For D mrta so tidleg hjD bilsakkyndige, mDtte eg reisa til byen kvelden frr. Eg gjekk til Haus, tok toget frD Garnes og losjerte meg inn pD eit lite loftskott i eit pensjonat i Leppen. Eg gjekk ein tur pD byen om kvelden. Det var ein dyster stemning, utan at nokon visste noko sikkert kvifor. Det var sett opp veggaviser som fortalde at den tyske marineflDte hadde passert Storebelt og at tyske krigsskip var pD veg langs norskekysten. Men det var utanfor tanke og fatteevne at dette skulle gjelda oss. Eg gjekk tilbake til pensjonatet og la meg.

Ein gong mellom kl. 2 og 3 vart eg vekt av flysirena, og frr eg riktig hadde summa meg, storma tre jenter i berre nattkostymen inn pD rommet mitt, grinande og skrikande om kva dei skulle gjera. Eg fekk roa dei ned og putta dei om drra so eg fekk klF pD meg sjrlv. Medan eg sat der og funderte pD kva eg skulle gjera, hryrde eg fleire gonger kanondrrnn ute i vest. Eg kunne ikkje sjD noko frD romet mitt, for der var berre eit takvindauga. So dD klokka var 5, mDtte eg ut og sjD kva som skjedde.

Med det same eg steig ut frD gatedrra, var eg om D kollidera med ein tysk soldat med bajonett pD gevFret og handgranatar stukke ned i skaftestrvlane.

Eg fekk visst eit sjokk med det same, men roa meg att og gjekk ein tur mot Torgalmenningen. DD kom ein tysk patrulje marsjerande med ein eller annan viktig person i spissen. Han hadde i alle fall mykje stas pD hua og frakkeslag.

Eg fylgde etter for D sjD kvar dei skulle. Dei tok strake vegen til Tinghuset, like sikkert som dei hadde gjenge turen i Drevis. Ved Festningskaien lDg det fullt med tyske marineskip.

Etter kvart som det dagast, steig straumen av flyktningar ut av byen, og i 9-tida fann eg det best D gje meg pD heimveg. Det gjekk korkje bDt eller tog, so eg gav meg til D gD, over Munkebotn til EidsvDg og vidare til Breistein. Der var det kr pD ferjekaien, so eg mDtte stD over eit par turar frr eg kom over til Valestrand. So var det til D ta beina fatt att og gD til Flatevad. Heldigvis var det fint vLr, ein varm vDrdag, men eg var trrtt dD eg sette meg ned heime i 4-tida om ettermiddagen. Eg hadde dD vore oppe i nFr 12 timar og gjenge frD byen og heim utan D ha ete heile dagen.

22

Osterøy under andre verdskrigen Heime var det ogso ein uvanleg stemning. Ingen visste korleis dei skulle takla situasjonen. Far hadde sagt til arbeidsfolka i smia at dei fekk berre gD heimatt inntil vidare. Det kom vilt framande bergensarar og bad om hus. Det fekk dei sjrlvsagt, og dei vart buande der i fleire veker til dei flytta tilbake til byen. Om kvelden vart straumen slegen av for at alt skulle vera blenda. Desse fyrste dagane var folk mest opptekne av D hamstra mat, so dei skulle ha det medan krigen stod pD. Den kunne ikkje vara so lenge.

9. april var ein tysdag. Allereide neste dag kom det mobiliseringsordre frD lensmannen om at alle tenestepliktige menn i LonevDgsomrDdet skulle mrta opp pD Hatland 11. april kl. 14.

Eg hadde gjort militFrtenesta i 6 mDnader i 1939 som kontormann hjD KrigskommissFren pD Vestlandet, men aldri teke i vDpen. Eg og Jacob mrtte opp pD Hatland ilag med omlag 30 andre menn frD omrDdet. Mange av dei var frD KDrvik, men elles frD heile krinsen. Me vart kryrde til FotlandsvDg med buss, og ut pD kvelden kom rutebDten «Oster» og henta oss. Det var vorte myrkt og bDten gjekk med slrkte lanterner innover Osterfjorden og til Stamnes. Me var no vorte omlag 100 mann som gjekk pD ventande tog og vart kryrde til Voss. Der vart me losjerte inn i gymnastikksalen pD gymnaset.

Neste morgon vart me stilt pD linje, og sjefen for vestlandsstyrkane, general Fleischer, helsa pD oss og fortalde at me frrebels skulle gD inn i reservestyrkane. Her vart ogsD ein del eldre menn og frivillige dimitterte og sende heimatt. For oss andre gjekk turen til Lid ovanfor Palmafossen der me fekk utlevert militFreffektar og skifta over til uniformer. Det var ikkje gevFr til alle, so eg som ikkje hadde hatt skyterving, slapp D ta imot det. Som soldatar marsjerte me til ein gard like ovanfor Haugamoen. Eg trur bonden heitte Lars Grrnlien. Her vart det sett opp ein militFravdeling. Eg skulle vera adjutant for sjefen. Han hadde kontor i stova pD garden, der ogso eg skulle ha min arbeidsplass. Men hadde sjefen lite D ordna seg med, hadde eg langt mindre, helst ingenting. Eg hugsar eg sat med ei vanleg skriveblokk og ein linjal og skulle laga drdslister. Me var pD Grrnlien omlag ei veke. Det var mest dagleg flyalarm, og dD var det opp til kvar enkelt D finna skjul.

Men so ein dag var det slutt pD «reservetilvFrelsen». Me skulle flyttast til Moen gard og oppretta forsvar av Skjervet. Det hadde lege eit mitraljrse-lag framme pD Skjervet frr me kom. No vart det organisert med vaktpostar bDde i Ulvik og Granvin og pD ein gard ovanfor Moen. Sjefen for styrken hadde installert seg i kDrstova pD Moen. Eg skulle vera hans adjutant, men militFre hjelpemidlar var ikkje stort betre enn pD Voss. Eg hadde eit fast oppdrag, og det var D bera ein tung kasse frD kjellaren og bort i ein tunnelopning kvar gong 23

Minne frå april 1940 det gjekk flyalarm. Elles gjekk tida stort sett med D sitja telefonvakt. Me lDg ei lita veke pD Skjervet, og for soldatane gjekk tida med vaktskifte nede ved fjorden og delvis avlrysing pD mitraljrsestillinga frampD stupet. Folket pD Moen gard var flytta pD sFtra.

So ein kveld kom meldinga som alle visste ville koma: Tyskarane var pD veg inn Hardangerfjorden og med kurs mot Granvin. Eg vart send som ordonnans opp til det laget som hadde vakt ovanfor Moen med beskjed om at det var full beredskap.

Mann-skapet her kom i kamp med tyskarane som hadde gDtt over fjellet frD Eine sida av eit postkort som Johan Jacobsen sende heim frå Voss. Stadnamna er klypte vekk av den militære Clvik, og her fall 3 - 4 sensuren, så ikkje det skulle vera råd å finna ut kva norske soldatar. Mannskapa militære aktivitetar avsendaren deltok i. som hadde hatt vakttenesta i Ulvik og Granvin vart beordra tilbake til Moen. Til transporten av soldatane hadde dei ein lastebil.

Karane som var i Granvin, tok med seg det meste av varene i ein landhandel dD dei evakuerte Granvin. I tillegg var det kome ein lastebDt med appelsinar inn til Granvin (avdi den ikkje kunne gD til Bergen). Den lasta vart delt ut fritt til alle som ville ha. PD Moen vart alt dette lagra i ein liten jernbanetunnel like aust for garden.

Det sDg ut som eit velassortert torg. Brua nedanfor Skjervefossen var laga klar for sprenging, men om mannskapet fekk hrve til D sprengja under retretten, er eg ikkje sikker pD. PD Moen hadde rvstkommanderande trekt seg, og dD vart eg klDr over at det var brennevin kassen inneheldt som eg hadde hatt ansvaret for under flyalarmane.

Forlegninga pD Moen vart flytta over i ein togtunnel som var byrja pD eit stykke 24

Osterøy under andre verdskrigen utanfor garden. Her var rDtt og kaldt og ikkje anna lys enn stearinlys. Det var berre ei natt me var der, men den var uhyggeleg og det var neppe nokon som sov. Men dagen kom utan at noko ekstra hadde hendt. Utover formiddagen fekk me melding om at tyskarane var pD frammarsj mot Skjervet, men mitraljrsestillingen hadde seinka dei. Der rDdde ein total opplrysingstendens i leiren, inga organisering av oppdrag og inga ordna forpleining. Ut over formiddagen merka ein at enkelte av mannskapet forsvann.

I middagstider var eg oppe pD ÂŤmatdepoetÂť i tunnelen for D finna noko D eta. Der trefte eg Gunnar Hagebr. Han sa han var tenkt D gje seg pD heimveg, og eg slo lag med han. Me fylte mat i sekkene vDre, og litt ut pD ettermiddagen tok me i veg til Voss. Seinare pD dagen nFrma tyskarane seg Skjervet. Den norske avdelinga vart opplryst og kvar enkelt fekk syta for seg. Dei fleste som gav seg pD veg mot Voss, vart tekne av tyskarane og internert i Vangskyrkja.

Like frr eg og Gunnar kom til Mrn, hryrde me det kom fly over oss og me srkte skjul mellom nokre furuer ved vegen. Tyskarane sende ein mitraljrsesalve mot oss so jord og stein spruta. Me gjekk opp om Lid i hDp om D finna vDre eigne klede. Men dei var borte, so me laut fortsetja turen i uniformene. Folka pD garden var truleg nett flytta ut, for pD kjrkenet stod ei stor gryta med varmt kjrt. Svoltne som me var, mDtte me ta kvar sitt stykke frr me drog vidare. Planen var D fylgja vegen til Bulken og ta opp Dyrvedalen og vidare over fjellet til Eksingedalen.

Det var eit nifst syn som mrtte oss pD Vangen. So og seia alt var brent, det ulma og rauk over alt og staden var heilt forlatt. Me trakka i oska og knust glas og kom oss ned til jernbanestasjonen. Der gjekk me inn i hDp om D finna oss ski. Det var det lite av, me fann til slutt eit par som me tok med oss og gav oss pD veg mot Bulken. Eit stykke nedanfor folkehrgskulen traff me to vossingar pD heimveg. Dei fortalde at tyskarane var pD veg oppover like rundt fyrste svingen. Eg og Gunnar tok fatt pD dei bratte liene mot fjellet. No var det om D verta mrrkt, men me fylgde ein sti opp mot ei utslDtte. Det lukta rryk frD ei lre utan at me sDg lys, men me gjekk fram og banka pD drra. Etter ei stund kom det ein forskremd kar ut med hendene over hovudet. Han roa seg dD han sDg det var norske og orienterte oss om korleis me skulle gD for D koma over i Dyrvedalen.

Me kom straks i snr ovanfor utslDtta, og det gjekk tregt for meg utan ski.

Ut pD morgonparten sette me oss ned i snren, og Gunnar skulle laga truger til meg av brakavidjer. Medan me sat der i grDlysninga, hryrde me det kom nokon pD ski og me tok det sjrlvsagt for D vera tyskarar. Men me hadde ingen fluktmuligheiter og fekk ta det som det kom. Men i staden for soldatar dukka 25

Minne frĂĽ april 1940 det fram ei jente, og kven som vart mest overraska, er vanskeleg D seia. Ho var bg pD flukt frD Voss der ho hadde vore lFrar, og var no pD veg heim til LindDs. Me kunne rettleia ho korleis ho skulle koma seg ned i Dyrvedalen, og dermed fortsette ho turen sin. Det var ikkje noko vellukka sak med trugene, so eg og Gunnar vart einige om at han skulle renna ned til bygda og lDna ski til meg og koma oppatt mot meg.

Eg gjekk han i mrte. Det var nokolunde brukbart D gD pD skaren so tidleg pD morgonen. Eg var komen so langt ned mot bygda at eg sDg dei fyrste husa, utan at Gunnar var komen att. Til slutt hamna eg i tunet pD ein gard og spurde bonden om eg kunne fD lDna ski til D koma meg over fjellet med. Det fekk eg. ÂŤMen du er vel svoltenÂť, sa han og bad meg inn til frukost pD kjrkkenet. Og der sat vel same jenta ved bordet som hadde passert oss oppe pD fjellet. Ho heitte Dagrun Kolaas, og me vart samde om D gD ilag over fjellet til Eksingedalen.

Me vart orientert om D gD dalen rett fram til nokre strlar og fortsetja dalfrret vidare, so ville me koma til Eksestrlen.

Me kom til fyrste strlen i middagstider og laga oss mat der. Men det sDg so uframkomeleg ut i retning Eksestrlen at me tok heller mot nord opp bratte liene. Det vart ein langt verre tur enn ein kunne vurdera frD strlen. Siste strekninga mDtte me gD utan ski. Fyrst gjekk eg opp pD platDet med eigne ski og ryggsekk, og so var eg nedatt og hjelpte jenta opp med hennar sekk. Denne turen hadde teke lengre tid enn berekna, og no byrja det D myrkna. Meininga var at me skulle koma oss over til Eksingedalen i lrpet av kvelden, men hDpet kvarv etter kvart som kveldstimane gjekk. Heldigvis var det roleg vLr og mDneskin. Me prrvde D halda retning mot nord, men me gjekk over eit stort vatn og skimta berre so vidt landkonturane og dD er det lett D gD i ring. Klokka eitt om natta stod me plutseleg utanfor turisthytta i VDlakroken. Der tok me inn, fekk varme pD omnen og laga oss mat.

Neste morgon fortsette me skituren i same retning, og framleis gjekk me over vatn. Det kom eit tysk fly over oss, men me hadde kasta oss ned i snren og var dekt av den. Det mD nemnast at det var strDlande fint vLr desse dagane dD so mykje folk var pD flukt i fjellet, og det var nok grunnen til at det ikkje skjedde ulukker.

Me kom fram pD fjellplatDet mot Eksingedalen rett mot Brakestad. Og var fjellsida bratt opp frD Dyrvedalen, so var den endD brattare her. Men her var heldigvis bjrrkeskog i lia slik at me risikerte ikkje ras. Me kom oss ned. Men folk hadde sett oss frD garden og var redde for at det skulle gD gale med oss. PD Brakestad traff eg Olav og Leif Solberg, og dei slo me lag med pD turen nedover Eksingedalen. Ut pD dagen kom me til Nesheim. Der var huset fullt av 26

Osterøy under andre verdskrigen «rrmlingar». Men Dagrun kjende dottera i huset, og me vart vist inn i bestestova og fekk middag der.

Siste etappe denne dagen gjekk me til Lavik. Det var seint pD kveld dD me bad om nattely hjD Nils Lavik. Det var meir enn fullt ogso hjD dei. Nils spurde kvar me var ifrD, og dD eg sa LonevDg, fortalde han at det lDg eit par mann derfrD pD stovelemmen. DD eg var forviten pD kven det var, fylgde Nils meg opp med eit stearinlys, og kven andre enn Gunnar Hagebr lDg i senga saman med Dagfin Antun. Det var ein lette D treffast att. Me hadde vel bDe tenkt pD korleis det hadde gjenge med turkameraten etter me skildest pD Vossafjellet.

Neste dag, eg trur det var srndag, var me ein heil flokk som tok ut frD Lavik med kurs Eidslandet. Men pD Flatekval fekk me beskjed om at tyskarane var komne til Eidslandet, so me mDtte ta over til Modalen. Dette vart ein heller stri tur. Det var ikkje rDd D gD pD ski, og me vassa i snrsrrpa heile vegen over fjellet og ned til Farestveit. Her fekk me mat, og bonden stilte med hest og vogn og kryrde ski og ryggsekkar til Mo. Straumen av «rrmlingar» voks etter kvart som me nFrma oss Mo. Og for D fD trafikken unna vidare, hadde lensmannen rekvirert ein privat bDteigar til D skyssa folka vidare utover fjorden.

Ut pD kvelden vart det vDr tur D fD bDtskyss. Me som skulle til LonevDg vart sett i land pD Bernes, og so var det til D ta beina fatt pD siste etappe. Me var bDde stive og strle i kroppen etter tre drgns marsj frD Skjervet, men no visste me at me kom velberga heimatt frD «krigen pD Voss».

27

Motstandsrrrsla pD Osterry Av qystein Kallekleiv Denne artikkelen byggjer pD ei sFroppgDve som forfattaren skreiv vinteren 1975-76 pD vidaregDande skule. Me fDr her eit oversyn over det motstandsarbeidet som vart drive pD Osterry under krigen. OppgDva er tilrettelagd for sogeskriftet av skriftstyret, som ogsD har omsett teksten til nynorsk.

Frreord

Eg har i denne framstillinga prrvt D fD fram korleis dei ulike organisasjonane pD Osterry arbeidde og utvikla seg utetter i krigsDra. Men heimefronten var ikkje bygt av kjende menn. Heimefronten vart skapt av dei mange namnlause som litt etter kvart, kvar pD sitt felt, byrja D frra kamp mot tyskarane i det smD og etter eige hovud. Den fyrste utgDva av heimefronten var sDleis langt pD veg uorganisert.

Folk frD fastlandet kalla Osterry «Det frie Noreg». Tyskarane omtalte Osterry som «Det vesle England», og dei gongene dei tok turen over fjorden, kjende dei seg svFrt utrygge. Dette gjorde Osterry til ein svFrt hrveleg stad D driva motstandsarbeid.

Artikkelen tek for seg fleire grupper: Steinsland og Iversen si sabotasjegruppe; Csheim og hans gruppe, som helst opererte i Matrefjella; Hordaland FylkesrDd, som hadde sterk tilknyting til Osterry sjrlv om hovudkvarteret lDg pD HjelmDs; Hamrekomiteen som var opptakten til motstandsarbeidet pD Osterry. Eg har her skildra arbeidet deira med alle dei vanskar, tragediar og gleder det frrte med seg.

Opptakten til motstandsarbeidet Etter utbrotet av den andre verdskrigen vart det tidleg klart at Osterry ville spela ei sentral rolle etter kvart som motstandsarbeidet kom i gong. Her var det lett D finna dekning, og den grD Gestapo-skryta var lett D fD auge pD nDr ho kryssa fjorden. Her var ei lang strandline som gjorde det lett D ta i land vDpen til opplFringsbruk. Men kanskje den strrste fordelen var dei mange gardsbruka pD rya, der motstandsfolk kunne fD dekning, mat og utstyr.

Men lat oss ta alt frD byrjinga. 8. april: Det er ottefull stemning pD Osterry.

28

Osterøy under andre verdskrigen Folk les aviser med spenning og lyttar pD radio. Og dD innkallinga til nrytralitetsvakta kjem, aukar spenninga. Heile vDren har folk frykta det verste, men ogsD denne kvelden kan folk gD til sengs i visse om at Noreg enno er eit fritt land.

9. april: Folk vaknar til ein strDlande dag. Sola skin frD ein mest skyfri himmel. Men i det fjerne er ikkje «vLret» like bra. Det er uvanleg stor flyaktivitet, frlgt av tunge drrnn av kanonar og bomber. Ei uvel kjensle veltar opp i mange, og radioen vert slegen pD med skjelvande fingrar. Jau dD, radioen gjev fort visse: Noreg er atter hFrsett.

Det skulle vera uturvande D seia at stemningen dei neste dagane var laber.

Og betre vart den ikkje den dagen dD dei mobiliserte ungdomane vende attende frD fronten, -slegne av fienden.

Men etter kvart som rasjonering vart vanleg og radioane vart inndregne (1941), kom folk i nytt gjenge. Eit lyspunkt i eit elles trist tilvFre vart «stemma frD London», som kvar kveld kom inn i dei heimar som hadde mot til D stela radioane att frD tyskarane, trass trugsmDlet om strenge straffer. Gjennom radioen vart folk orienterte om korleis krigen gjekk, og samstundes vart ein oppmoda om D halda saman og kjempa i fellesskap mot okkupasjonsmakta.

Om det var desse sendingane, fedrelandskjFrleiken eller kanskje ein kombinasjon som frrte til den fyrste famlande starten pD heimefrontarbeidet, skal vera usagt. Sikkert er det at ved krigsslutt var Osterry vorte ein sentral stad for ei intens illegal verksemd.

Motstandsrrrsla vert bygd opp Opptakten til motstandsrrrsla stod ein komite i Hamre for. Den hadde til oppgDve D ta seg av AT-ungdomar, som hadde rrmt unna den tyskstyrte arbeidstenesta (AT = arbeidsteneste). Komiteen gjorde heile tida eit godt arbeid. Og det var denne gjengen det gjekk hardast ut over dD Gestapo fekk snusen i arbeidet deira. Desse var med i komiteen: Magne Eikanger, Magnus Eikanger, Sigfred Askeland, Olav KolDs, Karl Valestrand, Ingvar Valestrand, Jarle Rrnhovde og Birger Myhr. Av desse kom berre tre seg unna ved den store rassiaen hausten 1944. Og postkurer Helgesen miste livet etter eit umenneskeleg dekningsopphald.

Hamrekomiteen la sDleis grunnlaget for verksemda pD Osterry. Men verkeleg fart i sakene vart det dD Vestlandske FrihetsrDd (VF) vart skipa 1. mai 1944. RDdet hadde til oppgDve D organisera den sivile motstanden her vest.

Osterry kom straks i srkjelyset dD VF vart kjent med at det her var sett i gong ei relativ intens vDpenopplFring.

29

Motstandsrørsla på Osterøy VF hadde som mDl D fD AT-ungdomane ut or tenesta. AT-gutane mDtte skaffast grymestader, pass (sjrlvsagt falske), rasjoneringskort, mat osb. Vidare var det meininga D gje dei god nok vDpenopplFring til sabotasjegrupper. I denne samanheng mD nemnast Johs. Steinsland. Han var frD Arna og vart ein frregangsmann med omsyn til sabotasjearbeid i Bergens-omrDdet. Ein del av hans gruppe srkte over til Osterry alt hausten 1943 og byrja vDpenopplFring ved Askelandsvatnet, trass mangel pD utstyr og vDpenkunnige folk. Men etter at VF vart skipa, betra dette seg. To Secret Service-agentar frD England vart sende over til Osterry. Dei lFrte opp instruktrrar som skulle gje AT-ungdomar og andre frivillige opplFring i vDpenbruk og sabotasje.

Etter kvart som arbeidet greip om seg, vart det klart at det kunne ikkje drivast fullgodt utan nFrare kontakt med England. Difor vart to engelskmenn frD Secret Service stasjonerte pD rya, og Valestrand, med si sentrale plassering, vart blinka ut. I Nappen vart det bygt ein «bunker», som etter ei stund fekk stor betydning for engelske bombefly. Spesialfeltet vart tyske ubDtar, og seinsommaren/hausten 1944 vart det med jamne mellomrom tikka meldingar til England som fortalde kvar ubDtane lDg. Trass i at faren auka for at Gestapo skulle fanga opp meldingane frD Nappen, vart det arbeidt pD spreng over heile Osterry. Arbeidet var vorte sD omfattande at det var behov for betre rkonomi for D halda det heile i gang.

Pengeinnsamlingar var ikkje sD enkelt, og difor mDtte ein skaffa midlar pD andre mDtar.

FrD regjeringa i London hadde det kome melding om at ingen mDtte lida naud eller innstilla motstandsarbeidet pD grunn av pengar. Private som strtta motstandsrrrsla rkonomisk, kunne rekna med D fD att det tapte etter krigen. PD denne bakgrunn byrja ein komite D selja fridomsobligasjonar. Ingvald Dalland tok initiativet til dette, og desse var med i komiteen: Fylkesmann Lindebrekke og fylkesfullmektig Rrndhovde frD den gamle fylkesadministrasjonen, lFrar Magne Haukry, sokneprest Otto HolmDs og Torolv Solheim frD VF (VF skifta frD august 1944 til «Heimefrontens FylkesrDd av Hordaland Fylke»).

Skodespelar Hans Stormoen teikna obligasjonane, og brrrne Tunes fekk Fra av D trykkja det fyrste illegale produkt i Noreg i fleire fargar. Fridomsobligasjonane slo godt an hjD det norske folk og skaffa motstandsarbeidet store summar.

«Utan hjelp frD brndene kunne me lagt ned arbeidet» Johannes Steinsland understreka at utan hjelp frD brndene og deira velvilje kunne hans folk berre lagt ned arbeidet pD Osterry. (PD slutten av krigen var 30

Osterøy under andre verdskrigen Steinsland og kona, Marta, av dei som var mest ettersrkte i Bergens-omrDdet.)

Sjrlvsagt var det unnatak mellom brndene ogsD, men dei fleste tok mot undergrunnsfolka med opne armar. To drme syner kva Steinsland meinte: Rett frr jul i 1944 kom han og nokre karar forbi ein gard. Bonden spurde korleis det stod til med mat, og dei mDtte vedgD at det stod dDrleg til. «De kan fD ei kvige av meg til jul. Eg har ikkje bruk for ho likevel.» Dette skjedde i ei tid dD motstandsrrrsla pD Osterry hadde svFrt lite mat. I beste fall hadde dei litt solsild og brrd, og dei fekk ofte magetrrbbel etter gardsbesrk med mykje god mat.

Ein annan gong hadde Steinsland og to andre karar vore pD marsj i 1½ drgn.

Dei tok seg ned til ein gard for D kjrpa mat. Dei vart viste inn i stova og plasserte ved langbordet. Gardskona sette margarinsmrret ved enden der familien sat, og bondesmrret sette ho der framandkarane sat: «De fDr ikkje margarinsmrret frr de har ete opp kvar smitt og smule av bondesmrret.» DD dei ville dra vidare, fekk dei grei beskjed om at «her pD garden gDr ingen ut med vDte klede». SD mennene vart fint nrydde til D setja seg ned att til kleda var turre.

I tillegg til alle dei brndene som gav vekk mat og klede, var det ogsD brnder som heldt ettersrkte sabotasjefolk med grymestad pD gardane sine.

Brndene kom for alvor i FylkesrDdets srkelys (tidl. Vestlandske FrihetsrDd) hausten 1944, dD det var svFrt viktig D leggja opp matlager for vinteren. Diverre vart det klussa med utsendinga av kamp-parolen frD Heimefront-leiinga om levering til tyskarane. Og dD parolen fyrst kom, viste det seg at den var sD uklDrt formulert at folk ikkje forstod noko av den. Til alt hell lukkast FylkesrDdet D koma i kontakt med sD mange brnder pD Osterry og andre stader, at vinterforyningane for rDdet vart sikra frr mrrketida. Det var spesielt viktig D sabotera potetleveransane til tyskarane, for det var sD dDrleg potethaust at det knapt var nok til sivile.

VDpen og vDpentransport

Etter kvart som motstandsarbeidet utvikla seg, vart det sprrsmDl om D skaffa fleire vDpen til dei som arbeidde med opplFringa. Spesielt viktig var det D skaffa fleire stenguns, som var det viktigaste vDpenet i nFrkamp. Det var ogsD i bruk ein annan type maskinpistol, som var litt strrre enn stengun. Den vart helst brukt pD lengre avstand der det var nrdvendig med meir presisjonsskyting. Av pistolar var det ogsD fleire typar. I tillegg til dette vart det ogsD drive opplFring med handgranatar og bomber av ulike slag.

Alt dette mDtte ilandfrrast pD Osterry, og m.a. vart det henta ei strrre bDtlast inn til LonevDg. Desse vDpna kom frD Sulen i Sogn, der det lDg grymt 31

Motstandsrørsla på Osterøy eit stort vDpenlager. Under leiing av Milorg-mannen Mowinckel-Nilsen la ei lita gruppe i veg for andre gong i retning Sulen (frrste turen var bomtur).

VDpna vart funne og via Tveitestr og Eikanger frrde til LonevDg. Der tok Steinsland i mot dei med lastebil. Her i frD gjekk turen til Hansdalsfjella, der ein ved Askelandsvatnet dreiv ein noksD intens vDpeninstruksjon.

Det vart etter kvart fleire slike turar, som alle var planlagde og styrte frD HjelmDs, der FylkesrDdet var stasjonert. Men midt i all denne undergrunnsaktiviteten, som hadde gjort HjelmDs til eit illegalt sentrum, oppstod det ei sterk kjensle av uhygge.

Gestapo bryt inn i rekkjene Ei melding breidde seg om at Gestapo infiltrerte motstandsrrrsla, og pD nytt var Valestrand i sentrum. Her hadde den underjordiske fronten seinhaustes 1944 fDtt ein tenleg operasjonsbasis. Her lDg sabotasjefolk, og her arbeidde folk frD FylkesrDdet. Det var i det heile ein undergrunnsaktivitet i denne bygda som fD andre stader i landet. Sambandet med Bergen var lett D organisera etter at ein hadde fDtt ein velutstyrt sendarstasjon i Nappen. Men denne sendaren var det som skulle visa seg D verta kvernsteinen om halsen pD motstandsrrrsla pD Valestrand. Det gjekk mest dagleg sendingar over til England. Og ein dag i oktober vart det tikka over ei melding om talet pD ubDtar ved LaksevDg. Resultat: Hamna pD LaksevDg vart bomba i grus, og Gestapo fanga opp meldinga frD Osterry. No skulle ingen sparast. Gestapo hadde ogsD peila inn arbeidet til Karl Valestrand og Jarle Rrnhovde. Frrstnemnde var kontaktmannen for alt postsambandet for Srrfjorden, og han hadde dessutan ein heil del personlege kontaktar. Ei natt slo sD Gestapo til. Karl Valestrand vart teken sjanselaus pD senga, medan Jarle Rrnhovde klarte D koma seg vekk frr gestapistane fann huset. (Kona hans, Csta, vart difor teken som gissel og sat pD Grini til freden kom.) Nede i Gestapo-skryta vart sD K. Valestrand utsett for ein frykteleg tortur, som heldt fram i leiren pD Espeland. (Han sat siste halve Dret av krigen i Mrllergata i Oslo og hadde merke etter torturen sD lenge han levde.)

Men som «hell» i uhellet dukka ein sendemann, Thorvald Mjelde, opp pD Valestrand same morgonen. Han ante straks urDd, dD han sDg prammen sin pD Gestapo-skryta (han hadde frr krigen til og med brent fullt namn og adresse inn pD prammen). Prammen vart brukt av folket i Nappen, og han skjrnte straks at no var gode rDd dyre. Etter ein kort samtale med faren, der han fekk hryra korleis alt hadde bore til, tok han strake vegen til HjelmDs, der sekretariatet i FylkesrDdet lDg. Det var klart at dette straks mDtte i dekning, 32

Osterøy under andre verdskrigen likeins alle dei som Karl Valestrand kjende til i arbeidet. Sekretariatet tok inn i kaptein Vatshelle sin sommarstad pD Eknes og lDg der nokre mDnader. Her fekk dei ogsD kontakt med Rrnhovde, som lDg i dekning hjD formannen for Fridomskomiteen i Alversund, lFrar A. Vik. Men arbeidet kunne ikkje stansast pD grunn av dette. VDpenopplFringa vart tvert imot intensivert med det resultat at det byrja D smella titt og ofte fleire stader innover i fjella.

Men sD kom ein ny arrestasjon. Det var Normann Iversen som var offeret denne gongen. Han vart teken etter eit oppdrag i Bergen, og resultatet av arrestasjonen kom ei tid seinare, dD Gestapo gjekk i land pD Osterry med hest og kjerre med nokre sekker i. Det folk derimot ikkje sDg, var den rydelagde mannen som lDg under sekkene. (Det synte seg seinare at Iversen var vorten sD hardt torturert at han etter krigen aldri kom over det.) MDlet for reisa var Hansdalen, og dei impliserte skjrnte straks kva som hadde skjedd: Mannen hadde sprokke om vDpenlageret.

Faren for ÂŤeit nytt TelavDgÂť var no overhengande, og mange meinte det berre var eit tidssprrsmDl frr bygda vart svidd av. Til alt hell gjekk det ikkje sD langt. To nedbrende hytter, som hadde vore tilhaldsstad i samband med vDpeninstruksjonen ved Askelandsvatnet, var represaliane.

Ein del av vDpna fekk ein unna frr Gestapo kom, og av den grunn vart ein av brndene i Austbygda dregne inn i det sivile motstandsarbeidet.

Rassia ved Geitrheims-setra

Asbjrrn Hartveit var av den typen som aldri sa nei til D ta pD seg arbeid i kampen mot fienden. Han var av den grunn truleg den av dei sivile pD Osterry som hadde kome hardast ut D kjrra ved ein ev. arrestasjon. Opptakten til det heile kom srndags morgon nokre dagar etter rassiaen i Hansdalen. Hartveit vart vekt av ei kraftig dunking pD utedrra. DD han opna, fekk han sjD ein vitskremd ungdom utanfor med ein svFr ryggsekk. Det synte seg at guten hadde kome seg vekk med 30-40 kg vDpen og ammunisjon like frr Gestapo kom til Askelandsvatnet. Han fekk mat, pengar og litt klede av Hartveit og kom seg sD over til Sverige. VDpna tok Hartveit seg av til dei ein kveld vart henta.

VDren 1945 fekk Hartveit atter besrk, men no i rolegare former. Han fekk spurnad om D losa nokre ungdomar opp til Geitrheimssetra som var eitt av hovudkvartera pD Osterry. Dette sa han seg villig til, og dagen etter kom seks svoltne og forfrosne ungdomar til gards. Hartveit fekk vita at dei hadde opphalde seg mest ei veke i fjellet praktisk talt utan mat. Frr dei la i veg, vart 33

Motstandsrørsla på Osterøy dei difor proppa med nysteikte pannekaker.

Dei fylgjande dagane var Asbjrrn Hartveit mest dagleg oppe med mat til ungdommane. Men sD ein kveld fekk han beskjed om at det var venta rassia i fjellet dagen etter. Ungdomane fekk straks melding om D halda vakt heile natta og koma seg av garde straks det vart lyst.

Lettare til sinns gjekk Hartveit til sengs natt til srndag, vel vitande om at det mDtte lokalkjende folk til for D finna setra. Men etter nokre timar vart han brutalt riven opp or srvnen av ei kraftig dunking pD drra. Ei isande kjensle raste gjennom han. Jau, utanfor stod ein av ungdomane. Han var oppriven over alt og var heilt frD seg: «Dei har funne oss og truleg teke ein.» Ungguten var heilt ustyrleg og ville ikkje hryra snakk om D slD seg til ro pD garden. I staden tok han ein sykkel og forsvann.

Frrst etter krigen fekk Hartveit vita kva som hadde skjedd oppe ved setra.

Gestapo hadde kome rett pD dei, og det kom til hissig skotveksling. Fire av ungdomane hadde straks stukke innover Midttun-marka, medan ein vart klemd fast ute pD Insetberget. Han visste dD at han hadde valet mellom D la seg ta, med alt det som det ville frra med seg, eller kasta seg utfrre berget og hDpa pD at det ville gD bra. Han valde altsD det siste og kom seg sD ned til bygda. Men den siste av ungdomane vart teken og frrd ned til prestegarden i Haus, der Gestapo banka han. Men han heldt tett om alt. Etter krigen kom det for ein dag at det ville ha vore lett D fD ungguten fri frD Gestapo. Men av frykt for represaliar mot bygdefolket og vissa om at krigen snart var slutt, vart dette droppa.

Men no attende til rassiadagen. DD ungdomen hadde sykla frD Hartveit og Asbjrrn Hartveit hadde fDtt tid til D tenkja over saka, tykte han det byrja D lukta meir og meir angiveri av det heile. Mistanken fekk han ogsD stadfesta, dD han seinare tok turen bort til mjrlkeplassen. Der stod ein eldre mann og skrytte av at han hadde fDtt has pD alt pakket som for og rak rundt i fjellet. Han hadde vist Gestapo vegen til Geitrheimssetra. Dette er det einaste kjende angjeveriet pD Osterry, men vedkomande vart ikkje meld til politiet etter krigen.

