Dr Dragana Kujović, nauč. savjetnik u Istorijskom institutu Univerziteta Crne Gore UDŽBENICI NA ORIJENTALNIM JEZICIMA U ARHIVSKIM I MUZEJSKIM FONDOVIMA CRNE GORE - PORIJEKLO PRISUSTVA, ULOGA I ZNAČAJ ORIJENTALNO-ISLAMSKE PISMENOSTI U SVEUKUPNOM KULTURNOM ŽIVOTU CRNOGORSKOG DRUŠTVA Istraživanje predstavljeno ovim radom obavljeno je pod okriljem Istorijskog instituta Univerziteta Crne Gore, u okviru projekta pod naslovom Školska literatura na orijentalnim jezicima pohranjena u arhivskim i muzejskim fondovima Crne Gore, finansiranog od strane Ministarstva prosvjete i nauke Crne Gore u periodu 1.12.2008. - 30.11.2011. godine. Ovo istraživanje je provedeno prema građi kou smo zatekli u Arhivu Odbora Islamske zajednice u Baru, Arhivskom odjeljenju - Berane, Arhivu Odbora islamske zajednice u Bijelom Polju, Zavičajnom muzeju – Pljevlja, Arhivskom fondu Husein-pašine džamije i Privatnoj orijentanoj zbirci u vlasništvu dr Šerba Rastodera. Naš trud da ovim uvidima i evidencijom sačuvamo od zaborava, nemara, nestručnog kvalifikovanja i zanemarivanja svjedočanstva naše kulturne prošlosti, tragove i osnov za rekonstrukciju svih slojeva kulturnog identiteta ovog prostora, predstavlja skroman pokušaj i doprinos da orijentalno-islamski segment pismenosti bude tumačen kao neodvojivi dio razuđenih kolektivnih dostignuća crnogorske kulturne stvarnosti. Udžbenik možemo smatrati specifičnim žanrom knjige koji ima posebnu ulogu u razvoju i obrazovanju pojedinca. U okviru obrazovnog procesa, prema pojedinim autorima, udžbenik se kvalifikuje kao uzorak kulture i moćni kulturni produkt koji predstavlja poseban medij za cjelokupni intelektualni razvoj djeteta i oblikovanje identiteta i razvoj sistema vrijednosti. Prema obrazovnom sistemu u Osmanskom Carstvu, koji je izgrađivan na naslijeđenim temeljima i tradicijama islamskog školstva, osnovno obrazovanje - savladavanje arapskog pisma i osnovna religijska znanja, sticalo se u mektebima. Arapsko pismo učilo se iz početnica -”sufara” ili “elifba sufara”. Ove škole poznate su i pod nazivom sibjan mektebi (škole za djecu) i mektebi ibtidaije. Pristup u ove početne škole imala su podjednako muška i ženska djeca. Prema školskom zakonu iz 1869.godine osnovna škola bila je obavezna “za mušku djecu od 7 do 11, a za žensku od 6 do10 godina.” 1 Prije toga, nije postojao propis o uzrastu za koji bi bilo obavezno pohađanje ovih škola. Postojali su muški, ženski i mješoviti mektebi, pri čemu su ženska djeca u mješovitim mektebima sjedjela odvojeno od muške. Podjele na razrede nije bilo i svi učenici su bili u jednoj učionici, nije bilo upisnica niti dnevnika. Obrada gradiva bila je prilagođena pojedinačnom interesovanju i pokazanim sposobnostima učenika. Mektebi su građeni uz džamije, kao sastavni dio kompleksa medrese ili kao posebni objekti u mahalama. U manjim mjestima i selima, gdje nije bilo mekteba, osnovnoj pismenosti u našim krajevima podučavali su “sejjar hodže” (putujući imami). Savladavanje islamskih dužnosti i obreda kroz udžbenike pisane na arapskom i turskom jeziku ponekad je bilo neprilagođeno i praćeno teškoćama u razumijevanju i zbog toga vrlo često mehaničko. U Bosanskom ejaletu među ustanovama za osnovno obrazovanje pominju se i mualimhane za koje se u nekim izvorima tvrdi da su ponekad odvajane od mekteba “kao posebna vrsta ove institucije namijenjena za siromašnu djecu. To uključuje postojanje internata gdje je djeci osiguravana hrana, stan i odjeća.”, ali i viši stepen obrazovanja. Prema Kasumoviću, koji je vrlo detaljno obradio školski sistem u Bosanskom ejaletu, “u nedostatku medresa koje se otvaraju postepeno, počev od početka XVI soljeća ovo su 1
Hajrudin Ćurić, Školske prilike muslimana u Bosni i Hercegovini 1800-1878, Beograd 1965, str. 36
bile niže srednje škole”2 Za škole pod ovim nazivom nailazimo i drugačiju, donekle vjerovatniju definiciju, prema kojoj bi se “prije moglo reći da se radi o početnim školama čija se aktivnost izvodila u individualnim objektima, sagrađenim za tu svrhu, a ne u okviru džamija ili mesdžida. Plate mualima u ovim školama bile su slične kao i u mektebima i ovisile su o vakufskim sredstvima. U popisu vakufa iz 1570. godine za Bosanski sandžak svi individualni mektebi su označavani imenom mualimhane”3 Nakon sticanja osnovnih znanja u mektebu, koji je bio predsprema za nastavak školavanja, učenik je mogao pohađati medresu koja je imala tri stepena: početni, srednji i viši. Prema nekim autorima ova tri stepena medrese odgovarala su osnovnoj, srednjoj i višoj školi. Uopšte uzev, osnovno vjersko obrazovanje sticalo se u mektebima, dok su medrese predstavljale srednji i viši stepen ovog obrazovanja. Od XVI vijeka u medresama su se u Osmanskom carstvu pored preovlađujućih vjerskih predmeta izučavale i svjetovne nauke. Nastava se odvijala po grupama (halkama). Nastavni predmeti nazivani su prema osnovnom udžbeniku i poduka iz određenog gradiva trajala je u zavisnosti od nastavnika, odnosno sposobnosti učenika. Uglavnom se učila arapska gramatika, vjeronauka i logika. Nakon savladanog gradiva u trajanju od 12 do 16 godina slušalac je od nastavnika dobijao diplomu (idžazet ili idžazetnama), na osnovu koje je mogao obavljati vjersku službu kao imam, ili biti mualim, odnosno muderis. Predavanja u medresama u krajevima pod osmanskom