OPZIJ Februari Maart 2021 by MIMM

OPZIJ GLOPINIE – FEMINISME 4.0

feb /maart 2021 • 50 ste JAARGANG • € 6 ,99

DOSSIER verkiezingen

’21

met onder andere

RENSKE LEĲTEN FEMKE MEREL VAN KOOTEN

& Aspirant-Kamerleden over hun ambities

ONZE STEMWĲZER HET UIT-DE-SCHADUW KABINET (wij kunnen wél vrouwen vinden)

Lilianne Ploumen

‘Ik heb echt bondgenoten nodig’

10 jaar na de Arabische Lente

IJSKOUDE WINTER

SINAN CAN

‘Mĳn moeder schaakte mĳn vader’

MOORD IN DE RECHTSZAAL

MARIANNE BACHMEIER

NEEM NU EEN ABONNEMENT VOOR

Editorial Marianne Verhoeven

TOL

ENAAR

TWEE JAAR

en ontvang een sjaal van Sjaalmania ter waarde van €89,95 CADEAU!

12x OPZĲ + SJAAL V OOR

€ 83,50 Materiaal: 8% kasjmier, 47% merino wol, 30% viscose, 15% polyamide

Keuze uit deze twee kleuren. Wil je meer kleur? Kijk en koop er dan zelf een bij sjaalmania.nl

GA NAAR OPZĲ.NL Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. De eenmalige bezorgkosten bedragen €4,95. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (12 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon.

Karakterdingetje

et thema van ons vorige nummer was HOOP, en nu, twee maanden later, zijn er gelukkig een aantal hoopvolle dingen gepasseerd. In Amerika, waar met een nieuwe president en vooral vice-president geen dagelijkse stroom nieuwe alternative facts de wereld in wordt geslingerd. Er kwam een aantal vaccins beschikbaar, die – ondanks hobbels in het productieproces – ons leven weer op de rit moeten krijgen. Scholen gaan weer open en de avondklok mag eraf. Nu nog allemaal naar de kapper, zodat we straks gevaccineerd en wel weer met z’n allen op een terras kunnen zitten. En de boosheid verdwenen is. Want die avondklok, hoewel die in de praktijk wel meeviel, deed toch de deur dicht. Ik liep zelf op een van de eerste avonden onder deze klok naar een vriendin die die dag jarig was. En hoewel ik vast van plan was om de attenties aan de deur af te geven, ging ik – het was eigenlijk geen verrassing – toch even naar binnen. Dat mocht, want ik was die dag de eerste bezoeker. Na maar één glaasje wijn werd ik gemaand weg te gaan, omdat het nog bijna een halfuur lopen was terug naar huis. Ik liep bijna te rennen. En terwijl ik op slag van negen m’n eigen voordeur alweer kon zien, ging m’n telefoon. Een ongeruste zoon. Er was niks aan de hand, één minuutje te laat maar, en toch voelden we allemaal de stress. Opeens wist ik waar me dat aan deed denken: als ik – best lang geleden – van mijn vader om twaalf uur thuis moest zijn van een schoolfeestje. Dan ging je net iets te laat weg (‘Iedereen mag later thuiskomen dan ik!’). En dan keihard naar huis ﬁetsen, waar m’n vader met de krant voor z’n neus op me zat te wachten. Dat

gevoel dus. Het verschil is trouwens dat er nu wel een sanctie op staat. Toen niet, maar gehoorzaam als ik was, haalde ik het altijd. Nee, dan mijn drie jaar jongere broer(tje). Die mocht natuurlijk sowieso al twee uur later thuiskomen dan ik. En stoorde zich ook daar niet aan. Maar kwam rustig om vijf uur ’s nachts thuis. Als nota bene ík hem dan de volgende dag vroeg waarom hij dat deed, ‘want papa kan niet slapen, die wacht tot je thuis bent’, reageerde hij laconiek: “Moet hij weten. Hij mag van mij naar bed.” Een wonderlijk verschil tussen een jongen en een meisje? Of een karakterdingetje dat ik later wel heb ingehaald? Wat we in ieder geval aan het inhalen zijn in Nederland is het aantal vrouwelijke lijsttrekkers dat het premierschap ambieert. Mág het een keertje, nadat al zo veel landen ons zijn voorgegaan, en met klinkend resultaat! We hebben dan ook met veel plezier aan ons verkiezingsdossier gewerkt. Dus wat er ook gebeurt, we gaan de zeventiende maart allemaal stemmen. En natuurlijk op een vrouw! O OPZIJ 2021

Verkiezingsdossier ‘21

16 17 24 27 28 31 32 35 41 49

Aspirant-Kamerlid Hülya Kat Verkiezingsanalyse Renske leĳten Aspirant-Kamerlid Queeny Rajkowski Femke Merel van Kooten Aspirant-Kamerlid Natasha Mohamed-Hoesein Uit-de-schaduwkabinet Aspirant-Kamerlid Hanneke van der Werf Aspirant-Kamerlid Mikal Tseggai Aspirant-Kamerlid Senna Maatoug

Maatschappij & Wetenschap

DE KLOOF Milou Deelen en Barbara van Beukering

ZUSTERSCHAP Sioejeng Tsao

MAN OVER VROUW Sinan Can

Kunst & Cultuur 74

INTERVIEW Abigail Dean

Boeken

TV Het zaad van Karbaat

Kopstoot

Say What?! Opmerkelijk nieuws

UITGELICHT Annette Bening

Musea

MAATSCHAPPIJ Marianne Bachmeier

De Reismeiden KATWIJK AAN ZEE

BUITENLAND 10 jaar na de Arabische Lente

Columns

MAATSCHAPPIJ Jojanneke in/uit de prostitutie

GEZONDHEID Vrouwspeciﬁeke zorg online

Mensen 10

10 16

COVERINTERVIEW Lilianne Ploumen

03 15 67 72 98

Editorial Sheila Sitalsing Etchica Voorn Asha ten Broeke Carin Gaemers

Service 02 06

Abonnee worden Colofon OPZIJ 2019

OPZI

Colofon/Uitgelicht

Redactieadres Witte Singel 103 2313 AA Leiden redactie@opzij.nl

KOPSTOOT

G LO P I N I E − F E M I N I S M E 4 . 0

feb/ma a r t 2021 • 50ste ja a rga ng • € 6,99

Hoofdredacteur Marianne Verhoeven Editor at large Alies Pegtel Art director Emmely Pardon

Achter de schermen

Eindredacteur Felix Huygen Medewerkers Lisette Alberti, Faïrouz Ben Salah, Irene Berbee, Jojanneke van den Berge, Barbara van Beukering, Asha ten Broeke, Corbino, Milou Deelen, Carin Gaemers, Nina Klaassen, Noémi Prent, De Reismeiden, Marije van Rest, Sheila Sitalsing, Fieke Tissink, Paul Tolenaar, Etchica Voorn, Renate van der Zee. Uitgever Hans van Brussel Distributie Betapress Druk HaboDaCosta COPYRIGHT Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever. ABONNEMENTEN Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven, per post Perfect Groep B.V., Inzake OPZIJ, Karel Doormanweg 41, 3115 JD Schiedam. Of per email naar abonnementen@opzij.nl. PERSOONSGEGEVENS We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnement-enadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement. KLANTENSERVICE Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost € 41,50 voor 6 nummers. 6

Natuurlijk houden wij ons bij OPZIJ aan de richtlijnen en zoomen we ons een ongeluk. Dus helaas geen fijne fijne foto’s van ontmoetingen achter de schermen. Vandaar een ouwetje: want we spreken Lilianne Ploumen niet voor het eerst. In Kenia waren we vier jaar geleden getuige van haar pionierswerk in Kenia voor SheDecides.

En daar ging Wiebes, de zoveelste vertrekkende minister. Z’n bomvolle rugzak met onopgeloste pijndossiers van zich afwerpend. Perspectief heeft híj niet nodig. OPZIJ 2021

SAY WHAT?!

8 maart 2021

Internationale Vrouwendag in tĳden van corona Op 8 maart 2021 is het weer zover: Internationale Vrouwendag. De kans op een fysieke vrouwenmars en andere grootschalige evenementen zal dit jaar klein zijn. Gelukkig valt er vanuit thuis ook genoeg te beleven op feministisch gebied. OPZIJ helpt je vast een eindje op weg, maar hou voor meer initiatieven onze website in de gaten. opzij.nl

Hou voor het actuele nieuws opzij.nl in de gaten en abonneer je op onze nieuwsbrief.

COVID-mode

Verbijstering en de slappe lach troffen ons bij een nieuwsbrief van ZARA, waarin de nieuwe einde wintercollectie werd aangeprezen. Die overigens geheel aansluit op de etalages van de helaas nog gesloten modewinkels en de online presenterende modemerken. Goed, als je de hele dag thuiszit, is de neiging wat te verslonzen aanwezig. Maar wat we nu zien is Ma Flodder voorbij. Van hele betaalbare rekbare huispakken, tot de meer modieuze – lees duurdere – joggingpakken. Wij kregen spontaan zin in heerlijke zomerjurkjes.

Oud maar goud

“Waarom wordt er nooit gevraagd waarom we niet kwader zijn?” Even terug naar 2020, toen we nog wel de straat op mochten voor de rechten van vrouwen en andere minderheden. Op het Museumplein in Amsterdam gaf mediacriticus Madeleijn van den Nieuwenhuizen (ook wel bekend als @Zeikschrift) een vlammende speech. Internationale Vrouwendag 2021 is de perfecte gelegenheid om deze speech nog eens terug te luisteren onder het genot van een kop kofﬁe of thee. De volledige tekst van de speech heeft Van den Nieuwenhuizen gepubliceerd op haar persoonlijke website: madeleijn.nl/toespraken.

Amanda Gorman- Heuvel op

De 23-jarige dichter Amanda Gorman worstelde met het afmaken van het gedicht The Hill We Climb. Ze was bang dat ze de monumentale taak niet aankon: het schrijven van een gedicht over nationale eenheid om op te dragen bij de inauguratie van president Joseph R. Biden jr. Gorman slaagde erin om een paar regels per dag te schrijven en was ongeveer halverwege het gedicht op 6 januari, toen pro-Trump relschoppers de zalen van het Congres binnenstormden. Ze bleef tot diep in de nacht wakker en maakte het gedicht af, waarbij ze verzen toevoegde over de apocalyptische scène die zich die dag in het Capitool afspeelde. Haar verpletterende voordracht werd wereldnieuws en bracht hoop. En met Amanda gaat het goed. Bovendien heeft een internationaal modellenbureau haar in de gelederen opgenomen.

Online Filmfestival

Corona of niet, het Internationaal Filmfestival Assen (IFA) | Vrouw & Film gaat gewoon door. De 41ste editie vindt weliswaar geheel online plaats, maar dat mag de pret niet drukken. De organisatie belooft een ijzersterke programmering, vol met films waarin vrouwen voor en achter de camera centraal staan. Artistiek leider en IFA-programmeur Henriëtte Poelman zal binnenkort de openingsfilm bekendmaken. Kun jij niet wachten? Houd de website van filmfestivalassen.nl goed in de gaten. Op de website zal ook extra inspiratie en uitgebreide achtergrondinformatie gepubliceerd worden.

Chapeau (ehh badmuts) voor de dames

Na in 2012 en 2016 op een haar de kwaliﬁcatie te hebben gemist, is het nu wel gelukt voor de waterpolo dames. In een wedstrijd tegen Griekenland wonnen ze glansrijk met 7-3 en stelden ze hun tickets naar Japan veilig – want we gaan er nog steeds van uit dat de Spelen deze zomer gewoon doorgaan. Nou ja, gewoon…

Schrĳven voor Kamala Wie maakt het tweede kwartet vol?

Met de recente verkiezing van Kaja Kallas tot premier van Estland lijkt het er zo langzamerhand op dat een vrouwelijke premier in Europa gemeengoed wordt. Want met Duitsland, Denemarken, Ierland, Noorwegen, Finland, Litouwen en IJsland waren er al zeven landen binnen. Wij zeggen: goed voorbeeld doet goed volgen. We hebben tenslotte genoeg vrouwelijke lijsttrekkers om uit te kiezen op 17 maart. En hoe dan ook; stem op een vrouw blijft ons devies.

Ben jij handig met de pen (of op het toetsenbord)? Doe dan mee met de Speech Battle van De Balie. Die staat dit jaar namelijk geheel in het teken van Internationale Vrouwendag. Stel je eens voor: 8 maart 2022. De Amerikaanse president Joe Biden is wegens gezondheidsproblemen afgetreden en Kamala Harris is daarom beëdigd als eerste vrouwelijke president van de Verenigde Staten. Verplaats je in Kamala Harris en schrijf haar vlammende speech in maximaal 1000 woorden. Het thema van haar speech is: Is het nog nodig om op 8 maart Internationale Vrouwendag te vieren? Meer informatie vind je op debalie.nl

Inzamelactie

Den Haag viert Internationale Vrouwendag op eigen wijze. Dat doet de stad door minstens honderd vrouwen in de maatschappelijke opvang in het zonnetje te zetten. Hoe dat er dit jaar uit gaat zien is door de coronacrisis nog even de vraag. De Kessler Stichting roept iedereen in ieder geval op om tot 21 februari verzorgingsproducten en kleding te doneren voor de dak- of thuisloze dames. Denk bijvoorbeeld aan tandenborstels, deodorant, maandverband en make-up. Producten die voor deze groep vrouwen niet vanzelfsprekend zijn. Heb je geen spullen over, maar wel geld? Dan kun je ook een donatie doen aan de stichting. Houd kesslerstichting.nl in de gaten voor het deﬁnitieve programma.