Motgang for motstandsarbeidet Me gDr litt attende i tida og tek for oss hendingane frD november 1944 til vDren 1945. Stemninga i motstandsgruppene pD Osterry var pD denne tida noksD laber, naturleg nok etter arrestasjonane og dei oppdaga vDpenlagra.

Men det er ei anna, svFrt spesiell hending dei hugsar godt frD denne tida.

Mannen som varsla sekretariatet pD HjelmDs dD Karl Valestrand vart arrestert, Thorvald Mjelde, vart vigd til sekretariatet sin stenograf, Ruth Tirevold.

34

Osterøy under andre verdskrigen Mjelde hadde vorte med til den nye dekningsstaden, og med det han no visste, var det ikkje sD lett D gje slepp pD han. DD han hadde fylgje med ei jente som kunne stenografera og skriva pD maskin, vart Ruth henta og tilsett i sekretariatet. Men husverten, KDre Vatshelle, fann det vanskeleg D lrysa krysprrsmDlet i huset utan D verta usrmeleg. Difor var det berre ei lrysing: HDkon og Kari (som var dekknamna deira) mDtte gifta seg. DD var det mogleg D plassera Dtte menneske i sju kryer. Det vart ordna med prest og klokkar, og med 12 gjester frD sekretariatet, kunne dei feira bryllaup den 7. november, der Gestapo, angjevarar og flukt kunne glrymast for ei stund.

Men noka lang kvile vart det ikkje. Alt to dagar seinare, 9. november, slo Gestapo pD nytt til. Utover hausten 1944 vart det meir og meir utrygt for organisasjonane D vera stasjonerte pD Osterry. Ein kunne nDr som helst venta nye rassiaer, og mange vart tvinga til D byta opphaldsstad. Steinsland si sabotasjegruppe flytta til RolvsvDg, og Hamrekomiteen fekk i november varsel frD sekretariatet om D vera spesielt pD vakt. Naturleg nok vart arbeidet pD Osterry trappa ned etter hendingane dei siste mDnadene, men vDpenopplFringa var framleis ein sjrlvsagd post pD programmet. I tillegg kom spreiing av illegale skrift med siste nytt frD England. Osterry hadde ogsD vorte ein velbrukt dekningsstad for ettersrkte undergrunnsfolk.

Men om ein ikkje kunne arbeida med full tyngde pD Osterry, tok ein det att rett over fjorden. Her lDg FylkesrDdet sitt sekretariat og fleire sabotasjegrupper, alle med band til Osterry. SDleis gjorde Gestapo ein fin fangst dD dei slo til i Osterfjorden 9. november 1944. Fire av Hamrekomiteen vart tekne, med den fylgje at det berre var tre att av den opprinnelege komiteen som saman med Steinsland starta motstandsarbeidet pD Osterry. Sig. Askeland, Magne og Magnus Eikanger og formannen, Birger Myhr, vart alle tekne, likeins Hjalmar Wiik, ein av hovudmennene bak all vDpentransport rundt Bergen.

Sekretariatet og Steinsland si sabotasjegruppe slapp unna, sjrlv om det var pD hengjande hDret for sistnemnde. I slutten av november hadde dei teke inn i ei hytte pD Nrttveit for D kvila ut nokre dagar. Ein kveld registrerte dei at den grD Gestapo-skryta la til ved kaien like nedanfor hytta. Sidan Gestapo-folka mDtte gD rundt ein knaus for D nD opp til hytta, fekk dei fem sabotrrane tid til D koma seg unna oppe i skogen. Gestapistane skaut hytta i filler, og Steinsland og hans folk skjrnte at dei hadde vorte angjevne.

Sekretariatet sin tilhaldsstad vart flytta frD HjelmDs til ei nybygd hytte som stod ferdig i desember i Tirebotnen. Det vart sDleis siste tilhaldsstaden for det illegale arbeidet til FylkesrDdet.

35

Motstandsrørsla på Osterøy

Flyslepp med feil adresse To-tre mil nord for Osterry ligg Matre-fjella, der det under krigen vart drive ein omfattande heimefrontaktivitet. Det var t.d. her dei fleste av dei rrmde AT-ungdomane kom til slutt. Og her var det ogsD meininga D landa eit flyslepp 24. mars 1945. Dei engelske flygarane som strauk innover Noreg den palmelaurdagen, gjorde ganske visst sitt beste for D treffa mDlet. Men om dei var feilinformerte eller tok feil av lyssignala, har ein aldri fDtt vita. Sikkert er det at flysleppet landa pD Austre Kleppe pD Osterry. Det vart sjrlvsagt slege full alarm, og folk vart straks sende av garde for D lokalisera sleppet, bDde frD statspolitiet og motstandsgruppene. Dei siste hadde naturleg nok strrst hell med seg, lokalkjende som dei var. I tillegg hadde Nils Csheim (offiser i Matrefjella og med bustad pD Csheim) sett flyet dD det kom innover i merkeleg lDg hrgd. Han hadde difor nokolunde peiling pD kvar sleppet mDtte ha kome ned. Han telefonerte til Alf Hagen, som fekk i oppdrag D samla sleppet og fD det ned til sjren nFr FotlandsvDgen. DerifrD gjekk ordren ut pD D fD utstyret med bDtar til Ormagjelet i nFrleiken av Hosanger. Alfred Tveiten og Csheim lDg i skogbrynet og fylgde heile manrveren, der to tonn med vDpen, ammunisjon og anna utstyr vart teke i land. Og like stille som robDtane hadde kome, forsvann dei. Det byrja nFrma seg morgon, og mennene visste at dei mDtte ha alt i hus frr dagslyset kom. Med god hjelp av fire mann, Ivar Vikesund, Malvin og Holger Hole og Csmund Tveiten, (han hadde ein bror som sat 3½ Dr i tysk fangenskap) fekk dei lessa alt utstyret inn i eit naust. For D vera pD den sikre sida frakta Csheim og Tveiten sleppet ei tid seinare, og utan at dei andre visste noko, opp til Holavatnet og grov det ned i ei ur. Her vart det sD liggjande til det nokre dagar seinare vart henta av folk frD Matre.

Sjrlv om arbeidet pD Osterry heldt fram til krigsslutt, var det flysleppet som var den siste spesielle hendinga pD Osterry. Men eg tykkjer det vil vera pD sin plass D ta med litt om lagnaden til Hjemmefrontens FylkesrDd dei siste hektiske mDnadene av krigen, all den tid RDdet heile tida frD det vart skipa hadde arbeidt mykje pD Osterry.

Hjemmefrontens FylkesrDd fekk ein tarveleg lagnad

Sekretariatet var i arbeidsfrr stand ved juletider 1944. Det var svFrt viktig D koma i arbeid att sD snart som mogleg etter slike arrestasjonar som ein opplevde i november. Det var mest for ei lov D rekna i det illegale arbeidet at avbrot i aktiviteten etter arrestasjonar ville vera til ulempe for dei arresterte, dD stans mest automatisk peika dei ut som skuldige.

36

Osterøy under andre verdskrigen Men tilbake til FylkesrDdet. Dei frrste meldingane om dei arresterte gjekk ut pD at dei hadde klart seg godt gjennom forhryra, og at Gestapo ikkje hadde fDtt vita sD mykje om RDdet sitt arbeid. Men nye vanskar melde seg.

Bergensleiinga (BL) kravde, i form av eit ultimatum, at FylkesrDdet skulle leggja ned arbeidet og reisa til England fordi sD mange av medlemene var hardt ettersrkte av Gestapo. Reisa var alt planlagd til 15. januar og skulle overvakast heile vegen av fly. Dei fleste i rDdet fekk fort mistankar om at det ikkje var av tryggingsgrunnar dei skulle til England, men av reint politiske grunnar. Visse fekk dei dD Torolv Solheim vart kalla inn til Bergen til eit mrte med talsmenn frD BL og HL (ÂŤHjemmefrontens ledelseÂť). Dette var etter eit mrte i Tirebotnen 4. januar, der RDdet nekta D leggja ned arbeidet. Solheim vart gDande i byen i fem dagar utan D sjD noko til mrtedeltakarane. (Dette var altsD ein av dei som BL og HL pD drd og liv skulle ha til England fordi han var sD ettersrkt av Gestapo!) Men som ved eit under vart han ikkje teken, noko som truleg ergra HL ikkje sD lite. Han fekk innkalling til eit nytt mrte i Bergen veka etter, men dD nekta han forstDeleg nok D reisa.

PD mrtet som difor kom i stand med Amund Reigstad som representant frD FylkesrDdet, la HL fram nye retningsliner som RDdet skulle binda seg til D fylgja. Det heile gjekk kort fortalt ut pD at styre og administrasjon skulle, nDr freden kom, overlatast til spesielle organ frr dei lovlege norske statsorgana kunne overta. Vidare var det eit tillegg om at FylkesrDdet skulle leggja fram for BL alt materiell som skulle sendast til komiteane, til sensur. Alt dette vart avvist av RDdet. I staden vedtok RDdet D krevja at dei folkevalde organa, by-og heradsstyra og Stortinget, skulle overta nDr krigen var over. Dette vedtaket vart dD ogsD sendt til HL. Etter krigen kom det for ein dag at HL hadde teke sikte pD D overta den politiske makta, med PDl Berg som politisk leiar. Grunnen til at FylkesrDdet mDtte bort, var at det hadde ei for radikal leiing (med m.a. to kommunistar).

Dessutan mislikte HL standpunktet det hadde teke til kommunalordninga og at Stortinget skulle kallast inn. Det var berre ein av seks i FylkesrDdet som brygde seg for dei nye retningslinene frD HL. Dei siste mDnadene av krigen gjekk RDdet mest i opplrysing. BL dreiv propaganda mot dei, og berre 10 dagar frr krigen var over, vart det skipa eit nytt FylkesrDd, som naturleg nok ville ta heile Fra for arbeidet til det gamle rDdet. Men dei nye ante lite om kva omfang arbeidet hadde. M.a. kom dei til Thorvald Mjelde og ville ha opplysningar om kor mykje som var skrive ut pD fridomsobligasjonane. Han nekta sjrlvsagt alt samarbeid med det nye RDdet, og sa at han var overtydd om at det gamle FylkesrDdet ogsD ville makta D ordna 37

Motstandsrørsla pü Osterøy opp i utbetalinga av obligasjonane all den tid dei hadde utfrrt alt det andre arbeidet under krigen.

Innbyrdes strid mot slutten av krigen

Det er ikkje vanskeleg D forstD at vDren 1945 var hard D koma gjennom.

Motstandsarbeidet rakna pD alle kantar, og av dei eg snakka med, var det gjengs oppfatning at hadde krigen vart nokre mDnader lenger, var dei uvisse pD korleis det hadde gDtt med dei. Spesielt hadde Thorvald Mjelde kome ille ut ved ein ev. arrestasjon. Han visste rett og slett for mykje om kva som frregjekk pD Osterry. Han var orientert om FylkesrDdet sitt arbeid, samstundes som han ogsD hadde godt kjennskap til Steinsland og Iversen si sabotasjegruppe. Men til liks med alle andre visste han knapt eit einaste ekte namn, dD alle brukte dekknamn.

Elles vart arbeidet pD slutten av krigen som nemnt svFrt politisk prega.

Kommunistane ville ha sin del av kaka, og dette mDtte for ein kvar pris hindrast. I FylkesrDdet gjekk dette i fyrste rekkje ut over Torolv Solheim som var kommunist. Frrst kom innkallinga til det omtalte mrtet i Bergen, som fleire enn eg reknar som reint angjeveri frD HL si side. Gestapo tok nemleg broren, Svale, som gissel i hDp om at Torolv skulle oppsrkja han under besrket i Bergen. Dessutan har eg opplysningar frD elles pDlitelege kjelder om at det, etter det mislukka angjeveriet, var planar om D likvidera Torolv Solheim.

Det var i det heile teke eit knallhardt tilhrve mellom dei ulike komitear og grupper rundt i distrikta. Som drme kan nemnast pDskeafta 1945 dD det banka pD hjD Nils Csheim heime pD Csheim seint om kvelden. Utanfor stod det ein skjeggete mann med ein pistol retta mot Csheim dD han opna drra. Han gav straks uttrykk for at han skulle ha fat i flysleppet, kosta kva det kosta ville. Det viste seg til alt hell at Csheim visste kven mannen var. Han kom frD Matrefjella og ville ha vorte skoten rett ned viss han hadde prrvt seg med pistolen. Csheim hadde nemleg sin pistol i lomma, retta mot han.

Csheim fortalde ogsD at gruppa hans var pD tokt i fjellet ein vinterdag saman med ei anna gruppe. Ein av Csheim sine menn vart sjuk og vart liggjande etter. Sjefen for den andre gruppa var dD pD veg tilbake til mannen og gav klart uttrykk for at han akta D skyta alle som ikkje makta D fylgja med.

Csheim drog dD pistolen sin mot han og gav grei beskjed om at her skulle ingen av hans menn skytast sD lenge han kunne hindra det. Mannen mDtte brya seg, og ferda heldt fram som frr.

Desse drma syner kva tilhrve det vart arbeidd under pD slutten av krigen.

Det var mange oppdrag som vart utfrrde under store pDkjenningar. For nokre 38

Osterøy under andre verdskrigen vart det ogsD for mykje. Nervane deira, som hadde vore i heilspenn under krigen, gjekk heilt i opplrysing dD freden kom. Ein del drydde som resultat av tysk tortur. I tillegg til desse var det to som vart avretta, ein bror av Nils Csheim og ein av engelskmennene i Nappen. Lat oss heidra minnet etter dei - dei gav alt.

Informantar / kjelder: Artikkelen byggjer pD intervju med folk som var involvert i motstandsarbeidet pD Osterry under andre verdskrigen. I alfabetisk rekkjefrlgje var dette: Asbjrrn Hartveit, busett 1940 i Austbygda.

Thorvald Mjelde, busett 1940 pD Valestrand.

Johs. Steinsland, busett 1940 i Arna.

Csmund Tveiten, busett 1940 pD Hosanger.

Karl Valestrand, busett 1940 pD Valestrand.

Nils Csheim, busett 1940 pD Hosanger.

Noko av stoffet er i tillegg henta frD nokre etterkrigsnummer av avisa ÂŤDagrenningÂť.

39

Gestapo sine herjingar pD Valestrand Av Eivind Karl Rundhovde I denne artikkelen tek Eivind Karl Rundhovde frre seg dei dramatiske hendingane som skjedde dD motstandsgruppa pD Valestrand vart rulla opp hausten 1944.

Krig og uhyggje Som i dei fleste andre bygder var det litt av kvart folk i Valestrand fekk oppleva under dei fem lange krigsDri. Uventa kom krigen til oss den 9. april.

Eg hugsar at mor og far hadde hryrt skyting grytidleg om morgonen, og litt seinare sDg me to norske sjrfly lDgt over Srrfjorden pD veg frD Flatry mot Arna for D finna seg ein grymeplass. Naboen vDr, som skulle tilbake til Hellen festning etter permisjon, kom ikkje lenger enn til Breistein, der han fekk beskjed om at tyskarane stod i EidsvDg, og at han mDtte koma heimatt (i full uniform) snrggare enn snrgt.

I 11-tidi byrja ferja, som var HDland sin motorkuttar «Valestrand», D koma frD Breistein stappfull av folk og ofte ein bil pD dekket, og slik gjekk den i eitt heile dagen til langt over midnatt.

I sentrum var det stappfullt av folk, mest tilreisande evakuerte, og eg hugsar at me stod pD dampskipskaien og venta berre pD at engelskmennene skulle koma og jaga tyskarane utatt. Dei skulle koma i 15-tidi gjekk det rykte om, og me rekna dD med at tyskarane ville verta jagde pD sjren frr dagen var omme. BrDtt kom det verkeleg eit engelsk fly (med kvite ringar under vengene) flygande svFrt lDgt over FossDsen rett over oss pD kaien og forsvann lDgt over VDgenesheii. Me fekk nok ein kraftig strkk i oss, men ingen bomber fall.

Sjrlv om det ikkje var tyskarar stasjonert pD Osterry under krigen, vart det likevel noko uvant for alle. Som kjent vrimla det av tyskarar pD Csane, og rett som det var kom tyske soldatar pD «ferieturar» til Valestrand, kva Frend dei enn mDtte ha. PD Rundhovde og SkDr mDtte me fleire gonger rrma husi pD grunn av at tyskarane hadde skarpskyting med kanoner frD Csane mot Rundhovde og SkDr. Huset til Osvald SkDr fekk seg ein fulltreffar, og me fann granatsplintar bDde her og der.

Ein dag i tjukk skodde kom det ein tysk invasjonsstyrke i skryter frD Arna og gjekk i land pD Valestrand under full skyting for D nedkjempa ein tysk styrke som var landsett tidlegare og utstyrt med kanoner. Radioapparata mDtte 40

Osterøy under andre verdskrigen ogsD her innleverast, men det var mange som likevel lytta pD London. Mest all vara til og frD dei mange garveri vart frakta med rutebDten, og det hende at rutebDten lDg fire timar pD Valestrand frr den kom vidare. Dei trong ikkje ha det travelt dei som var passasjerar.

Elles var det skrFmande D vera vitne til dei to store flyDtak pD Bergen den 4. og 29. oktober 1944. Det vart sagt at fleire hundre fly deltok, og me pD Valestrand hadde orkesterplass til det heile. Ved siste Dtaket, som var om natti, kom bombeflyi i bylgje etter bylgje inn over Valestrand og tilbake slik at det vart eit voldsomt spetakkel av flydur og luftvernkanoner. Det var dD tyskarane pD Csane stilte luftvernkanonene sD flatt at ein granat eksploderte med ein frykteleg smell midt over Valestrand. DD sprang me i kjellaren.

Det hemmelege tyske statspoliti, Gestapo, var ein styggedom som var frykta og hata av alle. OgsD pD Valestrand var det mange som var med i det sDkalla illegale arbeidet for D kjempa mot tyskarane i lryndom. Dette gjekk stort sett bra heilt til den siste krigsvinteren dD Gestapo byrja D koma pD sporet etter dette arbeidet. Det vart sDleis ein del «besrk» av desse rDtassane, og det skapte uhyggje og uvissa for alle.

Den fyrste arrestasjonen av folk frD Valestrand var noksD tilfeldig. Det var Oddmund SkDr som gjekk pD skule i Bergen. Srndag den 1. oktober 1944 om kvelden var han pD veg over Csane tilbake til byen. PD vegen vart han og fleire stoppa for kontroll, og dD fann dei illegale papir pD han. Han vart arrestert og sat pD Grini til krigen var slutt.

Radiosendaren i Nappen Det mest dramatiske prosjektet pD Valestrand var radiosendaren i Nappen.

Opplysningane om det som vert fortalt her har eg frD Jarle Rundhovde og Nils Valestrand, og litt av stoffet er frD Arnfin Haga si bok om dette.

Ein del personar her var med i B 40 LaksevDg, og gruppa pD Valestrand hadde Jon S. Rundhovde (Pera-Jon) som leiar og Jarle Rundhovde som nestleiar. Etter at Jon reiste til England for D melda seg til teneste der, fungerte Jarle som leiar.

Torsdag den 17. august 1944 kom Leif Larsen med «Vigra» til MelingsvDgen pD Bremnes og sette i land fire agentar frD England, der to av dei var Egil Seger og Karl Rasmussen som til slutt kom til Nappen. Dei to kom til Bergen, og dei heldt seg ei tid hjD ymse kontaktar i BergensomrDdet. Ein av medhjelparane deira, Alf Nytun, som og var kjend med Jarle Rundhovde, kom til Valestrand til Jarle for D frrebu plass til dei to agentane. Plassen var tenkt i Nappen der Leif Olsen disponerte ei hytta som tilhryrde familien.

41

Gestapo sine herjingar på Valestrand Ein av dei aller fyrste dagane i oktober i 1944 reiste Alf Nytun og Karl Rasmussen med rutebDten «Hamre» frD Bergen til Valestrand for D vitja Jarle, og dei tok dD inn i hytta pD Nappen. Den andre agenten, Egil Seger, reiste den 4. oktober s. D. frD Bergen med rutebDten «Hamre» til Valestrand. DD bDten nFrma seg Valestrand, starta det store flyDtaket pD LaksevDg (ubDtbunkeren m.m.) slik at «Hamre» mDtte leggja seg til ro inntil berget ved Vindpollen, rett ned for Nappen, dD dei ikkje kunne gD med so mange fly i lufti. Dei to agentane kom dD i gang med sendingane, og Alf Nytun skulle forsyna dei med stoff frD Bergen.

Dei to agentane skulle opphalda seg med radiosendaren i ei berghola eit godt stykke ovanfor hytta, og denne hola var det mest urDd D finna utan D vita kvar ho var. Dei hadde ikkje lov D opphalda seg i hytta.

Det viste seg so at ein mann som hadde hjelpt dei to agentane D koma seg frD Bremnes til Bergen, vart arrestert. Dei to andre agentane, som bg kom med ferja «Vigra», vart arresterte i fyrste halvdelen av oktober i Stavanger.

Gestaposjefen i Bergen, Kesting, fekk vita at dei to sat inne med viktige opplysningar om heimefronten pD Bergenskanten, og han reiste straks til Stavanger. Gestapo fann snart ut at kassar med forsyningar var sende til Valestrandsfossen, og det vart ikkje lenge frr dei let hryra frD seg.

Karl Valestrand vert arrestert Etter mi dagbok var det natt til torsdag 12. oktober 1944 at Gestaposkryta la til ved dampbDtkaien pD Valestrand, med omlag 15 gestapistar ombord.

Oppdraget deira var D arrestera ekspeditrren for rutebDten, Karl Valestrand, som var tilsett ved Valestrand Handelslag. Ingen hadde merka at skryta var komen, og Gestapo gjekk beinveges til styraren for handelslaget, Magnus Csen, og kommanderte han til D visa dei vegen til Karl Valestrand. Csen hadde ikkje noko val, men han var smart nok til D visa dei til nabohuset til Karl, der broren Nils budde, truleg i von om at Karl skulle oppdaga kva som var pD ferde og kanskje koma seg vekk. Nils meiner det var i 3-4 tidi om natti han vart oppvekt av alt brDket, og han mDtte dD visa dei til nabohuset. Gestapo gjekk straks inn der og fann Karl som dei kommanderte ut.

Deretter batt dei Karl og Nils saman i eit handjern, og gestapistane frrde dei so etter Reigstadvegen til kaien. Der vart Karl teken om bord i Gestaposkryta, medan Nils og Csen vart tekne opp i handelshuset der to gestapistar heldt vakt pD dei. Csen kom dD i hug at han hadde ein del engelsk tobakk i jakkelomma, og for D verta kvitt denne spurde han om lov til D gD pD do. Det fekk han, og med ein gestapist som vakt utanfor fekk han kvitta seg 42

Osterøy under andre verdskrigen med tobakken. Nils seier at Csen var tydeleg letta dD han kom att. Dei to vaktene var svFrt rrykjesjuke og vart svFrt glade dD Csen gjekk ned i butikken og fann litt tobakk til dei.

I mellomtidi hadde ikkje Karl det sD bra. Ombord i skryta vart han hengd opp etter bakbundne armar med ein glrdande omn under seg. Her vart han torturert i minst ein time, seier Nils. DD vart nemleg Nils og Csen kommanderte ned i Gestaposkryta i eit trongt fangehol. PD veg ned sDg dei Karl, og dei kunne tydeleg sjD korleis han hadde vorte mishandla. Her vart dei sitjande, medan Karl vart pressa til D visa vegen til Nappen. Karl visste ikkje sjrlv kvar berghola med radiosendaren var, og han fann det dD noksD ufarleg D visa Gestapo vegen til hytta, dD han var viss pD at dei to agentane ikkje var der.

Ulukka ville at dette var siste natti dei to agentane skulle vera i Nappen, og dD det var svFrt vDtt og ufyseleg i berghola, hadde dei denne siste natti flytta ned i hytta. DD Gestapo kom til hytta, sprengde dei opp drri med ein handgranat og fann dei to agentane som saman med Karl vart lagde pD bakken.

Under slag og tortur vart dei tre avhryrde vidare om kva dei visste, og det var nok ei grufull oppleving for dei.

Etter ei tid vart to gestapistar sende tilbake til kaien med melding om at Gestaposkryta mDtte koma ut til Nappen for D henta fangane for vidare transport til Bergen. Frr skryta forlet kaien, vart Nils Valestrand og Magnus Csen sette pD land og var frie. Nils gjekk straks heim til Reigstad, og derfrD fekk han straks sjD at hytta i Nappen stod i brann.

Karl Valestrand vart transportert til Gestapohuset for vidare avhryr og tortur, og han hamna til slutt i drdscelle i Mrllergata i Oslo. Hadde krigen vart lenger, hadde han neppe kome frD det med livet, seier Nils. Jarle Rundhovde har bede meg skriva at Karl Valestrand under dei umenneskelege forholda tok all ÂŤskuldÂť pD seg, og at dette truleg berga livet til dei to agentane og til Jarle.

Folk gDr i dekning Den morgonen Karl Valestrand vart arrestert, var Jarle Rundhovde heilt uvitande om det som hadde hendt. Han var pD veg til rutebDten tidleg om morgonen for D senda noko lLr, og han kom dD i lag med Rasmus Rundhovde som fortalde han om dette. Jarle snudde straks for D gD til Nappen og varsla dei to agentane. Han gjekk vegen om Varmyri og kom soleis fram til Nappen frD nordsida. DD han stansa oppe pD hrgdi og sDg nedover, sDg han noko svart som lDg pD bakken, og han hryrde nokon brrla pD tysk. DD skyna han kva som var pD ferde. Han gjekk heimatt ein snarveg og kom nedover heii pD Cstveitbren for D henta det falske passet og D gje orientering til kona, Csta, kvar han gjekk.

43

Gestapo sine herjingar på Valestrand Det ekte passet grymde han i ein pose i ein steingard oppe pD Rundhovde (han fann det att uskadd etter krigen). Han gjekk sD opp til Eidsbren der han hadde utsikt bDde til garveriet sitt og huset der han budde. Han ottast dD D sjD at alt skulle gD opp i flammar.

Medan han sat der, kom Ingvar Valestrand, bror til Karl, opp til han, og dei drrfta kva dei skulle gjera. DD dei rekna med at Gestaposkryta var reist, gjekk dei opp i Valestrandsmarki der dei tok seg inn i ei rishytta som var bygd der for D hryra pD radio frD England. Dei budde der nokre dagar. Jarle kom seg til slutt nordom fjorden og held seg i dekning til krigen var slutt. Lengste tidi budde han hjD Harald Kjenes og mori saman med svogeren sin, Oddvar Hammer, som me skal hryra nedanfor. Ingvar kom seg til Uskedalen og var der ei tid.

Gestapo bryt seg inn

Tysdag den 17. oktober 1944 kom Gestapo for D arrestera Jarle Rundhovde, som var vDr nFre nabo. Her fekk me ei noksD nifs oppleving, med di Gestapo braut seg inn i huset vDrt midt pD natti.

Mor vDr hadde hryrt at Gestaposkryta kom inn i vDgen, og at ho la seg til kaien. Mor kom straks og vekte oss tre gutane som var heime dD saman med mor og far. Me hadde som sD mange andre ein radio grymt, og mor var redd det skulle verta noko med den. Me kledde pD oss og speida ut vindauga om me sDg noko. Klokka var dD mellom 02 og 03, meiner me. BrDtt sDg me ein flokk i mrrkret koma oppover vegen, og me vona at dei skulle gD forbi. Det gjorde dei ikkje og byrja D kima pD drrklokka. Me vart samde om at me ikkje skulle lata opp, i von om at dei skulle gD vidare. SD vart det stille ei stund, men brDtt hryrde me stDk nede i gangen av folk som hadde brote seg inn. Mor og far stod oppe pD gangen og sa at me gutane mDtte leggja oss i sengi (med klede pD) slik at det skulle sjD meir naturleg ut. SD hryrde me Gestaposjefen Kesting ropa rasande opp til mor pD gebrokkent norsk. «Hvorfor lukket dere ikke opp?»

Mor sa at me ikkje hadde hryrt noko sidan me sov. DD kom sju gestapistar stormande opp troppa med Kesting i spissen inn pD romet der me tre gutane lDg, kryrde ein ladd maskinpistol mot bringa til eldste bror vDr, Johannes, og kroppsvisiterte han etter vDpen. Dei spurde bg om alder, og undersrkte dei andre roma. Mor vDr var svFrt redd som rimeleg var og sa til Kesting at me ikkje hadde gjort noko gale. Til det svara Kesting: «De pratar for mykje, frue».

Det hryrdest ut for at det var noko dei ikkje fekk til D stemma, for me vart brDtt kommanderte ned alle fem til D sitja som fangar i far sitt kontor. Kesting plasserte ein svart og stygg gestapist med ladd maskinpistol som vakt utanfor 44

Osterøy under andre verdskrigen drri. Han tok ladegrep og stod med fingeren pD avtrekkjaren, og Kesting gav beskjed om at gDr noen ut sD skyter han. Dei seks gestapistane gjekk so vidare, og me sat og venta lenge.

Etter ei tid kom Kesting att og henta vaktmannen med seg og sa at me ikkje mDtte forlata romet. Etter nok ei tid sDg me gjennom vindauga at dei sju gestapistane kom nedover vegen med Csta, kona til Jarle, mellom seg. Dei hadde teke ho frD eit to og eit halvt Dr gamalt barn, som dei reiv or armane hennar og leverte til syster hennar, som var der i huset. Alt Csta fekk med seg var eit brrd under armen. Gestaposjefen vinka til oss at me kunne gD dD flokken passerte oss. Csta vart frrt til Gestapohuset der ho nokre dagar etter vart presentert for Karl Valestrand, men ho lest ikkje kjenna han, noko Gestapo nok vart skuffa over. Etter ei tid pD kretsfengselet pD Espeland vart ho til jol 1944 frrd til Grini der ho sat til 15. mai.

Nye arrestasjonar Fredag kveld den 10. november 1944 observerte heimefronten pD Valestrand at Gestaposkryta var komen til Breistein og la seg til der. Nils Valestrand, som er min heimelsmann for dette, var oppe og heldt oppsyn med skryta og var ikkje i seng heile natti. Midt pD natti kom skryta over til Valestrand, og det var ikkje lenge frr Gestapo med Kesting, Gestaposjefen, i spissen banka pD hjD Nils Valestrand. Dei visste kvar han budde etter arrestasjonen av broren Karl.

Gestapo krov fyrst D verta viste til Amund Reigstad og deretter til Thorvald Mjelde, men ingen av dei var heime. Noko overraskande for Nils Valestrand krov dei D verta viste til Ivar Reigstad, for ingen visste at han var i srkjelyset.

Difor fann dei han heime, og han vart arrestert og teken med.

Deretter krov dei D verta viste til Ingvar Valestrand, som dD budde i heimehusi pD Valestrand. Dei fann han ikkje heime, for Ingvar var dD reist til Uskedalen. Eg hugsar at Helge Valestrand, som var i huset, fortalde meg etterpD at dD Gestapo banka pD drri, hadde dei ikkje tid til D venta til det vart late opp, men sparka drri opp med strvlane. Her mDtte dei gD med uforretta sak, men Ivar Reigstad vart teken med til Bergen. Han hamna til slutt i einecelle i Mrllergata der ogsD Karl Valestrand sat i einecelle. I realiteten var dette drdsceller. Etter Gestapo sin plan skulle dei bDe sendast til Tyskland, og hadde krigen vart lenger, er det heilt uvisst om dei hadde kome heimatt.

Amund Reigstad, Thorvald Mjelde og Ingvar Valestrand greidde D halda seg i dekning til krigen var slutt og Tyskland hadde kapitulert.

45

Gestapo sine herjingar pĂĽ Valestrand

Gestapo pD vDpenbeslag

Laurdag kom Gestapo med ein stor tropp til Valestrand for D henta vDpenlageret dei hadde funne i Hansdalen. Ei stor skryta lDg ved kaien og skulle ta i mot vDpenlageret. Det vart fortalt at dei tvinga tilfeldige folk i omrDdet til D bera lageret til vegen der hestar dei hadde rekvirert, kryrde dei ned til Valestrand.

PD den tid gjekk eg pD gymnas i Bergen for D halda meg borte frD den tyske arbeidstenesta eg vart innkalla til den 17. oktober 1944. Denne laurdagskvelden mDtte eg ta bDt frD Bergen til Tepstad og gD heim derfrD, dD det var rasjonering pD bussbillettane.

DD eg var komen til Elvik i stummande mrrke, traff eg ein mann som kviskra noko til meg. Det var Karl HDland, som kviskrande fortalde kva som var pD gang, og at Gestapo hadde storaksjon i omrDdet. Han mDtte koma seg i dekning dD han ikkje kjende seg trygg for desse rDtassane.

Karl HDland hadde god grunn til D kjenna seg utrygg. Han var ein nrkkelperson som gjorde svFrt mykje for Heimefronten. Han tok vDgnaden med D transportera ymse vDpen for Heimefronten ymse stader i omrDdet.

Mellom anna hadde han ein vDpentransport frD Stamnes i Srrfjorden til Osterfjorden. Det var om natti han hadde desse transportane, og dD morgonen kom, mDtte han vera pD plass med motorkuttaren ÂŤValestrandÂť i ferjeruta Valestrand-Breistein.

Ei natt han var pD veg mot Valestrand, skaut tyskarane etter bDten hans frD Steinestr. Han mDtte dD gryma seg med bDten pD Vikanes-bukti, nord for Varmyri, og dra heimatt til fots. BDten henta han sD neste dag.

Me stod og snakkast litt utanfor vegen, Karl HDland og eg, der gardsvegen gDr bort til Ivar (Eivind) Elvik, og me var litt uvisse pD kva eg skulle gjera. Til slutt vDga eg D gD vidare, og eg kom meg heim etter vegen nordom vatnet.

DD eg kom heim til mor og far, var det stort oppstyr. Gestapo hadde vore og samla inn ullteppe til deira overnatting i Valestrand Meieri sitt hus pD kaien, og mor hadde levert eitt. Det var pDlag 20 gestapistar som skulle overnatta der.

Stoda var sD usikker at mor ville at me tre gutane som dD var heime, skulle gD i dekning, dD ein ikkje kunne vita kva Gestapo fann pD. Me gjekk difor opp i Eidemarki og var der til det roa seg utover kvelden.

Sundag reiste Gestaposkryta, og dei leverte ullteppi tilbake. Det som mor fekk att, fekk seinare namnet Gestapoteppet, og det stod liksom ikkje sD hrgt i kurs lenger.

46

Osterøy under andre verdskrigen

Fangane frå Valestrand som kom heimatt 11. mai 1945 vart mottekne med kransar av nysprungen bjørk. F. v. Olav Hammer, Oddmund Skaar, Ivar Reigstad, Åsta Rundhovde, Karl Valestrand.

Utlån: Else Reigstad.

Olav Hammer vert teken som gissel

Neste person som Gestapo kom for D arrestera, var Oddvar Hammer, son til lFraren vDr, Olav Hammer. Oddvar var sjef for forsyningsnemndi sitt kontor som hadde med utdeling av rasjoneringskort for mat og andre varer. Han gjorde ein stor innsats ved D skaffa rasjoneringskort til folk som var pD flukt frD Gestapo og heldt seg i dekning ymse stader.

