Zasiedzenie przez spadkobiercę udziałów we współwłasności spadkowej nieruchomości, należących do innych spadkobierców. Część 2

Zasiedzenie przez spadkobiercę udziałów we współwłasności spadkowej nieruchomości, należących do innych spadkobierców.

Część 2.

O tym, czy posiadanie udziałów jest samoistne, rozstrzyga stan woli posiadacza ijej uzewnętrznienie, który taką swoją wolę manifestuje jednoznacznymi i czytelnymi zachowaniami1, przez takie czynności faktyczne, które wskazują na samodzielny, rzeczywisty i niezależny od woli innej osoby stan władztwa nad nieruchomością. Świadomość „właścicielska” zasiadującego spadkobiercy lub jej brak, rzutuje zaś tylko na jego dobrą albo złą wiarę i w konsekwencji na długość okresu zasiadywania.2 Sama wiedza decyduje tylko o dobrej lub złej wierze władającego nieruchomością, natomiast wola o charakterze tego władztwa.

Jak już wskazano spadkobierca zasiadujący udziały innych obowiązany jest wykazać, że podejmowane przez niego czynności faktyczne zmierzały bezpośrednio do pozbawienia innych spadkobierców możliwości korzystania z nieruchomości, a w konsekwencji pozbawienia ich własności udziałów, zaś brak elementu wyraźnego kwestionowania uprawnień pozostałych spadkobierców skutkuje niespełnieniem przesłanka zasiedzenia z art. 172 k.c., a to samoistnego posiadania cudzych udziałów.3

Nie należy ograniczać się instytucji zasiedzenia udziałów jedynie na korzyść tylko tych spadkobierców, którzy są znacząco skonfliktowani z innymi spadkobiercami, „bo stanowiłoby to pochwałę pieniactwa. Czym innym jest niekulturalne zachowanie względem innych osób, a czym innym działanie jednoznacznie manifestujące wolę pozbawienie innych osób możliwości władania rzeczą, a w konsekwencji własności nieruchomości. Nie każda taka manifestacja wymaga zachowania niekulturalnego.”4

Nienaruszalność prawa własności stanowi gwarancję konstytucyjną, od której tylko ustawowo wprowadza się odstępstwa, a zasiedzenie jest poważnym wyjątkiem od tej zasady. Dlatego też wszelkie wątpliwości powinny być tłumaczone na korzyść ochrony własności udziałów, a nie na korzyść zasiadującego.5

W przypadku nabycia ułamkowych części nieruchomości przez zasiedzenie, terminy zasiedzenia udziałów poszczególnych spadkobierców mogą być różne. Różnica terminów zasiedzenia może być następstwem takich okoliczności jak: różne terminy

1 Postanowienie SN z dnia 15 września 2011 r., II CSK 25/11 2 Postanowienie SN z dnia 14 lipca 2010 r., V CSK 17/10 3 Por. postanowienie Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. akt:

II Ca 2407/17 4 Postanowienie Sądu Okręgowego w Krakowie, z dnia 7 kwietnia 2016 r.,sygn. akt II Ca 706/15 5 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 października 2003 r., P 3/03, OTK-A 2003 r., Nr 8, poz. 82). rozpoczęcia zasiadywania poszczególnych udziałów, różne terminy upływu zasiedzenia przeciwko poszczególnym współwłaścicielom z uwagi na ich małoletniość (art. 173 k.c.), lub zasiadywanie udziałów między małżonkami,6 istnienie złej wiary przy obejmowaniu posiadania jednego udziału, a dobrej drugiego.