vlašću bila su na turskom jeziku4. Pored glavnog muderisa, ponegdje je bio i pomoćni. Nastava je počinjala poslije prve jutarnje molitve. Školska godina trajala je otprilike od jeseni do ljeta. Udžbenci su bili na arapskom, turskom i persijskom jeziku, tako da su slušaoci morali biti upućivani, pored gramatike arapskog jezika, i u gramatička pravila ova dva jezika. Nastava je održavana u predavaonicama (dershanama). Pored dershane, u medresama su bile i sobe za učenike i biblioteka. Na teritoriji današnje Crne Gore mektebi se spominju u gradovima, i to u: Pljevljima, Bijelom Polju, Baru, Kolašinu, Novom, ali su “očigledno takve škole postojale u svim mjestima s muslimanskim stanovništvom”5. U turskom popisu ovakva škola “radila je u Pljevljima još 1582”, a u Kolašinu mekteb “pominje jedan turski dokument iz 1736. godine”6 Postoji pretpostavka da je u Podgorici od XVI vijeka bilo više ovih škola, jer je u to vrijeme predstavljala značajnu muslimansku naseobinu sa džamijama i tekijom7. Prema podacima o vakufima u Crnoj Gori (kraj XIX i prva polovina XX vijeka)8 u Podgorici se pominju mekteb, medresa, ibtidadija i rušdija koji su pripadali vakufu Glavatovića džamije. Zgrade medrese i mekteba promijenile su svoju namjenu nakon oslobođenja Podgorice od Turaka, tako što je zgrada medrese pretvorena u skladiše oružja, a zgrada mekteba u fabriku9. Vakufi Golubovačke, Spuške i Žabljačke džamije posjedovali su zgradu mekteba u Spužu. Vakuf Stare džamije u Tuzima posjedovao je mekteb, dok je vakuf Nove džamije u Tuzima posjedovao zgradu 2
Ismet Kasumović, Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave, Mostar 1999, str.8687 3 Hatidža Čar Drnda, Ismet Kasumović, Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave, Islamski kulturni centa,r Mostar 1999., 319str., (prikaz) u: POF 49/1999, Sarajevo 2000, 379-382, 381 4
5
Hajrudin Ćurić, ibid., 123
M. Vasić, Gradovi pod turskom vlašću, Istorija Crne Gore, III/1, 596 ibid 7 ibid 8 Šerbo Rastoder, O vakufima u Crnoj Gori s kraja XIX i prve polovine XX vijeka, Istorijski zapisi 2/1997, str. 1-39 9 ibid., str. 19 6
ibtidaije10. U podacima o vakufima u Baru (takođe kraj XIX i početak XX vijeka) pominju se mekteb “na mjestu današnje pijace”, zatim “mejtep Bajrovića” i “podgradski mejtep”11. U Pljevljima (Tašlidža), koja su od druge polovine XVvijeka sve do 1912. godine bila pod osmanskom vlašću, tzv. muslimanskih škola je, prema salnamama za godine 1290-1294 p.h. (1873/74 do 1877) bilo je 14 od čega 12 sibjan mekteba, jedna medresa i jedna rušdija. U Akovi (Bijelo Polje) zabilježeno je u ovom periodu 15 mekteba i jedna rušdija. Prema pomenutim podacima o vakufima u Crnoj Gori s kraja XIX vijeka u Akovi su “u varoši bile četiri džamije i u selima isto toliko, zatim medresa, jedna ruždija, jedna ibtidaija, 20 sibjan mekteba, 3 crkve, jedna osnovna škola, 323 dućana, 10 furina (zemljanih pekara), 173 vodenice i 8 hanova12. U beranskom kraju nailazimo na podatak o postojanju jednog mekteba u periodu 1873/74. do 1877. godine. Za period 1870/71. do 1872/73. godine u Bijelom Polju je zabilježeno 26-27 muslimanskih škola, u Tašlidži 5-6, u Beranama nijedna.13 Međutim, vakufi beranskih džamija bilježe “mekteb sa baštom koji je bio oduzet 1918. godine za školu”, zatim se spominje “stara ruždija koju je zauzela vojska” i “bivša ruždija koja je 1919. godine pretvorena u bolnicu”14. Zanimljivo je da je oko 1900. godine u Bijelom Polju postojao i jedan mekteb za žensku djecu, dok je u Beranama uoči balkanskih ratova započeta gradnja tzv. “ženske muhamedanske škole”15. Prema podacima za 1925. godinu rožajski vakufi posjedovali su Kurtagića mekteb i Kučanski mekteb16. Za Plav i Gusinje spominju se vakufi plavske i gusinjske medrese17. Sibjan mekteba je, dakle, bilo najviše, ali o njima kao o školama koje su bile obavezni pratilac muslimanskih naselja i u kojima se sticala opšta pismenost i naobrazba, imamo najmanje pojedinačnih podataka. Evlija Čelebi je, prema Putopisu, polovinom XVII vijeka zatekao u Tašlidži (Pljevlja) tri mekteba, dvije medrese i dvije tekije18. Od ove dvije medrese, o kojima kod Evlije Čelebija postoji samo uopšteno kazivanje, jedna se spominje pod imenom Hadži Huseinova, ali osim njenog imena drugih saznanja o njoj nemamo. U Evlijino vrijeme postojala je, najvjerovatnije, i Hadži Ibrahimova medresa, za koju se u jednom dokumentu “iz 1116./1704. određuje muderrisluk”19 Međutim, najviše podataka nalazimo o Osman-pašinoj medresi, koja se sačuvala sve do XX vijeka. Nisu pronađeni vakufnama ili neki drugi dokumenat koji bi posvjedočio o vremenu izgradnje ove medrese, odnosno podaci o Osman-paši, koji ju je podigao. Posrednim putem, kao npr. “na osnovu podataka o postavljenju muderisa koji ukazuju na postojanje ove medrese krajem XVII i početkom XVIII stoljeća”20, vjeruje se u njeno izvjesno postojanje u drugoj polovini XVII vijeka. Zgrada medrese je bila koncipirana “poput medrese Mehmed-paše Sokolovića u Istanbulu”21 Ovo poređenje izvedeno je na osnovu kazivanja starijih mještana i 10