Fredag den 8. desember 1944 hadde Oddvar vitjing av ein kontrollrr frD fylkesforsyningskontoret som skulle sjD til at alt gjekk rett for seg. Medan dei to sat i lag pD Oddvar sitt kontor, ringde Ragna Brakvatne (Ragna HDland) og sa at no var Gestapo pD veg opp til det gamle skulehuset der forsyningsnemndi hadde kontor. Ragna sat dD pD telefonstasjonen og var ein viktig person i varslingstenesta til heimefronten. Ho har litt av kvart D fortelja frD den tid. Ein kveld rett frr stengetid fekk ho besrk av ein tysk soldat som hadde kome for seint til siste ferja, og han insisterte pD at han mDtte fD vera der om natti. DD Ragna sa til han at ho mDtte gD heim og han mDtte gD ut, tok han opp revolvaren pD skranken for D visa kven som rDdde der. Gjennom folk som hadde samla seg 47

Gestapo sine herjingar på Valestrand utanfor, fekk Ragnvald Hansen greie pD dette. Han avtala dD med lFrar Olav Hammer at tyskaren skulle fD overnatta i ei skulestova, og Hansen fekk dD overtala tyskaren til D forlata Ragna og gD til skulen.

For Oddvar var no gode rDd dyre. Han sa til kontrollrren at «no mD eg ta ein tur ut». Medan Gestapo nFrma seg huset pD framsida, sprang Oddvar ut pD baksida slik at skulehuset dekte hans flukt oppover bakkane til Maurhaugen der han grymde seg i lFrarbustaden hjD mor si. DD Gestapo kom inn pD kontoret var det sjrlvsagt ingen som hadde sett noko til Oddvar den dagen.

So gjekk Gestapo opp til lFrarbustaden pD Maurhaugen for D finna Oddvar der. Oddvar sprang dD opp i Valestrandsmarki og grymde seg der og gjekk seinare bort til Martin (Helge) Valestrand. DD dei ikkje fann Oddvar nokon stad, gjekk dei ned i skulestova der faren, Olav Hammer, var i gang med undervisningi. Han vart dD teken som gissel og frrd ombord i Gestaposkryta, som lDg nede ved kaien.

Ein episode mD her nemnast. DD Gestapo gjekk over skuleplassen med Olav Hammer mellom seg, datt den eine gestapisten som gjekk attmed, brDtt pD rygg pD den islagde plassen og lDg so lang han var. Diverre slo han seg visst ikkje meir enn at han kunne rusla vidare. So gjekk bDten frD Valestrand, medan Gestapo avhryrde Olav Hammer ombord. BrDtt vart det oppdaga at Gestaposkryta kom tilbake til kaien, og forsyningskontoret fekk vita dette. Bror min, Kaare, som dD arbeidde der, har fortalt at personalet fann det best D flykta derfrD, dD dei rekna med at Gestapo hadde oppdaga at dei ikkje hadde sagt sant om Oddvar. Dei stengde difor kontoret og sprang oppover bakkane og grymde seg i Valestrandsmarki. og dei var spente pD om Gestapo ville koma etter.

DD Gestapo ikkje fann folk pD kontoret, - kanskje trudde dei det var vanleg stengetid? - rusla dei nedatt til skryta og reiste til Bergen. Faren til Oddvar vart etter ei tid frrd til Grini der han sat til krigen var slutt. Om kvelden same dagen gjekk Oddvar til Daltveit der han var til over jol, men i sjrlve joli var han heime pD Rundhovde hjD familien.

OgsD ein annan episode mD nemnast her. Nokre dagar etter at dei skulle arrestera Oddvar, kom Gestapo att. Dei trudde vel dD at dei skulle overrumpla Oddvar i heimen pD Rundhovde, og Gestaposkryta la difor til lands pD Vikane, altsD nord for Varmyri. Der gjekk dei i land og kom spaserande nedover Rundhovdevegen. Tilfellet ville det slik at syster mi, Gunvor, nett dD gjekk oppover for D skreia seg med to born frD Bergen som budde hjD oss, og ho mrtte dD Gestapoflokken. Ho fekk straks mistanke om kven det var, og etter D ha gDtt eit kort stykke til oppover, sette dei seg pD kjelken og kryrde nedover.

DD dei nDdde att Gestapo som gjekk midt i vegen, ropa ho hrgt «or vei» slik me 48

Osterøy under andre verdskrigen var vane til, og gestapistane gjekk or vegen. DD dei kom til Oddvar sin heim «bakfrD», fann dei han ikkje der. Men dei tok alle kledi hans med seg slik at han ikkje hadde eit plagg utanom dei han gjekk i. Over jol 1944 reiste Oddvar nordom fjorden, der han budde hjD Harald Kjenes til krigen var slutt.

Torsdag den 7. desember kom Gestapo ombord i fjordabDten «Oster» og arresterte kaptein Andreas Mostrrm, som budde pD Reigstad. Gestapo mistenkte han nok for D ha hjelpt Heimefronten med visse transportar. Han vart sitjande pD Grini til krigen var slutt.

Fangane kjem heimatt Det var stor stas dD fangane kom heimatt til Valestrand. Mykje folk var mrtt opp pD dampbDtkaien for D ynskja dei velkomne att og for D hylla dei for den store innsatsen og offeret dei hadde gjeve for land og folk.

PD biletet her ser me 5 av fangane, nemleg Olav Hammer, Oddmund SkDr, Ivar Reigstad, Csta Rundhovde og Karl Valestrand. Desse kom heimatt den 11. mai 1945. Andreas Mostrrm er ikkje med pD biletet dD han kom ein annan dag og fekk same velkomsten.

Jarle Rundhovde, Oddvar Hammer og Ingvar Valestrand, som hadde vore i dekning, kom spaserande heim gjennom Rrskelandsdalen den 8. mai 1945 og vart varmt mottekne.

Sluttord

Det som eg her har prrvt D fortelja pD grunnlag av opplysningar frD folk som stod midt oppe i det heile og pD grunnlag av eigne opplevingar, kan berre gje eit lite inntrykk av kva dei impliserte personar mDtte gD igjennom.

Den uvissa, frykt og tortur som her ligg bak kan ein vanskeleg finna ord for.

Me brr alle vera takksame for at det fanst modige kvinner og menn som vDga D ofra seg med livet som innsats i kampen mot krigsforbrytarane.

Eg takkar mine heimelsmenn for at dei var viljuge til D fortelja om den vonde tidi og sDleis ripa oppatt i dei mange sDr som desse hendingane pDfrrde dei.

Det er viktig at det som folk her har gDtt igjennom, aldri vert glrymt.

49

Valestrand Musikklag var spesielt under krigen eit populært innslag i bygdi. Laget var i full aktivitet under heile krigen, og dette var med og heldt kampmotet oppe hjå bygdefolket. På dette biletet, som er teke i 1951, er dei med dei fleste som også var medlemer under krigen.

1. rekkja f.v.: Ivar Reigstad, Sverre Reigstad, Ole L. Reigstad, musikkløytnant Konrad Grimstad (dirigent), Asbjørn Reigstad, Lars Fotland, Ole Elvik og Gunnar Kallekleiv.

2. rekkja f.v.: Ingvar Valestrand, Erling Rundhovde, Anders Reigstad, Kåre Birkeland, Ivar Valestrand, Karl Valestrand, Svein Birkeland, Alf Kallekleiv og Trygve Reigstad.

3. rekkja f.v.: Kaare Rundhovde, Odd Reigstad, Johan Mjelde, Johannes I. Reigstad, Nils Valestrand, Helge Valestrand, Sverre Kallekleiv og Johannes Rundhovde.

Utlån: Valestrand Musikklag.

50

Valestrand Musikklag i maidagane 1945 FrD Valestrand Musikklag har me fDtt lov D ta med litt frD laget si referatbok som syner kva tilskipingar laget var med pD dD freden vart feira, bDde her pD Osterry og i Bergen. Referatet frD maidagane gjev me att slik det stDr i mrteboka, og det gjev eit sterkt inntrykk av den veldige glede og lette folk kjende over at Noreg atter var eit fritt land.

Frigjeringsdagen, den 8. mai, vart det halde takkegudsteneste i Hamre kyrkja.

Sokneprest Bergo hadde spurt om musikklaget ville spela i det hrvet, og kl. 10 samlast me pD «strrket». VLret var strDlande, og bygdi lDg i sin venaste vDrskrud. Bygdefolket hadde mrtt mannjamt fram, og med musikklaget i spissen sette den store folkehopen seg i rrrsle og tok veien utover mot Hamre.

Me spela mange nasjonalsongar og lettare marsjar pD vegen utetter.

PD Tveitaskaret hadde folk frD Hjellvik, Raknes og Tepstad mrtt fram med sine faner og flagg. Desse folki slutta seg til fylgjet vDrt, og no bar det nedover mot Hamre med song og musikk.

Gudstenesta hadde alt teke til dD me kom fram, og no vart kyrkja mykje meir enn fullsett. Me spela til nokre salmar i kyrkja. Etter gudstenesta spela me nasjonalmusikk i parken. EtterpD gjekk me i festfylgje heimatt.

Om kvelden, kl. 21, samlast me pD «Fossen» og spela i festfylgje gjennom bygdi. Fyrst gjekk me til Reigstad og etterpD til Rundhovde. Ein stor folkehop var med i dette festfylgjet.

Onsdag, den 9. mai kl. 18.30, reiste me innover til Indre Arna med M/k «Valestrand». PD jarnbanestasjonen spela me nasjonalmusikk til fangar som kom frD Austlandet med jarnbana.

Torsdag, den 10. mai kl. 6 om morgonen, reiste me til Bergen med M/k «Valestrand». Etter avtale skulle me mrta Grimstad pD brannstasjonen kl. 11.

Grimstad ville at me skulle spela i musikkpaviljongen i byparken kl. 18. Litt frr kl. 18 mrttest me pD brannstasjonen og marsjerte fram til byparken. Der var titusenvis av folk som var samla i gatene og pD festplassen. Me spela Wellington marsj, «NordrDkiana», «Viscount Nelson», «The Standard of St. George marsj» m.fl. Me reiste heimatt om kvelden med M/k «Valestrand».

Fredag, den 11. mai, mrtte musikklaget fram pD kaien kl. 15.30, dD dei fleste av fangane her frD bygdi var ventande heim. Dei som kom var: Olav Hammer, Karl Valestrand, Ivar Reigstad og Oddmund SkDr. Mange bygdefolk 51

Valestrand Musikklag i maidagane 1945 var mrtt fram for D helsa dei velkomne heimatt. DD M/k «Valestrand» seig inn til kaien, spela me nasjonalsongar. Etter at me hadde helsa pD karane, vart kvar av dei, med musikklaget i brodden, fylgd pD veg heim.

Laurdagskvelden, den 12. mai, mrtte me fram pD kaien for D spela til kaptein Andreas Mostrrm som kom heim frD tysk fangenskap pD Grini.

Mange folk hadde mrtt fram i kveld bg. Me spela nasjonalsongar, og dD me fylgde herr Mostrrm heim, vart det spela nokre marsjar.

Sundag, den 13. mai, hadde me rving i laget. DD me etter oppmoding frD formannen i 17. mai festnemndi i Bergen skulle spela i Bergen den 17. mai, vart denne rvingi haldi ute. Me spela i marsj frD «Kongshall» til Merkesdalen og attende. Frammrtet var mindre bra.

Tysdag 15. mai hadde me vanleg rving. Dette var frrste rvingi i «Kongshall» etter «okkupasjonen» av huset. Frammrtet var mindre bra. Det vart spelt marsjar og nasjonalsongar.

Torsdag den 17. mai reiste me til Bergen med M/k «Valestrand» kl. 6 om morgonen. VLret var fint, og ein del bygdefolk var med sD langt plassen pD motorbDten tillet det. Det vart spelt nasjonalsongar og marsjar pD veien til Bergen.

2 dagar frreDt var engelske og norske flDtestyrkar komne til Bergen. Der var mange bDtar. Den strrste var den engelske kryssaren, «Nordfolk» pD 10.000 tonn. Dei fleste bDtane lDg ved Skoltegrunnskaien. Idet me seig framom flDten, spela me nasjonalsongar.

Kl. 9 mrtte me fram pD festplassen. Me spela frrst i flaggtoget. EtterpD gjekk me til hotell Rosenkrantz der fangane frD dei ymse fangelFger stod oppstilte. Der skulle vera omlag 700 fangar. Desse spela me sD fram til Torgalmenning, der hovudprosesjonen skulle gD frD. VLret var mindre bra, men humrret var likevel pD toppen. Kl. 11 gjekk prosesjonen frD Torgalmenningen, og sD bar det vidare gjennom mange av «byens gater». Me kom tidleg attende til festplassen og gjekk med ein gong attende til M/k «Valestrand», som frrde oss heimatt.

Kl. 16 stilte me i festtoget pD «Fossen». Det vart gDtt Reigstad- og Rundhovdevegen og attende til skulehusplassen der lFrar Hammer heldt festtalen. Om kvelden spela me pD folkefesten i «Kongshall».

52

Rassia mot hemmelege vDpenlager Av Geir Kleiveland Osterry lDg lenge i utkanten av dei mest dramatiske krigshandlingane under andre verdskrigen. Og det var sjeldan D sjD tyskarar pD rya. Sjrlvsagt vart kvardagslivet Dt folk merkt av krigen, med varemangel og rasjonering, passtvang og innhysing av framandfolk, sFrleg frD Bergen.

Dette at Osterry lDg i ei bakevje for tyskarane sine aktivitetar, gjorde omrDdet desto meir attraktivt for motstandsrrrsla. Dette gjekk lenge bra. Men hausten 1944 kom tyskarane pD sporet av at det ogsD pD Osterry skjedde ting dei ville setja ein stoppar for.

I oktober vart sendaren i Nappen pD Runnhovda avslrrt, med pDfylgjande arrestasjonar av folk i ValestrandsomrDdet. Og godt ein mDnad seinare kunne tyskarane slD kloa i to vDpenlager som motstandsfolk hadde grymt i Hansdalen og ved Askelandsvatnet. For folk i Haugo-bygda og Votlo-bygda vart difor helga 25.-26. november 1944 nervepirrande.

Sabotasjegruppene Dt Normann Iversen og Johannes Steinsland brukte omrDdet ved Askelandsvatnet som treningsomrDde, og Vestlandske FrihetsrDd ordna kontakt til Milorg for D skaffa dei fleire vDpen. Torolv Solheim fortel i boka «I solnedgangstider» at Milorg-mannen Mowinckel Nilsen frD Bergen var den som kjende til eit par vDpenlager i Sulen i Sogn. Det eine lageret stamma frD krigen i 1940, medan det andre hadde vorte frrt over frD England i 1941-42. Vestlandske FrihetsrDd gjorde avtale om D henta vDpna i Sogn og frakta dei til Osterrya. Fyrst gongen gjorde dei bomtur fordi dei ikkje var sikre pD staden lageret lDg. Men pD andre forsrket fann dei det. VDpna vart fyrst frakta med skryte til Tveitestr i Austefjorden og lagra i ei sjrbu der. DerifrD vart dei sD frakta med bil til EikangervDgen og endeleg med bDt att vidare til LonevDgen. Denne omstendelege ruta vart vald for D unngD den tyske kontrollen ved Flatrya.

Solheim fortel at skryta la til kai i LonevDgen midt pD lyse dagen. Folk strrymde til for D kjrpa fisk fordi dei trudde det var ei fiskeskryte som kom.

Dei som kom med vDpenlasta, blrffa folk med at dei kom med tyskarvarer.

Kassane og kannene med vDpen og ammunisjon vart sD lempa opp pD ein lastebil som stod klar. I ly av mrrkret vart sD vDpna kryrde inn i Svingane i Hansdalen og borne opp i utmarka Dt Johannes Hannisdal («Nordgar’n»).

VDpna vart grymde innDt ein bergvegg i eit plantefelt der. Lageret vart godt kamuflert og var frrebels sikra. Dette var tidleg pD haustparten i 1944. Dei 53

Rassia mot hemmelege våpenlager

Hytta på Såtå som nokre ungdomar i Haugo-bygda sette opp i 1920-åra. Motstandsgruppene ved Askelandsvatnet nytta hytta til gøymestad. Laurdag 25. november 1944 sette tyskarane hytta i brann.

Utlån: Anders Hauge.

som var med og la ut vDpna, var naturleg nok nervrse for at det skulle koma ut kva som gjekk frre seg. Alv Hannisdal fortel etter far sin, Johannes, at dei tilfeldig strytte pD motstandsfolk i omrDdet ved lageret. Og han ville difor ikkje ha kyrne lenger pD beite i dette omrDdet. Faren fortalde ogsD at folk som tilfeldig slumpa til D vera i omrDdet, vart truga til D halda tett.

Dei motstandsfolka som heldt til ved Askelandsvatnet, brukte ei hytte pD SDtD som ungdomar i Haugo-bygda hadde reist frr krigen (SDtD er ytste del av Hansdalsfjellet). Dessutan hadde dei Bruvik-hytta, som lDg pD reset mellom Askelandsdalen og Askelandsvatnet. Dei som heldt til i hytta pD SDtD, hadde kontakt med bygdefolk om matlevering og radiolytting, sD dei kunne vera oppdaterte om meldingar frD London.

Men sD gjekk det gale. Normann Iversen, som var pD mange sabotasjeoppdrag i BergensomrDdet, vart under eit slikt oppdrag teken. Under umenneskeleg tortur pinte tyskarane or han opplysningar om kvar gruppene hadde vDpen, og Gestapo let ikkje tida gD frD seg. Stor-rassia vart sett i gong, og vDpenlagra i Hansdalen og ved Askelandsvatnet vart tekne. Laurdag 25. november kom Gestapo-skryta med ein tropp tyskarar. Gunnar Borge fortel at han kom frD Arna til Valestrand om frremiddagen, og dD fekk han hryra at hytta pD SDtD brann. PD veg frD Valestrand vart han tilfeldig huka av tyskarane 54

Osterøy under andre verdskrigen

Tyskarane rekvirerte hestar til å køyra våpna frå Hansdalen ned til Valestrand. Ei rekkje på 7-8 hestar lunta nedover bygdevegen i haustmørkret. Attåt køyrekaren var det to mann til kvar hest.

Ill. frå «Hemmelege våpen» av Arnold Hallén, attgjeven med løyve frå Magne Kjellesvik.

og kommandert til D vera med D bera fram vDpna i Hansdalen. I Hansdalen og Koppen vart sD godt som alle mannfolka kommanderte ut. Dei fyrste vart tekne til dette arbeidet i middagstider, og etter kvart som tyskarane fekk fat i fleire folk, var det innpD 25 mann som var med til slutt. Alle vart frDtekne passa som eit pant medan dette stod pD. Kring 20 tyskarar passa pD at ikkje ein kasse kom pD vidvanke. Ein av dei tyske sjefane gav grei beskjed om at vart noko borte, skulle dei svi Dv bygda nett som i TelavDg. Det var kanner og kassar i alle slags fasongar, mest smrrkassar. Og det vart mange brrer opp og ned langs markavegen frr alt var kome til vegar.

I Hansdalen vart brndene ogsD kommanderte til D stilla med hest, i tillegg mDtte ogsD Anton Greve og Olav Vevletveit mrta med hestar. Med to mann 55

Rassia mot hemmelege v책penlager ved kvar hest attDt kryrekaren, bar det i kveldinga mot Valestrand. Ved kaien der lDg Gestapo-skryta. Alt saman vart levert pD rekka, og sD tok tyskarane seg av det. Det var no vorte sein kveld, og dD dei var ferdige, vart dei yngste, kring 10 mann, ordra til D mrta ved Askelandsvatnet dagen etter. Den tyske kommandanten spurde om alle visste kvar det var. Men dD ingen svarte, vart han rasande. Til slutt forsikra ein av dei at dei visste kvar dei skulle mrta.

PD Votlo skjedde ogsD uvanlege ting. Einar Csheim hadde kryrt mjrlka til Haus laurdags morgonen. DD han kom att, var det kome ei avdeling med tyskarar til Votlo. Einar hadde ikkje pass pD seg og vart sett i arrest om bord i Gestapo-skryta. Hesten og kjerra tok tyskarane og kryrde oppover. Det folk ikkje sDg, var at under nokre sekker i kjerra lDg Iversen, sundslegen av tortur og mishandling. Han skulle visa kvar vDpna var grymde. Votlo-folk hadde tidlegare sett at Johannes Steinsland og Ivar Mjelde m.fl. frD Ytre Arna ofte gjekk i land og drog oppover dalen med tunge ryggsekker. Det var altsD ei rute for D fD opp utstyr til sabotasjetreninga ved vatnet.

Srndags morgonen mrtte dei utkommanderte ungdomane i Hansdalen, og under oppsyn i alle fall av ein tyskar gjekk dei opp til Askelandsvatnet i samla flokk. Fleire tyskarar kom opp frD Askelands-sida, og noksD nFr vatnet, nett innom i Rollands-marka, lDg fleire vDpen grymde i ein fureskog. Dei lDg oppunder eit brotalag og var dekte med presenning og granbar, urDd D oppdaga for uvedkomande. Her vart det henta fram kassar med vDpen og ammunisjon.

Tyskarane spretta ein av kassane og prrvde ammunisjonen i sine eigne vDpen.

Men dD det dei fann var engelskprodusert og ikkje fungerte i dei tyske vDpna, hivde dei ein del av ammunisjonen pD vatnet. (Seinare plukka bygdefolk opp dette og brukte ammunisjonen m.a. i slaktemasker.) Kassane med utstyret vart borne ned i Askelandsdalen, der Olav Csheim var utkommandert med hest til D kryra det til sjren pD Votlo. PD eine turen ned glei eine tyskarane pD eit issvell, og maskinpistolen hans knatra av nokre skot gjennom hattebremmen hans.

Etter at alt var bore ned, slo tyskarane parafin over sengkleda i Bruvik-hytta og sette ho i brann. Til slutt fekk sD alle dei impliserte att passa sine.

Til liks med rassiaen pD Valestrand mDnaden frr, var helga 25.-26. november 1944 dramatisk for bygdene her. Sjrlv om fD hadde krigshandlingane nFr innpD livet, forstod folk at dette var alvorleg. Rett nok var ikkje TelavDg-saka kjend i alle detaljar dD, men folk visste at tyskarane hadde brent ned alle hus der og sendt bygdefolket i straffeleirar og konsentrasjonsleirar. SD folk visste at trugsmDlet frD tyskaren laurdagen om at bygda vart Dvsvidd om noko vart borte, var reell nok.

Dei som heilt tilfeldig hamna midt oppi det, hadde ikkje noko anna val enn D lystra ordre -under oppsyn av folk frD det frykta Gestapo.

56

Flyslepp med store ringverknader Av Ivar Vikesund Ivar Vikesund var frdd i Vikanes i 1900. I mange Dr var han lFrar i Mjrsdalen og klokkar i Hosanger kyrkje, frD 1929-1964. Han var med D skipa Hosanger Sogelag i 1935 og var ein av drivkreftene i laget. I 1985 skreiv han denne artikkelen om sine opplevingar under krigen.

NDr mest ein 1 5 av dei som var med i Bjrrn West kom frD nordaustlege del av Osterrya, tidlegare Hosanger herad, sD mD ein sjD dette i samband med flysleppet i FotlandsvDg laurdag 24. mars 1945. Noko av denne hendinga er nemnd i dei to brkene om Bjrrn West av Rolv Skre og Arnfinn Haga. Eg tenkte likevel det kunne vera av interesse D nemna litt om denne hendinga og ymse andre ting slik som eg sjrlv opplevde det i desse dagane.

Frrst kan eg peika pD at det var skipa ein «Frihetskomite» som hadde kontaktar i mange bygder i Hordaland, ja, heilt til Odda. Dei hadde hovudkvarter i ei hytte i HjelmDs-Eikanger-omrDdet. Ein av dei leiande i denne gruppa var Torolf Solheim, som gjekk under dekknamnet «Trond». Vidare var sokneprest HolmDs og tidlegare ordfrrar Magne Haukry, Torvald Mjelde, S. Solheim, seinare professor i folkeminne, og fleire andre med. Dei sende m.a. parolar ut til underkomitear som dei hadde skipa rundt om i bygdene. Denne komiteen var ei noksD ueinsarta forsamling, frD kommunistar til hrgrefolk. Dei heldt elles ei grei line. NDr landet vart fritt, skulle storting og regjering ta over styringa av landet til det kunne haldast nyval. I Heimefronten i Oslo var det ei tid skilde meiningar om dette.

Ein underkomite vart skipa her i Mjrsdalen. Med her var Ola Tveiten, Mons Bjrrge, Nils Csheim, Alfred Tveiten, Johannes Herland og underskrivne. Eitt av dei sprrsmDl me kom til D drrfta, var om ein skulle srkja kontakt med den nye NS-lensmannen, KDre Johnsen. Han var oppnemnd av NS etter at lensmann MugDs var avsett. Etter som ordet gjekk, skulle han ikkje vera nokon ivrig NS-mann. Me var noko usamde om dette. Det vart dD likevel til det at eg ein mrrk kveld tok meg fram til lensmannen som budde i FjellskDlnes.

Etter at me hadde prata ei stund om laust og fast og der eg minna om at Tyskland ikkje kunne vinna krigen, fekk han sprrsmDlet om han var viljug til D varsla oss i fall det kom meldingar som kunne vera fDrlege for motstandsfolk. Og det lova han sD langt det let seg gjera. Ikkje lenge etter sende han bod til oss at ein mann inne frD 57

Flyslepp med store ringverknader fjorden hadde sendt melding gjennom han til den »tyske vernemakt» at dei inne pD Vetle-Urdal hadde vDpen som var grymt i lra. Same natta gjekk Nils Csheim, Alfred Tveiten og eg innover til Tysse, fekk bDten til Ragnvald, bror min, rodde til iskanten i Midtsundet, drog bDten pD isen og gjekk vidare over isen til Vikanes og fekk varsla folka pD Vetle-Urdal. Det var rett nok at dei hadde to Krag-Jrrgensen rifler som dei bruka D gD pD hjortejakt med- ulovleg- om hausten. Han som melde dei, fekk to-tre Drs fengsel dD krigen var slutt, noko me som kjende mannen, ogsD dD tykte var for streng straff.

Men etter ei tid slo tyskarane til.

Folka kom seg undan i siste liten. Dei Ivar Vikesund på troppa framfor hytta si på mest kjende av dei vart spreidde for alle vindar. HolmDs kom over til EngVikanes, kring 1950.

Utlån: Eimund Vikesund. land. Haukry reiste innover fjorden der han heldt til pD ymse hytter. Saman med bDe srnene sine tok han ein skitur innover fjellet til Steinsedalen. Der rDka han pD nokre skilauparar frD Bjrrn West som «tok dei til fange» og frrde dei til hovudkvarteret.

Toralv Solheim, Th. Mjelde og kona tok seg over til Hosanger. Mjelde var kjend med Ola Tveiten frD frr. Ola sette sD i gang med D byggja ei lita hytte i granskogen sin oppe i lia. Der vart dD Mjelde og kona buande for det meste.

Solheim flakka meir i kring. Han vart buande skiftevis hjD oss som var med i «komiteen», men lengst hjD Alfred Tveiten. Han hadde elles vanskeleg for D slD seg til ro. Han tok seg snart over til nordsida att. Mange av dei som dreiv med illegalt arbeid i HjelmDs-Eikanger-omrDdet bygde no ei strrre hytta, som var sFrs godt kamuflert, i Torsheimmarka pD ein stad som heitte Tirebotn.

(Hytta er i Dr - 1985 -teken over av LindDs sogelag og sett i stand.)

I denne hytta vart den illegale avisa «Gjallarhorn» prenta. Det var Toralv Solheim som var redaktrr. Denne avisa vart spreidd utover bDde i Bergen og i heile Hordaland. Ein mrrk kveld tok Mons Bjrrge og eg oss fram til hytta. Eg hugsa sD vel Svale Solheim - professoren - sat ved bordenden med revolvaren 58

Osterøy under andre verdskrigen liggjande ved sida. Det hadde vakse fram ein beisk uvenskap mellom «Trond» og nokre av dei andre motstandsfolka i HjelmDsomrDdet. Fleire av dei hadde teke seg innover i fjellet til hytter dei Dtte. Der vart dei dD «fanga» av patruljar frD Bjrrn West. Nokre av dei hadde nok rst opp stemninga mellom leiarane sD dei sDg pD han mest som ein fiende.

Palmelaurdag 24. mars hadde me fDtt melding om at me mDtte henta «Trond» pD Fyllingsnes. Nils Csheim, Alfred Tveiten og eg skulle ro over fjorden nDr det mrrkna. Det var ein mild og still kveld med mDneljos. Som «passord» skulle me nynna pD ein kjend songstrofe. Det gjekk greit, «Trond» var pD plass, og sD bar det attende til Hosanger. DD me nFrma oss land, kom det durande eit fly. Det gjekk sD lDgt der det flaug innover Gatland. Me undra oss over kva Frend eit slikt fly kunne hava som flaug sD lDgt nattes tider, men tenkte ikkje meir over det. Me var no vande med litt av kvart under krigen.

«Trond» tok inn hjD Alfred Tveiten.

Det som gjekk for seg i FotlandsvDg den natta, kan ein lesa om i Rolv Skre si bok om Bjrrn West side 59-60. Me fekk snart vita kva som hadde hendt i FotlandsvDg. Eit fly hadde droppa heile lasta med vDpen og anna utstyr pD Hanstveit og markene i kring. Dei som hadde vore med og sanka saman flysleppet, fann ut at dei burde fD det ut av bygda snarast mogeleg. Dei tok dD kontakt med fenrik Nils Csheim og Alfred Tveiten. Dei vart dD samde om D frakta det utover til Kjrrrneset der vegen slutta. Der skulle sD Csheim og Tveiten ta hand om det vidare.

Meininga var at berre dei to skulle ta i mot og frakta det vidare til ein trygg grymestad. Men det synte seg snart at dei mDtte hava fleire folk til hjelp skulle dei greia fD det bort frr det vart lyst. Mons Bjrrge, som budde hjD meg, Aasmund Tveiten, Holger Hole, «Trond» og eg vart med og frakta det vidare.

Me mDtte fD det i bDt frD Kjrrrneset til SkDlvika. Der tok me i bruk naustet til Nils R. qvsthus og stuva det inn der. Det var for det meste vDpen - mest rifler nokre revolvarar, kvite forsvinningsdrakter og litt strvlar. Ein god del av fallskjermane fylgde og med. Det var berre sD vidt me var ferdige til dagen kom. Men dD eg skulle sjD etter om morgonen synte det seg at det stod to bazooka-kanonar oppetter naustveggen. Dei hadde me glrymt D gryma i farten. Natta etter vart alt frakta bort med hest og kjerre til ei ur opp i dalen.

Med pD denne transporten var berre Nils Csheim, Alfred Tveiten og «Trond».

Berre desse tre visste kvar grymestaden var.

Me skjrna med ein gong at det var eit feilslepp. Men kven skulle det til? Eg hadde som ei aning om at eit eller anna var pD gang i fjella mellom Osterfjorden og Masfjorden. Magne Haukry og dei to srnene hans vart 59

Flyslepp med store ringverknader sporlaust borte etter at dei gjekk ein skitur i Steinsedalen. Det same hende med Oskar Torsheim og han som var i fylgje med han. Me vart dD samde om at eg skulle reisa innover til Vikanes og freista finna ut noko om dette. Eg hadde nett bygd ei lita hytte der inne. Og sD vart det til at kona og eg reiste innover med bDten om kvelden onsdag. PD kaien i Vikanes var det som vanleg samla mykje folk dD bDten kom. Eg gav meg dD i snakk med Johannes Urdal, slektningen min. Eg slo frampD at eg hadde hryrt at det skulle ha vore eit flyslepp der ute.

Det vart ikkje tala sD mykje meir om dette, men han gjorde seg uventa snrgt ferdig til D gD heim.

Natta etter banka det pD hyttedrra. Det var Johannes. Han bad meg fylgja med nord i Aurdalen. Der var det ein mann som ville tala med meg. Eg fylgde dD med han. Der mrtte eg ein hrgreist kar i full uniform. Han sa frrst at dei var pD reise rundt Osterrya pD leiting etter eit fly som hadde droppa lasta pD feil stad. Eg skjrna straks at dette var ein blrff. Han hadde hryrt at eg visste om eit slikt slepp. Tonen var mest trugande. Eg ville dD vita kva mandat han hadde til D fD slike opplysningar og kven som hadde gjeve han slikt oppdrag. Eg sa vidare at berre dei som regjeringa i London stod attom, ville fD greie pD kvar varene frD flysleppet var. Han trekte sD fram revolvaren og sa at dette var beviset. Eg nemnde dD at D gD med revolvar i desse tider, det gjer bDde tyskarar og nazistar. Han spurde om eg kjende «Trond». Og han mDtte eg vedgD at eg kjende godt. Etter ei tid med litt smDkrangel snudde han brDtt om og gjekk eit stykke nordetter vegen. Om litt kom han att med to mann som bg gjekk i uniform. Eg ville knapt tru mine eigne augo dD det synte seg at den eine var Ola KDlDs, ein slektning av meg og gammal kjenning. Og no vart tonen ein heilt annan.

Me gjekk heim til Ola Urdal, far til Johannes. Eg sa meg dD viljug til D fylgja dei til Hosanger og losa dei fram til ein person som visste kvar sleppet var grymt. Vatshelle, den eine av dei tre, hadde liggjande ein liten motorbDt pD Urdal. I mrrke natta bar det sD utover fjorden til Hosanger. Det var no litt nifst med tre uniformerte menn som bar vDpen og eg sjrlv som sivil. Me var litt uvisse pD om tyskarane hadde fDtt greie pD kva som hadde gDtt for seg i FotlandsvDg og sett i gang rassia. Men som vel var, var det stilt bDde pD sjr og land.

Vatshelle stod vakt ved bDten, me andre gjekk og smDsprang oppover. Me tok gamlevegen opp til Csheim. Der kjende me oss mest trygge. Eg synte sD huset der Nils Csheim budde. Og sersjant Revheim, for han var det som var leiar for denne tre-manns-«ekspedisjonen», trrna Csheim ut. Etter litt diskusjon vart dei samde om at utstyret skulle hentast snarast rDd. Og natta til l.

60

Osterøy under andre verdskrigen pDskedag kom 20 mann i to motorbDtar og henta lasta. Fallskjermane lDg att.

Etter krigen vart dei delte og sydde om til vakre skjorter. Dei Bjrrn West-karane som var med pD ekspedisjonen, var i full uniform og alle bar vDpen. Dei marsjerte i samla tropp gjennom bygda. Dei mrtte eit par natteranglarar som trudde det var tyskarar, og godt var det.

NDr sersjant Revheim verka noksD brysk i mrte med bDde Csheim og meg, sD var nok grunnen den at han hadde fDtt strengt pDlegg om med alle midlar D skaffa fram opplysningar om kvar sleppet var grymt. Eg kan elles leggja til at Revheim var ein uvanleg grei og hyggeleg kar. Det skulle seinare syna seg at han synte uvanleg mot og dugleik i dei vanskane som ein seinare mrtte.

Det vart avtalt at dei som hadde mest med flysleppet D gjera, skulle fD ta seg fram til fjells der dei andre i Bjrrn West held til. Me fekk bod i frD NS-lensmannen at det var inga tid D spilla. Ein kunne venta rassia nDr som helst. Nils Csheim, Alfred Tveiten og Georg Hella saman med 8 - 10 frD FotlandsvDg reiste innover fjorden til Stor-Urdal og gjekk oppover til garden Fjelde. DerifrD gjekk turen til Vetle-Matrestrlen. Der slo dei seg ned og dreiv rvingar. Bjrrn West sitt hovudkvarter var no lagt til Stordalen fjellstove.

Sjrlv reiste eg til Mons Bjrrge. Me bygde eit lite «krypinn» som me heldt oss i nDr me kjende oss utrygge. Etter to veker kom Nils Csheim nedatt frD fjellet. Han hadde fDtt pDlegg om D mobilisera friviljuge, og helst slike mellom 20 og 30 Dr. Det var meininga at Bjrrn West skulle byggjast opp til ein styrke pD 300 mann. Dei nye rekruttane skulle samlast til trening i Kringlebotn.