Decydujące znaczenie dla oceny dobrej lub złej wiary posiadacza ma jego świadomość przy obejmowaniu w posiadanie udziału innego spadkobiercy we wspólnym prawie. Jeżeli towarzyszy temu błędne lecz usprawiedliwione okolicznościami przekonanie, że przysługuje mu wykonywane przez niego prawo, to jest posiadaczem w dobrej wierze.7

Uważam jednakże, że dobra wiara przy zasiadywaniu przez spadkobiercę udziałów innych współspadkobierców winna być oceniana szczególnie wnikliwie. Zasiadujący spadkobierca z reguły zna pozostałych spadkobierców i wie do kogo należą udziały w nieruchomości, co jest zazwyczaj wynikiem dziedziczenia udziałów w spadkowej nieruchomości na podstawie ustawy.8

Szczególna sytuacja występuje wówczas gdy wszyscy spadkobiercy są już ujawnieniu w dziale II księgi wieczystej prowadzonej dla spadkowej nieruchomości.

Jak trafnie wskazał Sąd Okręgowy w Gdańsku w wyroku z dnia 28 czerwca 2016 r., specyficzna jest sytuacja, w której posiadacz nieruchomości twierdzi, że włada danym gruntem w dobrej wierze. Co prawda sytuacja tak nie jest wykluczona, ale co do zasady należy uznać ją za wyjątek. /.../ nieruchomości stanowią szczególną kategorię rzeczy, dla której to jest prowadzony powszechny rejestr w postaci ksiąg wieczystych, w których to z kolei ujawnia się prawa związane z tą nieruchomością, w tym przede wszystkim własność. Szczególne znaczenie w tym

6 Por. postanowienie Sądu Okręgowego w Sieradzu z dnia 24 sierpnia 2016 roku, sygn. akt I Ca 328/16, „bieg zasiedzenia przeciwko małżonkowi rozpoczyna się dopiero w chwili ustania albo unieważnienia małżeństwa.” Z art. 175 w zw. z art. 121 pkt 3 k.c. wynika, że bieg zasiedzenia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu między małżonkami – przez czas trwania małżeństwa. Zawieszenie ma charakter wzajemny i dotyczy każdej ze stron. Zasiedzenie przeciwko małżonkowi nie biegnie bez względu na rodzaj ustroju majątkowego, w którym małżonkowie pozostają, a pozostawanie małżonków w faktycznym rozłączeniu nie wyłącza skutków przewidzianych w art. 121 k.c.. 7 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2003 r., IV CK 115/02. 8 Por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1998 r., II

CKN 770/97, który uznał, że nie można przyjąć, aby w dobrej wierze był spadkobierca obejmujący w posiadanie nieruchomość spadkową, w sytuacji gdy wie, że są inni spadkobiercy powołani do dziedziczenia.

kontekście należy przypisać zasadzie jawności ksiąg wieczystych sformułowanej w art. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 707 w zm.). Zgodnie z nią księgi wieczyste są jawne i nie można zasłaniać się nieznajomością wpisów w księdze wieczystej ani wniosków, o których uczyniono w niej wzmiankę. Co prawda zasada ta nie wyłącza expressis verbis zastosowania zasady z art. 7 k.c., jednakże trudno sobie wyobrazić, ażeby prowadziła ona do innego skutku.9

Decydującym momentem dla oceny, czy posiadaczowi należy przypisać dobrą, czy złą wiarę, jest chwila uzyskania przez niego posiadania udziałów innych spadkobierców. Późniejsze zmiany świadomości posiadacza pozostają już bez wpływu na tę ocenę. Obowiązuje tu zasada mala fides superveniens non nocet.10 Dla oceny woli posiadania nieruchomości w określony sposób mogą mieć istotne znaczenie zachowania posiadaczy zarówno w okresie wymaganym do zasiedzenia własności, jak też po jego upływie.11

W przypadku zasiadywania udziału przez współwłaściciela nieruchomości termin, od którego zaczyna biec zasiedzenie liczony jest dopiero od chwili, z którą zasiadający współwłaściciel rozszerzył zakres swojego posiadania ponad realizację uprawnienia do współposiadania i korzystania z całej nieruchomości, jednakże przy zasiedzeniu nieruchomości spadkowej termin ten nie może biec wcześniej niż od dnia otwarcia spadku.

