Przegląd zmian prawa i orzecznictwo w sprawach dotyczących błędów medycznych i odszkodowawczych

Bardzo ważną regulacją prawa do obrony, jaka jest zamieszczona w kodeksie postępowania karnego, jest artykuł 16 tego kodeksu, nakazujący pouczać uczestników postępowania karnego o obowiązkach i uprawnieniach, wprowadzając gwarancje dla stron, skutkiem czego jest zakaz wyciągania negatywnych konsekwencji w wypadku braku lub mylnego pouczenia. Ustawodawca ten obowiązek udzielania uczestnikom postępowania informacji o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach rozciągnął również na wypadki, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi, również i w tym wypadku wprowadzając zakaz wyciągania negatywnych skutków dla stron, przy braku pouczenia. W trakcie postępowania jurysdykcyjnego obowiązek ten spoczywa na sądzie prowadzącym postępowanie.

Odwołać należy się do poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 1 października 2013 roku w sprawie I Kzp /13, gdzie dokonano rozróżnienia terminu „uczestnik postępowania”, odnosząc go między innymi do pełnomocników stron, a także do innych podmiotów profesjonalnych występujących przed organem procesowym.3

Pełną aktualność zachowuje pogląd wyrażony na gruncie kodeksu postępowania karnego z 1969 roku, który niejako wskazuje jak realizować obowiązek, o jakim mowa art. 16 § k.p.k.. Zgodnie z tym poglądem, art. 16 § 2 k.p.k. nie wprowadza bezwzględnego obowiązku informowania uczestników procesu o przysługujących im uprawnieniach, mówiąc, że czynić to należy „w miarę potrzeby”, to jednak organ procesowy nie może takiej potrzeby ustalać w sposób dowolny, ale musi się w tym względzie opierać na kryteriach obiektywnych, to jest przede wszystkim na prawdopodobieństwie nieznajomości swych uprawnień przez daną osobę. 4

Jest to kolejny przykład na to, jak istotne jest doświadczenie organu procesowego w dbaniu o to, jak będzie respektowana zasada lojalności procesowej.

Innym bardzo ważnym uregulowaniem ustawy procesowej, mającym wpływ na realizację prawa do obrony i jednocześnie roli sądu w dokonywaniu oceny tej obrony, jest artykuł 85 § 1 k.p.k. Mówi on o prawie kilku oskarżonych do upoważnienia jednego obrońcy do reprezentowania ich, a rolą sądu jest dbanie, aby ich interesy nie pozostawały w sprzecz-

3 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 1 października 2013 r.

I KZP 6/13; LEX nr 1385916. 4 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1993 r.

II KRN 36/93; LEX nr 20587. ności. W wypadku stwierdzenia takiej sprzeczności, sąd wydaje stosowne postanowienie, „zakreślając oskarżonym termin do ustanowienia innych obrońców”, a w wypadku obrony z urzędu wyznacza innego obrońcę. Postanowienie to podlega zaskarżeniu do sądu wyższej instancji. Sytuacje, kiedy sądy stwierdzają kolizję interesów w obronie kilku oskarżonych przez tego samego obrońcę nie należą do rzadkości.5 W praktyce sprzeczność ta zachodzi najczęściej w wypadkach, kiedy dowody związane z obroną jednego z oskarżonych godzą lub mogą godzić w interesy kolejnego z bronionych przez tego samego obrońcę. Ta kolizja interesów musi być realna i rzeczywista, nie jedynie potencjalna. Szerzej na temat wypadków występowania kolizji wypowiadał się Sąd Najwyższy, który w szeregu judykatów dawał swoiste wskazówki, w jakich wypadkach może dojść do sytuacji opisanej w art. 85 § 2 k.p.k.