Hjalmar Matre, som var eigar av Kringlebotn, hadde stelt husa til rDdvelde.

Csheim »mobiliserte» omlag 50 ungdomar. Storparten var frD Osterry - frD Tysse, FotlandsvDg, Hosanger og Bysheim. Men der var bg nokre frD nordsida av fjorden. Dei delte seg opp i mindre flokkar. Nokre gjekk frD Bjrrsvik over Husdalsfjellet. PD andre sida vart dei henta med bDt som kom frD Stor-Urdal.

Andre vart skyssa med robDt frD Tysse. Her frD Hosanger brukte me skyssbDten til Harald Mjrs avdi han gjekk sD stilt. Alle reiser mDtte gD om natta. PD Stor-Urdal hadde dei lyssignal som synte om det var «fritt fram».

Vegen vidare var den same som frr, frrst til garden Fjelde og sD vidare om Vetle-Matrestrlen til Kringlebotn.

Eg fylgde no Csheim etter same ruta. Det varde berre eit par drger, sD var krigen i full gang bDde i Kringlebotn og pD Vetle-Matrestrlen. Eg har prrvt D nemna om grunnen til at sD mange frD Osterry kom med i Bjrrn West.

61

Minne frD Milorg-basen Bjrrn West Av Mikal Mjrs Det var om kvelden den 24. mars 1945. I FotlandsvDg var folk ute og gjekk langs vegen, nokon pD veg heim frD mrte i skulehuset, andre berre ute og gjekk tur i det fine veret.

BrDtt kom lyden av eit tungt fly inn over bygda. Mot den stjerneklDre himmelen sDg dei eit stort fly med kurs innover fjorden. Etter ei stund kom flyet tilbake, gjorde ein sving over bygda, og sD kom 13 fallskjermar sigande ned mot bygda med lasta si: Kontainarar fulle med vDpen og ammunisjon.

Dette var farleg last pD ville vegar. Det vart straks organisert tiltak for D fD grymt lasta og fjerna alle spor etter droppet. Men kvar var det denne lasta eigentleg skulle droppast?

Georg Hella, som leia oppsamlingsarbeidet i FotlandsvDg, kontakta straks fenrik Nils Csheim og bad han overta ansvaret for droppet. Dagen etter fDr Hella beskjed om at han og hans folk skal levera droppet pD ein bestemt stad pD Hosanger same natt klokka fire. No overtek fenrik Csheim og folka hans pD Hosanger ansvaret for materiellet. Dei fDr det inn i SkDlevika, og der er Alfred Tveiten med hest og vogn. Vogna hadde gummihjul, og den hadde han ÂŤlDntÂť hjD Gudmund Csheim. Materiellet vart no kryrt pD stille gummihjul gjennom ei sovande bygd og inn i Kosdalen og grymt i ei ur ved Svarteberget.

So var det D finna fram til dei som flylasta var tiltenkt. LFraren i bygda, Ivar Vikesund, som ogsD var med i heimefrontgruppa, var frD Vikanes og hadde hytta der inne. I samtalar med folk der inne fekk han eit inntrykk av at dei visste om at noko illegalt frregjekk i fjella der inne. Han reiste difor til Vikanes og snakka med ein kjenning og sa at dei hadde problem med D finna eigarar til eit flydropp. Det viste seg at denne kjenningen var Milorg-avdelinga Bjrrn West sin kontaktmann, og at Bjrrn West skulle ha droppet. Ei veka seinare kom ein avdeling Bjrrn West-soldatar til Hosanger og henta materiellet.

Men sD kom det store sprrsmDlet: Var det rDd D halda dette hemmeleg slik at Gestapo ikkje fekk greie pD det? Det var drdsstraff for dei som var med pD ein slik operasjon. Dagen etter droppet vart det kjent i FotlandsvDg at det var meldt til lensmannen. Georg Hella fDr beskjed klokka eitt same dag at han mD samla saman alle som var med pD D frakta droppet, i alt 13 mann. Dei mDtte gryma seg, for Gestapo var undervegs. Hella kontakta fenrik Csheim, og det vart bestemt at alle skulle mrta pD ein bestemt stad ved fjorden ein halv time 62

Osterøy under andre verdskrigen frr midnatt. Dei var pD plass til fastsett tid og vart tekne ombord i ein bDt som kom med mennene frD Hosanger, og ferda til Bjrrn West-basen i Masfjordfjella hadde byrja.

Trafikken av transportfly innover Nordhordland, feildropp i FotlandsvDg, illegal radiotrafikk, sendaren peila inn til Nordhordland, skispor i snren utanfor vanlege turistlryper, rykte om folk som forsvinn i fjellet. Dette var brikker som fekk den tyske sikkerheitstenesta til D verta overtydd om at noko var i gang i Matrefjella. Meldingar frD kontaktfolka til Bjrrn West tyder pD auka tysk aktivitet i omrDdet, og staben i Bjrrn West fryktar at eit tysk angrep kunne koma. Mannskapsstyrken i Bjrrn West var pD den tida for liten til D sikra innfartsvegane til omrDdet. Milorg-gruppene i Bergen og omland, som skulle rekruttera Bjrrn West, hadde store vanskar med D koma fram til Matrefjella.

Den tyske trafikk-kontrollen var ganske effektiv. Det var difor ikkje anna rDd enn D freista rekruttera folk frD bygdene omkring basen.

Ein dag, ca. 20. april, fekk vi besrk av sambygdingar som tidlegare hadde slutta seg til Bjrrn West. Dei forklarte oss Frendet sitt: At Bjrrn West mDtte ha fleire folk, at tenesta kunne verta farleg, og at vi mDtte vera budde pD kamp.

Dei som ville vera med, mDtte mrta i SkDlevika same kveld kl. 23 med skiutstyr, varme klede, ryggsekk, sovepose og mat for to dagar.

Vi var 15 mann som reiste med bDt over fjorden til Ostereidet. Der venta ein «los» pD oss, og vi gjekk om Bjrrsvik og Husdalen og opp pD fjellet, der snren mrtte oss og vi tok skiene pD. Ved middagstid rende vi ned til Fjelde gard, ein frDflytta fjellgard der vi Dt og freista fD sova litt pD det harde golvet. PD Fjelde skulle vi skifta «los», og ut pD ettermiddagen kom to karar inn i stova. Dei hadde engelske uniformer og vDpen, men snakka vDr eigen dialekt, og det viste seg at dei var ostringar som oss andre. Dette var «losane» vDre som skulle frra oss fram til mDlet: MilitFrbasen Bjrrn West.

Ferda vidare gjekk framom fleire gardar der det budde folk: Stusdalen, Nipa og Dyrkollbotn. Det var viktig at vi ikkje vart sett av nokon, difor gjekk vi framom desse gardane om natta. Om morgonen nDdde vi fram til den frrste utposten til Bjrrn West, Litle-Matrestrlen. Der fekk vi mat og eit par timar kvild frr vi drog vidare til Kringlebotn, ein frDflytta fjellgard i ein trong dalbotn inne i fjellheimen.

Kringlebotn skulle vera vDr base i den tida vi var i fjellet.

Dagen etter kom fleire grupper menn innom Kringlebotn. Dei fleste var frD Osterfjorden, men det kom ogsD Milorg-folk frD BergensomrDdet. Dei hadde greidd D snika seg forbi dei tyske kontrollpostane, og etter mange dagar pD veg kom dei endeleg fram til Bjrrn West. Nokon vart verande i Kringlebotn, andre gjekk vidare til andre forlegningar i fjellet.

63

Minne frå Milorg-basen Bjørn West Det tok eit par dagar D ordna opp i dei to gamle vDningshusa i Kringlebotn slik at vi kunne fD ein nokolunde brukbar stad D bu. Vi hadde vorte 30 mann no som skulle ha sin base her. Mat, vDpen og ammunisjon mDtte vi langt innover fjellet D henta frD kontainarar som var sleppt ned frD fly frD England.

Uniformer fekk vi pD ein strl som lDg pD fjellet ved Sognefjorden. PD vegen dit var vi innom Stordalen. Det var ogsD ein fjellgard som Bjrrn West hadde okkupert, og her var ogsD Bjrrn West sitt hovudkvarter. Her ynskte sjefen, kaptein Harald Risnes, oss velkomne til fjells og gav oss ei orientering om vDre oppgDver som soldatar i Bjrrn West. Dersom den tyske hFren i Noreg ikkje kapitulerte saman med den tyske hFren i Tyskland, skulle vi operera som geriljasoldatar ved ein invasjon i Noreg. Vart det kapitulasjon, var vDr oppgDve D reisa inn til Bergen og halda vakt ved tyske anlegg og saman med politiet oppretthalda ro og orden i byen.

Vel tilbake i Kringlebotn skulle den militFre opplFringa ta til. Vi vart oppsette i tre lag med 10 mann i laget, og kvar mann fekk utlevert vDpen etter kva han var utteken til. Eg vart utteken til maskingevFrskyttar, og mitt vDpen var Brengun. To offiserar frD Lingekompaniet i England saman med fire «heimeverande» norske offiserar var instruktrrane vDre. Alle trudde at Kringlebotn var den ideelle stad for opplFring av rekruttar. Slik garden lDg mellom bratte fjell og vatn, der ein berre kom fram med bDt, skulle han vera lett D forsvara dersom eit angrep kom. Her kunne opplFringa frregD i fred og ro.

Men det skulle ikkje gD slik. Vi heldt enno pD med D gjera vDpna vDre reine for eit feittlag dei var innsmurde med dD vi fekk ordre om D mrta ved lra til den eine garden. Fenrik Tvinnereim hadde oppdaga to personar som sat ved strandkanten pD andre sida av Kringlebotnvatnet, og gjennom kikkerten sDg han at det var tyske soldatar. Vi vart plasserte i forsvarsstillingar rundt pD garden medan fire offiserar gjekk rundt vatnet for D angripa tyskarane. Det var ei spanande stund D venta at noko skulle skje. Men so vart det ei kraftig skotveksling i skogen like ved der tyskarane sat. Vi sDg at tyskarane straks sprang i dekning bak ein bakkekam like ved. SD vart det stille. Kva hadde hendt? Var det fleire ein dei to i den tyske patruljen? Vi fekk svar ei stund etter.

Ein av offiserane vDre, Ragnvald Totland, kom gDande tilbake med eit skotsDr i skuldra. Etter han kom de tre andre. Den eine bar dei, han var drd. Tyskarane hadde to mann til der borte. Dei lDg lenger oppi lia, og dD nordmennene gjekk framom dei, vart dei to fremste i patruljen vDr skotne. Eit par timar seinare vart ein ny patrulje sendt ut. Dei fann ingen tyskarar. Alt tala for at dei hadde kome hit med bDt over Hummelvatnet, og reist tilbake same vegen. Hummelvatnet ligg 200 meter ifrD Kringlebotnvatnet.

64

Osterøy under andre verdskrigen Den tyske patruljen til Kringlebotn var ikkje den einaste tyskarane sende opp i Matrefjella, og fleire stader kom det til kamp mellom dei og Bjrrn West.

Tyskarane var no sikre pD at ein militFravdeling var stasjonert i Matrefjella.

Meldingar som kom til hovudkvarteret vDrt, fortalde om krigsfartry som kom innover Osterfjorden, Masfjorden og Sognefjorden og landsette tyske troppar i fleire bygder rundt Matrefjella. Etter meldingane var ikring 1000 tyske soldatar landsette. Eit stormangrep pD Bjrrn West var i emning. Vi var no kome opp i 250 mann spreidde rundt pD strlane i fjellet. Det var store avstandar mellom oss, og alt samband mellom oss gjekk med kurer.

Det vart no slutt med planane om rekruttopplFring i Kringlebotn. Heile Bjrrn West vart sett i hrgste beredskap. Vi vart no omgrupperte i vaktgrupper pD 5 - 7 mann, og kvar gruppe fekk sin vaktpost. Mi gruppe fekk vakthaldet pD eidet mellom Kringlebotnvatnet og Hummelvatnet. Det var der den tyske patruljen vart oppdaga. Ville tyskarane inn til Kringlebotn den vegen mDtte dei ro i bDt langs det smale Hummelvatnet, og det skulle vera lett D stoppa dei der.

Straks etter at den tyske patruljen hadde forlete Kringlebotn, vart vi sende pD vakt, og det vart ei lang vakt. Vi fekk ikkje avlrysing frr om kvelden dagen etter. Det var godt D koma i hus att til eit varmt mDltid mat og srvn sD godt det let seg gjera pD eit hardt tregolv.

Morgonen etter var vi pD post igjen. Frr vi gjekk diskuterte vi kva vi skulle ha til middag den dagen. Vi bestemte oss for havregrynsgraut med sjokolade, og alle tok fram frD dagsrasjonen sin ei blokk pressa havregryn og ei plate sjokolade og la i ein haug pD bordet. Dette skulle verta eit godt mDltid mat.

Dei som var med i dette vaktlaget var Jakob Csheim, Narve Tindeland, Askild Mjrs, Per Forthun, Nils Hartveit, Olav Lindhjem og meg. Den dagen hadde vi med oss sersjant Sigmund Revheim som vaktsjef.

Nils, Per og eg vart no flytta med maskingevFret opp i lia pD ein kolle der vi hadde godt utsyn bDde over Hummelvatnet og eidet nedanfor oss. Alt var stilt og roleg til det leid fram mot middag. DD kom eg heilt tilfeldig til D sjD tvers over dalen pD ei trong gjel som gjekk frD toppen av fjellet og ned til eidet. I botnen av gjela var det ei ur med mange store steinar. Der fekk eg sjD ein mann streva seg nedover ura, og det var ingen tvil, det var ein tysk soldat. Eg freista forklara Nils og Per kvar han var, men dei kunne ikkje fD auga pD han.

Sigmund mDtte fD melding om dette, og etter litt diskusjon vart det eg som mDtte gD ned. Eg mrtte Sigmund, Jakob og Narve ved ein utlregrunnmur og gav melding om det eg hadde sett. Sigmund bestemte dD at han, Narve og eg skulle gD opp langs gjelkanten og stansa tyskaren. Eg hadde ikkje anna vDpen 65

Minne frü Milorg-basen Bjørn West med meg enn ein pistol, og eg bytte vDpen med Jakob, som hadde US-karabin.

Vi klatra oppover den bratte lia til vi mrtte steile fjellveggen, men ingen tyskar var D sjD. Vi gjekk difor nedatt til grunnmuren. Jakob var heller ikkje D sjD, sD eg fekk ordre om D gD til forlegningen med melding til fenrik Nils Csheim, som var sjef for mannskapet i Kringlebotn. Eg var berre komen nokre fD meter pD veg dD det small eit skot nede ved Hummelvatnet.

Eg vart straks kalla tilbake, og eg og Narve fekk ordre om D gD dit elva frD Kringlebotnvatnet rann ut og stansa tyskarane om dei skulle koma opp elvegjelet.

Sigmund sprang opp mot ein bakkekam mellom dei to vatna. BrDtt dukka han ned og vinka oss til seg. Han fortalde at nett bak bakkekammen lDg tre tyske soldatar, og at vi skulle storma stillinga. Vi sprang fram mot dei og pD 4 -5 meters hald opna vi eld. Eg fekk kluss med gevFret mitt straks vi tok til med skytinga. US-karbinen var eit heilt ukjent vDpen for meg, og dD eg opna sikringa av gevFret, mD eg ha kome bort i utlrysarknappen for patronmagasinet, for dette datt plutseleg i bakken. Frr eg hadde fenge magasinet pD plass att, hadde den tyskaren som eg skulle ta meg av, byrja lyfta gevFret mot meg. Men ei kule frD Narve fekk gevFret hans nedatt pD bakken. Grunnen til at dei ikkje hadde sett eller hryrt oss frr vi kom heilt innpD dei, var bruset frD elva og at dei sDg attom seg og speida etter kva dette skotet skulle tyda.

Sigmund tok vDpna ifrD dei og kasta vDpna deira langt unna. Narve vart sD sendt til forlegninga med melding om trefninga, og at vi trong forsterkningar.

Eg vart send til vaktposten ved elvegjelet. Eg hadde funne ein god stilling pD ei berghylle tett ved elva. Det var spreidd skyting over heile omrDdet ei stund, men det stilna av etter kvart, og ei lang stund var det heilt roleg. SD byrja det ei voldsom skyting att, og 25 -30 tyske soldatar storma over ei open slette og inn i bjrrkeskogen pD vestsida av vatnet. Det var pD den sida gangstien til forlegninga var. DD dei var vel inne i skogen, stilna skytinga av. Men berre nokre minuttar seinare kom seks tyske soldatar gDande mot posten min, det var to offiserar, ein underoffiser og tre meinige. Eg hadde ingen sjanse mot desse seks, og vona berre pD at dei ikkje kom so nFr at dei kunne sjD meg. Tretti meter unna stoppa dei opp og vart stDande der og drrfta eit eller anna seg imellom, og sD gjekk dei attende.

Det var no byrja ei voldsom skyting med maskingevFr frD fjellet pD vestsida av Kringlebotn mot forlegninga. Eg mDtte liggja i ro der eg var inntil ny ordre. Og den kom pD ein annan mDte enn eg hadde rekna med, for brDtt kom det skot frD eit automatvDpen bakanfor meg, og kulene slo inn i bergveggen berre to meter frD meg. Ein augneblink etter kom ein ny salve, og kulene slo i bergveggen pD same stad som sist. To bom gDr an men ikkje tredje 66

Osterøy under andre verdskrigen

Tre ungdomar med tilknyting til Osterøy miste livet under kampane i Matrefjella våren 1945, alle tre fall 29. april. Jakob Åsheim, Johan Hansen Gatland og Narve Tindeland, som ætta frå Hosanger. Her frå avdukinga av minnesteinen over Jakob Åsheim og Johan Hansen Gatland utanfor Hosanger kyrkje i 1947.

Foto: Osvald Fossdal.

gong. Eg mDtte koma meg over elva og finna dekning der. Elva gjekk strid nedover gjelet, men nokre steinar stakk opp or vatnet og med mykje hell kunne eg koma over med D hoppa frD stein til stein. Eg hoppa pD frrste steinen og frtene glei pD ei tynn ishinne som eg ikkje hadde sett, og dermed datt eg i elva og vart frrt med straumen eit godt stykke nedover til eg fekk klora meg fast i ein stein og pD eit eller anna vis koma meg i land att. Eg var no pD rette sida av elva og fann ein hrveleg plass til dekning.

Det var no heilt roleg her nede pD eidet, men frD fjellet kom det stadig nye skotsalvar mot forlegninga. DD det leid ut pD kvelden, vart det skote opp eit raudt signalljos frD fjellet. Skytinga stilna av, og det kunne tyda pD at tyskarane var i ferd med D trekkja seg attende til Matre.

Mrrkret kom, og det vart kaldt. Eg byrja frysa, dyvDt som eg var. Det var ikkje anna D gjera enn D koma i hus att og fD pD trrre klFr. Eg tok ein omveg i eit kronglete terreng fram til forlegninga. Det var stille der. Ingen vaktpostar, husa var tomme for folk og utstyr. Kvar skulle eg sD gD hen? Skiene mine var pD fjellet pD vegen mot Stordalen, og dit vDga eg ikkje D gD for tyskarane kunne 67

Minne frü Milorg-basen Bjørn West ha sett att vaktpostar pD fjellet. DD var det berre ein veg att, og det var D gD til fots til Litle Matrestrlen.

Det var mrrkt, men dD eg kom opp i snren, vart det sDpass ljost at eg kunne frlgja skispora mot strlen. Det hadde frose pD ei hinne med skaresnr slik at eg kunne gD oppD snren stykkevis. Men stadig vekk steig eg igjennom og mDtte vassa i snr til livet. Kreftene minka og eg fekk ein frlelse av likegyldigheit.

Det spela liksom ingen rolle om eg kom fram eller ikkje. Men frtene gjekk meir eller mindre mekanisk, og sD fekk eg endeleg strlshusa i syne. Eg vart anropt av vakta, men fekk store vanskar med Dfinna talet som tillagt fire skulle gjeva elleve i sum. Elleve var passordet vDrt. Men dD alle formalitetar var i orden, vart eg teken vel imot. Eg vart plasserte ved omnen. Dei fyrde godt, og turre underklede, sokkar og labbar vart lagt fram sD eg fekk byta frD rvst til nedst. Eg fekk varm mat, og litt etter litt byrja kreftene D koma tilbake. Det rDdde ein spent og litt nervrs stemning i selet. Dei fortalde at eg hadde vore uvanleg heldig som ikkje vart skoten dD eg kom vassande mot strlen. Ein av vaktene tok meg for ein tyskar, og skulle til D fyra laus dD han vart stoppa i siste liten.

Denne reaksjonen var forstDeleg, for dagen frr kom ein tysk tropp mot strlen. Heldigvis oppdaga dei tyskarane sDpass tidleg at dei fekk bemanna forsvarsstillingane sine. Etter ei kraftig eldgjeving frD begge sider, vart tyskarane liggjande stille. Ein av deira eigne vart drepen, det var Johan Hansen Gatland. Det vart halde vakt i kampomrDdet heile tida sidan. SD snart det lysna av dag, skulle dei avstad og undersrkja om nokon kom seg unna. Eg fall snart i srvn framfor den varme omnen, og vakna frrst dD karane kom tilbake frD kampomrDdet.

Det viste seg at 27 tyske soldatar hadde falle der, ein hadde overlevt.

Fotefara i snren viste at han i ly av mrrkret hadde gDtt nedatt til Matre. Sjefen for forlegninga, fenrik Egil Arne, bestemte seg dD for D evakuera Litle Matrestrlen. Det var for lang veg til nFrmaste forlegning, og tyskarane ville koma attende med strrre styrkar ganske snart. Alt som vi ikkje kunne ta med oss, vart grymt i urer eller brent opp. Det siste vi gjorde frr vi forlet Litle-Matrestrlen var, ved ein enkel medgripande seremoni, D gravleggja Johan i ei djup snrfonn.

SD byrja ei ny lang vandring. Eg hadde no overteke alt utstyret hans Johan, sD no hadde eg ski pD beina og det vart straks lettare D gD. MDlet vDrt var Stordalen. For D unngD D koma i kontakt med tyske styrkar, tok vi ein lang omveg, slik at vi nDdde ikkje fram til Stordalen frr seint pD kvelden. Vi hadde dD gDtt i 13 timar. Eg mDtte inn til sjefen, kaptein Risnes, D gje rapport om 68

Osterøy under andre verdskrigen

Tropp 1, kp. 2, Osterøy-troppen, marsjerer for å slutta seg til hovudprosesjonen i 17.maiopptoget i Bergen 1945. Alle Bjørn West-soldatane fekk blomar av glade bergensarar som stod langs ruta til hovudprosesjonen.

Utlån: Mikal Mjøs.

hendingane i Kringlebotn. Der fekk eg hryra at Jakob og Narve hadde falle i Kringlebotn.

Neste morgon vart eg og ti andre karar ordra til Fagerdalstrlen der mannskapet frD Kringlebotn hadde ny forlegning. Heile Bjrrn West heldt no pD D byggja opp ei forsvarsline pD fjellet mellom Kringlebotn og Stordalen og vidare nordover mot Sognefjorden. Alt tyda pD at storangrepet ville koma alt neste dag.

Om kvelden vart eg med eit lag til ein framskoten vaktpost. Vi skulle sjD etter kvar dei tyske styrkane kom opp pD fjellet og sD trekkja oss tilbake til forsvarsstillingane. Eg og ein bergensar vart plasserte pD ein haug med eit maskingevFr. Om natta tok det til D snra, og ein kraftig vind gjorde det bDde kaldt og ufyseleg pD den vLrharde haugen. Vi fann det difor best D koma inn i ein sovepose begge to for pD den mDten D halda varmen betre. Dette resulterte i at vi sovna begge to og vakna av at lagfrraren ruska oss vakne og sa at tyskarane var 100 meter nedanfor oss, og at vi straks skulle trekkja oss tilbake til forsvarslina.

69

Minne frå Milorg-basen Bjørn West Krigen pD fjellet vart ein typisk stillingskrig. Tyskarane hadde ikkje ski og mDtte gD og vassa i djup snr. Kom dei opp til ein bakkekam, vart dei mrtt av ein skur av kuler frD vDre stillingar. Dei vDga ikkje forsera det opne lendet mellom oss. Var det trong for det, kunne vi forflytta oss ganske raskt. Dette frrde til at vi vart liggjande D skyta pD kvarandre utan at det vart gjort noko nemnande skade.

Ut pD ettermiddagen vart det stor aktivitet av ordonnansar som gjekk i skytteltrafikk mellom hovudkvarteret og dei ymse avdelingssjefane. Og sD fekk vi meldinga om at Den Norske Overkommando i England hadde gjeve ordre om at alle kamphandlingar mot tyskarane skulle opphryra straks, og Bjrrn West skulle trekkja seg tilbake frD Matrefjella. Seinare fekk eg veta at det hadde vorte formidla kontakt mellom den tyske generalen i Bergen og Den Norske Overkommando i England, og at dei hadde avtala slutt pD krigshandlingane for bDe partar.

Alle Bjrrn West-soldatane fekk no ordre om straks D samlast pD Skjerjevasshytta. Det vart no eit nytt oppbrot og ein ny, lang skitur i nattemrrke. Men vi kom no fram til sist, og ut pD formiddagen neste dag var alle samla. Kvar avdeling fekk sD ordre om kvar dei skulle reisa og venta pD sFrmeldinga «med sovepose og telt» som skulle koma i den norske radiosendinga frD BBC i England. DD skulle vi mrtast att pD Urdal skule i Vikanes i Osterfjorden.

Dei fleste av oss frD Osterry skulle reisa heimatt og venta der. Vi fekk utlevert mat for turen, og frrste stopp var Hellandstrlen. Der mDtte vi venta pD mrrkret, for vi skulle lDntaka robDtar nede pD Mo, og eigarane skulle helst ikkje sjD at vi tok bDtane.

VLret var fint den dagen vi la ut frD Skjerjevasshytta. Sola skein pD dei snrkvite fjellviddene, og vi skrei raskt nedover mot Hellandstrlen. Frr vi kom heilt ned, tok nokre av oss ein sving bort pD fjellkanten. Og der nede lDg Modalen bada i sol, med grrne brar og skjFr av grrnfarge oppetter liene. Det kom som eit sjokk pD oss dette synet, og klumpen eg fekk i halsen var vanskeleg D svelgja. Kanskje var det det som lDg attom oss som forsterka kjenslene vDre, eller kanskje dette var eit bilete av det som lDg framfor oss?

Dette var fredag. Tysdag veka etter, den 8. mai, kom freden.

70

FrD dagleglivet under krigen Ved Irene G. Revheim I samband med ei oppgDve i historie pD Osterry vidaregDande skule vDren 1995, intervjua Irene Revheim bestemor si, Kari MjDnes, frdd Haukanes. Ho er 66 Dr gamal og er no busett pD Votlo pD Osterry. Ho er frdd og oppvaksen i Odda, sD under den andre verdskrigen var ho busett der. DD ho gifta seg, flytta ho frrst til LaksevDg, seinare til Voss. Ho kom til Osterry i 1954. - Sjrlv om ho fortel om tilhrve i Odda under krigen, var det mykje som var likeins her pD Osterry.

Korleis var tilgangen pD arbeid under krigen?

- Tilgangen pD arbeid var ganske bra, synest eg. Det var for det meste fabrikkarbeid heime, men det var jo arbeid det bg. Fabrikkarbeidet var vel nesten det einaste me visste om. DD tyskarane kom, tok dei folk i arbeid bg, sD der var det ein del arbeid. Ein del av bedriftene var jo tysk eigde.

Var det stor forskjell pD tilgangen pD arbeid frr krigen og under krigen?

- Eg synest ikkje det var store forskjellen. Tilgangen pD jobbar hadde begynt D ta seg oppatt nokre Dr frr krigen tok til.

Var det stor forskjell pD lrna frr og under krigen?

- Lrna var nok stort sett den same. Eg arbeidde ikkje dD, men gjekk pD skule i begynnelsen. Men eg synest D huska at den var nokolunde den same. Einaste forskjellen var at me hadde meir pengar enn frr krigen, for under krigen var det ikkje noko sFrleg D bruka pengane pD. Korleis var arbeidsforholda generelt under krigen?

- Eg trur faktisk arbeidsforholda var ganske bra. Det einaste var at det var mange strenge kontrollar pD dei bedriftene som var eigde av tyskarar.

Kva gjorde de pD fritida?

- I begynnelsen, i 1941 og 1942, passa eg ungar, ei lita jente for det meste.

Elles var eg med i KFUK, ei jentespeidargruppe i Odda. Og om vintrane i 1941 og 1942 var isen pD sjren skikkeleg tjukk, sD dD vart det gDtt ein del pD skryter.

Ja, ei veninne av meg hadde ein gris, ein villagris, eit stykke utanfor Odda, og kvar dag gjekk me fleire kilometer frD Odda og tilbake med eit spann med mat til grisen.

71

Fr책 dagleglivet under krigen Var det mykje de ikkje kunne gjere pD grunn av krigen?

- Det var jo ikkje dans eller noko slikt under krigen. DD eg var 15 Dr, fekk me pass, som me mDtte ha med oss kvar enn me skulle. SD det var jo ikkje sD fritt. Og det var ingen offentlege tilstellingar i det heile tatt.

SD viss me ville ha dans e.l. mDtte me laga det til privat.

Var venene dei same frr og under krigen?

- Stort sett var det dei same som frr.

Men sjrlvsagt, det var nokre som forsvann i 1941. Dei var reist, var det einaste me fekk hryra. Dei reiste til slektningar andre stader i Noreg, for at ikkje foreldra skulle verta arresterte av tyskarane og kanskje sende vekk i konsentrasjonsleirar. Eg hugsar ein gut i klassen. Faren hans var nazist, og han fekk jammen gjennomgD for farens handlingar.

Kari Mj책nes, forteljaren, som konfirmant.

Utl책n: Irene Revheim.

Hadde de tilgang pD noko underhaldning?

- Det var ein del revyar, eg hugsar Peter Kjelle. Han var odding og med i alt i revyar. Dessutan var det jo sjrlvsagt lokale teaterlag, men dei vart sensurerte. Og sD hadde me kino i Odda, men der var det som oftast berre svenske filmar, eg slutta D gD pD kino etter at eg konfirmerte meg. Eg trur ikkje eg hadde sD stor interesse for det lenger. Og sD hadde dei fleste radio nDr krigen begynte, men dei mDtte me levera til tyskarane, sjrlv om det ikkje var alle som gjorde det.

Kva gjorde de sjrlv for D fD underhaldning?

- Eg sjrlv var no med i ein del foreiningar. Eg likte veldig godt D lesa pD den tida, sD eg las ein god del brker. I 1944 reiste eg til Rrldal og jobba der som hushjelp for ein familie pD ein strl. Der gjorde eg det familien ville eg skulle gjere, og eg hadde ansvaret for minstejenta i familien. Den frrste tida etter 72

Osterøy under andre verdskrigen tyskarane var komne, sprang me og sDg pD nDr tyskarane hadde stilt seg opp for D syngja. Eg var og ein periode hushjelp i Odda for ein familie, men det var berre halve dagen.

SDg de noko av okkupantane og nazistane pD heimstaden din?

- Me sDg dei ganske ofte kan eg huska. Dei hadde jo tatt ein del av klasseromma pD skulen. Eg hugsar nDr me hadde gym ute pD skuleplassen, dD sat dei pD gjerdet rundt og klappa, ropte og heia pD oss. Eg hugsar mange av gutane sDg altfor unge ut til D vera med i krigen. Me var ogsD nede pD kaien og sDg pD tyskarane som skulle ut i krigen, dei song ein song som heitte ÂŤGegen EnglandÂť. Men, det var dei siste Dra som var verst. DD var det rassiar og arrestasjonar heile tida som var utfrrt av SS-folk. Me visste alltid kven dei var.

Var du innblanda i aktivt motstandsarbeid?

- Nei, det turde eg ikkje D tenkje pD eingong.

Var du innblanda i passivt motstandsarbeid?

- Nei, det var eg ikkje. Men heilt i slutten pD krigen fekk eg eit brev, det var i frD heimefronten. Der stod det at eg no snart var gamal nok til D verta utpeika til D delta i arbeidstenesta. Og det stod bg at eg mDtte gjere kva eg kunne for D ikkje komma med der. Dei skreiv at viss eg ville, skulle dei hjelpa meg. Men det som redda meg, var at krigen tok slutt.

Var motstanden openlys pD heimstaden din?

- Det var ganske openlyst ja. Men det var helst nDr krigen var slutt. Det var jo ein del som hadde radioar. Men me sDg jo kven som var motstandarar nDr dei vart arresterte.

Hadde de noko tilgang pD informasjon om korleis krigen utvikla seg?

- Ja, me visste alltid kva som skjedde. Det var alltid nokon som hadde hryrt noko. Dei som hadde radio fekk sin informasjon derifrD og fortalde det sD vidare. Det kom bg ut aviser, der det stod om korleis det gjekk i krigen, men dei var jo sensurerte. SD der var det ikkje noko vanskeleg D frlgja med.

Korleis var samhaldet i familien under krigen?

- I den nFraste familien var samhaldet som det alltid hadde vore, godt. Men det var ein del gnissingar ute i slekta. Den eine onkelen min vart tatt av tyskarane. Han kom att dD krigen var over, men dD var han sD sjuk at han drydde same Dret. Ein annan onkel, den yngste, var nazist, sD det seier seg sjrlv at det vart ein del gnissingar.

Korleis var samhaldet blant venene dine under krigen?

- Alle venene mine og eg stod pD same sida. Den rette sida. Men me blanda 73

Fr책 dagleglivet under krigen oss ikkje bort i politikken. Me prrvde sD godt me kunne D halde oss vekke frD det meste som hadde med krigen D gjera.

Korleis var rasjoneringa under krigen?

- Dei frrste Dra mDtte me stD mykje i kr. DD var det jo rDd D fD tak i litt varer.

Eg hugsar at me mDtte stD fleire timar i kr for D fD tak i litt smrr. Etter ei tid kom rasjoneringskorta. Dei virka akkurat som klippekorta i dag. DD fekk du det du hadde lappar for, kvar person hadde sitt rasjoneringskort. Men vaksne personar fekk ikkje mjrlk, det var det berre ungar under 15 Dr som fekk. SD me brukte mykje tran, for D fD i oss all nFringa me mDtte ha. Dei fekk bg brennevinkort, og dei brukte dei til D byta til seg andre varer dei trong. Men det var berre nokre fD som fekk slike kort. Me bytte dei som oftast i mjrl og andre matvarer. Elles sD var det bg mange som sende mat til kvarandre.

Hadde folk nok mat sjrlv om det var matrasjonering?

- Nei, det var nok ikkje alle som hadde den maten dei trong. Det var eit Dr, dD var det ingen som hadde poteter, dD mDtte me bruka kDlrot til alle mDltida.

Smrret mDtte me ofte blanda ut med poteter og surmjrlk for D drrya det ut sD mykje me kunne.

Men, dei som hadde dei riktige kontaktane, fekk som oftast tak i det dei trong. Det var mykje bytehandel. Eg hugsar bg at me fekk tran nDr me gjekk pD skulen, og dD fekk me mjrlk til D svelgja det ned med. Etter ei tid fekk me eple, og deretter kDlrot, og til slutt fekk me berre vatn. Og det enda opp med at me fekk berre tranen.

Korleis fekk de tak i mat dersom rasjonane var for smD? - For det meste reiste folk rundt pD bygdene, og prrvde D fD kjrpt det dei trong, sjrlv om det ikkje alltid var sD enkelt. Men helst sD var det slekt og vener me mDtte ty til nDr det vart for gale. I Odda sD hadde me til og med ein bytesentral, dermed kunne me byta til oss det me trong. Eg hugsar broren min bytte vekk skrytene mine ein gong. SD ein god del bytehandel var det.