Gdy spadkobierca posiada wyłącznie we własnym imieniu nieruchomość, która była uprzednio w wyłącznym posiadaniu spadkodawcy, bieg zasiedzenia na korzyść tego spadkobiercy rozpoczyna się dopiero z chwilą otwarcia spadku.

Objęcie po otwarciu spadku spadkowej nieruchomości w wyłączne posiadanie samoistne przez kilku spadkobierców, skutkuje tym, że zasiedzenie pozostałych udziałów biegnie samodzielnie na korzyść każdego z nich. W przypadku śmierci jednego ze spadkobierców w okresie zasiadywania, bieg terminów zasiedzenia tak udziału zmarłego spadkobiercy jak i pozostałych udziałów, biegnie na korzyść jego

9 Sygn. akt XV C 1018/14, w składzie: Przewodniczący:

SSO Dorota Kołodziej, Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Gdańsku. 10 Tak np.: Kodeks cywilny. Komentarz, red. dr Konrad Osajda,

Rok wydania: 2016, Wydawnictwo: C.H.Beck, Wydanie: 13, teza 51 lit. b., Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski, Rok wydania: 2015, Wydawnictwo: C.H.Beck, teza 12, Stanisław Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego Księga druga Własność i inne prawa rzeczowe, Wydanie 5, W. PR. LexisNexis, W-wa 2003, s.205-206, teza 21, Zygmunt Konrad Nowakowski w:

System prawa cywilnego, Prawo własności i inne prawa rzeczowe, tom II, Ossolineum 1977, s.335, i inni Autorzy. 11 Tak SN w postanowieniu z dnia 7 stycznia 2009 r., II CSK 405/08). spadkobierców, a nie na korzyść dotychczasowych zasiadujących współwłaścicieli. Tylko jego spadkobiercy będą mogli doliczyć okres jego posiadania.12 Spadkobierca osoby, która zasiadywała udziały w nieruchomości, lecz do chwili śmierci nie nabyła ich przez zasiedzenie, może żądać stwierdzenia zasiedzenia na swoją rzecz z zaliczeniem okresu posiadania spadkodawcy w takiej części, w jakiej po nim dziedziczy.13

Wyrażoną w art. 176 k.c. zasadę doliczania czasu posiadania poprzednika w stosunku do nieruchomości, która była w posiadaniu spadkodawcy, stosuje się na korzyść wszystkich spadkobierców, nie można jej więc stosować jej tylko na korzyść tego z nich, który posiada nieruchomość wyłącznie we własnym imieniu. W takim wypadku bieg zasiedzenia rozpoczyna się dopiero z dniem otwarcia spadku.14

Dla pozostałych zasiadujących spadkobierców ewentualny termin zasiedzenia udziałów zmarłego spadkobiercy, będzie zaś biegł od dnia otwarcia spadku po nim.

Gdy żaden ze spadkobierców nie posiada nieruchomości spadkowej wyłącznie we własnym imieniu, każdy spadkobierca może przy obliczaniu terminu zasiedzenia doliczyć czas posiadania spadkodawcy do czasu swego współposiadania.15

Zasiedzenie tak samych udziałów w spadkowej nieruchomości, jak i zasiedzenie określonej części spadkowej nieruchomości, są wyłączone w przypadku zawarcia przez spadkobierców umowy podziału spadkowej nieruchomości quoad usum, nawet w sposób dorozumiany. Skutkiem takiej umowy jest, że każdy ze spadkobierców pozostaje nadal współposiadaczem całości nieruchomości, ale jednocześnie wyłącznie korzystającym z wydzielonej mu do korzystania części nieruchomości, a więc posiadaczem zależnym wydzielonej umownie części nieruchomości. Sytuacja taka nie może prowadzić do zasiedzenia ani wydzielonych części nieruchomości, ani udziałów innych spadkobierców.16

Fakt, iż początkowo spadkobierca nie był posiadaczem samoistnym udziału, także i w przypadku