ibid., str. 21 ibid., str. 10-11 12 ibid., str. 24 13 Hajrudin Ćurić, ibid., str. 172-197 14 Šerbo Rastoder, ibid., str. 32 15 ibid., str. 31 16 ibid, str. 32-33 17 ibid., str. 34 18 Evlija Čelebi, Putopis- odlomci o jugoslovenskim zemljama- Prevod uvod i komentar: Hazim Šabanović, Svjetlost-Sarajevo, 1967, str. 394 19 Ismet Kasumović, ibid., str. 224 20 Ismet Kasumović, ibid., str. 224 21 Madžida Bećirbegović, Prosvjetni objekti islamske arhtekture u Bosni i Hercegovini, POF, XX-XXI, 1970-71, Sarajevo 1974, str. 300. 11
nekadašnjih učenika medrese. U listu Bosna iz 1869 (br.137)22 navodi se postojanje medrese u Pljevljima “koju je podigao zaslužni, Osman-paša i koja ima na donjem boju 14, a na gornjem 4 sobe i knjižnicu i u avliji džamiju”. Prema ovom zapisu medresa je prilozima građana obnovljena nakon što je “bila opala ima 6 do 7 godina”. U ovom stanju medresa je funkcionisala sve do kraja XIX vijeka. Zgrada ove medrese je 1918. godine “zauzeta od strane državnog nadleštva i pretvorena u kancelarije. Rješenjem ministarstva vjera od 16.V 1925. godine ponovo joj je odobren rad a za muderisa je postavljen Abdulah Ajni ef. Barjaktarević”23 Mustafa Hadžiatlagić navodi da su u Pljevljima postojale i dvije osnovne škole (ibtidaije), u kojima se, pored vjerske nastave, učilo gradivo i iz drugih oblasti24. Interesantno je da B. Peruničić navodi izvještaj koji je 1913.godine sačinio “tadašnji okružni načelnik iz Pljevalja Milorad Jovanović”, prema kojem je “turskih osnovnih škola bilo na mnogo više mesta nego srpskih. Sve njihove osnovne škole bile su trorazredne. Gotovo u svakom turskom selu postoji 'džamija' ili 'mejtef'- osnovna škola... U Pljevljima su Turci imali: petorazrednu gimnaziju, četiri muške i dve ženske trorazredne osnovne škole i medresu (versku školu)... Uz tri osnovne škole imali su i po jedno dečje zabavište za one mališane koji se tek spremaju za školu. Jedna od četiri osnovne škole bila je isključivo za sirotnu i napuštenu decu koja su ostala bez roditelja...”25 U Bijelom Polju, prema dostupnim podacima, postojala je jedna ibtidaija u drugoj polovini XIX vijeka. Sličan, mada nedovoljno precizan, podatak nalazimo i za Berane. Naime, u monografiji Crna Gora (Beograd 1976) kaže se da su turske vlasti osnivale u Beranama i svoje vjerske osnovne škole kao što je iptidaija, ...26 Niža gimnazija ili rušdija osnovana je u Pljevljima krajem 1866, odnosno početkom 1867. godine. U pljevaljskoj rušdiji jednim od predmeta bilo je predviđeno i učenje trgovačke i administrativne korespondencije. Učenici ove škole učili su arapski, turski, persijski, njemački i francuski jezik. Nastava je bila na turskom, s izuzetkom nastave vjeronauke koja je bila na maternjem jeziku. Pljevaljska rušdija prestala je da postoji 1909. godine. Mustafa Hadžiatlagić navodi interesantan podatak da je “u Pljevljima 1909. godine osnovana viša gimnazija, zvana idadija. Ova škola imala je internat za smještaj učenika sa sela. Škola je bila prvo smještena na Dolovima, a kasnije na Stražici”27 Podatak o osnivanju ove škole u Pljevljima utoliko je interesantiji zato što je u periodu 1873-1878. sarajevska idadija bila “jedina u Bosanskom vilajetu”28. Iste 1909. godine osnovane su radnička škola mašrutijet i škola za obučavanje “ženske djece raznim ženskim poslovima”29. Obje škole su bile četvorogodišnje i troškove je snosila država. Kurs radničke škole za učenice bio je osnovan svojevremeno uporedo sa osnivanjem Pljevaljske gimnazije 1901/1902. godine. Pljevaljska gimnazija koja je u samom 22
Nadžida Bećirbegović, ibid., str. .300 Šerbo Rastoder, ibid., str. 36 24 Mustafa Hadžiatlagić, Turske škole u našem kraju, Pljevaljske novine (1.11.1968.), br. 193, str. 5 25 Dr Branko Peruničić, Izveštaj o stanju u okrugu pljevaljskom 1913., Istorijski zapisi, godina XV, knjiga XIX, sv. 3-4, 515-533, str. 528 26 Crna Gora, Beograd 1976., str. 707 27 Mustafa Hadžiatlagić, Turske škole u našem kraju, Pljevaljske novine (1.11.1968) br. 193, str. 5 28 Hajrudin Ćurić, ibid., str. 167 29 Mustafa Hadžiatlagić, ibid, str. 5 23
početku bila dvorazredna, “imala smer realne gimnazije i program je bio isti kao u Srbiji sa dodatkom obilatog posvećivanja pažnje turskom jeziku”, ubrzo je dobila “III razred koji će raditi prema programu i planu za gimnazije u Turskoj”30 Pored srpskog i francuskog jezika, učio se i turski jezik koji je bio zastupljen sa četiri časa nedjeljno. U Bijelom Polju rušdija je osnovana 1871. godine. Što se tiče beranske rušdije, nalazimo podatak da je osnovana 1890. godine31. Zgrada u kojoj je bila smještena bjelopoljska rušdija nalazila se uz Haznadar džamiju, da bi 1905. godine bila premještena u zgradu koja je bila posebno namijenjena za tu svrhu. Ova zgrada je od 1926. služila potrebama četvorogodišnje Niže realne gimnazije. Nakon Drugog svjetskog rata u njoj je bila smještena škola učenika u privredi i dječiji vrtić. Danas se u toj zgradi nalaze prostorije Zavičajnog muzeja. Za nastavu koja je trajala šest sati dnevno bila su zadužena četiri učitelja. Određen broj štampanih i rukopisnih knjiga na arapskom, turskom i persijskom jeziku, kao i na jeziku lokalnog stanovništva, među kojima preovladava školska literatura zabilježen je u Arhivskom odjeljenju Državnog arhiva Crne Gore – Berane, Arhivskom odjeljenju Odbora Islamske zajednice u Bijelom Polju, Zavičajnom muzeju u Pljevljima, Arhivskom fondu Huseinpašine džamije i Privatnoj orijentalnoj zbirci u vlasništvu dr Šerba Rastodera. U Arhivskom fondu Odbora Islamske zajednice u Baru zabilježili smo brižljivo