Ilekroć wyjaśnienia jednego z oskarżonych lub dowody przezeń powoływane i ich ocena godzą w interes drugiego oskarżonego, pojawia się kolizja interesów, która nie pozwala, aby jeden obrońca bronił obu oskarżonych.6

Wart odnotowania, aczkolwiek kontrowersyjny pogląd co do kolizji interesów oskarżonych, uniemożliwiających reprezentowanie ich przez tego samego obrońcę został zaprezentowany w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach. Sąd ten stwierdził, że w wypadku kolizji interesów oskarżonych bronionych przez tego samego obrońcę wcale nie jest konieczne stwierdzanie przez sąd, że każdego z nich winien bronić inny prawnik. Sąd winien każdorazowo dokonywać szczegółowej analizy etapu na jakim obrońca przystąpił do wykonywania swoich zadań, czy zawsze moment rozpoczęcia obrony jednego z oskarżonych wywołuje kolizje interesów w sprawowaniu obrony innego z nich, co w efekcie może doprowadzić do sytuacji, w której obrońca nie zawsze będzie musiał definitywnie zrezygnować z udziału w procesie. Podkreślenia jednak wymaga, że zwłaszcza w sytuacjach opisanych w tym orzeczeniu, konieczna jest szeroka i dokładnie uzasadniona analiza konkretnego przypadku.7

5 Na przykład wyrok SąduApelacyjnego w Gdańsku w sprawie

IIAka 312/21. 6 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.10.197 1 r., V KRN 375/71. OSNKW 1972/2, poz. 36. 7 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16 czerwca 2010 r. IIAKz 389/10; LEX nr 663655.

Zasygnalizować również należy, iż przysługuje prawo do zaskarżenia decyzji o uznaniu kolizji interesów kilku oskarżonych bronionych przez jednego obrońcę w sytuacji, kiedy następuje to na skutek nie decyzji sądu, lecz w wyniku zarządzenia prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy (art. 85 § 3 k.p.k.)8 .

Doniosłość prawa do obrony, jaka wynika z wcześniej wskazanych aktów prawnych znalazła swoje konsekwencje w artykule 439 § 1 pkt 10 k.p.k., zaliczając naruszenie prawa do obrony do bezwzględnych przyczyn odwoławczych. Zaznaczyć jednak należy, iż uregulowanie to ma zastosowanie jedynie do obrony obligatoryjnej i nie jest interpretowane rozszerzająco.

W tym zakresie warto odwołać się do judykatu Sądu Najwyższego, w którym uznano, że dla stwierdzenia, że wystąpiła bezwzględna przyczyna odwoławcza z art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k., nie wystarczy wskazać, iż w realiach rozpatrywanej sprawy zachodziły przesłanki obrony obligatoryjnej, o jakiej mowa w art. 79 § 2 k.p.k. Obligatoryjność obrony powstaje bowiem dopiero w wyniku sądowego uznania, że oskarżony musi mieć obrońcę. Decydujące znaczenie w tym zakresie ma zatem ocena organu procesowego, a nie subiektywna ocena obrońcy czy stron postępowania9. Pogląd ten zdaje się potwierdzać wcześniej podaną tezę, że gwarancje zachowania prawa do obrony w wielu wypadkach zależą od właściwego doświadczenia sądu i przygotowania jego do prowadzonej rozprawy. Niewątpliwie jednym z elementów realizacji prawa do obrony jest prawo do instancji odwoławczej. Wynika to między innymi z artykułu 78 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, który stanowi, że każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Także artykuł 176 ustęp 1 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej stanowi, iż postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne.

Również zobowiązania międzynarodowe Polski, wynikające z artykułu 14 ustęp 5 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, gdzie stwierdzono, „iż każda osoba skazana za przestępstwo ma prawo odwołania się do sądu wyższej instalacji w celu ponownego rozpatrzenia orzeczenia o winie i karze zgodnie z ustawą” czyni z prawa do

8 Wyrok TK z 28.04.2022 r., SK 54/20, Dz.U. z 2022 r. poz. 958. 9 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2022 r. w sprawie I Ko 45/22; LEX nr 3402277. instancji odwoławczej jedną z fundamentalnych zasad procesu karnego. 10 W tym kontekście warto zwrócić uwagę na uregulowania artykułu 437 i 454 k.p.k., których treść ulegała ewolucji w trakcie obowiązywania kodeksu postępowania karnego.