Verkiezingsdossier ’21

D Dat Lilianne Ploumen (58) na het vertrek van Lodewijk Asscher de nieuwe lijstrekker werd, was gek genoeg voor de meeste vrouwen geen verrassing. Het waren voornamelijk de mannelijke columnisten die meer oog hadden voor Aboutaleb of Timmermans, die de PvdA aan verkiezingswinst moesten helpen. D O O R M A R I A N N E V E R H O E VE N

ie taak heeft de minzame en onverzettelijke Ploumen, die wel vaker wordt onderschat, nu op zich genomen. Geen geringe opgave in de korte tijd tot de verkiezingen, met ook nog de nodige handicaps vanwege de almaar voortdurende coronacrisis. Maar Ploumen, waarvan haar oud-woordvoerder eens zei dat haar energie niet bij te benen is, lijkt niet bang voor een uitdaging. SheDecides, dat ze oprichtte toen Trump een streep zette door de internationale subsidie voor organisaties die voorlichting geven over abortus, gezinsplanning en anticonceptie, is daar misschien wel het mooiste voorbeeld van. We gingen online met de eerste vrouwelijke partijleider van de PvdA, en oud-bestuurslid van OPZIJ. Ben je al een beetje bijgekomen? “Ja, het was die eerste week enorm druk. Er moest heel veel gebeuren, waaronder twee grote debatten. Maar ik heb zondag lekker even een ommetje gemaakt en uitgerust, nu ben ik er helemaal klaar voor.” En de reacties? “Nou, ik krijg ontzettend veel positieve reacties. Natuurlijk zit er af en toe wel eens iemand tussen die zegt: ik vind u niets. Nou ja, wat kan ik zeggen? Kan gebeuren. Nee, echt ontzettend positief. Ook op straat en zo. Echt heel leuk.” Het viel me op dat zo’n beetje alle columnisten losgingen, sommigen heel positief, anderen wat sceptischer. “Dat was wel goed om te zien, hoor. Bijvoorbeeld zo’n column van Max Pam… iemand appte me: het is zo seksistisch dat het ook weer hilarisch is.” Heel seksistisch. Alsof er ooit een mannelijke lijsttrekker zo is bejegend. De criteria waarop je als vrouw beoordeeld wordt. Het blijft wel een dingetje hoor. “Ik trek het me verder natuurlijk helemaal niet aan maar ik vond het goed om te zien dat Loes Reijmer dat allemaal heel fijn analyseerde. En ik dacht: zo zit het ook gewoon.” Je krijgt ook niet de tijd om even te wennen aan je nieuwe rol. We zitten in een crisis, de toeslagenaffaire speelt nog hoog op, we hebben een demissionair kabinet en over een paar weken al verkiezingen. Lijkt me geen sinecure om in plaats van specialist op je eigen dossiers ineens generalist te zijn en overal antwoord op te moeten geven. Ik zag dat bij je eerste optreden als lijsttrekker bij Jinek. Daar was je nog een beetje aan het zoeken. “Ja. Bij Jinek ging het over de avondklok en dat is wel echt een onderwerp waarvan ik vind dat je er zorgvuldig mee om moet gaan. Kijk, wij zijn niet principieel tegen een avondklok maar dat wil niet zeggen dat je daar onder alle voorwaarden mee instemt. Dus ik wilde daar ook niet meteen van die harde uitspraken doen. Ik snap wel dat dat leuk werkt, maar toch. En wat betreft mijn inhoudelijke kennis: ik ben natuurlijk vicefractievoorzitter geweest, al die dossiers ken ik gewoon. Dus bijvoorbeeld die grote debatten over corona, die deed Lodewijk, maar die bereidden we samen voor. Als fractievoorzitter heb je wel een andere rol. Dat is gewoon zo, en in die zin merk ik nu al dat mensen soms anders naar me kijken. Ik heb het afgelopen jaar op de fractie ook de zorgportefeuille voor een groot deel gedaan en dat

was voor mij een nieuw terrein. Maar toen ik in gesprek ging met artsen, verpleegkundigen en assistenten, werd het me heel snel heel eigen. Ook al omdat ik graag meteen wat wil doen aan de problemen.” Over zorg gesproken: hoe komen we uit deze coronacrisis? “Nou ja: vaccineren, vaccineren, vaccineren en ons aan de regels houden. Maar het is niet eenvoudig. Zoals nu, dat er niet genoeg vaccins zijn of dat die vaccinatiestrategie niet klopt. Dat is toch wel slecht. Het duurt zo nog wel eventjes voordat iedereen gevaccineerd is. We willen natuurlijk allemaal weer lekker naar buiten en onze kinderen vasthouden en een biertje drinken in een overvol café. Tenminste, dat zou ik allemaal best wel weer willen.” Dat gun ik mijn eigen kinderen nog meer dan mezelf, eerlijk gezegd. “Ja, dat geldt voor mij precies zo. Deze week is het debat in de Kamer over het economische steunpakket. Natuurlijk hartstikke belangrijk, maar we pleiten ook voor een sociaal steunpakket. Dat gaat dan over coronaverlof voor ouders, die al weken hun kinderen thuis onderwijs moeten geven, maar ook gewoon hun werk moeten doen, tot wat kun je doen voor mensen die kwetsbaar zijn, die extra hulp nodig hebben. Dat is echt wel heel erg belangrijk nu het al acht, tien maanden duurt. Mensen zijn door hun reserves heen en bedrijven ook.” Er zijn nu nieuwe steunmaatregelen en -pakketten opgesteld. Maar er vallen te veel kleine bedrijven en zzp’ers OPZIJ 2021

Verkiezingsdossier ‘21

Verkiezingsdossier ’21 Om dat aan te pakken zul je de verkiezingen moeten winnen. Maar kijk wat er gebeurt: we zitten in een gezondheidscrisis, de financiële ellende is voor veel mensen nauwelijks te overzien, we hebben als gevolg van de toeslagenaffaire een demissionair kabinet. En in de laatste peilingen zie je dat de VVD stijgt. “Hahaha! Ja, nou ja we hebben nog vijftig dagen.”

buiten de boot. Bovendien wordt weer iets opgetuigd dat uitgaat van kwade trouw. “Ja, ik maak me ook grote zorgen. Het is voor zoveel mensen zo’n harde en moeilijke tijd. Over die economische steunpakketten hebben we bij dat eerste pakket gezegd: het is goed dat bedrijven steun krijgen van de overheid, maar dan moeten ze ook wel mensen in dienst houden. En als ze dat niet doen, moeten ze een boete krijgen. We hebben ook gezegd: er moeten afspraken komen dat mensen niet ontslagen worden, maar soms is het onvermijdelijk, dan moeten ze van werk naar werk begeleid worden, er moet een baangarantie komen. Er moeten crisisbanen komen want bij KLM was er geen werk voor de stewardessen, maar er is wel heel veel nodig op andere plekken in de samenleving waar we tekortkomen. Zorg er nou voor dat die mensen zich daar kunnen inzetten, in crisisbanen. Dat hebben ze wel gedaan, maar wij vinden dat dat echt wel beter kan. Dat zullen we dit debat ook weer benadrukken. Ik krijg enorm veel mails van kleinere bedrijven, kapsalons, nagelstylistes, maar ook mensen die aan de ene kant van de grens wonen en aan de andere kant van de grens een bedrijf hebben, en die buiten alle regelingen vallen. Dus onze inzet, over dit steunpakket dat er nu komt, is om te zorgen dat juist die mensen ook de steun krijgen.” We hebben het nu gelukkig niet meer over die rare routekaart maar de logica ontbreekt. Door die inconsequenties worden mensen narrig en daardoor krijg je zoiets van: ik bepaal zelf wel wat ik doe, of niet. “Ja, we hebben daar ook wel fikse woorden over gehad met het kabinet. Een paar maanden geleden bijvoorbeeld moesten de bibliotheken 12

dicht en bleven de boekhandels open. Dus je mocht wel een boek kopen, maar niet een boek lenen. Tegelijkertijd, wat wij steeds van het kabinet vragen: je kunt kiezen uit een heleboel maatregelen. Dat zijn niet altijd even makkelijke keuzes. Dat willen we allemaal best wel snappen, maar we willen wel dat het kabinet heel goed uitlegt: waarom is dit nu nodig, en tot wanneer duurt het? Wanneer is er een nieuw weegmoment? Met de avondklok heb ik ook gezegd dat we willen weten wanneer wordt bekeken wanneer we er weer vanaf kunnen. Dat je in ieder geval elke keer met elkaar, als Kamer en kabinet kunt bespreken: is dit een goed pakket maatregelen?” Europese afstemming over de maatregelen is ver te zoeken. “Ik denk dat het al heel belangrijk was dat die vaccinatiestrategie, maar vooral ook die vaccinatieaankoop in een zekere mate van coördinatie is gebeurd. Dan kun je nu ook aan die farmaceuten die niet leveren niet als individueel land, maar als 27 landen samen laten weten: sorry maar dit moet anders. Als dit straks voorbij is gaan we natuurlijk allemaal terugkijken naar hoe we anders of beter voorbereid hadden kunnen zijn, hoe de samenwerking beter kan. Wat ik net al in het begin zei, de regie vanuit het ministerie moet gewoon veel beter. Hoe zorg je dat sámenwerking beloond wordt, in plaats van concurrentie? Je ziet nu ook steeds duidelijker wat er in het systeem echt anders moet.” Ook de irritatiegrens ligt steeds lager. Er is al veel te weinig perspectief, en het perspectief dat geschetst wordt, verdwijnt steeds zomaar. Hanneke Schuitemaker van Janssen Vaccines… “Die ken ik! Daar zat ik mee op zwangerschapsgym.” … weet dat de hoop ook op haar en haar vaccin is gevestigd. Zeker nu het hele vaccinatietraject en voorraadbeheer een beschamende vertoning is. “Ja, dat klopt hoor. Weet je wat het ook is? We waren natuurlijk hartstikke blij met dat eerste vaccin. Toen begon het vaccineren eindelijk en vervolgens viel het weer stil. Dat helpt gewoon echt niet. Kijk: die rellen zijn natuurlijk op geen enkele manier goed te praten, maar iedereen ziet het soms even niet meer zitten. En vooral jonge mensen zijn de structuur kwijt in hun leven. Het is echt een rottijd.” Maar ik neem toch aan dat iedereen die verantwoordelijkheid draagt zich toch zo langzamerhand wel bewust is van de impact die al die maatregelen hebben? “Ik denk dat ze zich dat allemaal wel realiseren, maar het kabinet heeft gewoon de zaak niet altijd op orde. Er zijn zo veel partijen die mee moeten praten. Wat je nu ziet in die crisis is dat het ministerie veel te weinig regie heeft. Dat is wettelijk zo belegd. Wij waren ooit tegen die wet. Nou, je ziet wat ervan komt. Dat moet heel anders. De zorgverzekeraars gaan gewoon op de oude voet voort. De samenwerking tussen de ziekenhuizen, die als de crisis op z’n diepst is heel goed gaat, zoals is gebleken, komt als de ziekenhuizen daar mee door willen gaan vervolgens onder druk te staan, doordat de de verzekeraars ze weer in het concurrentiemodel dwingen. Dat moet echt anders.”