čuvanu i obrađenu rukopisnu zbirku. Mišljenja smo da su muzejska zbirka u Pljevljima i arhivski fond u Beranama popunjavani sa različitih strana i da su u ovom drugom sticajem okolnosti pohranjene knjige koje su pripadale i drugim centrima (Plav, Gusinje). Te knjige mogle su biti dio nekog školskog bibliotečkog fonda ili privatne biblioteke. Ova građa obuhvata fragmente đačkih bilježnica, Kur’ane, gramatičke udžbenike, rječnike, obredoslovne knjige, koje su mogle biti korištene u mektebima ili one koje su korištene na višim nivoima orijentalno-islamskog školstva, dvojezičnu literaturu, npr. francusko-turski rječnik, udžbenik korespondencije s rječnikom trgovačkih termina (Arhivskom odjeljenje – Berane), prevode evropske ili hrišćanske literature (prevode Svetog pisma, Novog zavjeta), udžbenike biologije, topografije, agrikulture, početnice pisane arebicom, poučna štiva, ukoričene novine i sl. Ove knjige u velikom broju slučajeva imaju naknadno izrađen kartonski povez ili je više knjiga sastavljano u jedne korice. Bilo da su pripadale nekoj javnoj biblioteci ili su bile svojina pojedinaca, namjera vlasnika je bila očigledno da ih sačuva i omogući njihovo korištenje i u narednim generacijama. Na nekima od njih, rukopisnim ili štampanim, otisnut je pečat ili je upisano ime vlasnika, odnosno prepisivača. Pojedine knjige imaju ubilježeno nekoliko inventarnih brojeva (Zavičajni muzej – Pljevlja) ili pečat nekog ranijeg arhivskog, odnosno muzejskog fonda (Arhivsko odjeljenje – Berane). Jedan dio knjiga pohranjenih u Zavičajnom muzeju u Pljevljima, pretpostavljamo, pripadao je biblioteci Gajretovog doma ili konvikta. U konviktu je bila smještena biblioteka i brojala je preko 300 vrijednih knjiga. Takođe, zgrada Društvenog doma Gajret imala je čitaonicu i solidno opremljenu biblioteku i vjerujemo da je dio tog fonda sačuvan i dobio okrilje Zavičajnog muzeja. Jedan dio pregledanih knjiga samo je djelimično sačuvan, nedostaju korice, početni ili završni dio knjige, ili su oštećene toliko da većim dijelom nisu čitljive. Rukopisne knjige pisane su crnim mastilom ili u kombinaciji crnog i crvenog mastila. Štampane knjige su uglavnom štampane u Turskoj polovinom XIX ili početkom XX vijeka. Osnovni podaci koji bi se odnosili na ove orijentalne zbirke bili bi sljedeći: 30
Dr Radmila Petković-Popović/Vukoman Šalipurović, Srpske škole i prosveta u zapadnim krajevima Stare Srbije u XIX veku, Priboj 1970, str. 177- 179 31 Crna Gora, ibid., str.707
1) RUKOPISNA ZBIRKA ODBORA ISLAMSKE ZAJEDNICE U BARU Status: Arhivski fond Odbora Islamske zajednice u Baru – rukopisna zbirka, potpuno obrađena Opis građe: 26 evidentiranih rukopisnih jedinica 2) GRAĐA IZ ARHIVSKOG ODJELJENJA – BERANE Status: Državni arhivski fond – kataloški neobrađen Opis građe: Najveći dio građe pregledan, građa razvrstana (59 rukopisnih i štampanih knjiga udžbeničkog karaktera na arapskom, turskom i persijskom jeziku) 3) ARHIV ODBORA ISLAMSKE ZAJEDNICE U BIJELOM POLJU Status: Arhivski fond Odbora Islamske zajednice u Bijelom Polju – zbirka brižljivo pohranjena, djelimično obrađena Opis građe: preko 200 štampanih jedinica; 36 rukopisnih jedinica 4) GRAĐA IZ ZAVIČAJNOG MUZEJA – PLJEVLJA Status: Muzejska zbirka – djelimično numerički obrađena Opis građe: 281 evidentirana, rukopisna i štampana knjiga udžbeničkog karaktera na arapskom, turskom i persijskom jeziku, i preko 100 knjiga bez numeričke evidencije i kataloške obrade. 5) KNJIGE IZ ARHIVSKOG FONDA HUSEIN-PAŠINE DŽAMIJE Status: Arhivski fond Odbora Islamske zajednice u Pljevljima Opis građe: fond neobrađen 6) PRIVATNA ZBIRKA (vlasnik dr Šerbo Rastoder) Status: Privatna zbirka Opis građe: 9 jedinica na arapskom, turskom i persijskom jeziku; 2 rukopisna primjerka Ako se zna da je osnovni zadatak učitelja u mektebima bio da učenici pravilno nauče da čitaju Kur’an, steknu osnovna znanja iz obredoslovlja, dogmatike i moralnih propisa, među obaveznom literaturom bili su zastupljeni Ku’ran kao osnovni vjerski tekst, Tedžvid, udžbenik na turskom koji je trebalo da uputi u pravilno čitanje Kur’ana, Hadis, Ilmihal, odnosno Mizrakli Ilmihal, udžbenik iz dogmatike i obredoslovlja na turskom jeziku, Munyat al-musallī, udžbenik iz obredoslovlja na arapskom jeziku, Birgivijin udžbenik o elementima dogmatike i obredoslovlja na turskom jeziku, gramatike arapskog jezika. Arapsko pismo se učilo iz početnica koje su vrlo često učile arebičkim znakovima, kako bi domaći jezik dobio mogućnost pisane komunikacije pismom islamskog orijenta. Arapska slova su se učila uz obavezno poređenje sa oblikom kojem su bila slična, npr. „Elif je pružen kao štap. Be je kao tekne i nokta do mene. Te je kao tekne i dvije nokte do hodže. Se je kao tekne i tri nokte do hodže. Džim je kao srp i ima noktu u trbuhu. Ha je kao srp. Hi je kao srp i ima noktu do hodže...Ri je kao kuka, što se njom dokučuju