Obecnie, zgodnie z art. 437 k.p.k. sąd odwoławczy zmienia zaskarżone orzeczenie, orzekając odmiennie co do istoty, lub uchyla je i umarza postępowanie; w innych wypadkach uchyla orzeczenie i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Zgodnie z obowiązującym kodeksem postępowania karnego (art. 454) sąd odwoławczy nie może skazać oskarżonego, który został uniewinniony w pierwszej instancji lub co do którego w pierwszej instancji umorzono postępowanie. Oznacza to, że z formalnego punktu widzenia nic nie stoi na przeszkodzie, aby sąd odwoławczy wymierzył oskarżonemu karę dożywotniego pozbawienia wolności, co może stanowić naruszenie prawa do obrony.

Dla zobrazowania problemu trzeba prześledzić zmianę treści artykułu 454 k.p.k., który pierwotnie brzmiał: § 1. Sąd odwoławczy nie może skazać oskarżonego, który został uniewinniony w pierwszej instancji lub co do którego w pierwszej instancji umorzono lub warunkowo umorzono postępowanie. § 2. Sąd odwoławczy może orzec surowszą karę pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy nie zmienia ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku. § 3. Sąd odwoławczy nie może zaostrzyć kary przez wymierzenie kary 25 lat pozbawienia wolności albo dożywotniego pozbawienia wolności.

Po nowelizacji kodeksu postępowania karnego z dniem 1 lipca 2003 roku, nie wolno było sądowi II instancji zmieniać wyroku poprzez wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności (zmieniony przez art. 1 pkt 186 ustawy z dnia 10 stycznia 2003 r., zmieniającej nin. ustawę z dniem 1 lipca 2003 r.; Dz.U.03.17.155).

Następnie z dniem 1 lipca 2015 roku uchylono § 2 artykułu 454 (Dz.U.2013.1247; zmieniającej nin. ustawę z dniem 1 lipca 2015 r.).

Kolejną nowelizacją kodeksu postępowania karnego z dniem 5 października 2019 roku § 3 uchylony został przez art. 1 pkt 83 lit. b ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. (Dz.U.2019.1694).

10 Nowy Jork.1966.12.19; Dz.U.1977.38.167 z dnia 1977.12.29 Status:Akt obowiązujący Wersja od: 18 czerwca 1977 r.)

Tym samym, zgodnie z obecnym stanem prawnym, w wypadku wymierzenia przez Sąd II instancji kary eliminacyjnej dożywotniego pozbawienia wolności, skazanemu nie przysługuje środek odwoławczy, bowiem nawet skarga kasacyjna w myśl art. 523 § 1 k.p.k. może być wniesiona tylko z powodu uchybień wymienionych w art. 439 k.p.k. lub innego rażącego naruszenia prawa, jeżeli mogło ono mieć istotny wpływ na treść orzeczenia. Kasacja nie może być wniesiona wyłącznie z powodu niewspółmierności kary (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 sierpnia 2020 roku w sprawie IV KK 314/20). Takie uregulowanie artykułu 454 pozostaje z kolei w sprzeczności z cytowanym powyżej artykułem 14 ustęp 5 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.

W tym zakresie odwołać należy się do komentarza Dariusza Świeckiego11 z 2018 roku, gdzie zawarto pogląd, zgodnie z którym „przepis ten powinien być interpretowany w ten sposób, że uprawnienie do zaskarżenia wyroku skazującego dotyczy nie tylko orzeczenia wydanego w pierwszej instancji, lecz także wyroku sądu drugiej instancji, który po raz pierwszy skazał oskarżonego. W świetle tego uregulowania wobec tego wyroku powinno wówczas przysługiwać oskarżonemu prawo do odwołania co do winy i kary. Wobec tego ewentualną rezygnację z zakazu wyrażonego w art. 454 § 1 k.p.k. należałoby rozpatrywać w kategorii naruszenia art. 14 ust. 5 MPPOiP12 .

Wskazane powyżej zobowiązanie międzynarodowe znajduje również swoje odniesienie do uregulowań konstytucyjnych. Odnotować należy, że w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11.03.2003 r. w sprawie SK 8/02, (OTK-A 2003/3, poz. 20) stwierdzono, że standardy dwuinstancyjności zakładają zapewnienie dostępu do sądu II instancji oraz zagwarantowanie odpowiedniej procedury odwoławczej, zapewniającej zachowanie odpowiednich standardów rozpoznawania sprawy.