Var det muleg D ha eit godt kosthald under krigen?

- Eg trur faktisk at kosthaldet var veldig bra. Det var eit veldig sunt kosthald. Me hadde lite sukker og det fanst jo ikkje snop. Me hadde heller ikkje kjrt, kanskje til hrgtidene, til drmes konfirmasjonar. Eg hugsar me kjrpte ei trnne med sild. Det var ikkje smrr, kanskje flesk frD grisar. Og sD budde me i eit distrikt der det var mykje frukt. SD det gjekk bra. Eg trur tranen hadde mykje D seia for kosthaldet vDrt ogsD. Eg synest me hadde eit veldig bra kosthald i forhold til situasjonen me var i.

74

8. mai-prolog Av Lilly SmDland Lilly SmDland (1918-95) skreiv denne prologen i hrve frigjeringsjubileet 1995. Ho las sjrlv prologen pD festmrtet pD Hatland 8. mai i Dr. Eit 50 Drs minne me Frar i dag, for fridom i land og i stova.

Med takksemd til dei som fridom oss gav, der mange som stridde mrtte si grav, dyrkjrpt, vart fridoms gDva. Cr etter Dr, ein fem Drs bolk med fiendevald mot det norske folk.

Fredsbodet kom, ei historisk stund, med fred og fridom pD eigande grunn.

Det var 8. mai i frrti fem, prenta i minnet den dagen stend.

I Noreg si soga den er ikkje glrymt.

Der det ogsD er prenta, det Noreg fekk rrynt.

Me enno er mange som minnest den gong, ein vDrmorgon fager med fuglesong, me vakna opp og fekk det bod, at ufredsskip ved hamna lDg. Me var i krig, det kom sD brDtt, og alvoret ved det, skyna me godt.

Noreg var hersett, det var ikkje greitt, dD Noregs forsvar var lite beredt.

Ei velrusta stormakt stod fram og slo, og Noregs srner gav sitt blod.

DD gret vDrt land, og me gret med, dei sneik seg inn og pD oss vann.

I avmakt brygde mange kne, i brn til Gud for folk og land.

Me stod forutan sverd og skjold med livets lagnad stemt i moll.

75

8. mai-prolog Krigsmakt med ufred spreiddest i kring, det dunsta av daude og pinsla.

Av menner som om rettferd slo ring, sitt liv i striden vigsla.

Ung og gamal, uskuldige barn vart offer der krigsmakta rDdde.

Kvinne og mann fall i fiendegarn.

Avslutta livet i trFldom og sakn.

Fridom,- dei ikkje nDdde.

Brent vart vDr jord i srr og nord, menneske og dyr mDtte rrme.

Heim og hugnad i elden for, nyreising stDr som drme.

Vakta me vart der me stod og gjekk, kort var lengda i omkrins me fekk.

Rasjonar av mat, det vart oss fortalt, i byar og tettstad var mange som svalt.

Bak blendingsgardina mismotet rDr, ein augna ‘kje ljospunt frD Dr til Dr. Og ufredsnatta vart myrk og lang, framtidas fridom i uvissa hang.

Falsk propaganda trengde seg inn, vonlrysa sprkte i kvar manns sinn.

I dei traurige dagar me ikkje sDg mon, men stemma frD London gav likevel von.

Og fred og fridom me fekk til slutt, fiendtleg krigsmakt laut rrma ut.

Det vart ein dag sD rik og stor, det ikkje kan tolkast med ord.

For trass i saknad og hende frD frr med djupe og varige spor.

Lryste me var frD fiendebrr, gleda i Noreg var stor.

Og vDr tanke og takksemd gjekk til dei, som frD valplass ikkje fekk venda heim.

Livet dei ofra, dei fylgde sitt kall, for Noreg dei kjempa, for Noreg dei fall.

76

Osterøy under andre verdskrigen Men ingen av dei til fDnyttes blrdde, og ingen av dei til fDnyttes drydde.

Etter natt rann ein morgon med fridoms fro, der Noreg i festskrud ein mai-dag stod, medan kyrkjeklokkene klangfullt slo.

Og henta frD grymsle vDrt korsmerkte flagg, som av krigsmakt var lyst i bann.

Med friboren hrgtid i kvart blakrande drag det falda seg ut over Noregs land.

FrD fjell til dal, frD sjr og strand der steig eit brus av jubelsang.

For no var Noreg atter fritt.

Landet, - ditt og mitt.

Dei kvite bussar til Noreg kom med nordmenn, magre til bein.

I siste time kom bodskapen om dei skulle til Noreg fD venda heim.

Over Dr dei av svolt og tortur hadde lidd, dei var no i frD drdsleir befridd.

VDre stridsmenn ogsD frD utlende kom, vDrt kongehus var mellom dei.

Mrtt dei vart med jublande storm, gripande, gjensynet blei.

Ein minnebrus gDr over Noreg idag femti Dr deretter.

Der nordmenn har sett seg stemne i lag, og minnene saman fletter.

I soga vDr ligg no den lagnad tung, som over landet vDrt rDdde.

Der finn me ogsD den store stund, dD 8. mai oss nDdde.

SD takkar me dD vDr allheimsdrott for odel i Noreg, eit gudeslott.

Etla til oss i frD skaparhand sD godt og vakkert eit fedreland.

77

Eit Sivle-hus pD Osterry Av Cse Rrynstrand Ein dag i 1970-Dra gjekk eg til Per Sivle si dotter Susanna, gift med James Collett. Dei budde pD Marialosjens eldreheim i Oslo. Eg ville hryra noko om fru Wenche Sivle som eg kjende litt frD ho budde pD Voss. Ho var pianolFraren min ei tid dD eg var smDjente.

Fru Collett fortalde om bDde far og mor. «Mamma hadde et hus pD Vatle», sa ho. Det var heilt nytt for meg. Dei eg spurde visste ikkje noko om det. «Sprr Monrad Vatle», sa dei. Og med svigerson og bil mrtte eg pD Osterrya i august 1991 til den mest interessante dagen eg hadde hatt pD lenge.

Det tok til med gjestebod hjD Margit, kona til Monrad. SD drog vi til Vatle.

Men der var ikkje noko Sivlehus. Det var nyss rive. Det var ikkje gagn i D grDta fordi vi kom eit Dr for seint. Eg tykte det var hrgtid D sjD plassen der fru Sivle hadde rusla og stelt. Noko imponerande syn var det ikkje. Monrad fortalde om korleis huset hadde vore: Der var to inngangsdrrer, og dei var todelte, ein rvre og ein nedre del. «Som pD ein strl», sa eg. «Ja, nett som pD ein strl», mintest Monrad.

Han fortalde om ungdomshuset som dei hadde sett opp. Vi kunne sjD det frD vegen. Folk pD rya tykte det var gildt at kona til den store og hrgt elska diktaren hadde hus mellom dei. Og dD ungdomshuset skulle vigslast, fekk dei fru Sivle med seg.

I «Gula Tidend» frD 15. april 1914 finn vi: «Langfredag vart det nye ungdomshuset her pD Vatle innvigd. Huset hev fenge namnet «Vonheim». Til festen um kvelden var kome mange menneskje, helst unge, baade fraa grendi og bygderne kring. Fru Sivle heldt festtalen og mana ungdomen til D vilja det nationale so heilt at det kunne merkast i meir enn i ordi. Ho gav eit bilete, «Heilag Olav», til huset.»

Biletet hekk der til tyskarane truleg tok seg av det under krigen. Etter minnet fortel Monrad Vatle at biletet var ca. 40 x 45 cm. Det hadde ei tjukk trerDme. Heilag Olav hadde gullkrune pD og gull pD brynja. Kven som hadde laga biletet, visste han ikkje. Syster til fru Sivle, Ellen Nilsen, hadde gDtt pD mDlarskule hjD kjende kunstnarar i Oslo og var teiknelFrar pD fru Griegs skole og pD Bergen folkeskole inntil 1927. Men ingen har hryrt noko om at «tante Ella» laga Heilag Olav-biletet!

78

Wenche Sivle Dei fleste kjenner til Per Sivle, hans dikting og lagnad. Men diktaren drydde 47 Dr gamal og kom visst aldri til Osterry. Det gjorde fru Sivle, det var fru Sivle sitt hus.

Wenche von der Lippe Nilsen var frdd 30/12-1856 i Bergen, dotter til Wenche Elisabeth Mowinckel og Randolf Nilsen, som dreiv skipsrederi og s e g l mak a r v e r k s t a d me d 1 2 svennar og eit utal drenger pD loftet i ValsengDrden. Han eigde hus i Strandgata og landstad pD DamsgDrd. Det kom 10 born i heimen, og eldst av dei var Wen c h e . Ho h a d d e man g e syskenborn i byen. Desse slektene hadde sans for forretning og pengar. Men dei hadde ogsD interesse for dikting, musikk, Wenche Sivle framføre huset sitt på Votlo. mDlarkunst, vitskap og politikk.

Utlån: Åse Røynstrand.

Nilsendrtrene lFrde det som hryrde til i ein bergensk velstandsfamilie: handarbeid, teikning, framande sprDk og pianospel. Wenche Sivle fortalde meg at alle unge jenter i Bergen spelte piano. Kvar jul venta dei pD kva Edvard Grieg kom med av nytt. Eit Dr kom «Brudefrlget drar forbi». Den var sD flott der ein skulle leggja armen over og spela i bassen med hrgre hand. «Mor var ikkje pianistinne pD konsertplan», sa Sussi Collett. «Ho var veldig flink», meinte eg.

Berre gutar fekk gD pD Bergens Katedralskule. Wenche kom til Nikka Vonens pensjonatskule i Sunnfjord «og var sterkt merkt av hennar religirse og nasjonale idealisme». Wenche Sivle skreiv om Nikka Vonen (1836-1933): «Hun har aldrig villet sFtte sit navn paa hvad der i tidens lrb er udkommet af reiseberetninger eller samlinger af stubber i srnfjorddialekt.» (Nikka Vonens samlingar er no pD Universitetsbiblioteket i Bergen).

Wenche Nilsen reiste til utlandet for D lFra framande mDl. Ho kom att frD Paris. Ho ville ha eit arbeid, eit yrke. Og ho vart lFrar for borna til Ludvig 79

Schrrder, styraren av den kjende folkehrgskulen i Askov, Danmark. Det var ei lukkeleg ordning, Wenche kom til D stD denne familien nFr heile livet. I Askov mrtte ho Per Sivle, og snart var desse to forlova. I 1887 heldt Randolf Nilsen brudlaup for Wenche i Bergen. Der var mange gjester og store gDver. Det var undring over at Wenche skulle gifte seg med ein bonde frD Voss, men dD Per reiste seg og heldt tale, «dD skal eg seia dei vart forbina!» vert det fortalt.

Dei nygifte reiste til Kristiania. Per var redaktrr av Christianiaposten.

Dotter deira, Susanna Wenche v.d. Lippe, vart frdd i Oslo og fekk namn etter Pers mor, Susanna, og dertil v.d. Lippe. Wenche skreiv ogsD i bladet, helst kronikkar omsette frD fransk. I 1887 kom «Sogor» av Per Sivle pD Det norske Samlaget. Same Dr kom ei riksmDlsutgDve pD Alb. Cammermeyers forlag under tittelen «Gut. Led af et Hverdagsliv.» (Fra Landsmaalet). Wenche Sivle hadde omsett boka, men det stDr ikkje pD tittelbladet. Per Sivle brukte emne og minne frD barndomen. Det var ekte, nytt og godt, og sette skilje i barnelitteraturen i Noreg.

Per Sivle budde ei tid hjD far sin, Eirik Sivle, rik krrtterhandlar frD Vossestrand som hadde kjrpt ein liten gard, Langum, ved Drammen. Men Per likte seg betre pD Gulliksrud hjD morsfolket, Torstein og Marta Fretheim frD Aurland. VDren 1891 flytte han dit med kona si og vesle Sussi, snart 3 Dr gamal. Fru Sivle fekk eit vikariat pD U. Phils skole i Bergen, der ho sjrlv hadde vore elev. Ho kunne bu i barndomsheimen sin. Der var eit stort hus og piano i alle rom. «Og sinte tanter som syntest at eg var eit utidig barn», seier Sussi Collett.

Fru Sivle var ei dame nFr 40 Dr dD ho kom att til Bergen. Ho fann leikar og tryrestar som ho mintest frD barneDr og legg dei smDe lesarane pD minne: «Smaapiger! Kast ikke Minder!» Under eige namn skreiv ho barneboka «Blaaskrinet». Wenche Sivle hadde nok ikkje formande evne som Per. Men smDjentene i Bergen kjende att miljret, tankar og situasjonar. Dei las og gledde seg, tok vare pD boka og syrgjer den dag i dag over at «Blaaskrinet» har kome bort frD bokhylla! Innhaldet: «Blaaskrinet. Koppen med den grrnne Krands. Et Blad af min Dagbog. Lille Ida. Smaa Gryder har ogsaa qren.»

Anders Hovden hadde mrtt ein forkommen Per Sivle i byen. Hovden tok Sivle med seg til Lista og let han vere i prestegarden eit heilt Dr. Sivle kom til krefter, fekk arbeidshug og fekk frD seg skriving som dugde. Anders Hovden fekk ogsD ein kveik i sitt diktarsinn, fekk ros av Sivle som gledde seg med venen. «Jau no, Anders, er du komen ut D sigla!» Bjarte Birkeland skriv: «Anders Hovden skjrna Sivle som berre den audmjuke kan skjrna eit medmenneske.»

Far, mor og barn kom saman ved Drammen igjen, Sussi kleiv i tre og hadde moro med blomster og dyr. Wenche hadde sydd ei bukse til Sussi, knallande 80

«Sivle-huset» på Votlo nærast t.h. Bakanfor ser me gavlen på «posthuset».

Utlån Åse Røynstrand.

blD. Per Sivle kalla Sussi for «Blaorrven». Han sat med langpipa si pD ein stol i hagen, svinga med pipestykket og synte korleis reven didla med roo. Per Sivle var lukkeleg.

DD far til Per Sivle, drydde i 1898, ervde Per garden Langum. BDde Wenche og Per kunne skriva morosame soger om gardsstell. Men dei kunne ikkje leva av det. Dei selde garden og fekk seg husvFre i «Gropa», Storgata 20 i Drammen. Her vart Wenche og dottera Sussi buande ei tid, ogsD etter at Per Sivle drydde i 1904. Fru Sivle underviste og ho skreiv «10-aars Beretning for Drammens Kvindesagsforening».

I Bergen kom eit «Hjemmenes Vel» i stand i 1898. Fru Elisa Knudtzen f.

Mohr, Wenche Sivles syskenbarn, var dugande styrar. Men ho drydde brDtt, og Wenche Sivle vart beden om D ta over. FrD 1908 til 1914 hadde fru Sivle denne styrarposten. Ho hadde eit praktisk tak pD rkonomien, og ho hadde god greie pD matstell. For fru Sivle var det godt D fD hus og mat pD arbeidsplassen til seg og Sussi. No var foreldra drde, og fru Sivle mDtte ordna seg utan dei. Men ho hadde kjenningar og gode vener i Bergen.

7. mai 1910 vart «L/L Norskt herbyrge» skipa i Bergen, og den 17. mai 1914 kunne dei opna «Vestmannaheimen» med Wenche Sivle til styrar.

«Mang ein ferdamann hev der funne eit hyggjeleg herbyrge. Og drifti hev lrnt seg godt.» Slik stDr det i Hannaas, Clausen, Jerdal: «Vestmannalaget i 110 Dr».

81

«Pettershytta» pD Vatle Ein av kjenningane til fru Sivle var Johanna Ellingsen som hadde to barnehagar i Bergen. Ho Dtte eit hus pD Vatle pD Osterrya, men ville gjerne selja, og fru Sivle kjrpte. SD hadde ho ein stad D reisa til nDr ho var fri og kunne ta imot gjester, slekt og vener i eigande hus. Det var ikkje sD stor og flott eigedom det galdt. Rettar og plikter var frD gamalt: «Omhandlede tomt er den paa hvilken den saakaldte «Pettershytte» stDr, med tilliggende grund rundt huset... Til tomten medfrlger ret til brrnd eller til drikkevand, hvor det kan findes paa eiendommen, samt til elven, fri og uhindret brugsret og raadighed over den lille holme ret fremfor huset midt i elven...... I huset maa ikke holdes udskjFnkning af berusende drikke eller udleies paa saadan maade at det generer stedet. Husets eier skal til enhver tid ha adgang til privet. Naar huset flyttes maa eieren af dette ikke medta grundmuren under huset, da denne falder tilbage til grundeieren. Grundeieren skal ha ret at «logge» de paa omhandlede holme staaende trFr, eller idetheletaget ha fuld dispotitionsret af trFrne.»

Det som gjorde ende pD Bergensstillingen og fritidshyggen pD Vatle, var krigen. Noreg kom ikkje med som stridande i fyrste verdskrigen, men her var matrasjonering og vanskeleg D skaffa varer til «Vestmannaheimen». Fru Sivle ville ikkje stD for styret meir. Ho selde huset pD Osterrya i 1917 og kjrpte det som vart «Sivleli» pD Voss.

Fru Sivle budde pD Voss til 1924. DD flytte ho til Oslo. Sussi var i arbeid som sjukepleiar. Ho gifte seg i 1929 med barndomsvenen frD Drammen, James Collett. HjD dei drydde fru Sivle i 1932 i Oslo.

Drammen by har teke storarta vare pD minnet om Per Sivle. Parkstellet vyrdslar fint om grava, den store minnesteinen pD Strrmsgodset kirkegDrd. Der er no gravlagt Eirik Sivle 1898, Per Sivle 1904, Wenche Sivle 1932, Susanna Sivle Collett 1981.

82

MinneoppgDve for eldre Av Margit Vatle Bygda Bygda eg vaks opp i ligg ved Srrfjorden pD Osterry. Her har eg budd frD eg var frdd til eg no er pensjonist. Bygda er lita. Her er bratte gardar for det meste.

Skulekrinsen heitte Askelandsreppens skulekrins. Det namnet vart seinare endra til Votlo skulekrins. Det er fem gardar i krinsen. Votlo, Rivenes, Askeland, Sundland og Hausberg. Der er eit bruk oppe pD Askeland som heiter Hushammaren. PD den garden bur der ikkje nokon no. Noko av den garden hryrde til Votlogarden og noko mark var kjrpt av Askelandsgarden. Det er ein fjellgard. Dei to bruka pD Hausberg er og fjellgardar. Dei fire bruka pD Votlogarden, som ligg nFrast opp til Askelandsbruka, kallar me til dagleg TrDF, pD dialekten. Dei er flate og der er godt D bruka moderne gardsreiskap.

Fleire bruk pD Askeland er ikkje drivne. Likeins pD Votlogarden og Rivenes.

Som tidene skifter levesettet og.

Gardsbruka her pD TrDF er utskilde frD bruk pD Votlogarden. Det er frD den tid, dD folk ikkje hadde anna D leva av enn gardsbruk og litt fiske. Fisk var det meir av i fjorden dD. Nede ved sjren var nokre hus utan gardsbruk. Ein som budde der kalla dei Malaren. Ein var visst fiskar. Det var vel ikkje rare levemDten. Eit lite garveri vart og drive her. Her var og teglverk pD Tveitane.

DD var her fleire folk frD andre grender som budde her. Det fortalde besteforeldra vDre og me finn det ut av bygdebrkene.

Frr mi tid segjer foreldra vDre at dei budde i tun med bustaden tett innpD ein annan. PD Votlo var eitt tun og to pD Askeland, eit pD Utegaren og eit pD Idnegaren som dei sa. Og dei budde slik pD Rivenes og. PD Sundland hugsar eg dei to naboane sine bustadhus. Dei lDg sida om sida. Det var lDge todelte drrer i eine huset. Jordkjellar utanfor som dei hadde potetene i. Ei smia og. Dei var sjrlvhjelpne frr.

So kom her utskifting av gardsbruka. Her var bygningsmenn her frr i tida.

Dei har bygd dei fleste hus etter utskiftinga. DD flytte fleire ut og bygde nye hus. Det var to stover med kjrken og gang i eitt mellom stovene. Seinare bygde dei ark pD husa. Frr var det lDgare hrgd pD lemmen over stovene. Dei som ikkje flytta, vrlte gjerne litt pD gamlehusa. Hrgde taket og bytte nevertak med skifer. Oftast var det ei bu, litt mindre enn stova. Den vart utskift med ei ny stove eller ordna litt pD. Men dei var ikkje so godt isolerte som no husa er.

Det var brake til stapp mellom trmmeret og kledningen utanpD. Liggjande 83

Tunet på Nordigarden på Askeland, ca. 1930.

Utlån: Margit Vatle.

kledning bruka dei her. SmD todelte glas med smD ruter. Eller tredelte pD lemmen.

Innbuet var klaffebord og stolar, seng og ein sengebenk som kunne dragast ut var for borna D liggja i. Dei slo sengebenken saman om dagen for D fD betre plass. Elles lDg borna pD lemmen nDr dei var strrre. Hadde dei kommode i stova og gyngestol var det stor stas. Viss nokon hadde budd i Bergen ei tid og sidan kom heim, hadde dei pidestall og gjerne vaskeservant. Der stod vaskefat med mugge for vatn og emaljert brtte med lokk for D trmma vaskevatnet i.

Utstyret var ikkje av det meste, men me vart godt hjelpne tykte me dD. Det var pinnestolar og andre stolar. Det budde ein pD Rivenes som var god snikkar.

Han laga fine gode stolar og sengebenker. Rundbord kom visst seinare. Det laga bror til bestemor mi og. Han laga ogsD krDskap. Dei hadde folk til alt, det var ikkje D reisa til kjrpstaden etter det.

Her var to bygningsmenn. Ein pD Askeland, Ole Askeland, og ein pD Votlo.

Dei gjorde godt arbeid. SFrleg nrye pD alt var bygningsmannen pD Votlo, «Pitter-Jakob’n» (Jakob Vatle). Han hadde mykje arbeid rundt i andre grender og. Og so var han altmuligmann. Du kunne koma med kva du ville so kunne han forstD seg pD D vrla det. Klokker og gevFr var hobbyen hans D setja i stand.

84

Her var hjulmakarverkstad og ei tid. «Hjul-Mons’n» (Mons Askeland) hadde vore i Amerika, og kom seinare her og tok til med verkstad. Skomakar var her og. PD Rivenes var det ein smed som laga vekter. Bismarvekt er dei visst kalla.

Me har ei slik som er laga der. Han var flink smed. Laga gode knivar og fine slirer til. Dei hadde smia pD Votlo og. Det var han som me rekna for altmuligmann det.

Gardsarbeidet

PD gardsarbeidet var me borna med. Slik var det hjD alle. Det D vera med var livet for oss. Me levde med og i arbeidet som ein leik. Det hadde vel litt D segja korleis foreldra lFrde oss D samarbeida. Far, mD eg segja, hadde godt lag med D gjera arbeidet festleg.

VDronn

Om vDren skulle det rydjast. Det frrste var D fD husdyrgjrdsla utover bren. Eg hugsar me bar mrk pD Dkeren i kipe. Eg bad far so tunt om D fD vera med. Eg fekk eit blekkspann som far laga fatlar i, og so var eg med pD dette og. Det var verre D fD gjrdsla over hovudet og ned pD Dkeren, som dei vaksne gjorde det.

Hestar kom til bygda etter kvart. DD kjrrde dei mrka i mrkavogn, og harva anten med hest eller milla etter med riva. So raka vi av bren kvist og mose og anna rusk. I liene var det D raka lauv, det var godt til breisle under kalvar og sauer. Kvist vart og raka i liene for stuttorv-slDtten seinare.

Der det var bratte Dkrar spadde dei frrst. Frr var det mange saman om det.

Det var bytesarbeid. Dei kalla det D vera i «spDD». NDr Dkeren var gjrdsla og harva, sDdde me kornet frrst. Det var havre og bygg me sDdde. So var det D fD potetene i jorda. DD var vi alle med. Potetene var sette til groing og skorne skalkar av. Dei vart gjerne delt i to frrst viss der var mange auge pD dei, og so skalken av. Me borna sette dD potetene fint i skDren, med passeleg mellomrom.

So var det D fD jorda over dei. Det vart gjort med spade eller hakke. Seinare med plog. Ein herifrD, Mons Sundland, fann opp ein plog som laga fbrer og samtidig velte over same fora. Det gjekk fort dD D fD potetene i jorda. Han var hjD mange her og plrgde potetene i jorda. So vart potetene hyppa, nDr lauvet kom opp. DD fekk me og ugraset vekk og molda kom betre til potetlauvet.

Dette vart gjort anten med hest eller oftast var det ein som drog hyppeplogen gjennom rastene og ein etter som styrde plogen. Det var ogsD ugrasrensking med hand om det trongst.

Var det Dkrar som skulle leggjast att til br, vart dette gjort til sist. Ckeren vart og plukka stein av. Det var det mykje av ein plass me rydja inst pD vDr gard. Det var eit mykje trryttande og tidkrevjande arbeid. So var det 85

gjrdsling, harving, sDing av bDde korn og grasfrr. Kornet kunne me slD frr grasfrret vart stort. Det vart for av det og. Ckeren vart tromla til slutt so det vart jamn og god br av det. Det var ei tunne med mykje stein inni som vart dregen over Dkeren.

SlDttonn So kom slDttonna. Far brukte langorven og det hende at mor og tok den. Me fekk og lFra oss nDr me var strrre, kor det var D bruka stuttorven. Det var eit tungt arbeid D slD med langorv pD flate marka. Det var mest av det pD vDr gard.

So var det D breia skDrane med hendene helst, men me kunne og bruka riva. Me vart trrytte og var ikkje alltid like blide for dette arbeidet.

Etter middag var det D snu graset over for D fD alt opp til sola til trrk. Dette gjorde me nDr det sDg ut til godver i fleire dagar. So var det sFting om kvelden. SDg det ut for anna ver med regn, var det D setja sDtene godt saman i fengjer med topp pD so regnet rann av og ikkje trengde inn i sDta. Neste dag var det D fD sDtene breidd godt utover bren. DD var det bDde sDtehry og nyslDtthry D breia.

So var det D snu hryet igjen. Var det godt solskin og trrke gjekk dette fint, og me fekk hryet inn dagen etter. Me var ikkje like blide, nDr me fekk veta at i dag mDtte me ikkje vera lenge ved sjren pD bading, for snuinga av hryet. Det var helst borna sitt arbeid D snu trrrbreisla, som skulle frrst inn. Me snudde den med dei vaksne sov middag. Var det store breisler var dei vaksne med og.

Me var berre to born. Men me hadde slektningar som budde ved sjren. Dei hadde ikkje gard. Far deira arbeidde i Privatbanken i Ytre Arna. Dei var seks born. Far skrytte og let vel kor festleg me skulle ha det om dei og kom oppover og hjelpte til med sumaronna. Borna likte D koma til oss, forstod me. Me hadde ordna oss med mange river. Det var helst dei det var bruk for. Skulle det koma ei ettermiddagsbyge, so var det om D gjera at det var mange hjelparar D fD hryet saman eller inn pD lDven i ein fart. Det var festleg D sitja pD kjrrebrua og hryre summen av regndropane som hamra pD brlgjeblekktaket. Det var slikt tak pD kjrrebrua, men pD lDven elles var det gode firkanta skiferheller. Me var heldige som hadde berga hryet og gledde oss ilag. Me tykte det var spenning D greia D fD hryet inn frr regnet kom.

I anna ver var det hesjing det gjekk pD. Det var for det meste slutt med trehesjer. Det var staur som var bundne med vidjer til staurane i bakken. Desse tverrstaurane var til D hengja graset over. Det var nokre slike hesjer D sjD. Graset turka betre i slike hesjer. Sume fekk etterkvart hesteslDmaskin, og dD stod trehesjane i vegen for slDtten. DD vart lange hesjer oppsett etter at graset var slege. Me borna mDtte svinga strengbuntar rundt staurane som var sette 86

godt ned i jorda. Me gjekk frre med strengen og far etter og strama den godt til kvar av staurane. NDr dette var gjort, laga me strekk frD begge endar pD hesa. Det var ein bardun frD rvst pD siste stauren, til ein god plugg.

Hesa mDtte stD godt for ver og vind. Me fekk ofte mykje ekstra arbeid viss vinden hadde fDtt hesa overende. Var det mykje vDtt gras oppi, mDtte me setja ekstra staurar langs etter hesa for D strtta ho. PD myrane var det blautt i jorda. DD var det sFrleg fare for at hesa gjekk overende. Slik streva me med alt, mykje meir enn no nDr maskinene har overteke. Sume var svFrt nrye med kor godt Ein pust på slåtteteigen, ca. 1930. hryet mDtte ristast og jamnast Utlån: Margit Vatle. utover strengen i hesa, so det ikkje var klumpar. Naboen pD Askeland, onkelen vDr, var sFrleg nrye pD kor saker og ting vart gjort. Han gjekk etter, nDr hesa var oppi hesja. Han slo dD med riva over for at laust gras skulle gD av og hesa verta stDande fin og slett. So var det alltid borna sitt arbeid D raka vel attved hesa. Der skulle ikkje liggja mange strD att pD bakken. Dei drog gjerne riva etter seg, nDr dei gjekk over marka for D ta vare pD dei strDa og. Der gjekk ikkje mykje til spille i dei dagar.

SmDgras i liene vart og slege. I stygt ver mDtte smDgraset hesjast. Bestemor lFrde oss kor me mDtte fengja graset saman med hendene so det vart forlenga, slik at det hang betre i hesa. Mor og far kan eg hugsa, slo i bratte trer hjD andre som hadde strrre gardar og ikkje rakk over alt. Det kom vel med i vDrknipa, sa dei.

I vDrknipa vart det skava av borken pD selja og kvista av tre for D strtta til foret. Det var forresten godt fôr dette. Dei hadde det med det at dei ville ha mange beist D sleppa i marka. Men dei var ofte skinnmagre nDr dei vart slepte ut, so eg veit ikkje om det var so lurt av dei. Men slik var det for det meste over alt. No er me meir rundelege med beista. Under krigen fekk kyrne cellulose og for lite allsidig kost. DD seig dei saman av feilernFring.

87

Arbeid og moro i utslDttene Her i bygda var det utslDtter inn pD Tveitane og ut pD Tveitane. Det var eit gardsbruk som eigde inne pD Tveitane. Me slo i nokre Dr for dei. Der var flatt og fint etter utgravingane etter teglverket. No er det fleire som har bygd seg bustadhus der. NDr me skulle slD der nede, var det D nista seg ut med grautambar og surmjrlk og me trekte kaffi og hadde det festleg der. Me hadde slektningar frD Bergen med oss. Bilete tok me frD der. BDten vDr med stort segl rigga me opp. Far reiste ut pD sjren og fiska litt innimellom. Heimatt sigla me til naustet i VotlofjFra. Det var festleg. Me bada i fjFra der pD Tveitane. Me kalla det for KoblikkfjFra. Det var ein av direktrrane for fabrikken i Ytre Arna som eigde hytta der ved sida av. Det var pD Rivenes den var bygd. Akkurat der lDg grensa mellom Votlo og Rivenes. Fjrra var som laga for oss borna D bada i.

Det var der me lFrde symjekunsten. Slektningen vDr frD Bergen var god D symja, han lFrde oss. Slik vart det bDde arbeid og fest.

NDr me arbeidde pD garden heime og, tok far seg ofte tid D gD til sjren for D fiska. Det gjorde alle. Me hadde fisk til eige bruk. Seinare kom her motorbDtar med fisk for D selja. Ei tid tok dei oppover bakkane med hankjene og selde fisken. NDr det var pal i fjorden var mange pD sjren og dorga etter den. Det var moro nDr han beit godt. Me borna var gjerne med dD og mor var og ofte med far pD fisketur om kveldane. Det var sport i det. Sei kunne me og fD. NDr me frette det, var det D ta ut tidleg pD morgonen. Det var og visse plassar me flydde etter smDfisken. Det var skjel som me fann ute i Berget, me kalla. Me knuste den og stappa i ein flypose som vart sleppt i sjren. Me lokka fisken der til pD den mDten.

I VotlorynF var det to gardbrukarar som eigde. Der slo dei og frrde hryet til lands i robDt. NDr det skulle slDast ut pD Tveitane var det og D ro i bDt. Der stod utlrer pD rad og rekke. Der var mykje orm der ute. Me mDtte sjD etter om det var kome orm i hryvelta nDr hryet skulle takast inn. Det var i godver, dei tok ut der for D slD. Me eigde ikkje der, men fekk tilbod om D slD pD halvt. Det var det same som at eigaren fekk halve foret, og me som loa det fekk den andre halvparten. Me slo og i toer der ute. Den eine toa heitte BlomtonF den andre SvintonF. SvintonF var stupbratt like til sjren og djupt utfor. Det var ikkje noko fjrra der. Der var mest livsfDrleg D ferdast. Dei la hryet pD tog og velte det over i bDten som var godt belagd i land.

Der var ikkje me borna med. Me rodde i VotlorynF og bada og vassa der mellom holmane, frr det flrdde for mykje i sjren. Mor kom roande etter oss dD ho oppdaga det. Ho tykte me hadde vore vel lenge der borte. Me var saman med borna til onkel og tante til far. Dei borna var godt vane D vera i bDt. Me fiska litt og. Men so var det D gjeva fisken ein kakk i hovudet og fD ongelen av 88

den. Det var qyvind, bror deira, sin jobb. Eg for min del var mest redd D ta i levande fisk. Me hadde det festleg der ved stranda.

Ute pD Tveitane var og festleg D vera med. Me rigga oss ut med alt me mDtte ha for dagen. Me laga grue og kokte kaffi. Me vaska av kjrrla i ein liten bekk der. Om det ikkje var nokon som kunne mjrlka kyrne heime, hende det at nokon tok opp bratte lia til utmarka som lDg pD fjellet ovanfor. Der var ulendt og stygt D gD. Strlaganga mDtte til bDde morgon og kveld. Men oftast var det D gD pD strlen nDr me var komne heim frD sjrturen. Det vart eit lite blekkspann med mjrlk pD ryggen. Tidlegare tider var det trebrtte dei bar pD ryggen. Me hadde vDrflor der pD strlen. Me og naboen eigde utmark attved ein annan og vDrfloren var bygd i eitt av grDstein og rvst var skukk av tre med brlgjeblekk-tak. Der la me inn torva som me tok i marka. Me hadde kvar sin inngang for beista pD kvar vDr side av gjerdet. Dei kunne ordna seg frr. Dette var livd for beista i uver. Mange hadde vDrflorar frr.

HDslDtten So var det hDslDtten som tok til. Frr dei fann opp at hDa kunne leggjast i stakk ute, var det D hesja eller breia om veret tillet det. SurhDstakken sette me staurar rundt for D strtta hDa som var lagt oppi. So vart stakken fin og rund. Me rysta og dysta hDa fint utover og stappa ho godt saman med frtene. Til slutt var det D leggja godt med blom (bregner) over. Me var i liene etter blomstr og skar. Det var godt breisle. Der gjekk ikkje so mykje vekk dD av stakken som ikkje kunne brukast. Til slutt stein pD til press. Det var frresegjort vel.

Kornskurd og potetopptaking NDr kornet var modna, skar me det med sigd. Me bunta kornet saman, lagde bendelbDnd og slo rundt kornbunten. EtterpD vart kornbanda feste til kornstaurane. Det var eit fint syn nDr kornstaurane stod i rekke og rad i Dkeren og alt var vyrdsla fint.

Potetene mDtte og opp av jorda frr frosten kom. Me hakka dei opp med hakker.