hašlame...Ajin je zinuo kao vuk... Nun je kao ćasa, što se iz nje kusa tarhana. Lamelif izgleda kao Huse Lezića makaze...“32 Međutim, najveći dio udžbenika spadao je u literaturu pisanu jezikom za koji bi se teško moglo reći da je bio prilagođen uzrastu i vremenu, tj. onima koji nisu bili izvorni govornici arapskog ili turskog jezika i nastavni proces se, vrlo često, odvijao u uvjerenju đaka da je nauka nešto nerazumljivo i nedokučivo, što samo hodže znaju, „a ostalome je svijetu dosta da vjeruje, da tako mora biti“, tako da je učitelj bio manje-više prepušten samom sebi da radi „kako je htio i umio“33, ali je svoj prosvjetni zadatak uglavnom obavljao – da djecu nauči osnovnoj pismenosti, čitanju Kur’ana i da im dadne osnovne obredoslovne i moralne upute. U mektebima nije bilo podjele na razrede, nije bilo upisnica, niti dnevnika34. Za osnovne škole nije bilo strogo određenog, precizno napisanog programa, i na osnovu vakuf-nama osnivača vakufa, saznajemo da su te škole osnivane, prije svega, sa zadatkom „da je najveća pažnja posvećena savladavanju pravilnog čitanja Kur'ana. To pravilno čitanje traži i poznavanje pravila 'tagwida', učenja Kur'ana naglas, a podratzmijeva i odgoj djeteta u svjetlu islamskog učenja“35. Učitelj u ovim školama, ako se slijedi opis njegovog profila u vakuf-namama, trebalo je da bude: blag i oštrouman, vedar i veseo, dosljedan i pravičan, mora da postupa prema učenicima kao roditelj prema svojoj djeci“ On ima obavezu da podučava i da vaspitava, i na taj način neposredno utiče na ponašanje mlade ličnosti36. Dio pomenutih udžbenika biće korišten i kasnije na višim nivoima obrazovanja, u medresama. U ovim školma nastava je bila na turskom jeziku, ali posebna pažnja pridavana je gramatici arapskog jezika. Uglavnom su se koristili udžbenici koji se odnose na pravilno čitanje Kur’ana, obredoslovna literatura (npr, Durrijekta, Birgiwī šarhī, Multaqā al-`abhur, Munyat al-musallī, Halabī saġīr, Halabī kabīr, Ta´līm al-muta´llim), kao i udžbenici koji se bave šerijatskim pravom (npr, Hilyat an-nāğī), literatura koja obrađuje različite segmente gramatike arapskog jezika (npr, `Izhār, odnosno `Izhār al-`asrār, Maqsūd, Kāfiya, ´Izzī, Binā`, `Amtila, ´Awāmil) , djela iz oblasti arapske stlistike (Muhtasar al-ma´ānī), didaktička čitanka Maqāmāt Harīrī, Gulistan, djelo na persijskom jeziku koje sadrži priče s moralnim uputama, djelimično u stihovima, Birgivijine moralne upute Tarīqat-i-Muhammadiyya, udžbenik arapske metrike ´Arūd, rječnička literatura. Prema Omeru Nakičeviću u srednjim školama su izučavani: a – al-΄ulūm al-muqaddima, i to: assarf (gramatika arapskog jezika), an-nahw (sintaksa), al-wad΄ (etimologija ili derivacija), al-ištiqāq (etimologija riječi), al-handasa (geometrija), al-hisāb (račun, matematika), al-munāzara (disputacija); b – logika, i u tom okviru: `Īsāġūğī („arapska verzija djela Eisagoge od Porphiniusa, napisao al-Abhari“), Šarh al-Fanārī (al-Fenīrījev komentar `Īsāġūğīja), Husām-iKati, Metālī Šerhi; c – apologetika (kalām), na osnovu udžbenika Hāšiya at-Tağrīd (glosa na djelo as-Sayyida aš-Šarīfa al-Ğurğānīja at-Tağrīd 37. U pomenutom radu istog autora saznajemo da su se u dopunskim (tetimme medrese) školama izučavali sljedeći predmeti: a - logika (udžbenik Šarh aš-Šamsiyya (autor al-Qazwīnī), b - retorika (al-balāġa), prema udžbenicima Šarh al-Miftāh (autor aš-Šarīf al-Ğurğānī, Muhtsar al-ma´ānī (autor at-Taftazānī), almutawwal 32
Husein Alić, Starinski mekteb, Osvit, br. 42 i 43, Sarajevo, 1942, u: Hajrudin Ćurić, Školske prilike muslimana u BiH, 1800-1878, Bograd, 1965, 68 33 Hamdija Mulić, Stari i novi mektebi, 97 u: Hajrudin Ćurić, Školske prilike muslimana u BiH, 1800-1878, Bograd, 1965, ibid. 34 Prof. dr Omer Nakičević, Arapsko-islamske znanosti i glavne škole od XV do XVIII vijeka (Sarajevo, Mostar, Prusac), Sarajevo, 1999, 85 35 Ibid, 83 36 Ibidem 37 Ibid, 88
(autor at-Taftazānī); c - islamsko pravo (usūl al-fiqh), prema udžbenicima: at-Tawdīh (autor ΄Ubaydallah ibn Mas΄ūd), at-Talwīh (autor at-Taftazānī); d - apologetika, prema osnovnom djelu koje je napisao al-Qadī al-Baydāwī i udžbenicima: Šarh at-Tağrīd (komentar at-Taftazānījevog djela at-Tağrīd, Šarh at-Talwīh (komentar at-Taftazānījevog djela at-Talwīh), Šarh at-Tawālī (komentar al-Isfahānījevog djela at-Tawālī)38 Udžbenici korišteni u nekoj od prosvjetnih ustanova orijentalno-islamskog školstva predstavljaju i najpouzdaniji pokazatelj u određivanju njenog nivoa, posebno uzme li se u obzir da su „predmeti izučavani određenim redom, i to od jednostavnijeg ka složenijem...Na taj način tačno se može odrediti gdje školu svrstati, jer je nemoguće mimoići niži ili srednji kurs predmeta da bi se izučavao samo viši, s obzirom da je gradivo vezano i strogo raspoređeno“39. Isto tako, škole su stepenovane u osmanskoj državi i na bazi ličnih primanja profesora, „počevši od medrese 'od 20 akči dnevno', pa nadalje. Na toj osnovi škole su svrstavane u: 1. dvije haric medrese, 2. dvije dahil medrese, 3. Musila-i sahn ili Tetimme (medresu) i 4. Sahn-i seman“40. Prepisivanje djela islamske tradicije bilo je jedna od školskih aktivnosti i zadataka u ovim školama i mnoga od ovih djela su na taj način ostala da svjedoče o drugačijoj pismenosti koja je njegovana na ovim prostorima. Zato smo među građom u pomenutim fondovima nerijetko nailazili na rukopisne knjige. Prepisivanju, iščitavanju i zapamćivanju, ponekad i bez istinskog razumijevanja, komplikovanih tekstova filozofskih ili jezičkih rasprava poznatih učenjaka islamskog istoka, pribjegavalo se u nedostatku odgovarajućih i metodički razrađenih jezičkih udžbenika, kao nekoj vrsti pedagoškog snalaženja i upućivanja na brižno čuvanje specifičnog kulturnog i socijalnog modela.