Je hebt gezegd dat je samenwerking met rechts uitsluit. “Ja, we sluiten PVV, Forum en Ja-21 echt uit. Andere partijen sluiten we niet uit maar we willen natuurlijk een zo groot mogelijk sociaal en links kabinet. Daarom hebben we ook gezegd: de Partij van de Arbeid gaat niet zonder andere linkse partijen in het kabinet zitten. En dat wil ik heel graag, omdat ik inderdaad vind dat het minimumloon omhoog moet en dat er meer huizen moeten worden gebouwd. Dat de marktwerking uit de zorg moet, dat vrouwen en mannen gelijke beloning krijgen. Ik heb echt bondgenoten nodig. En de partijen die ik net noemde zijn dat echt niet. “Ik vond het jammer dat Hoekstra toen hij lijsttrekker van het CDA werd, heeft gezegd dat de verhoging van het minimumloon eruit moest.” En bij het CDA is ook het quotum er weer uit. “Ja, en dat moeten mensen wel weten. Ik hoop dat binnenkort onze Wet gelijke beloning voor mannen en vrouwen in behandeling komt. Dan gaan we zien of we een meerderheid halen, want dat is echt ontzettend belangrijk. We gaan er hard mee aan de slag.” Wat er nu gebeurd is, met de toeslagenaffaire en met het demissionaire kabinet, en ook met alle rellen, in aanloop naar de verkiezingen: zijn jullie dan wel kritisch genoeg? “We hebben in het afgelopen jaar het kabinet echt wel steeds kritisch bekeken. Kiezen ze de goede strategie? Doen ze genoeg, om ondernemers te helpen? Doen ze genoeg voor de scholen? Dan is op de laatste vraag het antwoord: nee. We hebben ook steeds aanvullende voorstellen gedaan. En dat blijven we doen. Demissionair of niet, dat blijven we gewoon doen, over de vaccinatiestrategie, over de avondklok. Het gaat erom: hoe zijn we hier gekomen en hoe gaat het kabinet ervoor zorgen dat de scholen straks op een verantwoorde manier open kunnen? En dat ze niet, zoals na afgelopen zomer, zelf voor de spatschermen, looproutes en luchtverfrissing moeten zorgen. We vinden dat het kabinet het op een aantal vlakken echt laat afweten. We blijven erbovenop zitten, hoor, demissionair of niet. Dat is echt geen verschil.” Stel je zit in een kabinet en je bent premier, zou het dan niet, nu we in deze enorme crisis zitten, een idee zijn om wat ervaren mensen met andere kwaliteiten uit het bedrijfsleven erbij te halen? “Kijk, er komt ook weer een tijd na corona. Dan zijn de problemen echt niet kleiner geworden. De ongelijkheid is groter geworden. We hadden het al over de zorg, die moet echt anders. Dan zijn er mensen nodig die verstand van zaken hebben en die dat ook politiek voor elkaar kunnen krijgen. Er zijn geloof ik genoeg goede mensen die dat kunnen. Ik kwam zelf natuurlijk ook gewoon van ‘buiten’. Op onze kandidatenlijst staan ook ervaren mensen. Het is ook een vak om Kamerlid te zijn. Hoe zorg je dat je voorstel goed landt? Hoe krijg je er steun voor? Onze kandidatenlijst is heel divers. Er staan veel jonge mensen op, mensen die in een gemeenteraad gezeten, maar ook de directeur van Greenpeace. Het is de kracht van zo’n team als er allerlei verschillende inzichten zijn en als die ook allemaal tot hun recht komen. Dat vind ik wel echt heel erg belangrijk. Dat gaat niet alleen over wat je zelf vindt en zelf kunt, maar ook op over de wijze waarop je met andere meningen en andere perspectieven omgaat. En we weten: hoe diverser een team is, hoe

‘En we weten: hoe meer divers een team is, hoe beter het werkt. En soms is dat niet zo makkelijk, maar dan moet je enige moeite doen om te snappen waar een gedachtegang vandaan komt.’ beter het werkt. En soms is dat niet zo makkelijk, maar dan moet je enige moeite doen om te snappen waar een gedachtegang vandaan komt. Nog los van dat ik vind dat je als Tweede Kamer ook echt een goede afspiegeling moet zijn van de Nederlandse samenleving.” En eindelijk ook met een vrouwelijke lijsttrekker. “Ja, maar wij hadden wel het eerste vrouwelijke Kamerlid: Suze Groeneweg, en Aletta Jacobs was van ons. Maar er is denk ik in heel veel partijen echt hard geknokt om de vrouwenstem te laten horen. Wij waren met Hedy d’Ancona, maar ook met de rode vrouwen, echt een bondgenoot van de feministische beweging in Nederland. “We hebben zelfs een opleidingsinstituut gehad, De Born. Dat was echt een trainingsinstituut voor vrouwen. Juist om vrouwen die drempel over te halen. Daar was de gedachte: ook al heb je geen universitaire studie gedaan, ook al ben je niet politiek actief; je hebt wel een mening en we helpen je om die mening ook in het politieke debat te krijgen. We hebben decennialang echt honderden vrouwen opgeleid. Dat is wel nodig en nog steeds. We hebben de afgelopen tijden met zorg gezien dat er minder vrouwen OPZIJ 2021

Column Sheila Sitalsing Econoom Sheila Sitalsing (1968) is freelance journalist en columnist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

lijst, zij twee, dus wij hadden als voorbereiding van de campagne ook al vaak gesproken. Wat zijn de belangrijkste verschillen tussen jou en Asscher? Wat gaan we nu merken? “We zijn gewoon verschillende personen, maar onze drijfveren zijn hetzelfde. Dat verkiezingsprogramma hebben we samen in de fractie met de mensen van de programmacommissie ontwikkeld, dus dat is ook míjn programma. Ik zou niet zeggen: dit wordt heel anders of zo. We zijn de Partij van de Arbeid, dat is ook het mooie van zo’n ledenpartij: natuurlijk is het relevant wie de leider is, en die laat zich ook kennen: wie hij of zij is en waar hij of zij voor staat. Maar tegelijkertijd is zo’n programma van de partij. Van ons allemaal. En nogmaals: daar was ik natuurlijk al helemaal fan van, ook als nummer drie.” Je geeft niet echt antwoord over wat de verschillen zijn, maar goed. “Ja, ik bedoel: we zijn gewoon verschillende mensen met verschillende achtergronden.” Je boek De deur naar de macht kwam eind vorig jaar uit. Dat leek op terugzien op een carrière waarmee je andere vrouwen wilde stimuleren. Of had je toen al een vermoeden dat je deze move nog zou maken? “Haha, nee dat niet. Maar het heeft een hele mooie deur naar de macht opengedaan.”

in de Kamer zitten dan dertig jaar geleden. Het is echt goed om te zien dat heel veel partijen zich dat hebben aangetrokken.”

Je zegt daarin: “Tijdens mijn eerste grote debat werd ik met mijn neus op de feiten gedrukt. Iemand anders was nu de baas. En ik weet nu: dat went niet.” Ik vond het wel grappig om dat terug te lezen. “Ja, want het was natuurlijk echt wennen. We zaten in de oppositie en er was iemand anders minister. En natuurlijk wist ik dat toen ik weer plaatsnam in de Tweede Kamer. Dat was een hele bewuste keuze. Maar ik kan me dat moment nog goed herinneren, dat ik dacht: dit is een heel goed idee en als ik minister was geweest, had ik het gewoon gedaan. En nu is er een ander en die zegt: nee. Nou, dat was echt wel even slikken…”

Ik neem aan dat er ook voor het aftreden van Asscher over scenario’s voor zijn opvolging gedacht was. Het zal toch niet voor iedereen binnen de partij een verrassing zijn geweest dat jij hem opvolgde? “Nou, jawel. Lodewijk liet op donderdag weten dat hij terugtrad en Khadija Arib en ik hebben dat weekend heel goed met elkaar gesproken. Ik was nummer drie op de

Dat snap ik. Dus het devies is altijd proberen te zorgen dat je zelf aan de knoppen komt! Over besluitvorming gesproken: Wat goed dat president Biden de stopzetting van de internationale susbidies voor Global Gag Rule (die bepaalt dat er geen Amerikaans overheidsgeld naar organisaties mag gaan die aborties of advies hierover mag aanbieden - red.) heeft teruggedraaid! “Ja, dat is zo fijn! Kamala Harris is ook betrokken bij een wetsvoorstel om ervoor te zorgen dat het voor eens en voor altijd teruggedraaid wordt. Ik ben ook een petitie gestart om Biden daarin te steunen. Dus nu niet alleen repareren, maar er ook voor zorgen dat het eigenlijk nooit meer kan gebeuren. Die petitie kun je vinden op change.org en dan even zoeken op Ploumen. Dat is voor alle betrokkenen echt een steun in de rug.” O

Rondjes lopen om abortus

n Polen kwam de achterlijkheid gewoon door de voordeur binnengewandeld. Beter: gemarcheerd, neus in de lucht, hondsbrutaal. Meestal sluipt ze, zoekt ze slinkse wegen, glipt ze via de achteringang naar binnen wanneer niemand oplet. Maar niet in Polen. Daar liet de regerende partij, die zich Recht en

Vroeger dacht ze nog dat het recht op abortus toch zeker eerder zou komen dan het homohuwelijk. ‘Later drong het tot me door: bij het homohuwelijk waren ook mannen betrokken.’ Rechtvaardigheid noemt, abortus de facto verbieden. Openlijk en trots. Het idee van vrouwelijke zelfbeschikking, van autonomie, van handelingsbekwaamheid, van baas in eigen buik: weggevaagd. In

naam van aanhangers van geloofsregels die, net als bij zoveel andere geloven, een eeuwigheid geleden door mannen zijn opgeschreven om de vrouwtjes eronder te houden. Buiten hebben de woedende tegenstanders van de wet geprotesteerd. In grote menigten, want het land mag dan wel katholiek zijn en het volk mag dan wel hebben gestemd voor een regeringspartij die hartstochtelijk droomt van ‘traditionele waarden’, er zijn genoeg Polen die achterlijkheid niet tolereren. Polen is verdomme lid van de Europese Unie, een verbond dat gebouwd is op broederschap en beschaving. Wanneer je regering je de zeggenschap over je eigen lichaam ontneemt, zie je wat zo’n verbond waard is: niets. Er is iets geks aan de hand met abortus. Over veel kwesties – misdadigers vierendelen, misvormde baby’s in de rivier werpen, overspeligen met rotte eieren bekogelen – bestaat in het Westen consensus dat dit onbeschaafde praktijken zijn. Iets voor minder verlichte gebieden, maar niet voor ons in de beschaafde wereld. En toch: als het over iets basaals als het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen gaat, lopen we ook hier soms in rondjes. Dan kun je een presentatrice van een talkshow op de Nederlandse tv waar anderhalf miljoen mensen naar kijken in alle onnozelheid horen spreken over de veronderstelde ‘feestelijke stemming’ rond abortus. In de Volkskrant stond enige tijd geleden een verhelderend citaat van de Argentijnse activiste Nina Brugo Marcó. Ze is 75, ze gaf commentaar op het feit dat in 2020 eindelijk, eindelijk, eindelijk in Argentinië het recht op abortus is geregeld. Ze had zich er altijd over verwonderd dat het homohuwelijk – ook geen favoriet van de katholieken die in Argentinië de dienst uitmaken – al in 2010 in de wet was opgenomen. Vroeger dacht ze nog dat het recht op abortus toch zeker eerder zou komen dan het homohuwelijk. “Later drong het tot me door: bij het homohuwelijk waren ook mannen betrokken.” Onthoud die uitspraak. En zie: hij is toepasbaar op alle situaties die om macht, moraal en sekse draaien. O OPZIJ 2021

Aspirant Kamerlid

Verkiezingsprogramma’s

Hülya Kat (1983) gaat een spannende tijd tegemoet. Ze staat de komende Tweede Kamerverkiezingen op plaats 17 voor D66. Volgens de laatste peilingen staat D66 momenteel op 15 zetels, dus het gaat erom spannen. Sinds 2018 is ze raadslid in Amsterdam. Ze werkt in als senior P&O adviseur bij de rechtbank Amsterdam.

oe ben je op de kandidatenlijst terechtgekomen? “Ik ben in 2010 raadslid geworden in de gemeente Velsen, dat heb ik acht jaar gedaan. Ondertussen was ik ook actief voor D66 Noord Holland. Later ben ik naar Amsterdam verhuisd, waar ik nu al bijna drie jaar raadslid ben. Het voelt dus alsof ik al een tijdje onderweg ben. Het is wel handig dat ik die politieke ervaring heb. Ik heb nu mijn vinger opgestoken omdat ik zie dat de laatste periodes D66 een mooie mix heeft van bestaande en nieuwe Kamerleden en dat je ziet dat die nieuwe Kamerleden de Kamer kleuren. Ik vind de tijd rijp omdat ik de vaardigheden, de kwaliteiten en de juiste politieke ervaring heb om nu richting Den Haag te gaan. Ik ben 37 en dit voelt als het juiste moment.”Hoe bereidt u zich voor op mogelijk Kamerlidmaatschap? “Ik heb rechten gestudeerd in Groningen en ik werk bij de rechtbank in Amsterdam, waar ik me vooral bezighoud met arbeidsrecht, gezond en veilig werken en met diversiteit en inclusie. Vanuit die positie houd ik me veel bezig met voorlichting, regels, beleid vaststellen en nieuwe wetten. Ik kan mezelf dus wel verplaatsen in de rol van Tweede Kamerlid. Ik probeer mezelf er zo goed mogelijk voor klaar te stomen. Ik denk dat je van tevoren nooit weet waar je wel en niet goed in zult zijn en waar je hulp bij nodig zult hebben. Ik ga het met enthousiasme en durf tegemoet. Het is niet dat ik denk: ‘O jeetje, wat heb ik me op mijn hals gehaald’. Ik ga er gewoon voor.” Waar kijkt u het meest naar uit? “Je zit straks natuurlijk wel dicht bij het vuur. Daar worden de belangrijkste besluiten van het land genomen. Dus dat ik daar misschien deel van uit mag gaan maken, vind ik uitdagend. Je hebt straks een stem die je zonder ‘last of ruggespraak’ mag inzetten. Dat vind ik wel een behoorlijke verantwoordelijkheid en die hoop ik goed in te kunnen vullen.”Met welke vraagstukken zou u zich in Den Haag willen bezighouden? “Vanuit mijn juridische achtergrond zou ik zeggen dat de overheid moet zorgen voor veiligheid en recht. De afgelopen jaren is onverantwoord bezuinigd op het stelsel van geﬁnancierde rechtsbijstand waardoor veel te veel mensen geen toegang hebben tot het recht. Dat moet niet kunnen in ons land. De overheid moet zorgen dat er een toegankelijke, betaalbare, sociale rechtspraak is. Daar wil ik mij voor gaan inzetten. Hetzelfde geldt voor rechtspraak en de ﬁnanciering daarvan. Het gaat nu om de korte termijn. De komende twee jaar is het budget rond, maar wat er daarna gebeurt, weten we nog niet. Ik denk dat we moeten zorgen voor langetermijnbudgettering, zodat de rechtspraak kan investeren en langetermijndoelstellingen kan gaan halen. Je ziet ook dat de rechtsstaat behoorlijk veel aanvallen heeft gekregen en ook de ondermijning groeiende is in Nederland. De werkdruk is hoog en achterstanden moeten worden weggewerkt. Dat betekent dat mensen langer moeten wachten op behandeling van hun zaak. Daar wil ik me hard voor gaan maken. Dit is waar mijn hart ligt.” Wat is het beste advies dat u heeft gekregen? “Sinds ik actief ben in de politiek zijn vooral de dingen die ik van huis uit heb meegekregen belangrijk. Mijn moeder is mijn grote voorbeeld. Zij heeft mij altijd gepusht om te studeren en mijn eigen geld te verdienen. Ze heeft altijd gezegd zorg dat je onafhankelijk bent, zorg voor je eigen geld, vertrouw op jezelf en blijf hard werken. Dat is waar ik mee ben opgegroeid. In de politiek geven ze me het advies om vooral niet alleen te luisteren naar de ja-knikkers