12 Pr. wyrok SN z 2 lutego 2017 r., I CSK 260/16 – „otwarcie spadku prowadzi do wwiązania spadkobiercy w tę sytuację, co przede wszystkim oznacza, że jeżeli poprzednik był posiadaczem samoistnym rzeczy, spadkobierca staje się takim posiadaczem i następuje to bez potrzeby faktycznego obejmowania tej rzeczy we władanie, nabywa też wszystkie roszczenia jakie w związku z posiadaniem przysługiwały poprzednikowi, korzysta z domniemań wynikających z posiadania, może doliczać czas posiadania poprzednika, jeżeli posiadanie poprzednika zmierzało do nabycia prawa”. 13 Tak orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 1993 r., sygn. akt II CRN 90/93. 14 Tak: G. Bieniek, S. Rudnicki, Nieruchomości Problematyka prawna, LexisNexis, Warszawa 2005, s. 830. 15 Tak: postanowienie SN z dnia 7 maja 1986 r., III CRN 60/86,

OSNC 1987/9/138. 16 Postanowienie SN z 11 października 2002 r., I CKN 1009/00.

podziału nieruchomości do korzystania, nie eliminuje na przyszłość możliwości zamiany charakteru jego posiadania z zależnego na samoistne. Spadkobierca może przekształcić władanie zależne udziałów innych spadkobierców we władanie całą nieruchomością jak wyłączny jej właściciel. W tym przypadku szczególnie trudnym będzie jednakże wykazanie przez niego samoistnego charakteru posiadania całej nieruchomości, a zwłaszcza wskazanie momentu zamanifestowania na zewnątrz zmiany charakteru posiadania spadkowej nieruchomości, tak osobom trzecim, jak i pozostałym spadkobiercom.

Przy tzw. nieformalnym dziale spadku, który powoduje, że współspadkobiercy stają się posiadaczami samoistnymi wydzielonych im umownie części, zasiedzenie tych wydzielonych umownie części jest możliwe, bo współspadkobiercy dokonując nieformalnego podziału nieruchomości na fizycznie wydzielone części, korzystają z tych części, zgodnie z wolą własną, jak i wolą pozostałych spadkobierców, jak pełnoprawni właściciele. Spadkobiercy osoby, która posiadała samoistnie nieruchomość, lecz do chwili śmierci nie nabyła jej własności mogą w drodze umownego działu spadku (art. 1037 § 1 k.c. w zw. z art. 1038 § 2 k.c.) przenieść nabyte w wyniku dziedziczenia udziały w samoistnym posiadaniu nieruchomości na rzecz jednego ze współspadkobierców, który po otwarciu spadku objął w faktyczne posiadanie całą nieruchomość. Do przeniesienia posiadania nie jest konieczne zachowanie szczególnej formy (art. 1037 § 2 k.c.). Może więc dojść do tego nawet w drodze czynności konkudentnych (art. 60 k.c.). Wówczas, o ile zostały spełnione przesłanki z art. 176 § 1 zd. 2 oraz § 2 k.c. spadkodawca, który nabył udziały w samoistnym posiadaniu nieruchomości od pozostałych spadkobierców, może doliczyć w całości do okresu własnego posiadania, okres posiadania spadkodawcy.17

Przypomnieć się godzi, że w przypadku gdy zasiadujący spadkobierca w dniu w którym następuje zasiedzenie udziałów w spadkowej nieruchomości, pozostaje w związku małżeńskim, zasiedzenie następuje na korzyść obojga małżonków, bowiem w skład majątku wspólnego wchodzą także prawa nabyte w wyniku zasiedzenia. Warunkiem jest zakończenie terminu zasiedzenia w czasie trwania wspólności ustawowej. Bez znaczenia pozostaje zaś początek biegu terminu, a więc czy datuje się on na czas przed zawarciem związku małżeńskiego, czy na okres trwania wspólności. Obojętnym jest i to, że posiadanie samoistne związane było ze spadkową nieruchomością, w której udział przysługiwał tylko jednemu małżonkowi, jako jego majątek osobisty. Jeżeli przesłanki z art. 172 k.c. spełnili oboje małżonkowie, sąd

17 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2019 r.,

I CSK 104/19 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 września 2016 r., IV CSK 691/15. stwierdza nabycie prawa na ich rzecz na zasadach wspólności.18

Na skutek zasiedzenia udziały zasiedziane wejdą w skład majątku wspólnego małżonków, a nieruchomość stanowić będzie: własność jednego małżonka co do udziału nabytego przez niego przez dziedziczenie oraz współwłasność łączną małżonków na zasadach małżeńskiej wspólności majątkowej co do udziałów nabytych w drodze zasiedzenia.