Sume bruka spade og so sprette dei potetene utover Dkeren. Me borna plukka dei opp i spann og trmde dei i sekker og kiper. Var Dkeren nFre husa bar me dei pD ryggen i kjellaren, eller dei vart lagde i kjerra og kjrrde med hest. Hadde me grrnsaker so vart dei tekne opp til sist. Det var ein bonde pD Sundland, han hadde mykje grrnsaker og selde i Ytre Arna. Under krigen selde han mykje til folk som kom pD Dkeren og tok med seg til Bergen og andre stader. Mor laga potetgraut nDr potetene var komne i hus. Rjomegraut var slDttegrauten, nDr slDttonna var over. I mormor sine dagar laga ho ÂŤinpetegrauÂťt. Det var ein graut (potetgraut?) som vart eten nDr potetene var hausta.

89

Torvtaking og nydyrking I vDr tid hadde folk teke til med nydyrking. Me dyrka pD flatane der pD TrDF. Grrfta myrar ut. Her var mykje trerunnar og bFrtuver. Dei tok torv og pD vDr gard. Me hadde lite skog. Det var i foreldra vDre si tid dei tok torv. I vDr tid tok me torv i utmarka som grensar til Reigstad pD Valestrand. Der i marka stod mange torvhus. Det var helst i den nordste marketeigen dei tok torva. Me tok torv hjD oss sjrlve pD vDr teig. Den lDg tett attmed der dei andre hadde rett til D ta torv. PD Askeland og tok dei torv. Der fekk ikkje veksa so mykje skog nDr dei slo i liene. Me borna tykte det var berre moro D vera med der heile dagen.

Me la torva utover stein og bakkar for trrk. Det var frr slDtten tok til, dette vart gjort.

So tilbake til dyrkinga av bren. Heradsagronomen for rundt og mDla opp stykke til nybrot. Grrfter vart tekne opp. Grrftene grov dei opp med hakke og grusspade, og steinsette. Det gjekk med handamakt. Folk hadde skaffa seg plog og harv. Nydyrkingsbidrag fekk dei. Det vart kroner av det som trongst vel.

Arbeid i huset Arbeidet i huset var det helst kvinnfolka som tok seg av. Det var ikkje maskiner som no, so arbeidet var tyngre over alt. I dei frrste Dra eg hugsar var det ingen her som hadde spring eller utslagsvask. Me var med dei heldige slik, me fekk tidleg, etter mDten, spring innlagt bDde i fjrs og heimehus. Men utslagsvasken var jamt i ulag. Me vaska kleda med vaskebrett og hadde dei i ein stor stamp. So bar me oftast kleda opp og ned elvagjela til elva for D skylja dei og banka dei der pD ein stor stein, med bankebrett. Dei vart godt skylde dD, fann dei ut. Med vasket heldt me til i vaskehuset. Der var grua og ei stor jerngryte som hang i ei skjering. Den koka me kleda i.

Vaskehuset var ei bu som var flytta dD stovehusa vart bygde om litt, og taket hrgda. Bua trilla dei i heile pD stokkar over tunet til litt bortom stovehusa.

Der baka dei flatbrrd og lefser pD bakstehella i grua. Og der i huset vart ullskorne laga og. Stova har me i tunet endD. Men den er pDbygd og utvida litt.

Det var for ullskoarbeidet den vart ordna.

Produksjon av ullsko Husflidsarbeid kom og i gang her. Det var ullsko, hussko av ull med skinn under. Trvesko kalla me dei i dagleg tale. Bestemor vart tidleg enke. Ho hadde fire born dD mannen drydde av tuberkulose. Ho visste ikkje si arme rDd, kor ho skulle greia seg. Ho selde den vesle garden, som var ein del av ein strrre gard pD Votlo. Midtteigen kalla dei den garden. Men so var det og 90

skift ut eit bruk av den same hovudgarden. Svigerforeldra budde der. Det var min farsgard her pD TrDF. Bestemor flytta til dei. Det var gjerne for D sjD til svigerforeldra. Dei var eldre dD. Den eldste sonen til Bestemor og Bestefar drydde dD han var seks Dr gamal. So var det att min far og to yngre jenter. Jentene drydde av kikhoste dD dei var smD, fortalde farmor.

Bestemor var altsD mi farmor.

Bestemor hadde hryrt at der var ei kone som budde pD Langedalen som laga labbar av ull, og dei var trvde saman. Under mykje overteljing fekk ho greie pD korleis dei var laga, men pD lovnad om D ikkje lFra andre i same kunsten. Heime der Bestemor kom ifrD, Bukkestein ved VedDfjorden pD Osterry, laga dei tovhattar, so ho visste korleis dei var laga. So var det D kara og blanda saman kvit og svart ull og setja i gang med D laga sko av det. Dei vart sette pD leist, slike leistar som skomakarane bruka. NDr folk frette dette, fekk ho flust med arbeid. Dei kom med ull og tinga seg sko. Ho fekk mykje D gjera og det vart nokre kroner av det so dei kunne overleva. Men ho vart mange gonger trrytt, og nDr ho hadde fDtt ferdig skorne som var tinga og tenkte seg ei kvild, ein pust i bakken, sa ho til dei i huset: «SjD no etter, der kjem vel ei kone med ein bylt med ull nede pD Haugen». Ja riktig, der sDg dei eit hovud stikka opp for Haugen.

Seinare budde der ei kone pD Askeland som og kunne kunsten med D laga ullsko. Det er dei som har fortalt det var den same som Bestemor lFrde av. No fekk nokon andre lFra av henne og. FrD Askeland og Sundland og Votlo. Ja, pD Rivenes og. Dei kom pD at dette kunde vera ei attDtnFring D satsa pD. Mor mi gjekk til Husfliden i Bergen og prrvde D fD dei til D ta imot slike sko. Dei var lite villige til det og sa at dei hadde slike sko frD frr, men dei var vanskeleg D fD selt. «Lat meg fD sjD dei, « bad mor. «Ja men desse er flate som andre labbar.

Dei som eg har er sko det. « Ja, dei skulle prrva, og dei fekk sal pD dei. So var det CsgDrd, ein forretningsmann i Ytre Arna, han var interessert i husflidsarbeid. Han kom til oss og spurde, om ikkje han kunne fD omsetja skorne frD Husfliden her. Det fekk han, og so meinte han at me mDtte lFra opp fleire her.

Farmor i si tid lFrde ikkje ifrD seg. Men no var det foreldra mine som lFrde fleire av naboane. Det vart snart alle huslydar i bygda som dreiv med dette.

Slik bar det til at dei fleste slutta med D ta seg arbeid andre stader attDt gardsbruket. Skoarbeidet var det dei dreiv med om vinteren. Gardsarbeidet var no om sumarhalvDret. Ja, slik kom dei seg igjennom, og greidde seg om det ikkje var so feitt eit levebrrd. Det var frD hand til munn. Dei tykte dette var betre, so kunne dei vera heime heile Dret. Borna hjelpte og til med dette arbeidet.

91

So godt for helsa var det ikkje. Det var mykje damp av det varme vatnet som var brukt. DDrlege og kalde rom heldt dei til i, eller i stovene. Dei vart frostige og lett forkjrla, mange fekk Bronkitt, og Astma.

Laurdagane

Me hugsar laurdagane. Frrst var det D ta ned kollene frD mjrlkehylla i stova.

Rjommen vart flrytt av og surmjrlka fylt over i trebrttene med skinn over og gjord rundt for D halda skinnet pD plass. Ein smrrambar og kanskje eit spann med nysila mjrlk frD morgonen. Alt vart stapla i kjerra og hesten spent frre.

Det hryrdest med skalder og brDk nDr hest og kusk kom etter den steinete og bratte vegen frD rvst pD Askeland. Det var ikkje gummihjul og asfaltvegar som no. Sume gonger gjekk det gale, hesten sprang ut og vogna velta med innhaldet ned etter bakkane. DD vart det dikta skjemteviser som denne: «Nils Utigaren kan ikkje vera prest, ei heller manurera hest. Men vera formann for fest, det kan Nils Utigaren best. « Sume selde og trebuntar med ved. Trvesko selde me og til husflidskontoret i Ytre Arna.

NDr hestane vel var komne til sjren var det D tjora dei ute, eller, nDr veret var surt, i stallen Dt nokon. So var det ut med bDtane i nausta. Gjerne to lag i bDtane.

BDtane var godt lasta. Det var ikkje sprk i allslags ver, men ein fin tur nDr veret var lagleg. Tillandskomne pD hi sida la sume opp ved foreningsbryggja, andre ved CsgDrd-kaien. Vara vart boren rundt til kundane som venta pD godbiten som kom over fjorden. PD krambua vart det handla for pengane. Kipa vart full av stomp og alt som trongst for veka. So rodde dei over fjorden att. Komen tillands bar det oppover bakkane med kipa pD rygg, for dei som ikkje handla med jordbruksvarer. Me borna venta spent pD innhaldet i kipene. Det var D gD ned pD Haugen eller bort pD Leitet der me sDg pD sjren om far og dei andre var komne. Sume gonger fekk me vera med til Arna, som me kalla for «ElvF». Me var oppom dD til slekt og vener. Det var gildt D vera pD vitjing. Det vanka noko D bita i og dD. Helga stunda til.

Sundag

Sundagen vart det D ta helgekleda pD. Kyrkjegong sume sundagar. DD gjekk kyrkjefolka om Sundland og ned Verkane til Haus. Dei som budde nede pD Votlo tok robDtane ut og rodde til kyrkja. Var veret stygt so gjekk dei om Rivenes til Haus. Var det ikkje preik om sundagen kunne det henda at det var mrte i skulehuset pD frremiddag. Skulehuset lDg lenger oppe i bygda. Der vart ofte godt fullt av folk. Benker som lDg oppe pD loftet over skulehusgangen vart tekne ned og plasserte i skulestova ved sida av skulepultane. Songen lydde godt frD folket som hadde samla seg. Gudsordet vart halde hrgt i tida frr, meir 92

enn no, tykkjer me. Det var hrgtid og andakt bDde i kyrkja og forsamlingshus.

Var det ikkje noko frre slik, so hugsar eg me borna var gjerne ein tur med far etter vegen og i stiar i naturen elles. DD traff me naboar og det vart slege av ein prat med dei. Om sundag ettermiddag var det dampbDtkaien som var samlingsstaden.

Der tok me avskil med dei som hadde vitja oss om storhelgene. Sumarstid kunne det vera mykje folk ved kaien. Det vart vinka farvel, og mykje stDk av byfolka som hadde vore heime. So var det D spasera vegen heim for gamle og unge. Dei unge tok seg gjerne ein tur til nyevegen som var pDbegynt i 1920 til Haus. Han vart ferdig, trur det var i 1935. Dei eldre samlast visse stader der dei tok seg ei kvild og ein prat. Ja slik gjekk det frre seg dD. Var det sumarsdag, so kunne ungdomane samlast og ta seg ein svingom pD skuleplassen med handorgel- eller munnspelmusikk attDt. Ungdomsmrte vart halde i ungdomshuset av det frilynde Ungdomslaget i bygda. Det var unge idealistiske ungdomar som stod for det. Ungdomshuset vart oppsett tidleg i bygda. Laget tok til i 1913, huset oppsett i 1914. No er det helst til strrre senter ungdomen srkjer.

Lagslivet i Votlo-bygda Det kristne arbeidet Det var og i vDr barndom og ungdom dei store vekkingar gjekk over bygdene.

Me minnest dei eldre trufaste leiarar. Dei preika, bad og sette Gudsordet hrgt.

Velsigning av Dndeleg art kom over bygdene. Bedehus kom her ikkje opp frr seinare. Me samlast til mrter i stovene om vinteren. Mange misjonslag var her frr. For Santalmisjonen var det barneforening. Den gjekk me borna pD. Me lFrde mykje handarbeid der, og me fekk interesse for dei i andre land som ikkje hadde det so godt som oss, og me lFrde Gud D kjenna, det hadde ikkje dei andre lFrt. Her var lag for Ytre Sjrmannsmisjon, og Indre Sjrmannsmisjon og Det Norske Lutherske Misjonssamband, frr heitte det Kinamisjonen.

Israelsmisjonen var det ein kontaktmann som stod for. Likeins for Indre Sjrmannsmisjonen.

Talarar kom og heldt mrte for alle misjonane, so her var mykje mrteverksemd. EndD alle hadde det travelt med ullskoarbeid, mange gonger til langt pD kveld, Tok dei seg tid likevel til mrtesamvFr nDr det vart halde. For D vera ei lita bygd var det mykje misjon som vart strtta. Folket her har vore gavmilde etter mDten. Den eldste misjonsforeininga her var Norske Misjonsselskap. Den var stifta 1882. Det tok til med at nokre koner samla seg. Dei gav ull om hausten, litt kvar. So kara dei og spann ulla og sprta labbar, vottar og sokkar. Det dei sprta vart utluta. Mykje garn vart seld til folk som ville kjrpa. SFrleg under krigane var 93

det stor etterspurnad. Konene var vane frrst D samlast kvar fjortande dag om vinteren. Men dD det vart slik rev pD dette garnet, var dei saman kvar veke. Om mandagen var det dei var saman. Ein mann frD Askeland gav alltid eit lam om hausten. Pengane han fekk nDr han selde lammet gav han til misjonen. Han var formann for misjonslaget i mange Dr. Tredje Juledag hadde dei basar. Der var mange ting som mennene og hadde laga. Mellom anna ljDorv og so strikka ting som konene laga. Der var fullt hus og loddsalet gjekk strykande. Mange av dei andre laga i bygda, hadde og basarar.

Avhaldslaget Avhaldslag var her og frD vDre foreldre var unge. Fru Sivle, enka etter Per Sivle, hadde hytte ved sjren pD Votlo. Ho gav eit bilete av Heilag Olav til Ungdomslaget. Og ei fin og stor fane til avhaldslaget. Eg hugsar me var pD avhaldsstemne i Indre Arna, Cdna, som me sa dD. Me rodde over fjorden i robDtar, hadde fana med og gjekk i prosesjon til stemneplassen. Ungdom og eldre var med. Eg var vel i sjuDrsalderen dD. Avhaldslaget er ikkje drive no, diverre.

Song- og musikkliv Dei som kjrpte «Sivlehytta» seinare hadde gutar som spela mandolin. Om vDren var det jamt D hryra spel frD desse. Andre fekk seg trekkspel. Dei sat i bakkane. Det hryrde med til vDren, og skapte ein eigen stemning, som natura og gjer det. Ein eigen ungdommeleg optimisme som fylte hugen og gjer det enno. Her kom spelarar til ungdomslaget Lorens Hop, Arne Bjrrndal, Gjermund Haugen frD Telemark, og Per Berge frD Voss budde hjD oss ein gang.

Slekt frD Bergen var heime hjD oss om sumaren. Dei spela bDde gitar, mandolin og fiolin. Mor mi spela gitar. Det var av ho eg lFrde D spela gitar.

Torvald Nilsen som var hjD oss frD han var 16 Dr, hadde god stemme, og var mykje musikalsk. Far hans Torvald Nilsen er kjend for D ha komponert «Utsikt fra Flryen» var dirigent for Divisjonsmusikken i Bergen. Han song og svFrt godt. Han var mykje bruka som solosongar pD mrta. Det var han som spela munnspel for ungdomen pD skuleplassen. Det var ei oppleving D hryra han syngja «NDr fjordane blDnar» eller «Atter sitter jeg under den gamle Syren».

Slik smaug tonane seg inn om sumardagen helst.

Strengemusikklag kom her og frD Ytre Arna og Bergen, som spela pD mrte.

Me fekk lyst D gD i gang med Strengemusikklag her og. Me var mange som spela. PD mrte i Mjeldalen, nabobygda, var me jamt. Me var og i kyrkja og spela pD eit avhaldsstemne. Martinussen som seinare vart bisp i Stavanger var talar. Binningsbr frD Borge pD Osterry leia samvFret. Sume av oss var unge i 94

Strengemusikantar. F.v. Margit Vatle, Ingrid Bjørsvik, Alice Amundsen.

Utlån: Margit Vatle.

faget, men me vDga oss til likevel. Og so hugsar eg ein gild tur me hadde til Romarheim pD Pinsestemna. Me leiga ein liten motorbDt av ein mann frD Ytre Arna. Tanta og onkel til far var med. Dei hadde seks born. Mange av borna var ungdomar. Me var mange unge og eldre herifrD og. Me sat og spela oppe pD dekk. DD me kom til Liabakken pD Haukry, gjekk nokon av oss i land der.

Resten reiste vidare til Romarheim. Me kom Pinseafta. Me som var pD Liabakken vart skyssa til Romarheim Pinsedag. Mrtet var pD lDven til ein bonde. Me spela pD stemnet. Me var begge Pinsedagane. Der var pD mrtet ein frD Bergen dei kalla «Glade Jensen». NDr Gudsordet lydde pD det beste stemde han i. «Gud skje lov og Halleluja». Det var ein tur me seint glrymer. Me reiste tilbake andre vegen rundt rya, om Vaksdal og srrfjorden heime.

DD mor kom her til bygda var det nytt D hryra gitarspel, so nDr det var indremisjonsmrte, ville dei ho skulle spela og syngja. Det var slik stas med den gitaren. Noko orgel trur eg ikkje det fanst her. Men pD Askeland budde «Guri-Joans» Johs. Askeland. Han song godt pD gamal maner med slryfer og snirklar i tonane. Han spela salmodikon etter notar. Eg var mange gonger oppe hjD han og dottera som levde dD. Eg lFrde ein song av han. Det var ein av Arnfelt sine songar. No kjem eg diverre ikkje pD orda. Berre tonen den var noko original. Det var i allefall festleg D hryra pD Johannes. Han song pD mrte og. Brordotter hans hadde citar eller harpeleik dei kalla.

Her var sangkor i vDre foreldre si tid. Det var lFraren i skulen som leia det.

95

DD var dei mannjamt med, fortalde mor. Seinare var her og sangkor som lFrar Slagnes leia. Det var mange med der og. Det vart ei tid frr me fekk hornmusikklag. DD tanken kom om D setja i gang eit slikt lag, fekk det god oppslutning. Nokre kvinner laga ting til basar. Og folk gav ting. Det kom bra inn med pengar til laget. Hornmusikken frD Ytre Arna vitja oss, ogsD for det same. DD samla dei fult hus med folk i Ungdomshuset. Men seinare minka det med ungdomar i bygda, dei reiste ut. DD vart det til at me slo oss saman med Mjeldalen Hornmusikklag. Det var no kome i gang etter D ha lagt nede ei tid.

Husmorlaget Husmorlag kom her ogso. To oppglrdde og ivrige damer kom ein dag i gamleskulen og snakka varmt om husmorsaka. Lag vart skipa, og mange husmrdrer og unge ugifte melde seg i laget. Det var i 1938 laget kom i gang.

Sidan har me hatt mykje nytte av det. Mykje er gjort av Husmorforbundet for D hrgda og vera til nytte for heim og born. Mange kurs er sette i gang sD som bunadskurs og sykurs, gitarkurs, foreiningsleiing og taleteknikk. Det var brevkurs. Me hadde mangt D vera med pD slik. Me kom i lag med andre husmrdrer, var pD krinsmrte og landsmrte og. Me lFrde mykje av D vera med i dette laget og. No er det yngre som heldt fram. Lagsarbeidet i bygda og andre bygdelag er det meir vanskar med D fD til no. Det er mange og gode tiltak, men ikkje so lett D samla mange. Det er gjerne dei mange tilbod som gjer at me vert spreidde pD kvart vDrt felt.

Me hadde ogsD andre kurs frr i tida. Det var korgebindarkurs, skomakarkurs. Frr var det fleire som dreiv med skomakararbeid. Dei som var pD korgekurset laga korger, korgestolar og hatlestolar. Det var Ole Askeland som lFrde frD seg det.

17. mai Den syttande mai har me frD frr feira med prosesjon, gode talarar har vitja oss og leikar for vaksne og born pD skuleplassen. Seinare vart det vald ein komite for kvart Dr, som sytte for programmet for dagen. Dei valde nokon frD alle lag i bygda i den komiteen. I det gamle skulehuset var det trongt om plassen for servering av kaffi og smrrbrrd, som Husmorlaget stod for. Men ute var det ideell stemneplass. No har me halde til i den nye skulen som var oppsett i 1963. Bedehuset i bygda ligg attved der. Der har vi servert middag og kaffi for dei som ynskjer det. Hornmusikklaget er med og set hrgtid og fest over slike dagar. Vi gDr i prosesjon til kyrkja frrst. EtterpD er me pD skuleplassen. Der er tale for dagen og leikar. Det har alltid vore god oppslutnad om den dagen av bygdefolk og andre som har kontaktar her.

96

Skuletid

Skulen i bygda er gamal. Det gamle skulehuset kom i bruk i Dret 1875.

Materialen var av ei rotstove pD Voss. Den vart frrst flrytt ned Vosse-elva og so frakta Srrfjorden ut til Votlo. So vart den boren opp dei bratte bakkane til rvst pD Votlo, nFre Askeland og Sundland.

Eg hugsar dD me gjekk i skulen. Det var ei skulestove og gang og kammers.

Veggene i stova var trekvite. RosemDling i taket, drrer og vindaugo kvitmDla. Heile srre ramen var mest ut i vindaugo. Eit stort vindauga med smD ruter. Det var ljost, lettleg og fint, med godt utsyn over vegen. Det var til stor glede for oss born, nDr me tykte faget me hadde var keisamt. Der kunne me fylgja med kven som kom eller kjrrde med hest etter vegen, men trafikken var heller liten.

Det kom vel med for lFraren som skulle fD lFrdommen innprenta i borna. Ute i gangen var det vedkomfyr med ei stor jerngryte oppi. Der vart det varma vatn i for vask. Me bar vatn frD ei kjelde eit lite stykke frD skulehuset. Der var alltid vatn og godt vatn. PD kammerset var det ei seng og lFraren budde der i frrste tida. Seinare budde lFraren hjD folk i bygda.

Det var skrivekunsten frrst me mDtte lFra. Kulerama mDtte brukast for D lFra rekna. Buntar med trepinnar var og gode D ha for D leggja saman tala. Me gjekk annan kvar dag frrst. Seinare vart det tredelt skule. DD var det berre to dagar i veka me gjekk i skulen, men me hadde mykje heimelekser.

Me var heilt med i leiken pD skuleplassen. Det hende i fint ver at gutane tok ein runde pD marka utom skuleplassen og for D leika indianar. Me leika mest slDball. Me var to lag. Det eine laget var ute og passa pD om nokon ville i mDl. Dei som ikkje var smidige og passa sjansen fekk gjerne ein ball i ryggen. Me gjekk frrst pD rotta. Det var ein stor stein pD hjrrna av huset me kalla so. Det var fleire andre leikar og me leika. Stas var det nDr me fekk lFraren med oss pD leiken. Me hadde ofte byte pD lFrarar. Men dD me fekk lFrarbustad, vart lFrarane verande her lenger.

Om vinteren var det D skreia med krubber og kjelkar etter vegen. Me batt stundom kjelkane og krubbene saman og laga tog av det. Me tykte det var svFrt moro, men det var ikkje lett for lFraren D fD oss inn igjen til rett tid. Me ville helst skreia oss for langt. Snrballkrig lika gutane godt. Me jentene var litt mindre huga pD det. Dei laga ofte for harde snrballar.

Om vDren var det festleg D fD gD i marka med hakke og planta gran. Me song tostemt i kor. Det var stas D syngja ute for dei me planta Dt. Stundom vart me bedne inn for D fD oss eit festmDltid.

Eg mD ikkje glryma D fortelja om alle treskoa me sette i gangen frr me gjekk inn i skulestova. Dei fleste av oss gjekk med det nDr det var snrbert. Det vart litt rabalder nDr me skulle fD skorne kvar sine pD beina igjen nDr me skulle 97

Skuleelevane på Votlo-skulen kring 1924.

Utlån: Margit Vatle.

ut. Me hadde ein stor rund omn som vermde godt opp i stova. Det vart for varmt for dei som sat nFrast omnen. Dei som sat ved vindauga fekk det helst kaldt. Der var vel meir trekk.

Julefestar vart haldne i gamleskulen frr. Dei var omtykte og det var stappfullt hus. Dei som stod for festen var flinke D laga i stand gilde festar.

Born og vaksne gjekk hugheilt inn for alt. Juletregonga og juleleikar hadde me mykje av dD. Borna og dei vaksne var alle med i det. Sundagsskule har her vore frD gamalt av. Seinare var det sundagsskulen som stod for barnefestar i ungdomshuset. LFraren i bygda var og med ofte. Me har halde gilde 90-Drsminnedagar og 100 Drs dag for skulen i bygda. Der har kome mange eldre elevar som bur utanfor bygda til dei dagane.

Ferdsle So var det om ferdsla frr. Her var mykje ferdsel etter fjorden. Mange skuter og bDtar som skulle til Vaksdal mrlle med korn og mjrl tilbake. Her var ikkje so mykje ferdsel pD land. Vegane var ikkje so mykje utbygde. Det var «Johan Jebsen» som gjekk her i fjorden mykje, men andre bDtar og. Her kom motorbDt som gjekk i rute mellom Haus, Garnes, Ytre Arna og Votlo. Me tykte det var eit stort og godt framskritt. Frr rodde me til Garnes i robDt nDr me skulle reisa med toget. BDtane frakta alt mogeleg. Det var varer pD dekk og i lasteromet. Beist vart og frakta pD bDten. Sume skulle seljast i live. Andre skulle til slaktehuset i Bergen. Sume dagar var her bDtar under kaien 4 gonger pD dagen. Det var helst 98

med bDten me reiste nDr me hadde varer som skulle sendast. Nokre her som laga ullsko selde seinare skorne direkte til handelsmenn i Bergen og andre stader. DD reiste me med bDten i 5 tida om morgonen. Me kom til Bergen i 9 tida. BDten lDg lenge ved kaien mange stader. PD Valestrandsfossen lDg alltid bDten lenge. Der var garveri. Inst i fjorden frD Eidslandet reiste dei om kvelden. Dei la seg pD bDten, for han tok sD tidleg av frD land om morgonen.

NDr me kom ombord, lDg dei pD rekke og rad pD benkene, pD frrste plass og andre plass. Der pD andre plass gjekk samtalen livleg. Politikk og mangt anna dreia samtalen seg om. Mest kvinner var pD frrste plass helst. Dei sat og prata koseleg saman medan strikkepinnane gjekk. NDr me lDg under kaien pD plassar og nFrma oss Bergen var det konene kom ombord. Dei skulle med jordbruksvarer til Bergen. Dei hadde kipene fulle av varer. Frr hadde me her frD og frD andre stader med hagebFr og selde pD torget i Bergen. Mysk og liljekonvall, hadde ungdomane med og selde pD torget. I mine foreldre si tid selde dei mose og. Dei hadde handelssnitet i seg, forstDr me.

NDr bDten gjekk sundag morgon frD Bergen, var det ein fin tur for folk som ville pD landet. Der gjekk bDt rundt Osterrya om sundagane. Frr var det mykje liv ved kaiane. Postmannen hugsar me kom med postsekkene i handa og sprang i treskorne til bDten. Han skulle ta mot trossa og, so det hasta. Og varer kom og vart tekne ombord. Men no er det helst stille ved kaiane her etter fjorden. Men me har det lett med bilar og bussar som fraktar bDde varer og folk, og kan reisa rett frD stovedrra over fjorden, utan D vera utav bussen frr dei er i Bergen.

Ja, me har det lett no og kan skaffa oss mykje komfort. Berre me lFrer D vera takksame for dei mange gode som me har. Me mD lFra oss, at me mD dela goda med andre i verda. Verda blir meir og meir eitt bDde pD vondt og godt, etter som kommunikasjonane bind oss saman. Gud hjelpe oss D leva rett, med kvarandre og for kvarandre, og gjev me mD eiga den indre ballast so her vert leveleg D bu pD den vakre og gode jord me er sette til D styra med.

Me minnest mest det gode, me likar D tenkja attende pD det. Det var mykje slit, men likevel var dei fleste glade for dei mange smD gode me delte med ein annan.

99

«Valestrand’s Uldspinderi» Eit minne frD gamle Valestrand Av Eivind Karl Rundhovde Innleiing

For alle oss som er komne noko opp i Dri, er namnet «Valestrand’s Uldspinderi» eller Valestrand Ullvarefabrikk, som det seinare vart kalla, eit vel kjent omgrep. Dette namnet vekkjer til live minne og opplevingar frD vDr barndom og ungdom, - noko som er nokso ukjent for dei unge i dag.

Opphavet til denne fabrikken skriv seg frD so langt tilbake som til Ole Bull sin familie, med di det var son hans, Alexander, som grunnla fabrikken i midten av 1880-Dri. Utgangspunktet her var den store eigedomen som tilhryrde Bull-familien. Denne eigedomen var ein gamal futegard, som i fylgje HDkon S. Aasheim si gards- og Fttesoge truleg var den eldste og opphavlege futegarden i Nordhordland.

Bestefaren til Ole Bull, Ole Bornemann Bull, ervde denne eigedomen i 1808 etter tante si, Karin Margrethe Schwartzkoph,i fylgje same kjelda.

Felespelaren og kunstnaren Ole Bull fekk skryte pD Bulla-eigedomen i 1858, og i 1879 skrytte Ole Bull eigedomen over til sonen Alexander Bull.

Alexander Bull - ein frregangsmann Bulla-eigedomen var rik pD naturressursar, og sFrleg lDg det godt til rette for utnytting av vasskraft. Her hadde Alexander Bull rDdvelde over bDde Valestrandsvatnet, Kringastemma og Hestdalsstemma som lDg i same vassdraget. PD toppen av det heile greidde Alexander Bull det meisterstykket D fD i stand ein avtale med grunneigarane om overtaking av Askelandsvatnet, med rett til D demma dette opp med 11 alner eller pDlag 7 meter. Eigedomen hadde dD herredrme over vassdraget like frD Askelandsvatnet til sjren ved Valestrand.

Alexander Bull mD ha vore ein svFrt aktiv mann pD fleire mDtar. I tillegg til at han var spelemann, var han oppglrdd for D skapa noko nytt i Valestrandsbygdi. I Valestrand sentrum nFr utlaupet av Valestrandselvi lDg ein del naust som Bulla-familien hadde gjeve lryve til D frra opp (sjD bilete neste side). Soleis hadde gardane LoftDs, SmDland, Hauge og Daltveit naustlryve her. Eit endD eldre bilete frD 1810 som i fylgje Knut Hendriksen, Ole Bull sitt tippoldebarn, skal vera ved Bergen Museum, viser at det ved 100

Valestrand slik staden var før noko utbygging, kring 1870. Det største naustet var ei notbu, nausta høyrde til gardar lenger oppe i bygda. I det store, kvite huset dreiv Rolland handel.

Foto: K. Knudsen. Universitetsbiblioteket i Bergen.

utlaupet av Valestrandselvi alt dD var ein liten stemmegard med ein slags port i midten. Kva dei utnytta dette vassdraget til er noko uvisst, - kanskje i samband med fiske av laks/aure som gjekk opp i vatnet.

Alexander Bull har nok vore svFrt oppteken av D nytta ut noko av dei naturressursane som eigedomen hadde. Sjrlv om han dei fyrste leveDri vaks opp i storbyen Paris, kjende han nok ei sterk tilknyting til familieeigedomen pD Valestrand. Knut Hendriksen fortel at faren Ole Bull ikkje ville at Alexander skulle drypast i Paris, men ville at han skulle drypast i den gamle Hamre kyrkja, der me meiner at bDde foreldri og besteforeldri til Ole Bull er gravlagde.

Alexander var difor 4 Dr dD han vart drypt i Hamrekyrkja, og han kunne soleis snakka bra. Men «problemet» var at alt han bar or seg var pD fransk, slik at ingen andre enn foreldri skyna noko av det. Etter det Knut Hendriksen opplyser, var Alexander mykje oppteken av medisinsk forsking, og han fann opp nye hjelpemiddel for behandling av folk med ymse plager, -kanskje det som me i dag kallar revmatiske. Han var og mykje oppteken pD det kulturelle plan og knytte til seg ei rekkje kjende kunstnarar og kulturpersonar elles.

101

«Valestrand’s Uldspinderi» vert reist Som frr nemnt bygde Alexander Bull «Valestrand’s Uldspinderi» ved utlaupet av Valestrandselvi der Fossen senter no har sitt bygg. PD biletet her som er henta frD hundreDrssoga til Valestrand skulekrins, ser me fabrikkanlegget slik det dD var med den store hovudbygningen til venstre, stampa til hrgre og bak fargeriet med skorstein.

FrD vDr barndom hugsar me godt namni ««Valestrand’s Uldspinderi»» og «Farveri» malte pD veggen. I dei seinare Dr kom desse namni bort, truleg pD grunn av overmaling ved den vanlege oppussing.

Bak hovudbygget bygde Alexander Bull eit turbinanlegg for D fD drivkraft til fabrikken, dD det enno ikkje var kome elektrisk kraft til bygdi. Han bygde ny stemmegard slik at han skulle fD nok fallhrgd for turbinen. I srre hjrrna av vatnet, like ved den gamle vegen mot steinbrui, laga han uttak for turbinvatnet med luka for opning og stenging, og han laga ein kanal av tre derifrD ned til turbinen. Slik fekk han etter mDten stor vassfrring til turbinen nDr det var rikeleg med vatn i Valestrandsvatnet. Fallhrgdi var likevel ikkje meir enn 5 meter ned til turbinen. Difor mDtte han nytta ein Francis-turbin som utnytta sugekrafti nedom skovlane i motsetning til Pelton-turbinen som berre kan nytta fallhrgdi ned til sjrlve skovlane. FrD turbinen vart krafti overfrrd mekanisk til dei ymse maskiner i fabrikken.

Installering av maskiner til eit spinneri krev nokso stor plass, og dei tok opp heile arealet i hovudetasjen. Inngangen til maskinhallen gjekk gjennom kontorbygget,- eit lite tilbygg pD austre sida mot vegen. NDr ein kom inn drri som var pD lag midt pD, stod den store kardemaskinen til venstre langs austveggen.

Spinnemaskinen stod langs veggen mot sjren, og den var so lang at den dekte heile lengdi av hallen. Til hrgre innanfor drri stod fyrst spolemaskinen og deretter to vevstolar, alle langs austre vegg mot vegen. PD loftet var plassert ein innretning for D laga varp til vevstolane.

Fyrste operasjon for ulli var i kardemaskinen. Her vart den lagd oppD ei lang matte eller transportband som frrde ulli gjennom ein del rullar. Den kom dD ut att som eit porrst, fint teppe i store rullar. Den ferdige, karda ulli vart so lagd i den store spinnemaskinen, der den vart tvinna og kom ut att som garn pD ei rekkje med spolar. Desse spolane vart so plasserte i spolemaskinen der trDden vart laga til hesper ved hjelp av eit sokalla hespetre. Hespene vart tvinna litt saman i smD buntar og lagra pD loftet over. Her vart det laga varp som vart plassert i dei to vevstolane.

I stampa og fargeriet vart det vovne stoffet fyrst vaska og trrka, og so farga.

102

Kaimiljøet på Valestrand. «Valestrand’s Uldspinderi» ligg midt i biletet, huset ved sida av er stampa og bak den, ved skorsteinen, låg fargeriet. Tisehuset er det vesle huset mellom Uldspinderiet og Eides handel t.v. Frå boka «Valestrand skulekrins 1881-1981».

Her vart det dD bruk for kjelen som skorsteinen var bygd for. RDstoffet, det vil seia ulli, kom frD brndene omkring og kom delvis sjrvegen. Difor bygde Alexander Bull dampbDtkaien pD Valestrand samstundes med fabrikken. Knut Hendriksen fortel at heime i Bulla-huset finst eit fotografi som viser denne kaien stapp full av folk, mange med kiper pD ryggen, - med Alexander stDande midt i flokken. Dei ventar pD «dampen», som skal frakta dei til byen med sine varer.