om je heen, maar ook de andere geluiden te horen. Het is belangrijk dat je de juiste mensen om je heen hebt die je verder brengen. Niet alleen in de politiek, maar ook als mens. Ik heb verder niet heel veel speciﬁeke politieke adviezen gekregen. Ik denk dat veel dingen uit mezelf komen. Ik vind het ook belangrijk om terug te geven. Ik ben nu bezig om jonge meisjes en jongens die politiek actief willen worden te helpen en te coachen om ze verder te brengen. Zo kan ik ook op een andere manier teruggeven aan de maatschappij. Dat wil ik ook wel blijven doen de aankomende jaren.” Hoe helpt u ze dan daarmee? “Mensen die zich met bijvoorbeeld de gemeenteraadsverkiezingen verkiesbaar willen stellen kun je helpen door hen met de juiste mensen in contact te brengen. Af en toe kun je ook coachinggesprekken hebben om beginnende politici een beetje moed in te praten. Er komt best veel bij kijken als je opeens onder een vergrootglas ligt. Alles wordt erbij gehaald. Mijn collega is docent, heeft kinderen en is daarnaast raadslid. Ze krijgt vaak de vraag hoe ze dat nou allemaal kan doen. Lukt dat wel? Zulke opmerkingen kunnen heel demotiverend werken. Het zijn vrouwen die erop aangesproken worden dat ze meerdere ‘rollen’ naast elkaar hebben, kijk bijvoorbeeld ook naar Sigrid Kaag. Qua emancipatie is er in Nederland nog een lange weg te gaan. Ik vind dat politiek een afspiegeling moet zijn van de maatschappij. Ik hoop dat als ik in de Kamer kom, jongeren denken als zij er staat, waarom ik dan niet? Ik wil ze daar graag bij helpen.” O

Analyse punten (en toch een beetje een stemwijzer) op de voor ons belangrijke

Op 17 maart zijn er verkiezingen voor de Tweede Kamer. In hoeverre hebben de Nederlandse politieke partijen feministische idealen in hun verkiezingsprogramma verwerkt? We zijn geen stemwijzer, maar onderstaand overzicht kan helpen, en laat zien dat sommige partijen misschien toch minder met de vrouwenzaak hebben dan je anno 2021 zou mogen verwachten. DOOR M A RIJ E VA N RE S T

OPZIJ 2021

Verkiezingsprogramma’s

Op de werkvloer

Gelijkheid op de werkvloer is in Nederland nog geen feit. Vrouwen anno 2021 werken significant minder betaalde uren dan mannen en zijn dus financieel minder vaak onafhankelijk. Ook hebben ze te maken met loon- of zwangerschapsdiscriminatie of moeten ze opboksen tegen niet-zo-capabele mannelijke managers die huiverig zijn hun eigen comfortabele positie en salaris af te staan. Wat willen de politieke partijen hieraan doen? Vrouwen in topposities Landen als België, Frankrijk en Italië, waar relatief veel vrouwen in de raden van rommissarissen van grote bedrijven zitten, hebben allemaal een vorm van quota. Het goede nieuws is dat zich al 2019 een meerderheid (de linkse oppositie + CDA en D66) voor een wettelijk Nederlands vrouwenquotum aftekende in de Tweede Kamer. Zorgelijk is echter dat huidig VVD-minister Sander Dekker (een fervent tegenstander van het quotum) geen haast leheeft gemaakt met het omgieten van deze parlementaire wens in een wetsvoorstel. En met zijn huidige demissionaire status is de kans niet groot dat hij er alsnog vaart achter zet. Vraag blijft waarom de huidige vrouwelijke ministers hem ermee weg laten komen en ons persoonlijk blijven verzekeren dat het ‘echt goed komt’.

en blik op de partijprogramma’s laat zien dat we van de ChristenUnie, VVD, SGP en de PVV ook in de toekomst niets hoeven te verwachten op dit punt. Forum voor Democratie is zelfs een uitgesproken tegenstander van quota en wil ‘de overheid niet zien als Grote Gelijkmaker’. De PvdA is een voorstander van een quotum van minimaal dertig procent in de top van het bedrijfsleven en noemt het beestje ook bij de naam (‘Nog 18

steeds worden te veel hoge posities vervuld door witte mannen’). D66 wil eenzelfde percentage, maar legt zich vooralsnog niet vast voor een periode van langer dan vijf jaar. GroenLinks gaat qua verhouding het verst: deze partij draait de terminologie om en spreekt van een ‘mannenquotum van maximaal zestig procent.’ DENK is voor een algemeen diversiteitsquotum van 10% bij overheid en bedrijfsleven, maar definieert geen percentage voor vrouwen en mannen. Bijzonder zorgelijk is dat het CDA in haar verkiezingsprogramma van standpunt is veranderd ten opzichte van 2019: het opstellen en naleven van ‘diversiteitscodes’ wil de partij weer overlaten aan bedrijven en organisaties zelf. Loonkloof Vrouwen verdienen in Nederland nog steeds 14 procent minder per uur dan mannen. Een dergelijke loonkloof is hardnekkig en vraagt om politiek optreden. Maar komt dat er ook? Laten we beginnen met te constateren dat het woord ‘loonkloof’ in de verkiezingsprogramma’s van de VVD, FvD, PVV en de SGP niet voorkomt (ook niet in andere woord-variaties). De overige partijen erkennen wel dat er nog altijd sprake is van onevenwichtigheden in de salarissen van mannen en vrouwen, maar variëren in de concretisering van hun voorstellen.

roenLinks en D66 willen dat (middel)grote bedrijven met een systeem van certificering aantonen dat ze gelijk loon bieden voor gelijk werk. Ook de PvdA wil werkgevers wettelijk verplichten om mannen en vrouwen hetzelfde te betalen voor hetzelfde werk. De ChristenUnie laat zich eveneens stevig uit over de loonkloof (‘onacceptabel’) en zelfs het CDA onderschrijft het principe van gelijke beloning en wil een actieve aanpak van arbeidsmarktdiscriminatie; al lijken de christendemocraten geen concrete voorstellen hiertoe

in petto te hebben. DENK wil een Equal Pay Commissie oprichten, die bindende uitspraken kan doen in het geval van onderbetaling. De SP wil dat de arbeidsinspectie meer middelen krijgt om (loon) discriminatie op de arbeidsmarkt aan te pakken.

ectoren waarin veel vrouwen werken, zoals onderwijs en zorg, kunnen vooral bij de PvdA, GroenLinks, SP, ChristenUnie, PvdD en D66 op betere salarissen rekenen; al stemde D66 tot nu toe tègen betere salarissen voor zorgpersoneel. De PvdA en D66 pleiten bovendien voor een strengere aanpak van zwangerschapsdiscriminatie.

Work-life balance

De feministen die in de jaren zestig en zeventig de Tweede Feministische Golf inluidden, waren er helder over: volledige gelijkwaardigheid tussen man en vrouw vraagt om een herverdeling van arbeid en zorg. Een vijfurige werkdag, een 30-urige werkweek, dát waren de idealen waarnaar gestreefd moest worden.

at we anno 2021 ver van dit ideaal verwijderd zijn, mag een feit heten. Vrouwen werken nog altijd veel minder betaalde uren dan mannen en nemen een veel grotere bulk van het – onbetaalde – huishoudelijk werk op zich. Mannen lijken eigenaardig sterk gehecht aan hun fulltime-privileges, dwepen wellicht wel met hun ‘papadag’ maar laten de day-to-day hussle van het opvoeden van een kind maar al te graag over aan hun partner – de goeden niet te na gesproken natuurlijk.

et een groeiende aantal burn-outs en de door de coronacrisis ingegeven herwaardering voor de huiselijke kring, zou je een zeker politiek momentum verwachten voor een discussie over arbeidstijdverkorting (lees: een kortere werkweek). Maar op dit punt zijn de partijprogramma’s behoorlijk teleurstellend. De VVD wil fulltime werken voor iedereen alleen maar stimuleren en wel met een (combinatie)korting in de inkomstenbelasting. Forum voor Democratie vindt dat leraren beter betaald moeten worden, maar wél als zij ook fulltime gaan werken. D66 en het CDA laten zich er niet over uit, al hint D66 wel op een fulltime werkweek door bijvoorbeeld te streven naar ruimere openingstijden van het gemeenteloket, de huisarts en de kinderopvang. Alleen de PvdD, de PvdA en GroenLinks willen een kortere werkweek, meestal een werkweek van 32 uur. De SP doet er geen expliciete uitspraken over, maar wil wel dat ‘het bestaande werk eerlijker wordt verdeeld, zodat mensen werken en zorg beter kunnen combineren’.

eter nieuws is er op het gebied van verlofregelingen. De PvdA en de PvdD zijn het meest uitgesproken en pleiten voor drie maanden betaald ouderschapsverlof na de geboorte van een kind. D66 wil het partnerverlof na geboorte verlengen van zes naar tien weken, tegen 70 procent loondoorbetaling en met ten minste 100

procent van het minimumloon. Bij GroenLinks krijgen vaders recht op drie weken betaald en zeven weken aanvullend geboorteverlof. CDA, VVD, FvD, PVV en de ChristenUnie pleiten niet voor een uitbreiding van het geboorteverlof voor vaders, maar vrijwel alle gevestigde partijen (met uitzondering van de VVD) willen gelukkig wel een uitbreiding van het algemene ouderschapsverlof. Verder wordt er volop gedweept met andersoortige verlofregelingen: mantelzorgverlof (CU, D66, PvdA, CDA), vrijwilligersverlof (CDA), rouw en calamiteitenverlof (CDA, CU), scholingsverlof (CU), burgerschapsverlof (CU) en een sabbatical (D66). Het CDA wil jonge ouders extra ondersteuning bieden in de vorm van drie keer kinderbijslag bij de geboorte van een kind. We mogen er dus wel van uitgaan dat er bij de volgende formatie íets positiefs gaat gebeuren. Maar of het ver genoeg gaat om structureel iets te veranderen in de verdeling van arbeids- en zorgtaken tussen man en vrouw…?

ositief is tot slot dat meerdere partijen stilstaan bij de hoge werkdruk die de moderne economie met zich meebrengt. De PvdD wil af van ‘de doorgeslagen prestatiedruk die zorgt voor continue stress en gejaagdheid’. En een prettig bijeffect van de coronacrisis is dat ook middenpartijen als CDA en D66 inmiddels fan zijn van thuiswerken. Van het CDA moet dit door werkgevers worden gestimuleerd; D66 wil het recht op thuiswerken zelfs wettelijk verankeren. De OPZIJ 2021

Verkiezingsprogramma’s ChristenUnie zegt te hechten aan ‘tijd en ruimte voor het goede leven’ en wil ‘schooltijdbanen’ bevorderen. De partij is daarmee stiekem toch een beetje voorstander van een kortere werkweek (al hopen we wel dat ze die schooltijdbanen ook bedoelen voor mannen!).

