Prawo do obrony w kontekście właściwej obsady sądu – wybrane zagadnienia

Prawo do obrony jest jedną z najważniejszych gwarancji procesowych, jaka w nowoczesnym państwie prawa przysługuje obywatelom.

O doniosłości tego prawa świadczy zagwarantowanie jego w artykule 42 ustęp 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, artykule 6 ustęp 4 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, w artykule 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej.

Sprecyzowanie zasad prawa do obrony szczegółowo uregulowane jest w kodeksie postępowania karnego, który określa w jaki sposób na gruncie polskiego prawa karnego ma być ono realizowane.

Zwrócić uwagę należy na artykuł 79 kodeksu postępowania karnego, określający sytuacje, w których oskarżony musi mieć obrońcę, artykuł 80 k.p.k., ustanawiający przymus adwokacki przed sądem okręgowym, kiedy oskarżonemu zarzucono zbrodnię. W tym ostatnim wypadku wprowadzono obowiązek udziału obrońcy w rozprawie. Na szczególną uwagę zasługuje uregulowanie artykułu 79 § 2 k.p.k., pozostawiający sądowi decyzję o obowiązku obrończym, kiedy uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę.

Trafnie do problemu tego odniósł się Sąd Najwyższy, zauważając, iż decyzja sądu o sięgnięciu po rozwiązanie wynikające z art. 79 § 2 k.p.k. jest arbitralną decyzją sądu, która nie może wynikać jedynie z charakteru sprawy, jej stopnia zawiłości, ewentualnych skomplikowanych problemów prawnych, ale musi zawierać u swoich podstaw swoistą „nieporadność” utrudniającą obronę. Zaznaczyć należy, iż muszą być to okoliczności, które nie będą podlegały obowiązkowej obronie, o jakiej mowa w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 k.p.k. Można sformułować pogląd, że w tym wypadku po stronie sądu konieczne jest odpowiednie doświadczenie i wnikliwa obserwacja zachowania oskarżonego.1

W praktyce sądowej można również spotkać się z sytuacją w której sprawa na etapie postępowania przygotowawczego należy do właściwości sądu rejonowego, w trakcie postępowania przygotowawczego dopuszczono dowód z badań sądowo lekarskich

1 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 grudnia 2021 r. w sprawie III KK 262/21; LEX nr 3327059. i w związku z tym prezes sądu rejonowego wyznaczył oskarżonemu obrońcę z urzędu. W wyniku badań i sporządzonej opinii sądowo – psychiatrycznej biegli stwierdzili, iż podejrzany nie działał w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu oraz kierowania swoim postępowaniem i z uwagi na to, że stan zdrowia psychicznego podejrzanego pozwala na udział w postępowaniu, jego poczytalność nie budzi wątpliwości i może prowadzić swoją obronę w sposób odpowiedzialny i samodzielny, na wniosek prokuratora, zarządzeniem prezesa sądu rejonowego zwolniono wyznaczonego obrońcę z urzędu, uzasadniając to faktem, iż w świetle opinii biegłych psychiatrów udział obrońcy w postępowaniu nie jest obowiązkowy. Akt oskarżenia w sprawie skierowano do sądu rejonowego, który zasadnie stwierdził swoją niewłaściwość i przekazał sprawę do rozpoznania sądowi okręgowemu. Pierwszy termin rozprawy przed sądem okręgowym nie odbył się, bowiem oskarżony w tym czasie przebywał na leczeniu w szpitalu psychiatrycznym. Podczas rozprawy oskarżony wskazał, że leczył się „odwykowo” w szpitalu psychiatrycznym, nie pamiętał od jakiego czasu, a z opinii biegłych psychiatrów wynikało, że oskarżony leczył się od wielu lat psychiatrycznie, jako nieletni był dwa razy w szpitalu psychiatrycznym. Mimo to w sprawie nie wyznaczono obrońcy z urzędu, wydano wyrok, który w wyniku kontroli instancyjnej został uchylony i sprawę przekazano do ponownego rozpoznania z uwagi na naruszenie artykułu 439 § 1 pkt 10 k.p.k. 2 Z pewnością tej sytuacji, która w efekcie doprowadziła do poważnego naruszenia zasady rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie, można byłoby uniknąć, gdyby sąd z należytą uwagą podszedł do zasady wyrażonej w art. 79 § 2 k.p.k.

Zagadnienie to jest również ściśle związane z odpowiednią obsadą sądu, który rozpoznaje poszczególne sprawy, spełnieniem przez sąd wymogu zgodności z art. 6 ust 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka, o czym będzie mowa w dalszej części niniejszego tekstu.

2 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku w sprawie II Aka 12/220 (niepublikowany).