Etter det me kjenner til, var det ikkje Alexander Bull sjrlv som var den faglege leiar av «Valestrand’s Uldspinderi», men ein engelskmann som han hyrde til denne jobben. PD denne mDten gjekk drifti i nokre Dr framover.

Vassfrringi frD Valestrandsvatnet var ikkje alltid like stabil. Difor laga Alexander Bull stemmegard ved «Kringene», og han fekk soleis ein stor vassreserve i Kringastemma. Her laga han ei luka som kunne opnast og stengjast frD stemmegarden der den gamle hovudvegen lenge gjekk. Dette arrangementet er synleg i dag. Som ein ytterlegare reserve hadde han Hestdalsstemma, og kruna pD verket i denne samanheng var Askelandsvatnet med ein uavgrensa vassreserve nDr det var tale om fabrikken sin trong for vatn. NDr ein ser pD korleis me byggjer 103

Wilhelm Iversen

Augusta Iversen

ut og nyttar Askelandsvatnet i dag, mD ein seia at Alexander Bull mD ha vore ekstra framsynt og ein pioner i denne samanheng.

Wilhelm Iversen tek over Fabrikkdrifti under engelskmannen har kanskje ikkje vore so vellukka, for alt i 1887 selde Alexander Bull fabrikken til Wilhelm Iversen frD Bergen. Med i kjrpet fylgde eigedomsretten til Valestrandsvatnet, Kringastemma, Hestdalsstemma og Askelandsvatnet.

Wilhelm Iversen var frdd i 1863 i Bergen. Han var i Amerika i 4 Dr der han utdanna seg i mekanikk. I 1887 vart han gift med Augusta Pedersen, syster til skodespelaren og ei tid teatersjef Karl Bergmann. Dotteri deira, Aino, som bur i Bergen og no gDr i sitt nittiande Dr, har gjeve meg verdifulle opplysningar om fabrikkdrifti etter at faren overtok. Ho seier at det var far til Wilhelm som var pDdrivar her og ville at sonen skulle overta denne fabrikken, sjrlv om han ikkje var utdanna i den leid. Wilhelm sjrlv kunne vel tenkt seg D arbeida med noko som lDg nFrare hans utdanning. Likevel vart det til at Wilhelm overtok det heile, og han gjekk aktivt inn for D fD fabrikken i gang. Kring 1894-95 bygde han vDningshuset som me kalla Ivershuset, - der bur no Signe og Kristian Bognry.

Driftsopplegget under Wilhelm Iversen si leiing var stort sett det same som frr. RDstoffet, det vil seia ulli, kom frD brndene i distriktet rundt Bergen.

Soleis samla Alfred Skulstad i Bergen inn ull frD Fyllingsdalen og sende den 104

med «dampen» til Valestrand. I 1918 brann Voss Uldvarefabrikk ned til grunnen, og i ei tid etterpD sende brnder pD Voss ull til Wilhelm Iversen.

Produkti frD fabrikken var bDde garn og vovne stoff. Spesialiteten var ullteppe som var kjende for D ha ein ekstra hrg kvalitet. Eg hugsar godt dei ullteppi som mor vDr kjrpte til oss. Elles var det garn (kamgarn), kDpestoff og elles farga stoff. Utanom direkte sal frD fabrikken til forbrukarar vart varene selde Aino Juuhl Hansen, f. Iversen. til butikkar i Bergen, nemnast kan strikkeUtlån: Eivind Karl Rundhovde. vareutsalet i Strandgata og ein butikk i Skostredet.

Ein spesiell servise til folk i distriktet vart utfrrt i «tisehuset» som ein ser pD det frr nemnde bilete. Her vart gamle klede og filler laga om til «lo» som vart nytta i putar og madrassar. Drivkrafti til denne tisemaskinen gjekk via ein lang aksling like frD fabrikken, under vegen frD Rundhovdesida og opp til tisehuset.

Denne akslingen lDg i friluft, og eg hugsar at dD me gjekk til og frD skulen, kunne me ofte sjD at akslingen gjekk rundt. Det var Eirik Rrskeland som hadde den sikkert strvande jobben dei dagane det var tising.

Som frr nemnt var det sjrlve turbinen som dreiv maskineriet i fabrikken frD starten og til den elektriske krafti kom frD Herlandsfossen i tidi etter 1920. Eg har ikkje fDtt klDrlagt korleis dei ordna seg med lys i fabrikken frr denne tid.

Det som eg veit er at far min fortalde at han og Wilhelm Iversen gjekk saman om D fD ei straumforsyning. Far min kjrpte ein dynamo, og Wilhelm Iversen sytte for installering pD turbinen. PD denne mDten fekk dei litt straum til lys m.m. i fabrikken, samstundes som far bygde line bort til seg slik at han fekk straum til lys, eit strykejern og ei liti kokeplata. Dynamoen gav berre 5 KW, so det vart ikkje so mykje pD kvar, men likevel eit stort framsteg.

Arbeidsfolki Wilhelm Iversen og delvis ogso kona, Augusta, arbeidde for det meste pD kontoret, etter det eg hugsar. Dotteri Aino arbeidde i fabrikken. Elles arbeidde desse i kortare eller lengre i fabrikken: Jens Eide, Baste Rundhovde, Jon B. Rundhovde, Borgny Rundhovde, Johannes P. Rundhovde (Pera-Joans), Johanna Rydland. I tillegg arbeidde dD Eirik Rrskeland i tisehuset dei dagar det var aktuelt.

Arbeidstidi var stort sett den same som i garverii: FrD klokka sju til ni, sD 105

ein halv time frukost. Deretter arbeid frD halv ti til halv eitt, middag i halvannan time, og so arbeidstid frD klokka to til halv seks.

FrD min barndom hugsar eg godt den faste ruta som Baste Rundhovde og sonen Jon hadde forbi huset vDrt med kvart sitt lite kaffispann i handi til frukostpausen, - alltid like presise. Det var slikt som hryrde til dagens orden.

Istaking pD Valestrandsvatnet Eit anna prosjekt som knytte seg til Wilhelm Iversen sin eigedom, var istaking pD Valestrandsvatnet kvar vinter. Det var Lars Fotland, bestefar til Lars Fotland som lever i dag, som hadde avtale med Iversen om D skjera is for lagring i islageret. Dette lDg tett ved vatnet pD Iversen sin eigedom, nettopp der Samyrkjelaget sitt bygg no er. Ei motorsag sagde opp isen i firkanta stykke slik at nedste delen stod att for D halda isen og motorsagi oppe. Med handsag vart so isen sagd opp i betar. Eit transportband frrde isflaki opp i islageret, og nDr det var fullt, vart det kryrt bork rundt heile lageret og oppD for D halda varmen ute. Borken trur eg for ein stor del kom frD garverii, truleg mest frD FjFra-garveriet som var strrst.

DD sumaren og varmen kom, vart isen litt etter litt frrt i ei renne ned til stemmegarden der borken vart vaska av, og her stod ein sterk mann med ei isklypa og drog isflaki opp pD stemmegarden og sende dei vidare i renna ned mot sjren. Etter det eg minnest var det som regel han «Arnt pD Stykkjet» som hadde denne jobben. Han var ein hrgreist og kraftig kar som stod for ein stryt.

Isflaki hamna til slutt i ei skute som lDg ved enden av renna. NDr skuta var full, kom det ein slepebDt og taua skuta til byen der isen vart nytta til kjrling av ymse matvarer. Lars Fotland leverte bg knust is nDr det var trong for det, og dette ordna han med ei kvern som stod tett ved skuta.

Ogso Valestrand Meieri tok is frD vatnet, men dei hadde eit sFrskilt ishus som dei lagra isen i. Huset stod der parkeringsplassen no er, pDlag vis B vis tidlegare Skistad-forretningen. Om sumaren mDtte brndene etter tur mrta med hest og kjerra og kryra is til meieriet, som nytta den til D kjrla mjrlki med.

Litt mimring Det kan vera mange minne som knyter seg til «Valestrand’s Uldspinderi». Eitt av desse er den gamle «Iverssteinen». Den lDg i krysset der Rundhovdevegen kom over fossen og enda i ein liten bakke mot Smedbrekka, den gamle vegen forbi Harald Edvardsdal sin eigedom. Den gongen var det populFr vintersport D skreia pD krubba frD Varmyri og nedover, og i ekstra godt krubbefrre kunne dei «flinkaste» koma over kneiken ved Iverssteinen og vidare ned til dampbDten. I 1936 vart dette krysset omlagt, og dermed forsvann Iverssteinen.

106

Den eldre generasjonen hugsar nok godt Wilhelm Iversen og kona Augusta. Dei var ofte D sjD pD spasertur langs vegane nDr vLret var lagleg.

Gjennom vindauga pD kontorbygningen, som snudde mot vegen, kunne me lett sjD dei i arbeid innanfor. Dotteri Aino blanda seg fint med bygdafolket og var ein populFr person i ungdomsflokken. Dei var ein hyggeleg familie D koma i kontakt med. VDr familie hadde soleis mykje samkvem med dei sidan mor var veninna med Augusta Iversen.

Valestrand Ullvarefabrikk pD nye hender

Diverre drydde Wilhelm Iversen i 1933, berre 70 Dr gamal, og kona og dotteri sat att med den vanskelege oppgDva D driva fabrikken vidare. I 1936 selde dei heile eigedomen til Andreas Nilsen frD Salhus, der han hadde trikotasjefabrikken. Formelt var det sonen Adolf som dD vart eigar, men i 1940 vart eigedomen overfrrd til Andreas Nilsen. Dei hadde vel ein litt annan produksjon som meir gjekk i retning av tekstilbransjen. DD Andreas/Adolf Nilsen overtok, installerte dei ny Francis-turbin og laga ny vasskanal av tre frD vatnet, dD det gamle anlegget var defekt.

I 1944 selde Andreas Nilsen eigedomen til Odd Andre Samsonsen frD Bergen. Han byrja med ein litt annan produksjon, som gardinstoff, filleryer, ullsko m.m. NDr ein artikkel ikkje let seg selja so lett, hadde han evne til D omstilla seg til andre produkt. Han dreiv fabrikken like til 1955, dD han innstilte drifti.

Odd Andre Samsonsen hadde bestemt seg for D reisa til Amerika. Han tilbaud difor Hamre kommune D kjrpa heile eigedomen. I mrtet den 8. februar 1955 vedtok dD Hamre heradsstyre D ta imot tilbodet. Hamre kommune vart dD med eitt eigar av heile denne store eigedomen, medrekna vassrettane like frD Askelandsvatnet til sjren ved Valestrand.

FrD spinneri til sko og fisk

Etter D ha rive dei to bygningane stampa og fargeriet med skorsteinen, selde Hamre kommune sjrlve fabrikken til firmaet Thv. Mjelde & Co same Dret, d.v.s. 1955. Eigedomen elles sat Hamre kommune att med og med alle rettar som frr.

Firmaet byrja dD med skoproduksjon og sysselsette mange personar. DD etterspurnaden av sko auka pD, og produksjonslokali ikkje hadde nok kapasitet, sDg eigarane seg om etter annan tomt til eit strrre bygg. I 1961 flytte fabrikken over fjorden til Breistein i eit strrre nybygg, og Hamre kommune kjrpte dD tilbake fabrikkbygningen.

Kring Drsskiftet 1961-62 vart fabrikkbygningen utleigd til det nyskipa 107

firmaet Valestrand Industri A/S. Innehavarar var dei to initiativrike personane Nils Emil Johannesen og Kristian Bognry. Dei dreiv med portefrlgjevarer og ei rekkje andre artiklar.

Etter srknad frD firmaet selde Osterry kommune sjrlve fabrikkbygningen til Valestrand Industri A/S i 1966. I 1968 vart den gamle fabrikkbygningen riven, og nytt bygg vart frrt opp slik hovudbygget stDr i dag bortsett frD ein redusert underetasje. Eit tilbygg over fossen vart frrt opp seinare.

I dei nye lokali vart det gDtt i gang med fiskeforedling og rrykeri for laks og aure. PD grunn av fyrsteklasses produkt steig omsetnaden og etterspurnaden fortare enn dei kunne makta D etterkoma, og hausten 1994 flytte dei inn det nye kjempebygget pD Reigstad.

Det som starta pD den gamle tomten til «Valestrand’s Uldspinderi» har vist seg D verta til framgang og trivsel for folket i Valestrandsbygdi.

Sluttord NDr me, som er millom «urinnvDnarane» i Valestrandsbygdi, ser tilbake pD det som har hendt med ein slik spesiell eigedom som «Valestrand’s Uldspinderi» representerte, kan nok gleda over den positive utviklingi vera blanda med eit visst vemod over alt som er borte. Den gongen var det ikkje so mykje D vera oppteken av som i dag, og den vesle aktiviteten som var i sentrum, vart hrgt verdsett. Larmen frD ullspinneriet, dampen som la til kaien, alle hestane som stod parkert, delvis for D levera mjrlk til meieriet, istakingi om vinteren og dei to butikkane, Handelslaget og Eides, - var alt kjende og kjFre trekk i biletet.

Likevel lyt me gleda oss over at det heile tidi har vore ei positiv utvikling.

Dei som til kvar tid har vore leiarar av «Valestrand’s Uldspinderi» og etterfylgjande verksemder, har alle vore framsynte og initiativrike personar som sette seg som mDl D arbeida tiltaket framover, slik at bDde dei sjrlve og ikkje minst bygdi kunne ha nytte og gleda av det. Det er verd D merka seg.

Men minni frD det gamle brr ha ein verdig plass ogso for ettertidi.

108

«Berre ein hest» Av Steinar Hatland Ho Dagmar var nD «berre ein hest». Men der er knytt sD mange minne til henne. Ho hadde sine heilt spesielle sFrtrekk, og med tanke pD tildels dramatiske hendingar ho var ute for i sitt lange liv, var ho eit unikt kulturinnslag i hesten si soge pD Osterry.

2206 Dagmar var frdd 1923 hjD Lars J. Hauge, Valestrandsfossen, og seld i mars 1925 til Johannes Hatland, LonevDg. Far hennar var Dag 752 og mor Dua 1626. Av premie hadde ho «anbefaling B» 1926 frD Voss. At ho ikkje kom hrgare opp, var visstnok eit eller anna om at ho virka for «lite utvikla». «Kom att med ho nDr ho har fDtt frl, sD skal me sjD», var domarane sin konklusjon.

Men det lukkast aldri D fD frl under ho Dagmar. Ho var liten men serdeles velskapt, hrgreist med fint bua halsparti, lite men vakkert hovud og sterke gode bein. Det vart sagt at ho sDg ut som ein «dreia trillehest».

Ho Dagmar var halvsyster til «Snorre», rrd 1928. den «legendariske Rauen» som organist Lars J. Hauge sD mange gonger kjrrde med til Gjerstad Kyrkje. Ho Dagmar var lys brunblakk. Snorre var storlagd med raudleg faks.

Dei var sD ulike D sjD til men hadde litt av det same rappe lynne og fotelag. Eg trur Dagmar og Rauen mrttest eit par gonger pD Kyrkjebakken. Ho med stas-selen og den flotte diplom-fjrrvogna som far kjrpte pD Voss, den stDr ennD pD kjrrebrua.

Ho Dagmar vart alt frD frrste sumaren sett inn i alt frrefallande gardsarbeid.

Men det var slett ikkje enkelt D arbeida med denne sD individuelt motiverte hesten, det er «eg» som bestemmer tilpassing og tempo. Krefter hadde ho nok av, men mangla det seige og jamne draget bDde i gardsarbeid og vegkjrring. Alt skulle liksom frregD med «rykk og napp». Ho var sFrs arbeidsvillig, men kunne og vera «sta som fjell» nDr ikkje alt stemte. Kjrring av tunge hry- og hDlass opp til kjrrebrua, gjerne overlessa kunstgjrdsel- og mjrllass bakkane opp frD LonevDg, frregjekk i hurtig tempo i 20-30 meters etappar. SD brDstopp eit par minutt og neste etappe utan oppfordring frD kjrrekaren. Eller ho nekta D gD viss det vart for bak-eller framtungt, det var ho svFrt nrye pD, og meir enn ein sekk mDtte eg jamna ut eller lessa av i Hatlandsbakkane.

Arbeidet med plog og harv gjekk i same raske tempo og brDstans. Traff dD einhandsplogen ein stein, kunne han lett gjera eit sprett og «skjera ut». DD vart det eit plunder D dra han tilbake for D retta fura opp. Desse gamle heste109

slDmaskinene var nesten for tunge for ho Dagmar, og gjerne andre hestar med.

Ho lika ikkje framtyngda pD hyveklaffane, og det var ho ikkje Dleine om.

Mange, ogsD far, fekk laga ein sDkalla bFrepute som vart lagd over ryggen og tredd inn pD bommane bak eit par smD, pDspikra trekoppar. Dette jamna tyngda og var til stor hjelp for hesten. Eg har tatt vare pD vDr, og ein vil nok snart koma pD Osterry museum saman med Mons Jacobsen sin seletrysamling. Med den etappefarten Dagmar heldt, var det omlag urDd D slD utan D sitja i maskinsetet.

Maskina ville elles berre hoppa og dansa hit og dit. Men traff kniven i full fart ein stein eller avbroten hesjestaur, kunne ein fD seg ein ikkje ufarleg luftetur.

Etter D ha blitt kasta av eit par gonger og nesten skamslege meg mellom maskingods og hestebein, gjorde eg det til fast regel D ta eit fast tak med eine handa bak i setekanten. Det gjekk greitt D styra med ei hand, og eg kunne tola sD mange brDstopp det skulle vera.

Dei gamle lrene med lDge skrDtak gjorde det vanskeleg D koma langt nok inn pD kjrrebruene med hrylass, for seleskrinet tok opp i taket. Fleire fekk etter kvart laga ei lita ark som hesten gjekk fram i, og slik vart det ogsD hjD oss.

Frrste lasset den sumaren var gluggen i arka open. Ho Dagmar kom midt inn pD brua, brDstoppa, strakte hals og sDg ut. Nei takk, her var for hrgt ned, minst 10-12 meter, og halve lasset vart stDande utanfor. Til neste lass fann vi pD D spretta opp ein sekk og hengde som ein pose framfor gluggen, med litt hry oppi. Ho Dagmar sprang fram i arka sD bogskiene small i tverrstokken.

Dagmar var ikkje lettskremd, ho var trygg D bruka, og bortsett frD ei lita hending, sprang ho aldri ut slik enkelte hestar kunne gjera. Eg var vel i ti-elleveDrsalderen, stod utanfor handelslaget i LonevDg og heldt ho lausleg i bittet. Der var trongt, ein kar kom kjrrande nordover og hjulnavene small saman. Dagmar skvatt til og for som ein strek srrover. Eine hjulet tok opp pD ein mur, og ein mjrlsekk for drivande bort til den gamle ishusveggen, like heil.

Men hesten stoppa litt nord for Kloppa. Far kom og henta ho, det vart litt godsnakk, sekken kom i vogna, og fleire slike smDsprang vart det ikkje.

Ein ting, ho mDtte alltid vera godt skodd, men hadde sD smD hovar at det frrste tida var eit problem. Ein gamal sko eg har etter henne, er berre vel 4 tommar i tverrmDl. Eg trur faktisk at ÂŤSmed-NilsÂť Hatland smidde eit par sett til henne, frr handelslaget kunne skaffa rette strrrelsen.

Arbeid i skog og utmark Det eiendommelege var at straks Dagmar kom i ulendt terreng og lende, fekk ho eit heilt anna Dtferdsmrnster. Trmmer pD drog innover FjellbruDsen eller ymse slags vedlass nedover Seteliane gjekk i roleg og varsam gange. Der var bratt og kronglete i Seteliane, og berre ein stad ein forsvarleg kom seg ned pD 110

Barsvatnet. Var det mykje snr, kunne hesten rett og slett setja seg pD bakenden og skreia seg nedover med lasset pD slep. No kjem eit par hendingar som kunne gDtt gale med andre hestar.

Ein gong hadde eg lessa pD eit stort brakelass oppe pD Setelibakkane. Litt ovanfor vatnet gjekk kjrrerDka langsmed eit noksD djupt bekkefar. Det var lite snr, lasset var hrgt og breitt. Eg sDg ikkje riktig kor sleden for, og brDtt kvelva heile greia i bekken med meiane i vLret. Hesten vart tippa rundt pD rygg i ulendet, utan fotkontakt med bakken. Ho lDg svFrt ulagleg til, og det sDg noksD stygt ut. Eg fekk riva laus eit par mosetorver og strtta opp hovudet. Ho lDg heilt roleg, berre glrtta opp pD meg - «kva no»? Det ville ta for lang tid D springa etter hjelp, ho lDg sD forkjFrt og nedklemt at eg mDtte handla raskt. qvste tilla fekk eg lrysa, deretter tok eg fatt pD D lrysa selen frD einannan, reim for reim. Til slutt fekk eg ho frigjort sD langt eg nDdde, og det merka ho. Straks eg tok tak i luggen, byrja ho D vri og venda pD seg, yttarst varsamt, til ho fekk tak med framfoten, nDdde ogsD nedi med bakbeinet. Etter litt hufsing var ho oppe med eit brDkast, selelaus men uskadd. Medan eg brtte selen saman, stod ho Dagmar og gnudde seg oppetter ein furelegg, det var unrdvendig D bitta henne. Men lasset lDg der Dlvelta. Heldigvis var det lange tampar pD gjrretaua, og desse fekk eg frigjort. Eg stilte hesten inntil lasset, knytte tauendane i oreringane. Dermed drog ho Dagmar forsiktig sleden pD rett kjrl, og med litt «slagside» kom brakelasset vel heim til tuns.

Erling, bror min, brukte bg hesten mykje i skogen. Med eit vedlass kjrrde han ein gong gjennom den vDrsprre isen pD Barsvatnet. Det var 8-10 meter frD land, han fekk i ein fart lrysa tillene. Dagmar knuste isen framfor seg med framfrtene, kom seg inn til torvkanten og klauv seg pD land. Erling berga ogsD veastrongane og sleden.

Ettersumaren og hausten 1937 fekk ho Dagmar ein hard trrn med transport av hyttematerialar til smDhaugane litt nord for HatlandssFtra. Det var ikkje bilveg lenger enn til Kleppe, sD vi brukte ei stor firehjuls anleggsvogn under transporten til NjDstad. Karmane vart tatt av kjerrene, og plank, bord og anna vart lagd i kryss pD kjerreramma med god surring. Saman med eit par innleigde hestar frD NjDstad bar det etappevis innover fjellet. Over enkelte brattheng og kneikar laut alt frrst berast. Eg og ein annan kar tok oss av det, sD det var for det meste Erling som stod for kjrringa. Ein gong han var Dleine, slo bDde lass og hest kollbrtte pD kanten av eit 10 meter hrgt brattstup inne pD Fagerstrlen. Ho Dagmar vart lryst frD bommane, vrengde hovudet og sDg ned i «avgrunnen».

Ho kasta seg til rett side og var pD beina att, lasset kom fram den gongen bg.

Ein annan gong kjrrde han ho nedi til vomma borte pD MFlemyrane. Men oppatt kom ho med eiga hjelp. Eg hadde sjrlv ein gong kjrrt ho nedi ei 111

blauteng i telelrysing inne mot LDstadvatnet, sD eg visste kva evne ho hadde til sjrlvberging. Vi heldt pD med denne fjelltransporten i fleire veker, det var fint vLr, omlag som i 1995. PD ei av desse rktene vart hesten kjrrt kraftig halt, det var bg einaste gongen i hennar liv. Etter ein pause pD stallen nokre dagar, kom ho seg att, og det vart fleire fjellturar.

Ho Dagmar pD beite

Til vanleg gjekk ho i ro i RossDsen, qykjakroken eller Csdalen, og kom nDr du ropa pD henne. Men glad i selskap som ho var, hende det at ho stakk av til andre hestar utmed GrrnDs og NonDsgardane. Det var langt D gD, hadde dei ikkje pD frrehand fDtt melding om kvar ho var, kunne det nok av og til rryne hardt for trrrhryet i utrygt vLr under rideturen innover frD Csgardane.

I mjuke og lune haustkveldar kunne ho ofte slD seg aldeles vrang, nDr ho skulle inn for natta. Fleire hestar gjekk gjerne lause pD streifbeiting etter hDslDtten, ofte pD nabobruka. Andre fekk nD tak i sine hestar, men det var urDd D fanga inn ho Dagmar. Det kunne vera reine sirkuset. Vi var fleire gutar, og vi prrvde oss med lassokasting. Var du heldig og fekk tauet over mulen og ryra, var ho like fri med eit hovudkast. Vi prrvde og D springa rundt henne med eit langt tau, ikkje heilt ufarleg, for ho snubla i taulrkka, men kom seg alltid laus.

Ein gong hadde Erling Dleine fDtt tak i rova hennar, og det bar i luntetrav pD heimveg. Det var blitt ganske mrrkt, eg var pD veg og skulle sjD etter han. Eit stykke framom meg gjekk ein eldre kar. Han sDg hesten, men ikkje «halehenget». I det denne reia med hestetramp og treskoklapsing strauk forbi, snudde han seg, tok seg til hovudet og eg hryrde han mumla: «Gu’ trrste og bFre meg, ka va detta frr nDke». NDr vi hadde gitt opp, enda det oftast med at drra stod open, og ho Dagmar rusla inn pD stalltrevet sjrlv.

Mange slags kjrreoppdrag

Eit Dr eg var heime mellom skular og militFret, kjrrde eg mest kvar veke kjrtlass for Erik NjDstad ned til bDten i LonevDg om kveldane. Der var god veg og lett D snu rett ved slaktehusdrra. Frrste gongen eg kjrrde bort, brDstoppa hesten eit stykke frD huset. Vel, tenkte eg, ho ser nok eit eller anna, eg fDr snu og rygga bort. Men takk sann, ho rygga til same punktet, stoppa og rikka seg ikkje ein tomme lenger. For moro skuld mDlte eg opp avstanden til drra, det var nryaktig 18 meter. Men elles stod ho drrg i ro, trong ikkje fotband.

Det kunne falla mange slags kjrreoppdrag nDr ein var heime slik. Ein nabo hadde fDtt kjrring for ein eldre fiskehandlar som selde varene sine i krinsane som sokna til LonevDg. Det hende fleire gonger at naboen gav avbod, og slik fekk eg nokre turar med kjerre eller slede bDde i Fitje, Svenheim og 112

Seljerinden. Heile dagen kunne gD med, og ho Dagmar lika desse turane. Ho mrtte framande hestar etter veg og i tun, og visste at det lDg ein god hrysekk bak pD lasset. Eg trefte mange gilde bygdefolk og vart godt kjend pD gardane.

Ein gong kom vi over frD Svenheim-Grimstad til Haugstveit. Istaden for D kjrra rundt, valde eg D ta opp den hengebratte Stubbrekka til Langeland.

Dagmar tok sats, skaut opp sD eg hadde mi fulle hyre med D hanga i taumane.

DD ho med eit jamnekast kom over rvste kneiken, sDg eg det hadde minka i fiskekassane. Fiskaren kom stavrande etter, plukka opp og turka av. Vi lo nD av det heile, men sD vidt eg hugsar, vart det litt «billegsal» pD Langeland den dagen.

Under dei lange isvintrane i krigsDra hadde eg ein del sledekjrring for Borge KromlFrfabrikk pD kveldstid. BDten lDg gjerne i rDk langt ute i LonevDgen. Ein gong fekk fabrikken ei strrre hudlast, 12-15 tonn trur eg det var. «Johan Jebsen» lDg 2-300 meter ut for Litlandsholmane, og der skulle hudene lagrast i frrste omgang. Olai SmDland hadde ein stab med hjelparar med seg. Eg kjrrde hudene frD skipssida inn til holmen. Det gjekk greitt, men med mange lass, bar det mot natta frr eg hadde fDtt pD siste lasset. Langs rDka som eg fylgde, var det etter kvart stapla opp ein heil del sildekassar. I same eg svinga rundt kassane, stoppa hesten brDtt opp. Eg snudde meg og sDg med skrekk at isen brast og sleden langsamt seig ned. Eg rykte tilla frD, hoppa over pD andre sia. DD hadde sleden vridd seg, sD seleteinen sat fast i ora. Eg gjekk i gode beksaumstrvlar, spente til, var heldig og traff teinen sD han spratt or tilla.

DD stod sjren til hovane pD hesten, og ho trippa med bakfrtene pD lause isklakar. Ho hadde ennD fast is under frambeina, eg gav ho ein kraftig klaps pD lenda, ho hoppa til og strauk innover til Ervikaneset der ho stoppa. Det var mykje folk pD isen, bDtmannskapet sette lyskastar mot oss, og kom springande med bDtshakar og livbelte. Ein del av hudene og sleden vart berga opp. Ved seinare oppteljing viste det seg, underleg nok, at det var 17 hestehuder som gjekk til botnar i LonevDgen den natta. Det som kunne blitt verkeleg stygt, var at eg ikkje hadde fDtt lryst siste tilla, og den tunge lasta kort og godt hadde drege hesten ned dD dei tjukke isblokkene glei bort under sleden. Eit par karar kom leiande utover med hesten, dei forstod ikkje kva som hadde hendt.

Restane av hudlasset kom pD plass pD holmen, og stakkars Dagmar gjorde ikkje heimturen lang. Ho fekk ein strkk i seg den natta, tok lite fôr til seg og var i ulag ei vekes tid.

Ho Dagmar sitt siste leveDr

Vi er nD komne fram til 1956, i hennar 33 Dr. Ho gjorde det vanlege onnearbeidet, men farten og kreftene var ikkje dei same. Etter hDslDtten vart 113

Bildet er tatt i slåtten 1956. Ho Dagmar var blitt så salrygga siste året at eg ikkje kunne bruka bæreputen. Vi merkar og litt svikt i beina, og at ho på langt nær er så rask og kvikk som før.

Utlån: Steinar Hatland.

det inga utebeiting, ho ville pD stall. ND gjekk det fort nedover, pelsen mista glansen og vart rufsete, frtene svikta og ho slrvast meir og meir. Eg spurde Erik NjDstad om slakting snarast rDd. Han svara; «Nei, det gjer eg ikkje, eg er vorten sD glad i den hesten og fDtt slik godhug for han, at det er det siste du mD be meg om.» Eit par dagar etter angra han seg. «Eg skal gjera det likevel, men du mD koma med ho frr nokon har rese opp.» Vi avtala dag og tid. Det vart ein vanskeleg tur, trur eg brukte nesten ein time pD 4-500 meter. DD eg nFrma meg slaktehuset, grudde eg meg for om ho ville stoppa pD 18-metersgrensa som frr.

Men nei, ingen reaksjon, ho gjekk inn som det skulle vore gjennom den gamle stalldrra heime.

Det vart eit sakn etter ho Dagmar, og det fall nokre tDrer frD borna. Mange eldre pD garden hugsar ennD den folkekjFre, vesle hesten. EnnD finst her smD synlege vegstubbar i lendet der ho drog fram stein og massar til fylling og framkomst.

114

Oppvekst pD 60-talet - minne frD barndomsDr og ungdomstid pD Tepstad

Av Rolf Tepstad Bygda hadde landhandel, posthus og meieri. Og ungar i kvart eit hus. Mjrlka kom pD glasflasker, kaffien vart malen i butikken medan du venta, bussane hadde snute med motor inni, brevportoen var 45 rre — og traktorane hadde sjeldan meir enn to hjul. I radioen song Ivar Medaas og Salhuskvintetten om Gamle Dampen og salryggja jekter i fjordafart med singel og sand. Ut stovevindauget kunne me framleis studera dei begge, bDde Oster og sandskrytene, kvar einaste dag.

Om vinteren var det snr. Eg hugsar korleis me skreia i bleikblDe februarkveldar. Store og smD kjelkar — ofte i lang, lang rekkje og med fleire oppD kvar. Dei smD kjelkane vart manrvrerte med frtene, dei store hadde ein velvaksen hesjastaur som styrestong. Det var mDneskin og kaldt. Og kjelkane segla av garde til song og jubel i skrekkblanda fryd. Om sommaren var det sommar. Eg hugsar tjrrelukta frD bDtar og naust nDr me vassa i det vesle som fanst av badestrand pD Tepstad. Eg hugsar grusvegane, med dei gode gamle stabbesteinane, og korleis det strva nDr me trrdde hardt i sykkelbremsa. For ikkje D glryma alle dei store og gode stikkrennene, der me kunne leika Trollet under brua — og levera nokon stygge brrl nDr folk gjekk forbi pD vegen oppD. VDr og haust vart det som regel fullt samanbrot pD grusvegen vDr. Ei litt uvrren regnbyge var alt som skulle til. Straks VDrherre skrudde kranen igjen, kom Kommunebilen putrande, for D redda restane av veg og grus. Og bak lastekarmen pD Kommunebilen hang ei ustyrleg vegskrape med han Harald HorsDs oppD. Men under grusen lurte kampesteinar. Og skrapa skvatt gjerne frD stein til stein. Ein gong skvatt skrapa sD ille at HorsDs’n tok av og sveva gjennom lufta som ein engel. Jauvisst, eg sDg det sjrlv! Heldigvis var vegvaktarane laga av eit hardare stoff, dengong, sD luftferda enda med berre eit par skrammer.

Som ung er det ufatteleg at ein sjrlv skal bli gammal. Og ikkje berre det: Sjrlv trudde eg pD ein mDte at slik ting er her og no, slik skal dei alltid vera. Dei som er unge, skal halda fram med D vera unge, akkurat som dei vaksne sjrlvsagt har vore gammalvorne all sin dag. For slik oppfrrte dei seg jo! Ting er som dei er og skal aldri bli annleis.

115

Stol ikkje pD nokon over 30! Det er eitt av dei mange slagorda eg hugsar frD oppveksten pD 60-talet. Rart D seia det same som godt over 40-Dring. No er ein sjrlv altsD gDtt inn som del av desse upDlitelege oldingane. Og kikar ein seg over skuldra, ser ein stadig sine oppvekstkameratar att — om enn i sterkt grDnande utgDve — med legefrakk, direktrrslips eller stresskuffert. Han med det sterkaste heimabrygget er blitt noko fint pD kommunen, ho med det kortaste miniskjrrtet sDg lyset og reiste for D frelsa hedningane — medan han som aldri fekk det til pD skulen starta eiga bedrift og var millionFr som 25-Dring. Og radikalaren med langt hDr og skjegg sit no i kommunestyret.

Visstnok for Fremskrittspartiet.

Folk pD min alder er avgjort dei siste som fekk oppleva det gamle Norge, ei tid dagens unge trur frlgde rett etter steinalderen. Me er frdde under Kong Haakon, og hugsar vél at statsministeren var lang og mager og heitte Gerhardsen. Og akkurat som han stadig viste til dei harde 30-Dra, mD vel eg i dag kunna skryta av dei harde 60-Dra. NDr ting kjem langt vekk i tid, vert dei alltid meir ekstreme — enten det er med pluss eller minus.

Kor mange har i dag lFrt seg skikunstens gleder pD plankar han far har skore og hrvla? Eg har. Eg hugsar ogsD ei tid der innlagt vatn ikkje var sjrlvsagt, og at mrdrer ofte strekte budsjettet med D sy bukser til sine hDpefulle. Og slik som kvinnfolka strikka og stoppa dengong! Til arbeidslivet kom eg bg tidleg. Kunne vel strengt tatt pryda meg med sD ulike yrkestitlar som snikkar, kaninfarmar og avisbod som 10-Dring. Med frimerkesamling og skulegang som fremste hobbyar. Og kvart Dr, i desember, gjekk eg frD drr til drr som julekortseljar. Omsetninga var nok ikkje allverda, men jobben sikra meg iallfall solid tilgang pD julebakst — medan kjrparen plukka seg ut ein hrveleg bunke kort.