Baas in eigen buik

De progressieve partijen (D66, PvdA, GroenLinks) staan in hun programma’s het meest pal voor individuele keuzevrijheid en zijn het erover eens dat abortus niet thuishoort in het Wetboek van Strafrecht. Zij pleiten bovendien voor de toegang tot de abortuspil bij de huisarts, willen de verplichte bedenktijd bij abortus afschaffen, en willen hard optreden tegen intimiderende demonstranten bij abortusklinieken. Een bredere coalitie van partijen (PvdA, GroenLinks, D66, PvdD en de CU) wil anticonceptie in het basispakket. D66 wil bovendien onderzoek naar vernieuwende vormen van anticonceptie stimuleren, zoals de mannenpil en niet-hormonale anticonceptie voor vrouwen.

aillant: de woorden abortus en anticonceptie komen in de verkiezingsprogramma’s van het CDA, de VVD, de SP, FvD en de PVV helemaal niet voor. Daar moeten we bij de VVD en SP misschien niet te flauw over doen, want deze partijen op de rechter- en linkerflank van het politieke spectrum zijn doorgaans voorstander van zelfbeschikkingsrechten van vrouwen. Dat het CDA geen standpunt inneemt over actuele discussie zoals de abortuspil is teleurstellend, maar wellicht niet verbazingwekkend. Van de PVV hebben we op emancipatoir vlak nog nooit iets zinnigs vernomen en een officieel standpunt van Forum voor Democratie over abortus is niet te vinden. Wel bekend is dat Forumpartijleider Baudet recent een essay schreef waarin te lezen is: ‘Today, even new life (in the womb) may be extinguished to avoid disturbing the individual’s freedom’. Gecombineerd met de uitgesproken wens van de partij dat vrouwen in Europa meer kinderen moeten krijgen, lijkt het erop dat de partijleider in ieder geval niet bepaald voorop loopt in de strijd.

an de standpunten van de SGP en de ChristenUnie op het gebied van abortus krijgen we spontaan jeuk. Beide partijen verzetten zich tegen de huidige abortuspraktijk, beschouwen het afbreken van een zwangerschap niet als een medische handeling en willen het aantal abortussen in Nederland (dat in internationale context al erg laag is) drastisch terugbrengen. De abortuspil bij de huisarts is voor hen dus een no-go. De ChristenUnie blinkt daarbij uit in een uitgebreide lijst met betuttelende voorstellen, waar we verder niet te veel tekst aan wijden. Hoewel het terugdringen van de wekengrens toch wel in het oog springt – qua 20

jeukerigheid. De SGP dweept met (wetenschappelijk en feitelijk ongefundeerde) claims dat vrouwen ‘nogal eens’ door familie of vrienden ‘worden gedwongen’. De partij wil de Abortuswet afschaffen en het ‘recht op leven’ verankeren in de Grondwet. Voor wie behoefte heeft aan meer horror: de partij gaat er in haar programma maar liefst vier pagina’s over door.

p het verdere medisch-ethische vlak qua reproductieve rechten stelt D66 de mogelijkheden voor de vergoeding van IVF bij draagmoederschap te willen onderzoeken. Ook de VVD wil meer medisch-wetenschappelijk onderzoek naar voortplantingstechnieken en het voorkomen van ernstige genetische afwijkingen. Ze willen daarbij de wetgeving rondom geslachtskeuze bij zeer ernstige erfelijke aandoeningen verruimen. Beide partijen willen ook dat de niet-invasieve prenatale test (NIPT) vergoed wordt. De PvdA en GroenLinks laten zich niet expliciet uit over deze kwesties, maar zijn in het verleden trouw voorstander geweest van dergelijke medischethische vooruitgang. Forum meldt dat zij IVF-beleid naar ‘Israëlisch model’ willen: geen beperking van het aantal IVF-pogingen tot de leeftijd van 45 jaar. De ChristenUnie en SGP zijn – no surprise – tegenstander van de verbetering van IVF-mogelijkheden, vooral van technieken waarbij embryo’s worden gebruikt. De SGP vindt IVF alleen te verantwoorden indien het plaatsvindt binnen een huwelijk tussen een man en een vrouw, en alle bevruchte eicellen worden gebruikt.

Gender-sensitieve zorg

OPZIJ-topvrouw cardioloog Angela Maas en Tweede Kamerlid annex lijsttrekker Lilianne Ploumen strijden binnen en buiten de Tweede Kamer al langere tijd voor gender-sensitieve zorg. De medische wetenschap en de geneeskunde zijn nog lang niet altijd toegerust op de soms wezenlijke verschillen

tussen het vrouwelijke en het mannelijke lichaam. Ziekteverschijnselen bij vrouwen worden vaak niet herkend of door artsen omschreven als ‘afwijkend.’ De PvdA, D66 en de ChristenUnie besteden hier in hun programma aandacht aan: zij willen dat symptomen bij vrouwen beter worden erkend en herkend (CU) en pleiten voor meer onderzoek naar genderspecifieke zorg (D66, PvdA).

Kinderopvang

Toegankelijke en publiek gefinancierde kinderopvang is belangrijk om gendergelijkheid op de arbeidsmarkt te stimuleren en mannen en vrouwen in staat te stellen beide een carrière op te bouwen. Het ligt in lijn der verwachting dat er hernieuwde politieke aandacht is voor het Nederlandse systeem van kinderopvang. Na de toeslagenaffaire – waarbij tienduizenden ouders in de jarenlange financiële, sociale en mentale ellende zijn gestort door de overspannen fraudejacht van de Belastingdienst – is het onderwerp deze verkiezingscampagne een serieus issue.

oopgevend is dat het draagvlak voor gratis – of tenminste: beter betaalbare – publieke kinderopvang zich lijkt uit te breiden. GroenLinks, SP, PvdA, D66, PvdD en DENK pleiten allen voor gratis, door de overheid gefinancierde, kinderopvang. De PvdA gaat hierin het verst en stelt geen limiet aan het aantal dagen; D66, GroenLinks, SP en de PvdD willen ten minste vier dagen gratis opvang. DENK wil de kinderopvang alleen voor lagere en middeninkomens gratis maken. Het CDA wil ook dat de opvang rechtstreeks wordt betaald door de overheid, maar wil nog wel een beperkte inkomensafhankelijke bijdrage voor de ouders. De CU wil een hoge vaste korting op de prijs van kinderopvang en buitenschoolse opvang voor alle gebruikers. De VVD wil alleen een hogere overheidsbijdrage in de kosten van kinderopvang voor mensen met een middeninkomen. Zeer frappant is dat de VVD als enige (!) partij níet zegt af te willen van het systeem van de kinderopvangtoeslag. Alle overige partijen willen wel degelijk een einde maken aan het ondoorzichtige en bureaucratische rondpompen van geld en de hoge terugvorderingen die dit met zich meebrengt. De uitzondering is Forum voor Democratie, die in het partijprogramma niets concreets meldt over de kinderopvang of de kinderopvangtoeslag.

at verder opvalt is dat met name de drie gevestigde progressieve partijen (D66, GroenLinks en PvdA) pleiten voor een zogeheten ‘rijke’ of ‘brede’ schooldag. Scholen en kinderopvangcentra werken daarin nauw samen en kinderen krijgen naast ‘gewone’ les en opvang ook veel ruimte voor vrijetijdsbesteding, ontspanning, sport, theater en muziek. De PvdA en GroenLinks onderscheiden zich verder door te stellen dat marktwerking niet thuishoort in de kinderopvang en dat er geen winst of overheidsgeld in de zakken mag belanden

van aandeelhouders van commerciële kinderopvangorganisaties. Ook de ChristenUnie wil winstuitkeringen in de sector verbieden. D66 voegt nog toe dat de tijden van de kinderopvang moeten worden verruimd.

LHBTI+

Naar aanleiding van de recente ophef over de ‘anti-homoverklaring’ van sommige reformatorische scholen, laaide onlangs de discussie over artikel 23 – de vrijheid van onderwijs – weer op. De VVD, PvdA, D66, PvdA en GroenLinks willen meer aandacht op scholen voor gelijkheid van geslacht en seksualiteit. VVD en PvdA willen in dit verband ook artikel 23 van de Grondwet aanpassen, waardoor scholen verplicht worden alle kinderen te accepteren en geen selectie meer kunnen maken op basis van geloof; ook de PvdD lijkt dit in haar programma te suggereren. De SGP vindt daarentegen dat de regering zich verre moet houden van ‘indoctrinatie door het zogenoemde concept van gendermainstreaming en de gedachte dat iemands geslacht een vrije, individuele keuze zou zijn’.

66 en de PvdA blinken verder redelijk uit in de mate waarin hun programma LHBTI-inclusief is: zij hebben een lange lijst

De Partij voor de Dieren is een groot voorstander van het erkennen van moderne gezins- en samenlevingsvormen. De partij wil het bijvoorbeeld mogelijk maken dat meer dan twee mensen een hypotheek kunnen afsluiten bij een hypotheekverstrekker. Vrienden kunnen zo aan ‘cohousing’ gaan doen. OPZIJ 2021

Verkiezingsprogramma’s

van voorstellen die de positie van LHBTI’s kunnen verbeteren. Het programma van GroenLinks is her en der wat minder concreet, maar wel degelijk zeer inclusief. Kern bij alle drie de partijen is het voorstel om het verbod op discriminatie op basis van seksuele gerichtheid vast te leggen in artikel 1 van de Grondwet. Ook willen deze partijen (samen met de PvdD) onnodige geslachtsregistratie aanpakken, bijvoorbeeld door mensen de mogelijkheid te geven een ‘X’ op hun paspoort te zetten. De partijen willen tevens meer aandacht voor intersekse personen en transgenders in de medische zorg. De PvdA en GroenLinks pleiten in dat verband ook voor een betaald transitieverlof voor transgenderpersonen. Verder lijkt er brede politieke consensus te bestaan over ruimere mogelijkheden voor LHBTI’ers om bloed te doneren. Partijen als VVD, PvdA en D66 willen het criterium daarvoor baseren op risicogedrag, niet meer op seksuele geaardheid.

VD, GroenLinks, PvdA en D66 willen bovendien een verbod op praktijken van ‘homogenezing’. GroenLinks en D66 willen ook het familierecht moderniseren, zodat er meer juridische ruimte en erkenning ontstaat voor nieuwe gezinsvormen. Ook willen deze partijen – samen met de PvdA en de ChristenUnie - nadrukkelijk aandacht voor asielaanvragen door LHBTI+ personen, mensen die in veel landen worden vervolgd of zelfs met de dood worden bedreigd.

orum voor Democratie vindt dat alle mensen ‘fundamenteel gelijkwaardig’ zijn, maar noemt identiteitspolitiek en het gegeven dat er geen grappen zouden mogen worden gemaakt over groepen als vrouwen, lesbiennes of homo’s ‘een grote bedreiging voor onze vrije, open, pluriforme samenleving’. Weten we dat ook weer…

Veiligheid

Een heikel onderwerp in de Tweede Kamer het afgelopen jaar was een wetsvoorstel van CDAminister Grapperhaus. Mede naar aanleiding van de #MeToo-affaire werd duidelijk dat de huidige zedenwetgeving slachtoffers van verkrachting en aanranding onvoldoende beschermt. Op dit moment moet er nog sprake zijn van geweld of dwang om iemand te kunnen veroordelen. ‘Nee’-zeggen, huilen of bevriezen waren tot op heden niet voldoende. In zijn eerste wetsvoorstel wilde Grapperhaus nog een onderscheid maken tussen ‘verkrachting’ en ‘seks tegen de wil’, maar na zware kritiek vanuit de Tweede Kamer, advocaten en deskundigen paste hij dit voorstel alsnog aan. 22

et is dan ook tamelijk frappant dat het meest recente standpunt van een toch prominente eigen minister niet is terug te lezen in het verkiezingsprogramma van het CDA. Verder dan de nogal lege slogan dat ze ‘streng willen optreden’ tegen seksueel misbruik, komt het CDA niet. Gelukkig nemen de PvdA en VVD wel stelling in: onvrijwillige seks is in de optiek van beide partijen gewoon verkrachting en dus als zodanig strafbaar.

oewel D66 over dit specifieke onderwerp niets vermeldt, is deze partij wel de enige die in haar programma een serieuze reflectie biedt op de betekenis en gevolgen van de #MeToo-affaire. GroenLinks en de PvdA willen verder een nationaal actieplan tegen seksueel geweld, met daarin onder andere betere psychologische begeleiding van slachtoffers, het trainen van agenten en een spoedigere behandeling van zedenzaken. Een brede coalitie van partijen besteed bovendien aandacht aan de aanpak van huiselijk geweld. De PvdA wil een Nationaal Rapporteur Geweld achter de Voordeur en – evenals GroenLinks, D66 en de CU – meer opvangcapaciteit voor slachtoffers en een veilige omgeving om zedenmisdrijven bij de politie te melden. Forum voor Democratie zegt niets over huiselijk geweld, maar wil wel zwaardere straffen voor geweldsen zedendelicten.

ot slot besteden diverse partijen aandacht aan de specifieke omstandigheden van vrouwen met een migrantenachtergrond. Volgens D66, GroenLinks, de PvdA, SP en VVD moeten eerwraak en huwelijksdwang hard worden aangepakt. Voor vrouwen met veel afstand tot de samenleving willen de SP, D66 en PvdA extra ondersteuning. De VVD wil dat het uitvoeren van maagdenvliesherstel verboden wordt. D66 zet bovendien in op preventieprogramma’s tegen genitale verminking van meisjes en vrouwen.