Trybunał Konstytucyjny nie badał zgodności z Konstytucją artykułu 454 k.p.k., dokonywał jednak tej kontroli co do artykułu 437 § 1 i 2 k.p.k. i uznał, że przepis ten jest zgodny z ustawą zasadniczą, robił to jednak poprzez wzgląd na artykuły

11 Świecki Dariusz (red.), Kodeks postępowania karnego.

Komentarz. Tom II, wyd. IV; Opublikowano: WKP 2018. 12 W Jasiński, Redukcja postępowania..., s. 120; M. Wąsek-Wiaderek, Wybrane aspekty postępowania. odwoławczego..., s. 157; M. Fingas, Orzekanie reformatoryjne..., s. 295;

P. Hofmański, S. Zabłocki, Reguły ne peius..., s. 384 i n.). 41 ustęp 2 i 176 ustęp 1 Konstytucji RP. Stanowisko wyrażone w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 3.07.2009 r. w sprawie SK 46/08 (OTK-A 2009/7, poz. 109) jest konsekwencją ogólniejszej wartości konstytucyjnej, tj. szczególnej ochrony wolności człowieka, co powoduje zaostrzone wymagania w zakresie gwarancji proceduralnych towarzyszących każdemu pozbawieniu wolności. Taką gwarancją w ocenie Trybunału konstytucyjnego jest konieczność poddania każdej decyzji o pozbawieniu wolności, niezależnie od tego, w jakiej postaci to następuje, stosownej sądowej weryfikacji i kontroli (por. postanowienie TK z 9.11.2009 r., S 7/09, OTK-A 2009/10, poz. 154).

Wskazać należy na pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy, zgodnie z którym artykuł 78 Konstytucji RP, kreując gwarancję procesową, wzmacnia sądową ochronę materialnych gwarancji konstytucyjnych przez zwiększenie prawdopodobieństwa ich prawidłowej realizacji w postępowaniach przed organami państwa. Sprzyja on także realizacji prawa do sądu przez to, że nakłada na ustawodawcę obowiązek powołania do życia unormowań, które umożliwiają wyeliminowanie uchybień popełnionych przez sąd I instancji. Przyczynia się w ten sposób do podwyższenia standardu rzetelności postępowań przed organami państwa.

Konstytucyjna gwarancja zaskarżalności, przez wymuszenie istnienia systemu kontroli rozstrzygnięć, pośrednio realizuje także inne cele, którym służy tego rodzaju system. Pozwala on stronom postępowania w większym stopniu zinternalizować niekorzystne dla nich rozstrzygnięcie, zwiększa zaufanie do aparatu państwowego oraz oddziałuje prewencyjnie i stymulująco na rozstrzygnięcia organów niższego szczebla. Należy też podkreślić, że art. 78 Konstytucji RP przyznaje prawo do zaskarżenia każdej ze stron, a termin „strona” w art. 78 ma charakter zbiorczy i obejmuje np. także uczestników cywilnego postępowania nieprocesowego. Uprawniona do kwestionowania orzeczenia lub decyzji wydanej w pierwszej instancji powinna być na równi każda z osób, które mają status strony. Taka redakcja przepisu nawiązuje do art. 32 Konstytucji RP, który na płaszczyźnie procesowej znajduje odzwierciedlenie w powszechnie akceptowanej i utrwalonej zasadzie równości stron w jej formalnym aspekcie, jako równość środków procesowych każdej ze stron.13

13 Postanowienie SN z dnia 21 września 2021 r. w sprawie

I NSNc 78/20; LEX nr 3226430.