Eg og mine jamaldringar fekk sDvidt med oss Dampskipet Oster og den forventningsfulle stemninga som oppstod, nDr Gamle Dampen la til kai i sommarkvelden. PD kaien lDg ogsD meieriet, samlingsstad nummer 1 pD Tepstad frrst pD 60-talet. Og eg kan enno kjenna lukta der inne, i inste rommet, med dei to kummene der mjrlkespanna stod til kjrling frr dei vart sende vidare til det store meieriet i Bydn. Oppe pD meierilemmen, Bulemmen, var det synda som rDdde. Her var det gjerne kortspel, styggaprat og lagerrl til langt pD natt. Og kanskje ein rrliten dram dessutan, nDr moralen sine vaktmenn var vél under dyna. Iallfall hryrde eg stadig attfortalt gode historier frD det srte liv her oppe pD meierilemmen. Men snottungar som eg vart sjrlvsagt avvist, med fast hand, om me prrvde D lyga pD oss nokre Dr ekstra i hDp om ein plass i det gode selskap.

30 Dr etter har eg stadig klare minne om lutrygga gamle bondemenn pD veg 116

nedover mot meieriet med mjrlkespann pD ryggen. Skvulp, skvulp, sa det der dei traska i veg — med ein solid klump snus om underlippa. Om vinteren skar dei is pD meieristemma, som lDg mellom butikken og posthuset pD Tepstad.

Utrusta med lange issager, kraftige nevar og stor stemning skreid dei til verket.

Is-stykka vart etterpD frakta med hest og slede og dumpa i kaldaste bakrommet pD meieriet, der dei ved hjelp av bork skulle halda pD kulden like til sommaren.

Slik at mjrlka pD meieriet aldri skulle mangla kjrling. Men sD forsvann meieriet — og mjrlkerampane overtok. OgsD dei vart samlingsplassar, men langt meir lokale. Naboar imellom, nFrmast.

I staden overtok butikken lokalavisfunksjonen. No vart «BunF te Laffen» treffpunkt nummer 1. Iallfall for den eldre garde. Me unge var ogsD langt vanskelegare D avvisa her. Spesielt nDr me likevel skulle handla nokre langebrrd og ein boks prim til ho mor. Og spesielt viss me hadde nokre rre ekstra til D handplukka oss drops for, i lausvekt. Slik ein storhandel kunne drygast ut timevis, om det var spennande historier pD gang i butikken. Me unge hadde no likevel storevegen som fremste samlingsplass. Den var gjerne pryda bDde med sirklar, der me gutane «tok land», eller diverse fantasifulle ruter der jentene hoppa paradis. Men fotball var no det gjevaste lell. Om enn risikabelt.

For noka fast fotballbane fanst ikkje pD Tepstad, nei ikkje i heile dalfrret vDrt heller. Og kva gjer ein dD, nDr lysta tek overhand? Jau, mang ein djerv bondeson risikerte farsarven ved D invitera til fotballspel pD pappa sin frodigaste br. Og der levde me farleg, vel vitande om at kampen kunne fD ein temmeleg brD slutt. Men ein del blDmerke og skrubbsDr vart det dD alltid tid til frr me vart kjeppjaga av ein hissig far.

Den frrste hendinga eg heilt konkret kan knyta til 60-talet er Kuppern i Squaw Valley. Formidla med stry og skurr over langsame radiobrlgjer. I ein fjerntliggjande og forblDst liten indianarlandsby langt borti den amerikanske fjellheimen henta Knut Johannessen oss olympisk gull pD 10.000-meteren.

15.46.6 er truleg den slutt-tida flest nordmenn kan servera pD strak arm.

Uansett idrett. Kuppern sitt OL-gull var ei hending sD gledeleg at endDtil diktarhovdingen Olav H. Hauge festa ho til papiret. Og skapte dermed eitt av sine mest kjende dikt. Og sD fDr det vDga seg at Kositskjkin i eit seinare par fekk stiv kuling midtvegs, dD han lDg an til endD betre slutt-tid. Har ikkje me nordmenn bg krav pD flaks av og til. . . ?

Fjernsynet kom frrst til Tepstad neste gong det var vinterleikar, i den austerrikske byen Innsbruck, i 1964. Og det er rart D tenkja pD i dag, men den gong var fjernsyn slik ei fantastisk nyvinning at eigarane av dei frrste TV-apparata hadde huset fullt kvar einaste kveld. Naboar, vener og andre nyfikne strrymde til fjernsynsstovene pD ein mDte det er urDd D tenkja seg i 117

dag. Slik var det pD Tepstad. Og eg har seinare skjrnt at andre bygder — og byar — opplevde nryaktig same fenomenet.

1964-OL i Innsbruck har dD ogsD fDtt namnet: VDrt frrste TV-OL. Og det «alle» hugsar derifrD er skeiseheltane sin trippeltriumf pD 5.000-meteren.

Igjen med Kuppern pD topp, sDvidt frre Per Ivar Moe medan Fred Anton Maier sikra bronsen. Noko tilsvarande hadde aldri skjedd frr, og heller ikkje seinare har tre skeiselrparar frD same nasjon teke alle medaljane. Slikt gjorde godt for eit folkeferd som i fleire Dr hadde vore plaga av svenske Jonny Nilsson. At han kom tilbake og vann 10.000-meteren nokre dagar seinare, med god hjelp av Svend LDftmann og hans illgjetne ismaskin, er ei anna historie. Men fjernsynet var sDvisst ikkje berre sport. Og me ungane var lukkelege kvar gong Barne-TV viste lokomotivet Trffe pD nye eventyr eller ein oppbyggjeleg dokkefilm med Pernille og Mr. Nelson, der sistnemnde alltid hadde sine beste srndagshanskar pD nDr arbeid skulle gjerast.

Eg trur elles at me som vaks opp kring 1960 tilhryrer ein eksklusiv rase: Me var den frrste generasjon tenDringar i Norge. Ordet vart iallfall skapt dD, under ein stadig sterkare pDverknad av angloamerikansk kultur. PD mange mDtar var me bg den frrste generasjon unge i Norge — med identitet som akkurat det. Noko som sjrlvsagt har D gjera med at ein eigen og eigentleg ungdomskultur akkurat dD tok til D utvikla seg. OgsD det starta i USA, sjrlvsagt, landet der alt det beste og alt det verste kjem ifrD. «Over there» starta det midt pD 50-talet rett nok, med James Dean, rock’n roll, tyggegummi og digre bilar som sentrale element.

Til heimen pD Tepstad kom den nye tid med min storebror. Han kjrrte motorsykkel, hadde skinnjakke og platespelar. Ein Combi naturlegvis — kombinert radio og grammofon — som stod fast innstilt pD Radio Lux kvar kveld. Lux var i denne samanheng ikkje den sDpa ni av ti filmstjerner brukte, men Luxembourg, landet som selde sendetid til europeisk musikkindustri utover lange kveldar og netter. Her kom ungdomskulturen frD den store verda susande inn: Elvis, Cliff, Connie Francis og Helen Shapiro. Og bror min frrte sirlege statistikkar over utviklinga pD Radio Lux sin Top Twenty. Veke for veke vart dei 20 mest populFre lDtane notert ned, i ei skrivebok, og pDfrrt poeng ut frD si plassering pD lista. LDtar som Telstar, Locomotion og Speedy Gonzales gjorde djupe og varige inntrykk. Men strrst lukke og inntrykk gjorde nok fire langhDra gutar borte frD Liverpool. Etter at dei entra scena, starta musikkverda ei ny tidsrekning: Frr og etter The Beatles. «She Loves You», song dei, «je, je, je» supplerte me, medan ei langt mindre imponert mor ba oss slD av «da dar forferdelege hurlet ryeblikkelF».

Seinare pD 60-talet dukka blomsterborna opp. Stikkord som flower-power, 118

anti-krig og tilbake til naturen stod i fokus. Alt saman som resultat av at store amerikanske troppar kjempa ein hDplaus krig mot folk og land i Vietnam. Som tiDr var 60-talet ogsD sterkt prega av solidaritet og kollektiv tenking. Heilt ulikt i dag!

Med den nye P-pillen vart ogsD eit stadig friare forhold til sex ein viktig del av tidsDnda. Og jauvisst, vDr generasjon var den frrste som gjorde narkotika til bortimot akseptert rusmiddel for normale og veltilpassa unge kvinner og menn.

Men dette var likevel eit noksD fjernt fenomen sett frD Tepstad, noko som skjedde i San Fransisco, London — og kanskje sD vidt i Oslo.

Langt meir harmlause var dei delane av tidsDnda som flrymde inn over oss unge i Osterfjorden. Rett nok vart ogsD me, i alle fall mange av oss, sD avgjort rekna inn som del av den nye tids «styggedom». For eksempel laut besrkjande tanter, igjen og igjen, og med bistre blikk, notera at hDret til yngstemann i huset hadde vakse endD lengre nedom ryro sidan sist. Var her ikkje saks i huset?

Og eg vDgar pDstanden: Ingen andre hadde midt pD 60-talet sD mykje flott popmusikk D velja mellom som oss ungdomar av Norge! Ei tDpeleg utsegn?

Kanskje. Men tenk etter: Me hadde den amerikanske og den britiske. PD 60-talet var det berre dei som talde i den store samanhengen. Beach Boys og Beatles, Dylan og Donovan, Supremes og Stones. Og sjrlvsagt kan ein ikkje glryma dei evige landeplagene frD Cliff og Elvis, som stadig svevde rundt i systemet. Men: Dette var musikk unge i heile verda fekk del i. I Norge fekk me i tillegg svensk popmusikk, alt frD srte Sven Ingvars til trffe Hepstars, og kanskje ein og annan dansk slagar innimellom dessutan. Og sD hadde me i tillegg vDr norske popmusikk. Den nye tid starta pD mange mDtar i Bergen, med grupper som Stringers, Rhythmic Six og fleire. Men norsk pop tok for alvor av dD nordlendingane kom pD bana. Pussycats frD Tromsr er kanskje den mest kjende representanten, ikkje minst fordi dei enno kjem saman til nye plater og turnéar nDr lommebrkene er skrapte. DD Rolling Stones i 1965 gav konsert i Oslo, var Pussycats oppvarmingsband. Og manager Sten Ekroth hadde kjrpt alle dei fremste benkeradene til Pussycats-fans, som reiste seg og gjekk straks Pussycats var ferdig med sine tilmDlte minuttar. Noko slikt hadde Rolling Stones aldri opplevd frr, og neppe sidan. Personleg reknar eg likevel Bodr-gruppa 1-2-6 som toppen. Med songar og lDtskrivar Asbjrrn «Asa» Krogtoft i spissen skapte dei sint-ung-mann-musikk som ingen norske artistar hadde gjort frr dei. Hadde lDten «Graveyard Paradise» vorte spela inn av ei kjent engelsk eller amerikansk gruppe, ville den opplagt kome blant dei strrste internasjonale slagarane i 1967 — i konkurranse med «All You Need Is Love», «San Fransisco» og «A Whiter Shade Of Pale».

Men verda er ikkje alltid rettferdig. PD den andre sida er det greitt D ha eksklusive gode bg. Norsk popmusikk pD 60-talet var ei godt bevart 119

hemmelegheit for alle andre enn oss nordmenn. Difor pDstanden: Ingen hadde sD mykje flott popmusikk som oss. Og eg trur dei fleste av oss er glade i musikken den dag i dag!

Alt dette skjedde for berre 30 Dr sidan, rundt rekna. I dag frlest det likevel som opplevingar frD eit anna Drhundre. Tepstad midt pD 60-talet vil alltid stD for meg som ein fredsam, litt srvnig idyll. I dag det meste borte — bDde meieri, butikk, postkontor og vegvaktar. Og grusvegen har fDtt asfalt.

Transistor-radioar og Combi’ar er erstatta av walkmenn og CD-spelarar. Nye heltar har erstatta dei gamle, fleire gonger, bDde innan sport og musikk.

Og julekortseljaren frD det tidlege 60-tal, han vart nok aldri ein ordentleg forretningsmann. Derimot har eg, som alt ein neve stor traska bygda rundt med Dagen og Bergens Arbeidarblad, stadig eit nFrt forhold til den bransjen — der eg sit pD mitt kontor ved Vangsvatnet og lagar lokalblad for Voss og omland.

Sett i ettertid var 60-talet det store tidsskiljet. PD mange mDtar eit langt strrre skilje enn krigen. 60-talet var slutten pD frr og starten pD no. TiDret dD det gamle Norge vart lagt i grava og ei ny tidsrekning tok til. Eg trur dei fleste av mine jamaldringar vil vera samd i at me har ein fot i det gamle og ein i den nye. 60-talet var eit tiDr med enorme framsteg, men ogsD ein epoke der mange verdiar gjekk tapt. Eg er framleis glad i 60-talet. Og skulle eg velja igjen, er eg ikkje i tvil: 60-talet var ei perfekt tid D veksa opp i. Iallfall for meg. Det er stadig «mitt» tiDr. Og eg har det med meg heile tida!

120

Trmmerhogst i Allmenningen Av Sverre Kallekleiv I tre Dr hogde me trmmer i Allmenningen, eg og Johannes O. Kallekleiv. Dette var i slutten av 1940-Dra. Etter krigen var det tomt for alle ting og ikkje minst trelast. Det vart dD til at me tok ein tur i Allmenningen for D finna ut om der var noko brukande trmmer som kunne kjrpast pD rot. Me reiste dD burt i Brrslida, ein nedlagd liten gard. DerifrD gjekk me upp i lidi, og der var det ein del trmmer som me fann D vera brukande. Der er ein hjell som dei kallar Stolen.

So var det D ta kontakt med Erik Hakenes som var skogvaktar. Han vart med oss ein dag og blinka ut dei trei som var fale til D hogga. So var det D ta til med felling. Til dei strrste trei brukte me tigersvans, elles var det bogasag. Trei vart kvista, kappa og skalla. DD me var ferdige, hadde me Dtti stokkar. So var det D fD stokkane ned lia og ned pD vatnet. Me reiste burt ein fredagskveld og kom upp kl. 12 om natti og tok til D lempa stokkane ned. Klokka seks om morgon hadde me fenge alt pD vatnet og lagt i ein flDte. I Hakenessundet hadde Erik Hakenes ei sag som kom i drift dD Herlandsfossen Kraftlag vart utbygd. PD denne sagi, som vart driven med elektrisk, vart alt trmmer skore, som vart felt rundt Storavatnet i mange Dr. Denne sagi var nedlagt no. Som erstatning hadde Bernhard Lrtveit sett upp sag med Lrtveitnausti, som vart driven med ein bensinmotor, ein Akab. For D fD skjera desse stokkane mDtte me flota dei til denne sagi. Det tok oss seks timar D fD flDten til sagi. So var det D avtala om skjering. Johannes O. hadde bDt liggjande med Mykingnausti, og derifrD rodde me pD Sandane og drog bDten over Orgeidet til Austrevatnet, so slapp me D ro rundt. Det tok eit par dagar D skjera stokkane. Ja, so var det D bera materialen pD vatnet og laga ny flDte. Det vart nye seks timar med Drane til Varenausti, og so D bera materialen pD land.

Materialen vart so delt og lagra for seinare bruk med tanke pD husbygging. Ja dette var fyrste turen me hadde.

Cret etter kjrpte me ein del trmmer i lidi nordum PyttavDgen. Eg kan ikkje minnast talet, men det var cirka seks billass. Men so fekk me eit problem.

Akaben var gDtt i stykke, og det var ikkje muleg D fD den reparert. Me venta heile sumaren pD at han skulle koma i stand, men det vart han ikkje. Det vart til at me mDtte flota stokkane til Varenausti og fD dei skorne pD sagi til Ragnvald Solberg ved Husavatnet, som dD var i drift. Me kom ein sein laurdagskveld med flDten til Varenausti og festa den i land. So var det korleis me skulle fD 121

stokkane pD land. Kranbilar var det ikkje den gongen. Me vart einige om D lDna ein stubbebrytar og hala dei pD land. Det var ikkje trygt D la dei liggja i vatnet i tilfelle ein storm. Dette vilde verta eit tungvint arbeid. Om natti hadde underbevisstheita arbeidt, og dD eg vakna om morgonen, sDg eg det klDrt for meg korleis dette kunne gjerast. So tok eg turen til Johannes og la fram planen min. Den var slik: Me lagar ein slede, fire meter lang og ein femti brei. So skulle me leggja sleden ned i vatnet og flota stokkane uppD den. Til trekk-kraft kunne me bruka ein lastebil. ÂŤDet hryrest tilforlateleg utÂť, sa Johannes. So var det berre D setja i gang.

Sleden vart laga, og so fekk me Henning Fotland til slepa stokkane pD land.

Der er vel cirka 80 meter frD vatnet og upp pD flaten ved Varenausti. Me mDtte lasta mykje stein pD bilen so den ikkje skulle spinna. So var det D lempa sleden uppi bilen etter neste droga. Seinare nDr andre hadde trmmer i vatnet, vart ein slik slede brukt. Ja, so vanskeleg men so enkelt, utan noko slit. Trmmeret vart so henta og skore pD sagi ved Barsvatnet, og materialen vart delt og lagra og kom vel med dD eg bygde husi mine.

Denne turen gjekk so bra at me fann pD D prrva ein tur til. Me rodde inn pD Pytten ein fin sumarkveld, og kom upp pD HeldalsFtri klokka fire om morgonen. DD vart me var ein liten gamal mann som stod og drakk i bekken som budeiene brukte D henta vatn i. Det var ikkje so mykje snakk i han, men me fekk greia pD at han hadde kome med rutebil til NjDstad og so hadde fare gjennom Sakslidi og rundt vatnet. Han fortalde at han hadde trrdd sine barnesko pD qvsthussFtri og at han var i frD qvsthus, men at han hadde reist til byen som ungdom. Sundagskvelden fekk me hryra i radio at dei etterlyste ein eldre mann i frD byen, men mandagskvelden fekk me hryra at mannen var komen vel tilrettes. Det var denne mann me hadde rDka pD. So var det D gD vidare og leita etter brukande trmmer. Me kom upp i ein stor botn, og rundt der var det ein heil del trmmer. Dette ligg ein to-tre kilometer frD vatnet, so kanskje var det litt dristig D ta i ferde med dette. Det enda med at me fekk Erik Hakenes med oss og blinka ut dei trei me skulle fella. Det vart 180 tre. PD turen dD me reiste heimatt og forbi Sundet, sa Erik at der burte hadde han oterglefsa si. Og so sa han at han hadde teke 11 otrar. ÂŤEg trudde eg skulle greia tylfti, men det vart ikkje.Âť Han fortalde at han hadde kjrpt oterglefsa hjD han Sevre i Herlandslidi, han kom i frD NjDstad og var ein av desse NjDstad-smedane. Han fortalde bg at det var bestefaren min som hadde eigt glefsa, men han drydde i tredeveDrsalderen. DD bestemor vart att aleine, vart ho redd for at gutane hennar, det vil seia han far og dei to andre gutane, skulle skamfara seg med glefsa. Dette vart til att ho spurde om ikkje han Sevre ville ta att glefsa, og det ville han. Soleis vart det til at han Erik kjrpte den av 122

Sevre. SD spurde eg Erik, om han ville selja ho att, og han sa ja. Han ville ha det same som han gav, 12 kroner. Eg tok upp pengar og betalte pD tofta. Eg mD segja at dette var rrrande for meg. PD den mDten fekk eg denne glefsa i mine hender som bestefaren min hadde eigt. Eg hadde aldri visst om at han hadde eigt ein slik reidskap. Dette var reint eit slump. Glefsa er i dag pD Osterry Museum med dei nrdvendige data.

Ja, so var det D ta til D fella trei som me hadde kjrpt. Me hadde hryrt at det var best D fella i august og la dei liggja med skatet pD, so saug greinene sav or stokkane so dei vart lettare. Me var dD i fleire dagar og berre felte. Seinare var det D kvista, barka og skalla. Dette var i november. Han far, Simon Kallekleiv, var med oss i fleire dagar pD denne jobben. Han sa at denne botnen som me heldt oss i, heitte Grymstadbotnen. Eg mDtte dD sprrja om dei GrymstD (Grimstad) hadde eigt eller om dei hadde sFtra der, men det hadde han aldri hryrt om. Eg tenkte litt pD dette, og kom til at det mDtte vera feil uttale. Det naturlege er at det skal vera GlymsDbotnen. Lenger nord renn ei elv som heiter GrylsDelvi. Denne elvi renn gjennom ei stor ur, slik at dei gamle hadde funne ut at ho grylte nDr der var mykje vatn i ho. Den som rann ned i mot Pytten, rann mykje stillare, ho glymde. Det var dD naturleg D tenkja at det mDtte vera GlymsDbotnen, dD ho starta der. Me vart einige om at det mDtte vera slik.

Han far fortalde at under forrige krig brende dei trekol i denne botnen.

Simon NjDstad var milebas. Dei var fleire mann som var med pD dette arbeidet, og han far var med bg. Han fortalde at Simon NjDstad tok eit revabol einstad deruppe. Dei budde pD HeldalsFtri. Der var to mann som ikkje var fornrgde med denne buforma. Om dagen sette dei upp glaset for D lufta ut. Der var nokre kje som heldt seg rundt husi. So var det ein kar som var heime eit Frend. So peiste han kjei inn glaset til desse karane, og nDr dei kom heim om kvelden, lDg kjei i sengi deira. Karane var sinte lenge, men det kom aldri upp kven syndaren var, men det vart dD litt moro av det.

DD alle trei var kvista og barka, vart dei liggjande eitt her og eitt der. Me kom dD til at me mDtte samla dei saman. Ja, dette vart eit heilt arbeid. Me fann dD pD at her mDtte dugnad til. So hrvde det slik, at det var mellom jul og nyDr og to av srnene til Johannes hadde fri og var heime, og to av mine brrr var ogso heime dD. Ja, pD den mDten kunne me stilla med 6 mann. Me tok ut tidleg pD morgonen og samlast pD Kallekleiv. Eg budde pD LDstad den gongen, men eg hadde med ei primuslykt pD 300 watt, so det var ikkje vanskeleg om det var myrkt. Me kom til nausti der bDten lDg og hadde med oss tau og splintar og nista for dagen.

Ja, so kom me dD til PyttavDgen i grDlysningen. So var det D koma seg til fjells og ta til D samla stokkane i saman. MDten var D ta dei strrste fyrst frr me 123

vart for trrytte, so hadde me dei lette til slutt. Me stod pD heile dagen og vart so ferdige med det var dagslys. Det var upplett vLr, men det bles sterk sydaustleg vind, ja reint ein storm. Me sDg at bylgjene braut ute pD Storavatnet. Nokre av karane meinte at me mDtte ro til Varenausti pD heimvegen. Johannes, som eigde bDten, meinte me mDtte koma oss til Mykingnausti som var bDtplassen hans.

Det var myrkt dD me tok til D ro pD heimvegen. Eg rodde inn gjennom sundet, men det for ikkje fort med 6 mann i bDten. Ja, vinden var so tett at det var so vidt det gjekk pD fram. DD me kom ut mot sjrlve Storavatnet, vilde Johannes ro for han fraus som dei gjorde dei andre bg. Komne nett utom sundet, hryrde me braket av stormen som hadde auka pD. DD Johannes tok Drane, brotna eine tollepinnen, og bDten vart utan styring. Eg mDtte bruka eine armen som tollepinne. So bar det i full fart nordover. Dette sDg fDrleg ut, her mDtte ausast dD vatnet slo inn i bDten. Nokre av karane vart redde og ropte me mDtte ta land, men det var heilt urDd, for det var dD berre svarte fjellet og myrkt.

Det vart eit strev D halda karane i ro, redde og frosne som dei var. Eg var vel den einaste som hadde varmen i kroppen pD grunn av at eg hadde rodd eit heilt stykkje. Her var det berre ikkje D fD panikk. Sjrlv hadde eg ein tanke at skulle me stranda pD land, vilde eg ta kjettingen og springa pD land og kommandera karane D halda seg fast i bDten. PD den mDten meinte eg at me skulle greia oss.

So hadde me verkeleg englevakt. Det heile gjekk so fort at det var over berre pD minuttar. Plutseleg stranda me upp i ei liti vik og alt gjekk bra. Me fekk alt pD land og drog bDten upp. Hadde me kome utum denne vika, er det vanskeleg D seia kor det hadde gDtt med oss. Primuslykta hadde fenge seg ein drink, so ho lyste berre halvt.

Ja, so stod me velberga pD land i Nesjane. Eg kan tenkja meg at klokka kunne vera 6, og dD hadde det vore myrkt i to timar. Ja, so gjekk me gjennom Nesjane mot Selviki. No vart det betre nDr me fekk varmen i oss. Heime var han far og venta pD karane sine og var mest i frD seg. Ho mor var heldigvis pD julefest og visste ikkje at me var attkomne. Ho Anna, kona til Johannes, var bg mest i frD seg dD ikkje karane var attkomne. Eg hadde sagt til kona mi at ho mDtte ikkje venta meg heimatt frr neste dag. Eg kan ikkje seia so sikkert kor mange klokka var dD me kom heim, men kan tenkja cirka 9. DD me nFrma oss husi, sa eg til brrrne mine, at me skulle gD alle i lag so han far sDg oss. Med same han sDg oss ropa han: «Er de alle? «Ja», svara eg. «C Gud trryste meg», sa han dD. Me kom i hus og fekk mat og varme. Han far sa at han kunne ikkje minnast slik storm. Han hadde liggjande noko ved attmed husi som vinden hadde fare med. Ja, so var dette gjort.

Neste dag tok me turen i Nesjane og henta bDten og reidskapen og fekk 124

bDten pD plass. So kom vinteren og stokkane lDg fint uppstabla i GlymsDbotnen. Ja, kva skulle me so gjera for D fD dei til vatnet? Det vart ein kald vinter, og der lDg kjrrande is pD vatnet. So vart det ein stor snr. Me fann dD pD at me kunne moka braut upp til materialen og prrva D kjrra pD drogslede.

Me mDka ein heil dag, men dD kvelden kom, regna det so dette var heilt burtkasta. Ja dette sDg motlaust ut. Det var nokre karar som hadde sett pD trmmeret og hadde sagt om oss at ÂŤdei fDr det aldri derifrDÂť. C jammen sDg det slik ut bg. VDren og sumaren gjekk og ingenting vart gjort. Me fekk eit stort problem, for me hadde dD mange arbeidsdagar og lagt ut pengar pD dette.

Eg studerte pD dette ei tid, og kom pD ein plan, som gjekk ut pD D rydda veg frD vatnet og upp til trmmeret. So vart planen min drrfta med han far og Johannes.

Dei var ikkje tilfreds, men eg fekk overtelja dei pD den mDten, at hadde me veg, so kunne me kjrra der som i alle andre vegar. I mellomtida hadde eg snakka med Alf Vare, og der gjekk an D leia hestar fram til HeldalsFtri, og han sa seg villig til D vera med som vegvisar nDr det vart aktuelt.

Ja so var det D ta fat pD vegen. Me tok med oss verkty og dynamitt. Det gjekk tre dagar med dette. DD me kom upp i GlymsDbotnen, var det ei liti myr som me mDtte over. Denne var so blaut at det vart vanskeleg for hest. Me kom dD pD at me hakka vekk myramosen slik at det vart som ei grrft. So hogde me brake og la eit lag pD langs og eit pD tvers, og so mosen pD toppen. Dette gjekk svFrt bra nDr me kom i gang med kjrringi.

Ja, so var det berre D fD hest og slede pD plass. Slede og det som skulle til, ordna Johannes med. So var det D fD hesten pD plass, og det tok eg meg av. Det var ei rDk som me fylgde, eg og Alf Vare. Det var ein svFrt dDrleg veg som nett var til D leia ei geit, og ikkje noko hest, men me kom dD fram til slutt utan noko uhell. Neste dag var det D ta til D kjrra. Terrenget var slik at me fyrst mDtte kjrra stokkane fram pD eit stup og ta dei att seinare. Det var litt regn fyrste dagen, men so letta det upp. Me budde i eit lite sFter som stod att. So kom me pD at me skulle havt ein hest til, slik at det kunne gD fortare. So var det D ta kontakt med John Kallekleiv, og han var villig D vera med. Denne gongen var det eg som var vegvisar.

VLret var fint og arbeidet gjekk bra. Me heldt pD i ni dagar, og dD var trmmeret kome pD vatnet. Det vart lagt ei lensa rundt so det ikkje skulle reka vekk. Eg hadde jobb som kokk og D henta mat til folk og hestar. Ja, so var det for meg og John D draga nordover fjellet med hestane. Eg mD seia eg var glad at me kom beinheile til Vare. Slikt gjer ein aldri meir slik som vegen var.

FlDten vart liggjande eit par drger. So reiste me burt ein kveld og la lensa rundt trmmeret. Det gjekk mykje bDde tau og krampar. Johannes hadde laga eit lite spel, og pD rullen var ein lang streng. Me hadde flDten ferdig kl. 3 om 125

natti. So rodde me over pD andre sida. Me festa spelet til eit stort tre, og so var det berre D sveiva. Ja dette var mykje lettare enn D ro ein so stor flDte. So var det D kryssa over til andre sia. Til sist festa me spelet ved Varenausti, og so var flDten pD plass. Dette kallar dei for D land-draga. Det var 300 stokkar i denne droga.

Ja, so var det D fD trmmeret pD land. Me var klare til D starta kl 8. Jofred, son til Johannes, hadde ein liten lastebil som vart brukt til trekkraft. Dette vart ein heil jobb, men me var 6 mann om dette, for det mDtte vera mannskap D ta unna og lunna stokkane. Det som var ein stor fordel med denne sleden som me brukte, var at det var ikkje sand og stein pD stokkane, noko som var til ulempe nDr dei skulle skjerast. DD det leid pD dag, kom kona mi, ho Magnhild, syklande med ein kasse med mat og drikka. So vart det matrkt, og karane vart mette og fekk nytt mot. Helsa var god og humrret pD topp. So var det D fD resten pD land, og dD var klokka 8 om kvelden. Ja, dette vart ein heil haug med trmmer. Me vart einige om D levera det til Andreas Markusen som dreiv sagbruk i FotlandsvDg. Det vart cirka 20 billass, men det var ikkje store bilar dD. Me var glade dD me var ferdige med dette, og sidan var me ikkje i Allmenningen pD slike uppdrag.

126

Jrrgen Tveiten: «Fridom og fangenskap» Jrrgen Tveiten frD Hosanger var ein av dei mange tusen nordmenn som under krigen vart arrestert og sett i tysk fangenskap. For omlag 10 Dr sidan skreiv han ned minne frD fangetida si i tyske fengsel. Saman med dei mange brev som gjekk mellom han og kona, Kitty, er dette stoffet vorte samla i ei bok, som vart gjeven ut i hrve frigjeringsjubileet no i mai.

DD Jrrgen Tveiten vart arrestert 19. november 1941, var det starten pD 3½ Dr tysk fangenskap. Fyrst vart han teken inn til harde forhryr av Gestapo. Og den 20. januar 1942 fekk han sin dom: 6 Drs tukthus for «Feindbegünstigung».

Han vart sD send til tyske tukthus, til eit fangetilvFre under umenneskelege tilhrve, der svolt, sjukdom og rein terror frD vaktarane prega dagane.

Fangetida gjekk for det meste med til hardt fysisk arbeid, for dei som var friske. Fangane vart frakta til ulike arbeidsleirar, alt etter kvar det var arbeid som skulle utfrrast.

Heile tida medan Jrrgen Tveiten sat i fangenskap, var kona, Kitty, ein ihuga brevskrivar. Desse breva heimanfrD var den einaste oppmuntringa i eit elles trrystelaust fangeliv. Utdrag fDr brevbytet mellom dei to ektefellane har fDtt ein brei plass i boka, og gjennom breva fDr me nFr innpD oss korleis krigskvardagen kunne arta seg. Me fDr eit inntrykk av korleis folk tenkte, kva ting folk var opptekne med, og korleis dei mDtte ordna seg.

Sjrlv om Jrrgen Tveiten var idrmd 6 Drs tukthus, vart det etter kvart klDrt at han skulle sleppa sona heile straffa. Krigen nFrma seg slutten, men fleire av medfangane fekk ikkje oppleva frigjeringa. Mange drydde, av sjukdom eller svolt og underernFring. For Jrrgen Tveiten var fangetida slutt i april 1945.

Han var av dei mange som vart berga av «dei kvite bussane». SD bar det heimover gjennom Sverike, og endeleg, den 8. juni, var han i Noreg att, -som fri mann.

Denne boka er ikkje skriven i mangel pD dokumentasjon om Den Andre Verdskrigen. Men dette er Jrrgen Tveiten si forteljing om det han opplevde i sin situasjon. Med si lDgmFlte rryst gjev denne boka eit rryndomsnFrt innsyn i kva krigen innebar for dei mange tukthusfangane.

Boka er gjeven ut av Osterry Sogelag. Ho er D fD kjrpt i Sparebanken Vest sine avdelingar pD Osterry og hjD Petersen & Ypsry Bokhandel i LonevDg. Boka kan ogsD tingast pD tlf. 56 39 46 17. «Fridom og fangenskap» er pD 186 sider. Prisen er kr. 120.

127

«Skriv om livsminna dine» Landslaget for lokalhistorie og sogelaga pD Osterry, Osterry Sogelag og Hosanger Sogelag, har i 1995 hatt ei skrivetevling der folk er inviterte til D skriva livsminna sine. Me har til no fDtt inn ein del skriveoppgDver, men me ser gjerne at fleire skriv. Fristen er forlenga til 15. januar 1996, sD difor er det ikkje for seint D delta for fleire.

Dei som i dag er vaksne, har opplevt store omskifte gjennom livet. Mange av desse endringane vil ikkje oppveksande slekter ha frresetnader for D vita noko om eller forstD noko av dersom ikkje dei som er eldre fortel og skildrar kva dei har sett og opplevt. Enkelte vil kanskje seia: «Det eg har D bidra med er ikkje noko, det eg veit D fortelja, veit dD alle». Ja, sei ikkje det. Det som hryrer kvardagen til, skildringa av den vanlege livsrytmen for folk flest, er gjerne det mest interessante. NDr fyrst ein byrjar D tenkja seg om, finn ein fort ut at ein skal ikkje sD langt attende frr dagleglivet var heilt annleis.

Me veit at svFrt mange er godt skrivefrre, og alle har eitkvart spesielt D fortelja. Det kan vera store eller smD hendingar, forteljingar om arbeid, festar, sut og sorger, eller frD det vanlege kvardagslivet.

Mange vil ikkje ha problem med D finna pD kva dei skal skriva om, andre vil kanskje tykkja det er lettare D ha ei emneliste D strtta seg til. Ei slik hjelpeliste kan du fD ved D venda deg til Geir Kleiveland, tlf. 56 39 46 17. Kvar einskild stDr fritt til D skriva om det dei lystar. Det viktigaste er at du skriv, til beste for dei som ikkje har opplevt det du og din generasjon har opplevt.

Sogelaga ynskjer at alle uansett alder, skriv livsminna sine. Men Lands-laget for lokalhistorie si tevling gjeld for personar frdde frr 1930. Men lokalt har sogelaga invitert alle, uansett alder, til D skriva.

Og premiane er flotte: Fyrstepremie i Landslaget si tevling er Aschehougs «Norges historie» som er under utgjeving. Den er for dei deltakarane som er frdde frr 1930.

Men ogsD lokalt har me ein flott premie: Den nye strilesoga i fem band, som kjem ut no med det fyrste. Denne bokpremien deler me ut etter loddtrekking mellom dei som sender inn, uansett alder.

Alle minneoppgDver skal sendast inn lokalt til: Osterry Sogelag, v/Geir Kleiveland, 5240 Valestrandsfossen. Tlf. 56 39 46 17. Har du sprrsmDl, kan du venda deg dit. Innleveringsfrist: 15. januar 1996.

Haust og vinter er fin skrivetid !

128