Racisme en discriminatie

2020 was naast het jaar van corona ook het jaar van Black Lives Matter. De invloed van de wereldwijde antiracismebeweging die volgde, is duidelijk voelbaar in de Nederlandse verkiezingsprogramma’s. Vrijwel alle partijen zijn het erover eens dat racisme geen plaats heeft in de Nederlandse samenleving en hard moet worden aangepakt. Met uitzondering van Forum, PVV en (deels) het CDA vinden alle partijen het bijvoorbeeld belangrijk om discriminatie op de woningmarkt, de arbeidsmarkt, in de sportwereld, bij de politie én bij de overheid hard aan te pakken.

e plannen van de PvdA, D66 en GroenLinks zijn op dit onderwerp noemenswaardig, omdat zij veelal met concrete en stevige voorstellen komen. De drie partijen pleiten bijvoorbeeld voor formele excuses voor het Nederlandse slavernijverleden en willen van Keti Koti op 1 juli een nationale feestdag maken. De PvdA wil bovendien dat racisme en discriminatiebestrijding voortaan direct onder de premier vallen en is voorstander van een Staatscommissie Institutioneel Racisme. D66 wil (net als GroenLinks en de PvdD) een Nationaal Coördinator Discriminatiebestrijding aanstellen en van 2023 – het jaar waarin de slavernij 150 jaar ten einde is – een bijzonder gedenkjaar maken.

et CDA beperkt zich in haar partijprogramma tot een algemeen statement tegen racisme, maar komt niet met concrete voorstellen over hoe dit aan te pakken. Typisch is wel dat de partij het onderwerp koppelt aan terrorisme: ‘haat zaaien en groepsbeledigingen worden sneller en strenger bestraft en ook het verheerlijken van geweld en terrorisme wordt strafbaar’, aldus het CDA.

e VVD verdient credits voor de openhartige reflectie die zij in

het verkiezingsprogramma geeft op hun veranderende opvattingen in het racismedebat. De partij stelt aanvankelijk ‘enig ongemak’ te hebben gevoeld bij deze discussie, maar wil inmiddels de ‘schroom’ van zich afwerpen. ‘Als mensen discriminatie ondervinden of pijn voelen bij culturele uitingen, dan moeten we daar een serieus gesprek over voeren’, aldus de conservatiefliberalen. De partij voelt echter wel ongemak bij de term ‘institutioneel racisme’, omdat volgens de partij ‘dan direct hele overheidsdiensten en bedrijfstakken vol eerlijke en hardwerkende mensen worden weggezet’. De PvdA, GroenLinks, PvdD en D66 maken wel structureel gebruik van deze term.

et woord ‘racisme’ komt in de partijprogramma’s van FvD en de PVV niet voor of alleen in negatieve zin: De PVV wil zich ‘geen racisme en discriminatie laten aanpraten door lieden die Nederland liever nog vandaag dan morgen willen opheffen’. O

Vrouwenquotum in de praktijk

Partij

% vrouwen op hele lijst

% vrouwen in top 10

VVD

34%

60%

PVV

18%

30%

CDA

39%

50%

D66

52%

40%

GroenLinks

58%

60%

38%

30%

PvdA

53%

60%

Christenunie

48%

40%

Partij voor de Dieren

62%

60%

DENK

29%

40%

SGP

Forum voor Democratie

12%

20%

Verantwoording Dit artikel kwam tot stand op basis van een analyse van de partijprogramma’s van de VVD, PVV, CDA, D66, GroenLinks, SP, PvdA, ChristenUnie, Partij voor de Dieren en Forum voor Democratie. DENK en de SGP zijn soms meegenomen in de analyse, maar niet structureel. De programma’s van 50plus, BIJ1, Splinter, JA21 en andere nieuwe partijen zijn niet geanalyseerd. OPZIJ 2021

Verkiezingsdossier ‘21

GAME CHANGER

Renske Leijten (1979) is als sinds 2006 Tweede Kamerlid voor de SP en zal dus al aan haar vijfde termijn beginnen na de verkiezingen van 17 maart. Na twaalf jaar met veel verve de portefeuille zorg te hebben beheerd, kreeg ze na de laatste verkiezingen financiën, de euro en Europa namens de SP onder haar hoede. Dat deed ze weer net zo overtuigend en ze beet zich samen met Pieter Omtzigt van het CDA vast in de toeslagenaffaire, waardoor er na het vernietigende eindrapport eindelijk gerechtigheid gloort aan het einde van de pikdonkere tunnel voor de betrokken ouders. Renske staat tweede op de lijst en zal ongetwijfeld nog meer voorkeursstemmen krijgen dan bij de vorige verkiezingen. OPZIJ sprak met deze bevlogen en fanatieke politica over haar persoonlijke ambities en haar hoop voor de politiek. DOOR NINA K LA A S S E N

oe beviel die samenwerking met Pieter Omzigt. Zijn partij zit immers in de coalitie die jullie voortdurend het vuur aan de schenen leggen? “Ik gun veel meer onderwerpen in de Tweede Kamer een samenwerking tussen iemand van de coalitie en iemand van de oppositie. Het is toch gek om te doen alsof sommige onderwerpen alleen van de oppositie of de coalitie zijn? Uiteindelijk controleren we met z’n allen de regering. Het is niet alleen de taak van de oppositie om problemen bloot

te leggen en niet alleen de taak van de coalitie om die dan op te lossen. Pieter is als eerste begonnen met het stellen van hele goede Kamervragen. Hij werd toen volledig het bos ingestuurd. De gamechanger van mijn werk kwam toen ik een meldpunt voor de gedupeerde ouders startte. Toen ging het heel hard en kreeg ik voor het eerst zicht op hoe groot dit probleem eigenlijk was. Die meldingen waren heel heftig. Toen hebben we een team samengesteld om al die mensen te kunnen bellen. “Aanvankelijk had de regering gezegd dat het om een paar onderzoeken tussen 2013 en 2017 ging, maar aan de telefoon sprak ik met mensen bij wie het al in 2008 was fout gegaan. We kwamen er toen achter dat de gemene deler was dat iedereen te horen had gekregen dat hij of zij zich met opzet en grove schuld niet aan de wet hadden gehouden. Die verhalen heb ik in de zomer van 2019 allemaal opgetekend en die zijn zeker van belang geweest. Ik heb toen een zwartboek met aanbevelingen geschreven dat de vinger op de zere plek legde. Toen ik dat zwartboek aanbood aan de staatssecretaris waren er ook heel veel ouders aanwezig. Ouders zeiden dat het voor hen hiermee nog lang niet klaar was en dat ze met mij actie wilden voeren. Zij zagen, en ik weet dat dat

heel emotioneel was voor veel ouders, ik ben niet alleen. Is jouw auto ook van de weg gehaald? Heb jij jouw huis ook moeten verkopen? Ik heb tegen die ouders gezegd: ik laat niet los. Ik ga jullie helpen tot het gaatje. Dat dat zou betekenen dat ik nu, anderhalf jaar later, nog dagelijks contact met ze had en dat we nog steeds best moeten knokken voor de genoegdoening, had ik niet voorzien. Dat het zo’n groot schandaal zou zijn, had ik ook niet voorzien, maar die belofte kom ik wel na. “Er is daarna een moment geweest in het najaar van 2019 dat ik tegen Pieter Omtzigt zei dat hij nu echt mijn zwartboek moest lezen want dat er echt meer aan de hand was dan alleen die groepen die onderzocht werden. Nadat hij dat had gelezen zei hij: nu gaan we het samen doen. Waarom zouden wij elkaar bestrijden als we weten dat we samen sterker staan?” Hoe belangrijk is het dat het kabinet heeft besloten op te stappen? “Dat het kabinet is opgestapt vanwege het toeslagenschandaal is meer dan terecht. De rechtsstaat is geschonden en vele tienduizenden mensenlevens zijn geschaad. Wat natuurlijk wel bitter is, is dat de hoofdrolspeler gewoon weer verkiesbaar is bij de volgende verkiezingen. Voor mij blijft de volgende stap het verder blootleggen wat er nog meer verborgen is, zoals het gebruik van nationaliteit en andere discriminatie via risicomodellen. En het is nog niet opgelost voor de ouders en hun kinderen. Dus nog genoeg te doen!” Is het feit dat de toeslagenaffaire nog steeds niet volledig is afgehandeld dan ook de voornaamste reden is dat u toch nog een keer de Kamer ingaat? “Ik heb bij de vorige verkiezingen tegen Emile Roemer gezegd: dit is de laatste keer. Het is mooi geweest. Af ten toen vind ik dingen heel erg leuk in Den Haag en af en toe vind ik het er ook heel erg vervelend. Elke keer als ik het dan heel vervelend vond dan dacht ik ‘nog twee jaar, dan ben ik hier vanaf’. Dat was echt zo, serieus. Ik had in mijn agenda staan hoeveel weken nog te gaan tot ‘bevrijdingsdag’. Ik ben jarig op 17 maart, als de verkiezingen zijn, en ik dacht ook, dan word ik 42 en kan ik beginnen met een ander leven. Achteraf denk ik dat als ik mijn 26-jarige zelf een advies had kunnen geven, ik had gezegd ‘doe het niet’. Maar ja, je stapt erin en ik voelde altijd dat ik de stem van het volk had gekregen en dat ik die niet moest beschamen. Dat heeft mij altijd gemotiveerd om door te gaan, om mensen op te zoeken, om mensen te vertegenwoordigen en dat vind ik nog steeds een grote eer, maar het was ook tijd voor iets nieuws. Maar vorig jaar, na het aftreden van Menno Snel, kwam er een reparatie in maart. Ik zag al vrij snel; daar klopt geen hout van. Een hele groep, juist de groep die ik had aangewezen, was niet onderzocht en zou ook geen compensatie ontvangen. We hebben toen hard moeten werken om dat voor elkaar te krijgen. Dat kwam niet vanzelf uit het ministerie van Financiën of van de Belastingdienst. Daar heeft de hele Tweede Kamer zich hard voor gemaakt. Dat liet wel zien dat het werk nog helemaal niet klaar was en dat ik eigenlijk helemaal niet weg kon. Na veel wikken en wegen sta ik nu toch weer op de lijst en wil ik er helemaal voor gaan.” Maar het werk is toch nooit af? “Ja, absoluut, dat is ook het eerste dat iedereen tegen mij zei. Dat heb ik mezelf ook gerealiseerd. Het is een Hotel California-redenering, je kan wel inchecken, maar je kunt nooit meer weg. Dat moet politiek natuurlijk niet zijn. Ik zal daar kritisch en scherp naar blijven kijken. Maar ik ben gewoon beschikbaar op nummer twee en ik ga er vol voor. In de eerste instantie om die mensen te helpen met de toeslagenaffaire en we kijken wel waar dit eindigt. Ik weet wel als ik ergens voor ga, dan ga ik er voor de volle honderd procent voor. Die motivatie heb ik wel.”

‘De gamechanger van mijn werk kwam toen ik een meldpunt voor de gedupeerde ouders startte. Toen ging het heel hard en kreeg ik voor het eerst zicht op hoe groot dit probleem eigenlijk was. Die meldingen waren heel heftig.’ Heeft u dan nog wel de energie om zich weer vier jaar in te zetten? “Aanvankelijk vond ik dat dus wel moeilijk. Dat was ook een van de eerste vragen van de kandidatencommissie. Ik zei nou ik hoop dat het komt, ik blijf voor de afwikkeling van de toeslagenaffaire en meer kan ik daar niet van maken. Maar inmiddels is de knop om en heb ik er hartstikke veel zin in. Er zijn best veel uitdagingen de komende vier jaar. Deze verkiezingen gaan over hoe we eerlijk uit de crisis komen en ik geloof echt dat wij daar een goede en ook een noodzakelijke bijdrage aan moeten leveren.” De SP pleit al jaren voor een Nationaal Zorgfonds. Is de coronacrisis nu dan het juiste moment om de zorg radicaal te veranderen? “Ik ben van mening dat dat moment er al eerder was. Het Nationaal OPZIJ 2021

Aspirant Kamerlid

‘Af ten toen vind ik dingen heel erg leuk in Den Haag en af en toe vind ik het er ook heel erg vervelend. Elke keer als ik het dan heel vervelend vond dan dacht ik ‘nog twee jaar, dan ben hier ik vanaf’’ Zorgfonds is onder andere door mij ontwikkeld. We wilden altijd al weg bij de marktwerking in de zorg, dat roepen we al jarenlang. De ziekenhuiscapaciteit is de laatste jaren enorm afgebouwd, want een leeg bed is inefficiënt. Maar een bed is niet een bed. Een bed is ook de zorg eromheen. Als je zegt, we gaan de bedden enorm afbouwen want de kosten van een eventueel leeg bed drukken op de winstmarge van het ziekenhuis of de zorgverzekering, dan krijg je dus een enorm tekort aan zorgpersoneel. Zouden wij een grotere zorgcapaciteit willen en minder druk op het personeel, dan betekent dat dat we accepteren dat bedden wat vaker leeg staan. Dat 26