U medresama u islamskom svijetu izučavane su, pored Kur’ana i Hadisa (tağwīd i tafsīr), kalām, fiqh, al-`ahlāq ad-dīniyya, jezičke discipline nahw, luġa, bayān i `adab, ili sarf, ma`ānī, badī´a, zatim logika (al-mantiq), aritmetika (al-hisāb), geometrija (al-handasa), astronomija (al-hay’a), teorija tonova (al-mūsīqā), teorija nebeskih, ljudskih i životinjskih, biljnih i mineralnih tijela u mirovanju i kretanju (at-tabī´iyyāt), medicina (at-tibb), metrika i prozodija (´arūd i qāfiya) i agrikultura (filaha). Udžbenici iz ovih disciplina, iako pisani brižljivo i namjenski, tokom 38
Prof. dr Omer Nakičević, Arapsko-islamske znanosti i glavne škole od XV do XVIII vijeka (Sarajevo, Mostar, Prusac), Sarajevo, 1999, 89 39 Ibid, 86 40 Ibid, 87
vremena postajali su sve više zastarjeli. Određena inoviranja u tom smislu doživjela je nastava u drugoj polovini XIX vijeka u rušdijama, svjetovnim školama koje su bile dostupne svim vjeroispovjestima u Turskoj i u kojima se su se učili vjeronauka, arapski, turski i persijski jezik, istorija Turske, geografija, račun, geometrija, nauka o moralu, pismeni radovi, pravopis i krasnopis41. U časopisu Biser br. 5 i 6 navodi se da su se oni koji su pohađali medrese za vrijeme Hamida II mogli podijeliti na tri vrste: 1) zapušteni, od koji većina ništa ne zna; 2) koji znaju nešto arapski i nešto o vjeri. Među ovim imade ih vrlo pobožnih i vrijednih – ali su vrlo kratka pogleda. Znanje im se sastoji iz tri četiri knjige što su ih u medresi učili; 3) sposobni i vrijedni (kojih je malo). Treće sačinjaje ’Ashabi ru usa’. Većina ’ashabi ru usa’ svrši po jedan veliki mekteb ili fakultet novo osnovanoga sveučilišta u Carigradu ili koju veću školu u Evropi. Među ovim ih imade vrlo sposobnih, koji se prstom pokazuju kao marhum Mahmud Es’ad i njegovi drugovi.“42 Od mekteba spominju se: ibdtidaije (osnovna škola sa tri razreda), i’dadije, tidžaret mektebleri, sinaji mektebi, ziraat mektebleri, darul-muallimin, muhendis mektebi, mektebi sultani (sa dvanaest razreda), mekatibi inas (ženske škole) i darul-funun (univerzitet). U sastavu darul-funun bili su teološki, pravni, medicinski i prirodno-matematički fakultet.43 Kasnije se se i’dadije, rušdije i ibtidaije pretvorile u sultanije, koje su dobile tri odjela: 1 „kismi ibtidai“ sa pet razreda, 2. „kismi i’dadi“ sa četiri razreda, i 3. „kismi sultan“ sa tri razreda“44 Islamska vjerska zajednica je u Kraljevini Jugoslavijije nakon 1932. godine „dobila pravo da samostalno upravlja i uređuje svoje verske, versko prosvetne i vakufske poslove po propisima Šerijata“45 i to je podrazumijevalo i nadležnost ove zajednice i za rad mekteba. Prema navodima Šerba Rastodera nastavni plan za muslimansku djecu u redovnim osnovnim školama, koje je određivao Ulema Medžis, predviđao je učenje sljedećeg: „prvi razred: arapska azbuka, pismeno i usmeno izražavanje, vladanje 'ahlak' na ulici i školi, ljubav prema Bogu, roditeljima, prijateljima, vladaru i otadžbini; drugi razred: glavna učenja islama – islamski šartovi, kupanje, čistoća, i znanje o namazu; treći razred: učenje napamet sura iz Kur'ana, istorija islama, abdeske i namaske dove i klanjanje; četvrti razred: učenje Kur'ana, tedžvid i islamski šartovi, život i djela Božijeg poslanika.“46 Prema pravilima Velike medrese kralja Aleksandra medresa je „stručna duhovna škola u kojoj se učenici vaspitavaju i spremaju u duhu Islama za razna sveštenička zvanja, a koja je u rangu srednje škole i ima pravo javnosti“ 47 i ona se izdržava iz državnih sredstava (član 2). Ima osam razreda i svaki od njih traje godinu dana (član 4). Prema članu 5 „u medresi predaju se ovi predmeti: Kurani-kerim sa tedžvidom (pravilno čitanje Korana), Ilmi-hal (kratka i pravilna uputa u Muslimansku veru), fikh (šerijatsko pravo), Usuli fikh (Izvori islamskog prava), feraiz (muslimansko nasledno pravo), Akaid (Muslimanska dogmatika), Hadis (Islamska tradicija), Tefsir (Tumačenje Korana), Arapski jezik, Belagat (Arapska stilistika, retorika i estetika), Vad (Arapska etimologija), Adab (polemika), Persiski, Turski ili Arnautski, Srpski, Francuski ili nemački, Stari Zavet i istorija islama, Opšta i narodna istorija, Muslimanska i opšta verska istorija, Siejrinebi (Muhamedov život), Logika (mantik), Filozofija, Matematika, Prirodne nauke, Zemljopis, Kozmologija, Fizika, Hemija, Higijena, 41
Hajrudin Ćurić, Školske prilike muslimana u BiH, 1800-1878, Bograd, 1965, 154 Kulturne bilješke, Školstvo u Turskoj, Biser, br. 5 i 6, 94-96, str. 95 43 Ibid. 44 Ibid. 45 Šerbo Rastoder, Bošnjaci/Muslimani Crne Gore između prošlosti i saašnjosti, Almanah, Podgorica, 2010, 193 46 ibidem 47 Arhiv Jugoslavije (Ministarstvo prosvete Kraljevine Jugoslavije), 66-494-799, Pravila Velike Medese Kralja Aleksandra, član 1 42
Crtanje i kaligrafija, ustrojstvo naše države, Građanski zakon i Građanski postupak, Kazneni zakon i kazneni postupak, Šerijatski parbeni postupak i muslimanska verska organizacija, te gimnastika...“48 Nastavni jezik je bio službeni državni jezik (član 6). Vjerske predmete predavali su teolozi, ostale predmete svjetovni nastavnici, ali prednost su imali pedagozi islamske vjere (član 7). U osmom članu izričito se određuje da direktor mora biti islamske vjere.
Nastavni planovi koje je tadašnji Ulema Medžlis dostavio Vakufsko-mearifskoj direkciji predviđaju da predmeti za daru-l-muallimin, niže medrese i mektebe budu sljedeći: fiqh-i ’usūli fiqh, ’ahlāq, ´ilm-i kalām, sirat an-nabī, arapski, turski, mantiq, tafsīr i hadit, nasledno pravo (farā’id), srpskohrvatski jezik, istorija, geografija, fizika i hemija, matematika, pedagogija, ustrojstvo našeg društva i vjersko zakonodavstvo, higijena, i gimnastika49.