Sprawa o stwierdzenie zasiedzenia udziałów rozpoznawana jest w trybie nieprocesowy i jest to postępowanie samodzielnie.19

Inaczej sytuacja przedstawia się wówczas gdy już jest wszczęta lub zostanie następnie wszczęta sprawa o dział spadku.

Sąd Najwyższy w uchwale Pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 15 grudnia 1969 r.,20 wskazał co następuje:

Stosownie do dyspozycji art. 685 k.p.c. w toku postępowania działowego sąd rozstrzyga spory o to, czy pewien przedmiot należy do spadku. Spadkobierca, który twierdzi że nabył przez zasiedzenie własność nieruchomości stanowiącej poprzednio własność spadkodawcy, może w postępowaniu działowym wystąpić o stwierdzenie zasiedzenia. Zarzut spadkobiercy, że stał się właścicielem takiej nieruchomości na podstawie przepisów o zasiedzeniu, zmierza w istocie do osiągnięcia takiego samego skutku, wobec czego zarzut ten należy traktować jako wniosek o stwierdzenie zasiedzenia i rozpoznać w postępowaniu działowym, jeżeli w tym przedmiocie nie orzeczono już w odrębnym postępowaniu.

Z chwilą wszczęcia postępowania o dział spadku stwierdzenie zasiedzenia przez spadkobiercę nieruchomości spadkowej może nastąpić tylko w tym postępowaniu (art. 684, 685 i 688 k.p.c. w związku z art. 618 par. 2 k.p.c.). Będącą w toku sprawę o stwierdzenie zasiedzenia przekazuje się do dalszego rozpoznania sądowi prowadzącemu postępowanie o dział spadku. Wniosek o stwierdzenie zasiedzenia sąd prowadzący sprawę o dział spadku może rozstrzygnąć bądź w postanowieniu wstępnym (art. 685 k.c.), bądź w sentencji postanowienia działowego. Jeżeli kwestia zasiedzenia jest między uczestnikami sporna, z reguły jest wskazane wydanie postanowienia wstępnego.

18 Por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1978 r. (III

CZP 7/78, OSNC 1978/9/153), własność nieruchomości nabyta przez jednego ze współmałżonków w drodze zasiedzenia wchodzi w skład majątkowej wspólności ustawowej, gdy bieg terminu zasiedzenia zakończył się w czasie trwania wspólności ustawowej. 19 Szerzej Dominika Wetoszka Wniosek o stwierdzenie zasiedzenia w: Prawo cywilne Podręcznik dla aplikantów, Praca zbiorowa, C.H.Beck 2019, s.143-146. 20 III CZP 12/69 – Wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwa rolne, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych rok 1970, Nr 3, poz. 39.

Do sporów wymienionych w art. 618 § 1 k.p.c., tj do sporów o własność należy żądanie stwierdzenia, że jeden ze współwłaścicieli nabył rzecz wspólną lub jej fizycznie wydzieloną część na własność przez zasiedzenie. Żądanie takie należy zgłosić w postępowaniu o zniesienie współwłasności i to pod rygorem art. 618 § 3 k.p.c.. Konieczność rozpoznania wniosku w postępowaniu o dział spadku i zniesienie współwłasności powoduje, że traci on swoją odrębność procesową, wtapiając się w to postępowanie. Za trafnością tego stanowiska przemawia przede wszystkim brzmienie art. 618 k.p.c., którego paragraf pierwszy wyraźnie stanowi, że rozstrzyganie o wymienionych w nich kategoriach sporów odbywa się w postępowaniu o zniesienie współwłasności. /../ następuje więc skomasowanie w jednym postępowaniu i rozstrzygnięcie wzajemnych roszczeń współwłaścicieli w jednej sprawie, pod rygorem utraty możliwości ich późniejszego dochodzenia (art. 618 § 3 k.p.c.). /.../ Niezależnie bowiem od tego, co jest przedmiotem decyzji jurysdyk.c.yjnej, rozstrzygnięcie zapada w sprawie o zniesienie współwłasności.21