U zei net dat u er spijt van heeft dat u zo jong de Kamer in bent gegaan. Waarom heeft u daar spijt van? “Soms heb je het idee, zeker als je jong bent, dit is a once in a lifetime opportunity. Het komt één keer voorbij en het moet nu, maar zo is dat niet in de politiek. Over vier jaar zijn er weer verkiezingen. Ik was heel jong toen ik de Tweede Kamer in kwam. Je gaat er dan ook voor de volle honderd procent voor. Dat kost ook dingen. Het kost je in zekere zin relaties omdat waar je vroeger nog een keer lekker met een clubje op het terras ging zitten en nog een keer op verjaardag kwam, je daar steeds minder tijd voor hebt. Dan word je op een gegeven moment niet meer uitgenodigd omdat je al twee jaar niet meer langs bent geweest. Ik was ook alleen toen, dus niemand die dan tegen je zegt: ja hallo, je bent nooit thuis. En dan komt er een moment dat je je realiseert: ‘Verrek, nu ben ik een keer thuis en nu is er niemand’. Dat is natuurlijk ook logisch, mensen gaan niet zitten wachten tot wanneer jij er bent. Dat neem ik ook niemand kwalijk. Maar voor de balans is dat niet altijd even gezond.” U kreeg vorige verkiezingen bijna 58.000 voorkeursstemmen. Lonkt het lijsttrekkerschap? “Haha, nou dit is me heel vaak gevraagd. Ik heb daar best weleens over nagedacht, maar ik denk dat ik daar minder geschikt voor ben. Het is vrij generalistisch werk. Wat ik nu juist zo leuk vind is om een probleem te ontdekken, op te lossen en dan voldoende partijen achter je te krijgen met je overredingskracht en om die oplossing voor elkaar te krijgen. Dat is een langer traject dan het werk van een fractievoorzitter die het gezicht van een partij is en overal wat van af moet weten maar nergens specialist op is. Dat is allemaal net zo belangrijk, maar ik ben gewoon meer die specialist. Maar ik zeg nooit ‘nooit’. Als een partij een beroep op je doet met het idee dat jij ze als enige kunt redden, zoals ook een beetje met Wopke Hoekstra is gebeurd, dan zou iedereen daarover nadenken, maar het is niet mijn persoonlijke ambitie.” Wat is uw hoop voor de politiek de aankomende vier jaar? “Ik hoop dat de politiek opener en eerlijker wordt. Ik zeg dat ook vanuit de toeslagenaffaire. Als je ziet hoeveel wij zijn voorgelogen, hoeveel er achter is gehouden en hoe moeilijk het eigenlijk is geweest om te komen waar we nu zijn, dan hoop ik dat een volgend kabinet gewoon zegt: jongens we gaan gewoon niet meer liegen. Het gaat niet meer om het politieke spelletje, maar echt om het landsbelang. Inhoud moet voorop staan. “Ik hoop ook heel erg dat welke volgende regering ook komt, dat ze de afspraken niet meer zo dichttimmeren dat er geen ruimte meer is voor veranderingen als je een ander inzicht krijgt. Dat is niet gezond. De regeringspartijen zeggen nu dat ze al op zoveel vlakken iets anders moeten doen dan ze zouden willen, dat ze geen zin hebben om ook nog eens met de oppositie te gaan praten. Dat zou wel gezond zijn. Sluit je ogen niet voor het feit dat zij soms ook gewoon goede ideeën hebben, en waarom zou je die dan niet overnemen? We staan er samen voor en we gaan voor de inhoud.” O

FI RA

OG O M E I N I TA F O T

FOT

betekent dus dat je iets meer geld vrij moet maken, dat kun je doen door de winstmarge eruit te halen. Dat verhaal vertellen wij al jaren en het antwoord is altijd ‘de markt lost het wel op’. De markt loste helemaal niks op dit jaar, het was de overheid die het moest oplossen. Het zou mij heel veel waard zijn als een van de lessen die we leren uit de coronacrisis is dat we stoppen met de marktwerking in de gezondheidszorg. De SP heeft nog wel een plan liggen.”

Verkiezingsdossier ‘21

Queeny Rajkowski (1988) staat komende verkiezingen op de dertiende plek voor de VVD. Op dit moment is ze nog gemeenteraadslid in Utrecht en werkt ze bij Valtech als head of learning and development, maar met haar hoge plek op de lijst is ze bijna zeker van een Kamerzetel. Op haar Instagram @queenyraj geeft ze haar volgers wekelijks een kijkje achter de schermen.

oe bent u op de kandidatenlijst terechtgekomen? “Het selectieproces is, terecht, best intensief. Van het schrijven van brieven en het voeren van gesprekken tot het maken van online testen. De leden van onze vereniging hebben uiteindelijk het laatste woord. Het belangrijkste vond ik om tijdens het proces te laten zien welke problemen ik zou willen aanpakken. Ik zit niet in de politiek om een kopie van anderen te zijn.” Hoe bereidt u zich voor op een mogelijk Kamerlidmaatschap? “Ik ben op dit moment zeven jaar gemeenteraadslid in Utrecht en ik heb daar geleerd dat de beste voorbereiding luisteren is. Het liefst zou ik nu dan ook langs de deuren gaan en op werkbezoek, maar dat kan nu helaas niet. Daarom heb ik mijn agenda digitaal (deels) opengezet. Via www.calendly.com/ queenyrajkowski kan iedereen een digitaal kofﬁemoment met mij inplannen om mij iets mee te geven voor de Tweede Kamer.” Welke reacties heeft u gekregen? “Ik heb veel hele lieve berichtjes van mensen dichtbij gekregen, maar ook van onbekenden op Twitter. Dat was echt hartverwarmend op te lezen. Ik heb er in ieder geval erg veel zin in.” Wat verwacht u van het werk in de Tweede Kamer? “Ik denk dat het wel pittig is. We zijn bezig om zo snel mogelijk bij de eindstreep van deze crisis te komen. Daarvoor speelden er natuurlijk ook al belangrijke onderwerpen zoals klimaat, veilig zijn op straat, emancipatie en discriminatie en betaalbaar wonen voor de middenklasse. Welke portefeuille ik ook krijg, ik zal ervoor moeten zorgen dat we ons goed door de crisis heen slaan, zodat we straks sterker verder kunnen.”U bent een jonge politicus. Werkt uw leeftijd in uw voordeel of uw nadeel? “Ik ben nu 32. Dat helpt natuurlijk wel bij het begrijpen van de zorgen van de generatie waartoe ik zelf ook behoor. Tegelijkertijd ben ik ervan overtuigd dat als je kunt luisteren en een beetje inlevingsvermogen hebt, je ook mensen kunt vertegenwoordigen die niet op jou lijken. Of dat nu dan gaat om leeftijd, geloofsovertuiging of levensvisie maakt niet zo veel uit.” Waar kijkt u het meest naar uit? “Het oplossen van dagelijkse problemen en daarmee tegelijkertijd investeren in de toekomst van Nederland. Er werd vroeger gezegd: maak je school af, ga werken zodat je een huis kan huren/kopen en een bestaan kan opbouwen. Tegenwoordig is betaalbaar wonen een uitdaging voor heel veel mensen. Dat is een probleem dat zich nu afspeelt en dat we niet mogen negeren. Op de lange termijn zou ik willen dat je in Nederland nog meer kan werken en liefhebben zoals jij dat zelf wilt.” Waar ziet u het meeste tegenop? “Als je in de politiek zit, dan zit je dat eigenlijk 24/7. En hoewel ik er veel energie van krijg, mis ik soms wel dat ik er in mijn sociale leven niet altijd kan zijn. Met name mijn familie is mij erg dierbaar. Ik heb een grote en hechte familie die door heel het land woont. Natuurlijk zie en spreek ik ze wel, maar dat zou

van mij wel elke week mogen.” Met welke vraagstukken zou u zich willen bezighouden? “Na zeven jaar ervaring als gemeenteraadslid weet ik dat mensen er soms meer aan hebben als we ons bezighouden met dagelijkse problemen, in plaats van jarenlang een discussie over stelsels te voeren. Het zijn juist die concrete oplossingen waar ik me mee bezig wil houden.” Wat vindt u het belangrijkste punt uit uw verkiezingsprogramma? “Een van de belangrijke punten vind ik dat het voor iedereen aantrekkelijk moet zijn om te werken. Ook als je dat parttime wilt doen en ervan baalt dat je hele salaris naar de kinderopvang gaat, of als je een onderneemster bent die met creatieve ideeën wil meebouwen aan Nederland en onze voorzieningen, dan moet dat gewoon kunnen.” Waar bent u het meest benieuwd naar? “De sfeer. De sfeer in de Utrechtse politiek is goed. We debatteren soms stevig met elkaar, maar we kunnen ook met elkaar door een deur. Dat lijkt soms in de landelijke politiek anders te zijn. Samen kom je verder, dus dat gaat ook mijn insteek zijn.” Wat is het beste advies dat u heeft gekregen? “Blijf jezelf! Dat zegt eigenlijk iedereen, familie, gezin, vrienden en collega’s. Dat ben ik ook van plan om te blijven doen. Ik blijf in Utrecht wonen en wil zoveel mogelijk in gesprek blijven met iedereen die zorgen of juist iets positiefs wilt delen.” O OPZIJ 2021

Verkiezingsdossier ‘21

SPLINTER prikkelt Femke Merel van KootenArissen (1983) introduceert haar nieuwe partij Splinter, die ze omschrijft als seculier, groen, progressief, sociaalliberaal en vooral nieuw en vrijzinnig. Afgelopen jaren was ze als eenmansfractie actief. Ze maakte onder andere deel uit van de parlementaire ondervragingscommissie in de kindertoeslagaffaire en ze diende de unaniem gesteunde motie in voor de zorgbonus. En natuurlijk hoopt ze met haar nieuwe partij in de Tweede Kamer te komen. D O O R N I N A K L A A SS E N

aarom wil je, na wat omzwervingen met andere ‘losse’ Tweede Kamerleden, met een nieuwe partij in de Kamer blijven? “Ik vind het jammer dat het lijkt alsof mijn politieke pad bestaat uit ‘omzwervingen’, terwijl ik vanaf 2004 tot 2019 trouw ben geweest aan de Partij voor de Dieren en daar zo’n beetje alle functies heb gehad. Van flyeraar tot Tweede Kamerlid en alles daartussenin. Pas toen het ‘planeetbrede’ verkiezingsprogramma werd gedegradeerd tot ‘stemverklaring’ en er werd gezegd dat de ‘mensenpartijen’ maar initiatief moesten nemen op de ‘mensendingen’, heb ik mij met veel pijn in het hart afgesplitst. Ik kon mezelf niet meer recht in de spiegel aankijken als ik was gebleven, omdat ik niet meer de volksvertegenwoordiger kon zijn die ik eerder wel was. Nu ben ik Splinter gestart met enorm gedreven mensen uit de praktijk, die achter mijn manier van politiek bedrijven staan. Dat is nieuw, onafhankelijk zonder fractiedwang en uiteraard met de partijbeginselen en het verkiezingsprogramma in de hand. In de Grondwet staat dat Kamerleden onafhankelijk dienen te zijn, dus dat ze los van partijpolitiek, fractie- of coalitiedwang hun controlerende taak als volksvertegenwoordigers dienen uit te voeren. De politieke partij en de fractie ondersteunen daarin de Kamerleden in plaats van andersom. Kamerleden moeten de ruimte krijgen om hun werk zo onafhankelijk mogelijk te kunnen doen; dan gaan mensen excelleren. Dat onafhankelijke zit hem bijvoorbeeld in het stemmen: iedere week stemmen we over zo’n honderd moties en amendementen. Meestal is het met het partijprogramma in de hand heel helder hoe je moet stemmen. Maar er zijn ook altijd een paar moties waar je zowel voor als tegen zou kunnen stemmen, omdat het verkiezingsprogramma niet overal in kan voorzien én omdat binnen de partijlijn verschillende invalshoeken mogelijk zijn. Het is ongeloofwaardig dat partijen met twintig Kamerleden altijd hetzelfde stemmen. De achterban is niet zo eensgezind en Kamerleden ook niet. Het zou de democratie enorm helpen als Kamerleden vrij zijn om hun eigen afweging te maken.” Waarom vind je het maken van die eigen afweging zo belangrijk? “Ik zie dat veel mensen in het land afhaken op de huidige manier van politiek bedrijven. Er wordt veel gepolderd, de uitkomst is dan zelden waar de kiezers voor gestemd hebben en politieke partijen zijn verworden tot logge marketingmachines, die nietszeggende partijslogans afdraaien. Daarbij is de inzet steeds het promoten van nog meer polarisering, het berijden van eigen stokpaardjes, zowel op links als rechts. Je ziet veel hokjesdenken en identiteitspolitiek, waarbij er moet worden opgekomen voor een groep die kunstmatig in een hokje wordt geplaatst door die af te zetten tegen een ‘schuldige’ andere groep. Het gaat voorbij aan het feit dat heel veel mensen in hetzelfde hokje zitten. En dat er gezamenlijk opgetreden moet worden tegen falend overheidsbeleid, op alle fronten. Je moet mensen gelijke kansen bieden om zich optimaal in dit land te kunnen ontwikkelen. Zo is het niet de ‘schuld’ van mannen dat vrouwen niet optimaal kunnen emanciperen en we op bepaalde gebieden eerder stappen terug zetten dan stappen vooruit. Het is het falend overheidsbeleid dat ervoor zorgt dat er geen gendergelijkheid kán ontstaan en vrouwen niet gelijke kansen krijgen, zowel in werk als privéleven. Die blokkades moet je eerst wegnemen. En gendergelijkheid verwezenlijken we alleen als we mannen expliciet bij onze emancipatiestrijd betrekken, op een positieve manier.” Jullie willen ook de Splinter-index introduceren, een soort ranglijst van wat Kamerleden hebben bereikt. Hangt dat ook samen met het idee van Kamerleden als individu? “Ik stond zelf in de top drie van Kamerleden die de meeste debatten deden,