Prema nastavnoj osnovi za mektebe, odobrenoj 7.10.1939. od strane Ministarstva prosvete, u prvom razredu nabrojani su sljedeći predmeti: pripremna nastava, arapsko pismo, akaid, ibadat, ahlak, učenje napamet, da bi u drugom razredu bili dodati arebica i čitanje Kur’ana. Od udžbenika napominje se upotreba početnica S. Abdića i Mali Ilmihal, dok je obrada preostalih predmeta „iz usta muallima“50
48
Arhiv Jugoslavije (Ministarstvo prosvete Kraljevine Jugoslavije), 66-494-799, Pravila Velike Medrese Kralja Aleksandra 49 Arhiv Jugoslavije (Ministarstvo prosvete Kraljevine Jugoslavije), 66-496-800 50 Arhiv Jugoslavije (Ministarstvo prosvete Kraljevine Jugoslavije), 66-496-800
U svim crnogorskim školama „marta 1946 odlučeno je da se ukine vjerska nastava“, je su tadašnje komunističke vlasti „isključivale bilo kakvo teološko mišljenje koje bi moglo uticati na oblikovanje svijesti učenika“51 Među pregledanom građom u pomenutim fondovima registrovali smo sljedeću, najčešće korištenu i u najvećem broju u muzejskim i arhivskim fondovima Crne Gore sačuvanu školsku literaturu: VJERSKA LITERATURA: 1. Multaqā l-`abḥur `Ibrāhīma Ḥalabīja (udžbenik o obredoslovlju i šerijatskom pravu) 2. Šarḥi Elfāẓ-i kufr (Komentar risali o bogohulnim riječima) Badra Rašīda, 3. Nuzhat an-naẓar – Šarḥ nuhbat al-fikr (Kratko djelo o teoriji hadisa s komentarom) Šihābaddīna `Aḥmada ´Alī ibn al-Ḥağar al-´Asqalānīja 4. Riyāḍ aṭ-ṭālibīn fī šarḥ al-i-sti´ād wa al-basmala (Rasprava o tumačenju “istiaze” i “besmele” autora Ğalāladdīna as-Suyūtị̄ja), 5. at-Tariqa al-Muḥammadiyya 6. Risale-i Birgivi 7. Din-i islami 8. Tuhfat al-`islām (udžbenik pisan arebicom) 9. Multaqā al-`abhur 10. Sveto pismo 11. Ilm-i hal 12. Halebi sagir 13. Halebi kebir 14. Tariqa-ti muhammediyye 15. Kitab-i muhamediyye 16. Mevlud
51
Šerbo Rastoder, Bošnjaci/Muslimani Crne Gore između prošlosti i saašnjosti, Almanah, Podgorica, 2010, 194
52
اﻟﻤﺼﺤﻒ
Mevlud pisan arebicom53
درﻳﻜﺘﺎ ﺷﺮﺣﻲ, štampa, tvrdi povez, turski, 1314 h.54
52
Arhiv Odbora islamske zajednice u Baru – rukopisna zbirka, rukopis br. 26 Fond Arhiva Husein-pašine džamije 54 Zavičajni muzej – Pljevlja, orijentalna zbirka (br. 55) 53
Birgivi, turski, rukopis, tvrdi povez55
56
اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ اﻟﻤﺤﻤﺪﻳﺔ
Tadžvid, turski, štampa, bez korica, 1309. h.57 PEDAGOŠKA LITERATURA 17. Gulistan – djelo odgojnog karaktera (stihovi na persijskom jeziku) 18. Literatura o porodičnim odnosima 19. Wazā`if-i `atfāl 20. Risale-i ahlak 21. Šarh ta´līm al-muta´allim 22. ´Ilmi ahlak 55
Ibid. (br. 75) Arhiv Odbora islamske zajednice u Baru – rukopisna zbirka, rukopis br. 9 57 Državni arhiv Crne Gore – Arhivsko odjeljenje Berane 56
23. Malumat medeniyye ve ahlakiyya 24. Idare-i beytiyye
آﺘﺎب آﻠﺴﺘﺎن, štampa, kartonski povez, persijski58 LITERATURA IZ OBLASTI ŠERIJATSKOG PRAVA I PRAVA UOPŠTE 25. Ḥāšiya ´alā šarḥ ´Iṣāmaddīn li risālat as-Samarqandī f̣ī al-i-stirā´a (Glosa na ´Iṣāmaddīnov komentar Samarqandījeve rasprave o upotrebi riječi u prenesenom značenju, autor: `Ismā´īl ibn Ḥ. Sinān as-Siwāsī). 26. al-Fatāwī al-´adliyya (Šerijatske decizije na arapskom jeziku Rasūla ibn Ṣāliḥa ´Aydīnīja), 27. Kitāb al-ḥudūd wa al-`aḥkām (Knjiga kazni i odluka šejha ´Alīja ibn Mağdūdīja ašŠahwardīja al-Bistāmīja na arapskom jeziku), 28. Malğa` al-quḍāt ´inda ta´āruḍ al-bayyināt (Djelo o postupku šerijatskog suda u slučajevima kontradiktornih odluka autora Ġanama ibn Muḥammada al-Baġdādīja na arapskom jeziku), 29. Wiqāyat ar-riwāya fī masā`il al-hidāya (udžbenik, komentar djela iz šerijatskog prava na arapskom jeziku autora Burhānaddīna Ṣadra aš-Šarī´ja), 30. al-Farā`iḍ (Djelo o nasljednom pravu na arapskom jeziku nepoznatog autora) 31. Ma´lūmāt qānūniyya 32. Dustur
Fragment nasljednog šerijatskog prava, arapski, rukopis59 58 59
Zavičajni muzej – Pljevlja, orijentalna zbirka (br. 5) Fond Arhivskog odjeljenja - Berane
LITERATURA IZ OBLASTI FILOLOGIJE 33. Maraḥ al-`arwāḥ (Gramatika arapskog jezika) `Aḥ̣mada Dunquza. 34. al-Muqaddima fī at-taṣrīf (Uvod u morfologiju arapskog jezika)´Izaddina ´Abdalwahhāba ibn `Ibrāhīma ibn ´Abdalwahhāba az-Zunğāniya 35. Ṭablāwījev spjev na arapskom jeziku o metonimiji s komentarom - Manẓūmat at-Ṭablāwī fī al-i-sti´āra wa šarḥu-hā. 36. Šarḥ ar-risāla al-´aḍudiyya fī al-waḍ´ (Kraća rasprava o etimologiji riječi u arapskom jeziku ´Adudaddīna ´Abdaraḥmāna ibn `Aḥmada al-`Īğīja), 37. ar-Risāla al-waḍ´iyya al-´aḍudiyya (Rasprava o etimologiji riječi ´Aḍ̣udaddīna ´Abdaraḥmāna ibn `Aḥmada al-`Īğīja), 38. Farā`id al-fawā`id li taḥ̣qīq ma´ānī al-i-sti´āra (Rasprava o upotrebi riječi u prenesenom značenju koju je napisao `Abū l-Qāsim Samarqandī al-Laytī), 39. Šarḥ ´alā risālat al-i-sti´āra (Komentar rasprave o upotrebi riječi u prenesenom značenju autora ´Iṣāmaddīna `Ibrāhīma ibn Maḥmūda ibn ´Arabšāha al-`Isfarā`inīja), 40. Šarḥ talhīṣ al-miftāḥ fī al-ma´ānī wa al-bayān (Komentar djela iz stilistike i retorike na arapskom jeziku autora Sa´dadīna at-Taftazānīja) 41. Tuḥfe-i Šāhidī (Šāhidījev rječnik) 42. Hediye el-ihvān fī šerḥi subḥa-i sibyān Muḥammada Nağība (arapsko-turski rječnik) 43. al-´Awāmil al-ğadīda (Birgivijevo djelo o agensima u sintaksi arapskog jezika), 44. Udžbenici osmanskog jezika 45. Tabṣira aṭ-ṭullāb fī ´ilm al-`i´rāb 46. Marāh (gramatika arapskog jezika) 47. Maqsūd (obrada konjugacije arapskih glagola) 48. `Amtila (primjeri konjugacije arapskih glagola) 49. Binā` (obrada konjugacije arapskih glagola) 50. Lisan-i osmani 51. Durrijekta 52. Musahhihi durrijekta 53. al-`Izhār 54. Kāafiya 55. Muhtār as-sihāh 56. ´Izzī 57. Sarf-i cumlasi 58. Kavaidi farisiyye 59. Sarf-i osmani 60. Durriyekta šarhi 61. Tuhfat al-´awamil 62. ´Awamil 63. Bukvari 64. Krk sual 65. Nahvi osmani 66. `Ahtarī kabīr 67. Sarf cumlasi 68. Sunbulistan