Spadkobierca, któremu przysługują udziały w spadkowej nieruchomości, ma prawo podjęcia obrończych działań faktycznych i prawnych dla niedopuszczenia do utraty własność udziałów na skutek ich zasiedzenia przez innego spadkobiercę.

Sam wniosek spadkobiercy o stwierdzenie nabycia spadku nie przerywa biegu zasiedzenia w stosunku do spadkobiercy, który jest posiadaczem nieruchomości należącej do spadku

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 8 lipca 1960 r.22, wyjaśnił, że przerwę przedawnienia może wywołać tylko ak.c.ja zaczepna, nie wystarcza natomiast do osiągnięcia tego celu zgłoszenie zarzutów w postępowaniu wszczętym na wniosek innej osoby. Przerwę biegu zasiedzenia może wywołać tylko taka

21 Por. postanowienie Sądu Najwyższego z 26 marca 2002 r., IV

CKN 38/01. 22 2 CR 182/60 (OSN 1961, poz. 83). ak.c.ja zaczepna, która zmierza do przerwy (ustania) tego posiadania. Nie przerywa biegu zasiedzenia np. powództwo o ustalenie prawa własności.23

Wniosek spadkobiercy o stwierdzenie praw do spadku nie jest czynnością przedsięwziętą bezpośrednio w celu spowodowania przerwy (utraty) posiadania ze strony spadkobiercy, który jest samoistnym posiadaczem nieruchomości należącej do spadku.

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 29 kwietnia 1966 r.24, wyjaśnił, że w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd nie może się zajmować w ogóle zagadnieniem zasiedzenia, gdyż w tym postępowaniu chodzi o ustalenie kręgu uprawnionych do spadku spadkobierców, z udziałem których dopiero mogą być rozpoznane wszelkie spory o własność przedmiotu wchodzącego w skład spadku.25

Bieg zasiedzenia przerywa natomiast wniosek o dział spadku, wszczynający postępowanie z udziałem zasiadującego spadkobiercy.

W postanowieniu o dziale spadku sąd może wszak nakazać spadkobiercy, który włada nieruchomością w całości lub części, wydanie jej temu spadkobiercy, któremu przypada ona w wyniku działu (art. 688 w związku z art. 624 k.p.c.). Postępowanie o dział spadku może zatem doprowadzić do utraty posiadania ze strony dotychczasowego posiadacza, tym samym wniosek spadkobiercy, który nie jest posiadaczem lub jest tylko posiadaczem innej części nieruchomości objętej spadkiem, należy uznać za czynność przerywającą zasiedzenie.26

Bieg zasiedzenie przerywają też czynności alternatywne, a to wszczęcie mediacji czy zawezwanie do próby ugodowej.

Adw. Andrzej Koziołkiewicz

23 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2017 r.,

IV CSK 303/16, gdzie SN wskazał, że chodzi o wniesienie powództwa lub wniosku, skierowanego przeciwko posiadaczowi, na rzecz którego biegnie termin zasiedzenia, mający na celu bezpośrednio pozbawienie go posiadania rzeczy i odzyskania posiadania przez właściciela. 24 III CZP 46/68. 25 Szerzej: Andrzej Koziołkiewicz Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku w: op. cit. w przypisie 41, s. 192-196. 26 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 1968 r., III

CZP 46/68, OSNCP 1969 nr 4, poz. 62, por. też Andrzej Koziołkiewicz Wniosek o dział spadku w: op. cit s. 204 -205