Odniesienie reguły ne peius, zawartej w artykule 454 k.p.k. tylko do zakazu skazania oskarżonego, który został uniewinniony w pierwszej instancji lub co do którego w pierwszej instancji umorzono postępowanie, pozostawiając poza tą kontrolą wymierzenie kary eliminacyjnej dożywotniego pozbawienia wolności pozostaje w sprzeczności z artykułami 78 i 176 § ustęp 1 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.14

Wykazane skrótowo zależności między prawem do obrony, a należytą kontrolą ze strony sądu realizowania tego prawa wymaga, aby sąd był niezawisły i bezstronny ustanowiony ustawą, o czym mowa w artykule 6 ustęp 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności15 .

Obecnie standardy niezawisłości, bezstronności i sądu ustanowionego zgodnie z ustawą nabierają szczególnego znaczenia, a zakres tych pojęć jest określany zarówno w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Sądu Najwyższego i sądów powszechnych.

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na uchwałę trzech Izb Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2020 roku.

Uchwała ta w punkcie 2 zawierała tezę, zgodnie z którą nienależyta obsada sądu w rozumieniu art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k., albo sprzeczność składu sądu z przepisami prawa w rozumieniu art. 379 pkt 4 k.p.c. zachodzi także wtedy, gdy w składzie sądu bierze udział osoba powołana na urząd sędziego w sądzie powszechnym albo wojskowym na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym przepisami ustawy z 8.12.2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw, jeżeli wadliwość procesu powoływania prowadzi, w konkretnych okolicznościach, do naruszenia standardu niezawisłości i bezstronności w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej oraz art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.16

W dalszej kolejności w orzeczeniach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka określono jakie standardy musi spełniać sąd, aby pozostawały one

14 Patrz wyrok SąduApelacyjnego w Gdańsku w sprawie IIAka 326/21. 15 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Rzym.1950.11.04. Dz.U.1993.61.284 z dnia 1993.07.10. 16 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2020 r. BSA

I-4110-1/20 …; LEX nr 2770251. w zgodzie z artykułem 6 ustęp 1 Konwencji. W wyroku z dnia 22 lipca 2021 roku w sprawie Reczkowicz przeciwko Polsce (skarga nr 43447/19) stwierdzono, że na mocy ustawy zmieniającej z 2017 roku, która pozbawiła sądownictwo prawa do nominowania i wybierania sędziowskich członków KRS – prawa przyznanego mu na mocy poprzednich przepisów i uznanego przez standardy międzynarodowe – władza ustawodawcza i wykonawcza osiągnęły decydujący wpływ na skład KRS Ustawa praktycznie zlikwidowała nie tylko poprzedni system przedstawicielski, ale również gwarancje niezależności sądownictwa w tym zakresie. W efekcie umożliwiło to władzy wykonawczej i ustawodawczej bezpośrednią lub pośrednią ingerencję w procedurę mianowania sędziów, z której to możliwości władze te skorzystały – jak pokazały na przykład okoliczności towarzyszące zatwierdzaniu kandydatów na sędziów do KRS, a pośrednio tą drogą uzyskując wpływ na nominacje sędziowskie dokonywane w oparciu o wskazania Krajowej Rady Sadownictwa.

Chociaż orzeczenie to odnosiło się do prawidłowości powołania Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego, zawierało jednak wskazania dotyczące powoływania sędziów sądów powszechnych, stwierdzające, że sąd w którego składzie zasiada sędzia powołany na skutek wskazania przez Krajową Radę Sądownictwa, ukształtowaną na mocy przepisów, które weszły w życie 17 stycznia 2018 nie jest sądem niezawisłym i niezależnym w rozumieniu artykułu 6 ustęp 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka.

Wskazać należy również na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2022 roku, w której stwierdzono między innymi: – wniosek o wyłączenie ze składu sądu powszechnego osoby powołanej do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym przepisami ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r., nie może być rozpoznawany przez sąd mający w swoim składzie takiego sędziego; w przeciwnym razie dojdzie do sytuacji objętej zakazem nemo iudex in causa sua; – środek odwoławczy zawierający zarzuty dotyczące omawianego uchybienia w procedurze powołania sędziego nie może być rozpoznany przez sąd, w skład którego wchodzi osoba powołana w takiej samej procedurze; – reguły określone w pkt 5 i 6 tej uchwały, dla zachowania przymiotów rzetelnego i sprawiedliwe-