Arapsko-turski rječnik, bez početnog dijela, kožni povez (oštećen), 1110. h.60
ﻟﺴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺻﺮف وﻧﺤﻮ, štampa, tvrdi povez, turski, 1328 h.61
درﻳﻜﺘﺎ ﺷﺮﺣﻲ, štampa, tvrdi povez, turski, 1314 h.62 60 61
Arivsko odbora islamske zajednice u Bijelom Polju (br. 1) Ibid. (br. 3)
Fragmenti arebičkog bukvara63
Zbirka primjera književnih formi, tvrdi povez, persijski, arapski64
V. Šekspir: Romeo i Julija, prevod, turski65 62
Zavičajni muzej – Pljevlja, orijentalna zbirka (br. 55) Fond Arhiva Husein-pašine džamije 64 Ibid. (br. 100) 63
ISTORIJA 69. Tarih-i osmani 70. Fazlaka-i tarih-i osmani 71. Islām ta`rīh ī 72. Ta`rīh-i islam 73. Opšta istorija
MATEMATIKA 74. al-Lum´a al-yasīra fī 'ilm al-ḥisāb (Mala luča iz aritmetike)66 Aḥmada ibn Muḥammada alFarādīja, 75. Hisab Kitabi 76. Zubdat al-handasa 77. Logaritma-i cadavili 78. Muhtasar-i hisab 79. Mukmi-li ilm-i hisab 80. Talim-i hisab
( زﺑﺪة اﻟﻬﻨﺪﺳﺔosnovi geometrije), štampa, tvrdi povez, turski67
65
Fond Arhiva Husein-pašine džamije Hazim Šabanović, ibid, 469 67 Zavičajni muzej – Pljevlja , orijentalna zbirka (br. 35) 66
ﻟﻐﺎرﺗﻤﻪ ﺟﺪاوﻟﻲ, štampa, tvrdi povez, turski, 1311. h.68 BOTANIKA 81. Ilm-i nebatat
Botanika69 GEOGRAFIJA 82. Udžbenici geografije na turskom jeziku LOGIKA
68 69
Zavičajni muzej – Pljevlja, orijentalna zbirka (br.47) Ibid.
( ﺷﺮح ﺷﺮﻳﻒ ﻟﻠﺴﻴﺪ ﻋﻀﺪ اﻟﻤﻠﺔ واﻟﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻻﺟﻲIdžijev komentar, obredoslovno djelo), štampa, kožni povez, arapski, bivši vlasnik: Muhamed Vehbi – efendija70
HIGIJENA 83. Literatura o zdravstvenoj higijeni vojnika ADMINISTRATIVNA PREPISKA
Udžbenik korespondencije i francusko-turski rječnik trgovačkih termina, štampa, Istanbul 1304. g.71 EKONOMIJA 84. Ilm-i iktisad 85. Kavaid-i muamelati ticariyye 86. Ṣakk, priručnik za pisanje i sastavljanje službenih akata autora Nu´māna Tabbāgzādea
70 71
Zavičajni muzej – Pljevlja, orijentalna zbirka Fond Arhivskog odjeljenja - Berane
( ﻋﻠﻢ اﻗﺘﺼﺎدekonomija), štampa, tvrdi povez, turski72 ŠTAMPA
( ﻣﺼﻮر ﺗﺮﻗﻲzbirka uvezanih turskih novina), štampa, tvrdi povez73 Zaključak: U islamskom društvu objedinjenost vjere i države predstavljena je monolitnim sistemom različitih segmenata duhovnog i sekularnog, tako da je u svom širokom prostiranju vijekovima predstavljalo političku i kulturnu cjelinu. I pored miješanja tradicionalnih lokalnih uticaja, opštepoznati i uniformni elementi oblikovali su se kao zajednički imenitelj prepoznatljivog i ujednačenog civilizacijskog organizma. Pojavom islama nacionalnost pripadnika islamske zajednice vrlo brzo je potisnuta u drugi plan. Jezik Kur'ana je arapski jezik i istovremeno prvi i osnovni medij islamske civilizacije. Bilježenje Božje Objave omogućilo je arapskom pismu sticanje posebnog ugleda, dok je hattat (kaligraf) dobio uzvišeni i cijenjeni umjetnički zadatak. Pisana riječ u društvu privrženom orijentalno-islamskoj tradiciji imala je vrlo često simboličnu ulogu, budući da su Kur'an i poruka sadržana u njemu imali neprikosnoveno mjesto i važnost u duhovnom i svakodnevnom životu. Ova uloga bila je utoliko izraženija ukoliko je kao riječ na nekom od klasičnih jezika islamskog orijenta bila praktikovana u zemljama u kojima se tim jezicima nije govorilo. Tada je pisana riječ bila znak pripadanja svekolikom islamskom svijetu i 72 73
Zavičajni muzej – Pljevlja, orijentalna zbirka (br. 32) Zavičajni muzej – Pljevlja, orijentalna zbirka (br. 2)
svjedočanstvo nenarušenog kulturnog jedinstva. Rukopisi na orijentalnim jezicima u Crnoj Gori, kao i na prostorima koji su u neposrednom okruženju bili pod osmanskom vlašću, nastajali su kao rezultat bavljenja domaćih ljudi, ili u okviru redovnih školskih obaveza, ili kao poseban izraz ljubavi obrazovanih ljubavi prema pisanoj riječi, s potrebom da vrijedna dostignuća orijentalnoislamske pismenosti dobiju na pristupačnosti i afirmaciji. Njihova vrijednost može biti procijenjivana bilo na osnovu njihovog značaja kao istorijskih svjedočanstava, bilo na osnovu svih onih elemenata uzetih u obzir prilikom stručnog vrednovanja nekog rukopisa. Za nas, istraživače, ali i zajednicu koja vodi brigu o kulturnom nasljeđu, svoj srazmjerni značaj ima i štampana građa korištena kao udžbenička literatura u tzv. „turskim školama“, budući da različiti nacionalni, vjerski i kulturni elementi imaju jednako mjesto u određenju onoga što podrazumijevaju tekovine crnogorskog nasljeđa. Kao takvi oni moraju dobiti na značaju ukoliko istoriju pismenosti na ovim prostorima uzimamo kao mozaik ravnopravno distribuiranih i potrebnih elemenata.