‘Verder is er een systeemverandering nodig op veel gebieden, waaronder de economie. Economie binnen de draagkracht van de aarde en economisch herstel moet samen kunnen.’ dus ik zag ook heel veel Kamerleden aan het werk. Ik zag echt hele goede Kamerleden die op een lagere plaats op de lijst waren gezet dan de plaats waarop ze oorspronkelijk de Kamer in waren gekomen. Ik dacht: er moet eigenlijk een objectieve maatstaf zijn, een set van criteria waaraan je kunt toetsen of iemands plaats op de lijst terecht is. Dat is niet om Kamerleden te controleren, maar meer om een mogelijkheid te creëren om Kamerleden die heel hard werken op het schild te hijsen. En om aan de buitenwereld te laten zien dat Kamerleden die helemaal niet vaak in het nieuws komen wel heel veel doen. Het idee is om dat onafhankelijk te maken van Splinter. Als het aan Splinter vast zit, heeft het al snel de schijn van het partijdigheid, en dat willen we juist voorkomen. Het is ook om kiezers het vertrouwen in de politiek terug te geven. Er zijn daadwerkelijk hardwerkende Kamerleden, en die index laat dan zien wie dat zijn. Ik vind dat je Kamerleden die heel veel doen in het zonnetje mag OPZIJ 2021

Verkiezingsdossier ‘21 zetten. Veel Kamerleden verlaten gedesillusioneerd de Kamer, met het gevoel van: is het wel gezien wat ik allemaal heb gedaan? Het zijn natuurlijk vooral de lijsttrekkers van de politieke partijen die in de media verschijnen, maar het keiharde werken zit in de achterhoede.” Waarom heb je voor de naam ‘Splinter’ gekozen? “De naam begon als werknaam met een knipoog: ‘Wat kun je als splintertje nou bereiken?’ Veel mensen maken zich zorgen om de versplintering van het politieke landschap. Maar in wezen is dat juist goed voor de burger en de democratie. Ik heb met bijvoorbeeld de zorgbonus bewezen dat juist een splinter veel kan bereiken. Splinter staat voor onafhankelijkheid, voor vasthoudendheid in het aan het licht brengen van misstanden, het doorvragen waar andere politieke partijen het al snel voor gezien houden. Waar andere woordvoerders elkaar in een rare wurggreep houden vanuit machts- en uitruilpolitiek, kan

‘We willen niet de fout maken die veel ‘diversiteitscoaches’ tegenwoordig wel maken, namelijk, het reduceren van mensen tot zichtbare kenmerken en daarop beoordelen of het allemaal wel divers genoeg is. Dat doet mensen echt tekort.’

Aspirant Kamerlid een splinter die dans ontspringen en zonder negatieve invloeden – die veelal niets met het onderwerp van het debat te maken hebben – een ware volksvertegenwoordiger zijn.”

Met wie heb je je verkiezingsprogramma opgesteld? “Met experts, zowel ervaringsdeskundigen als wetenschappers. Ik heb het grootste deel in eerste concept zelf geschreven, ’s nachts en tussen de debatten door. Dat was een behoorlijk intensieve klus, omdat ik het grondig en goed wilde doen. Daarna heb ik de experts laten checken, aanvullen en wijzigen. Iemand van het Red Team, een longarts en een beroepsorganisatie voor zorgmedewerkers hebben bijvoorbeeld het hele zorghoofdstuk gecontroleerd. Ik heb ook de hulp ingeroepen van mensen die wilden meedenken op het digitale platform van Splinter, de digitale fractiekamer. Dat heeft mooie invalshoeken opgeleverd die ik in mijn eentje echt nooit gevonden zou hebben. Ik ben trots op het proces en iedereen die hieraan heeft bijgedragen.” Als je moest kiezen, wat zijn dan de drie belangrijkste punten uit je verkiezingsprogramma? “Uiteindelijk hangt alles met elkaar samen, dus dat vind ik echt een moeilijke vraag. Het is natuurlijk hilarisch dat we ons best hebben gedaan om een ‘365 graden’-verkiezingsprogramma te schrijven waar alles in zit en de meeste journalisten vragen om een dertig-seconden-samenvatting. Ik zie daar ook de grap van in. Maar ik zal een poging wagen, haha. Alles begint bij herstel van de rechtsstaat en het garanderen van betrouwbare politiek. Dat hebben we nauwkeurig uitgewerkt. Verder is er een systeemverandering nodig op veel gebieden, waaronder de economie. Een economie binnen de draagkracht van de aarde en economisch herstel moeten tegelijkertijd kunnen. Het mkb wordt daarom weer op het schild gehesen als de banenmotor van Nederland. Daarnaast willen we dat iedereen betekenisvol werk heeft, een dak boven het hoofd en alle kansen om zich te ontwikkelen. Gezondheidszorg en preventie is een belangrijk onderwerp waar Splinter veel mee doet. En we versterken de veiligheid en de leefbaarheid van Nederland, waarbij privacy en ICT belangrijker zijn dan je wellicht zou denken. Seculier en antiidentiteitspolitiek is ook een rode draad door het programma. Dat zorgt ervoor dat we kunnen gaan verbinden in plaats van polariseren en dat we de mensen of groepen die dat nodig hebben alle kansen geven om te emanciperen.” Je hebt een mooie, diverse kandidatenlijst bij elkaar gekregen. Wat denk je dat hen het meeste aansprak bij Splinter? “Mijn lijst is inderdaad divers en inclusief, daar ben ik heel blij mee, maar dat is niet iets waar ik bewust naar op zoek ben geweest. Echte diversiteit is namelijk vaak niet aan de buitenkant te zien. Los van etniciteit, kleur, gender en leeftijd zit diversiteit ook in bijvoorbeeld geaardheid, sociale klasse, thuissituatie of gezinssamenstelling, regio en gezondheid. Heeft iemand toegang tot een netwerk of heeft iemand zich zijn hele leven al moeten invechten? Natuurlijk hebben we oog voor de achterstelling en discriminatie op basis van uiterlijke kenmerken, de vooroordelen over de emancipatiestrijd van identiteitsgroepen. Maar we willen niet de fout maken die veel ‘diversiteitscoaches’ tegenwoordig wel maken, namelijk het reduceren van mensen tot zichtbare kenmerken en daarop beoordelen of het allemaal wel divers genoeg is. Dat doet mensen echt tekort. Dat sluit mensen uit die een team echt diverser zouden hebben gemaakt als je de moeite had genomen verder te kijken dan dat. Wat onze kandidaten aanspreekt bij Splinter is met name de balans in standpunten, de nieuwe manier van politiek bedrijven, die heel transparant is voor de kiezer en echt een nieuw geluid laat horen.” O

Natasha Mohamed-Hoesein (1976) staat komende verkiezingen op de vierde plaats op de kandidatenlijst van DENK. Ze is advocaat en ondernemer en zit sinds 2018 in de gemeenteraad van Rotterdam. In het verleden werkte ze al als juridisch beleidsmedewerker in de Tweede Kamer.

aarom wilt u in de Tweede Kamer komen? “Dat komt eigenlijk door de start van mijn politieke carrière in Rotterdam, dat heeft mijn politieke bewustzijn verder gevoed. Ik heb ook een eigen advocatenkantoor, maar voordat ik de advocatuur in ging werkte ik als gerechtssecretaris bij de rechtbank. Vanuit die twee verschillende kanten heb ik ervaren hoe belangrijk het is dat iemand je belangen behartigt. Als advocaat maak je voor één cliënt het verschil. Het is natuurlijk hartstikke ﬁjn om iemand te kunnen helpen, maar het besef dat er veel meer mensen zijn die door het systeem in de penarie zijn gekomen knaagt aan me. In het recht ben je eigenlijk continu aan het toetsen. In de politiek zit je zelf aan de knoppen. De regels van het recht worden uiteindelijk gemaakt door de overheid.” Hoe bereidt u zich voor op mogelijk Kamerlidmaatschap? “Mijn werk als raadslid is in zekere zin al een voorbereiding. Je bent straks in essentie volksvertegenwoordiger en dat ben ik nu ook. Ik heb ook wel geleerd dat als je dingen wilt veranderen, je wel moet weten waar het echt over gaat. Er is een wisselwerking tussen wat gebeurt er in de maatschappij en wat gebeurt er in de Tweede Kamer. Af en toe lijkt die verbinding er niet meer te zijn, alsof we die wisselwerking niet meer zien. Ik heb in mijn werk als juridisch beleidsmedewerker ook gezien hoe zaken op de agenda worden geplaatst en soms als een hamerstuk worden behandeld. Het is me toen duidelijk geworden hoeveel er door de vingers kan glippen. Als je goed weet waar de pijnpunten zitten, dan laat je dat ook niet meer aan je voorbijgaan.” Veel reacties gekregen op uw kandidatuur? “Overwegend positief. Mensen ervaren het als positief dat er een sterke vrouw op de lijst van DENK staat. Natuurlijk waren er ook vragen en is er af en toe een negatieve reactie, maar daar leer ik alleen maar van. Het meeste word ik wel geraakt door gesprekken die ik voer met mensen, daar spreekt vaak veel hoop uit. Dan hebben we het over een inclusief Nederland. Mensen weten dat ik echt sta voor gelijkwaardigheid tussen man en vrouw. Daar wil ik voor strijden. Van zulke reacties kan ik hele warme gevoelens krijgen, van ‘oké de boodschap komt aan’. Je kunt als vrouw dus rolmodel worden op basis van je kwaliteiten en inbreng en dat is toch echt het mooiste. Ik denk sowieso dat wij als Nederlandse gemeenschap behoefte hebben aan sterke vrouwen in de politiek. Ik vind dat een mooie ontwikkeling en wil daar graag aan bijdragen. Ik wil ook laten zien dat je niet alleen als man ondernemer én politiek actief kunt zijn, maar dat je dat als vrouw ook kan.” Waar kijkt u het meest naar uit? “Toch echt die samenwerking. Ik ben me er erg bewust van je verandering alleen teweeg kunt brengen samen met anderen. Uiteindelijk gaat het om gelijkwaardigheid en daar vind je elkaar wel in. Ik denk dan aan het anti-discriminatiepact dat we hier in Rotterdam hebben getekend met de VVD, of de dingen die we hebben mogen doen met GroenLinks als het gaat om duurzaamheid, of met de ChristenUnie, waar we afgelopen tijd echt samen mee hebben gestreden om dagopvang te creëren voor daklozen

tijdens deze pandemie. Dat zijn mooie initiatieven geweest. Dat had ik alleen niet gekund.” Zijn er ook dingen waar u tegenop ziet? “Door mijn werk als beleidsmedewerker in de Tweede Kamer heb ik wel een realistisch beeld van wat me te wachten staat. Je kunt je dus wel een beetje op de lange uren instellen. Dat is het enige waarvan ik misschien iets minder vrolijk word. Maar dat moet je dan maar omvormen naar iets positiefs. Ik wil al die uren vooral in gaan zetten om contact te hebben met de achterban. Je kunt zo veel mensen spreken en ze echt gehoord laten worden. Ik vind het zelf ook hartstikke leuk om te zien dat datgene wat je in het veld doet, daar vertaald wordt. Ik merk dat ik vaak toch idealistisch ben haha. Maar dan wel met handen en voeten! Soms kun je dingen heel mooi op papier zetten, maar werkt het in de realiteit heel anders.” Wat vindt u het belangrijkste punt uit uw verkiezingsprogramma? “Het is heel moeilijk om één ding te noemen, maar als ik iets moet zeggen dan zou ik toegang tot het recht benoemen. Dat valt en staat met toegang tot het recht en het hebben van onafhankelijke rechters. Ik denk dat dat echt de basis vormt van onze democratische rechtsstaat. Op het moment dat je rechten worden aangetast, dat er dan wordt gewezen op de grondrechten en dat die echt worden bewaakt. Dit is de balans die er moet zijn, die we met elkaar hebben afgesproken te zullen dienen en daar moeten we voor blijven werken.” O OPZIJ 2021

Uit–de–schaduwkabinet

OPZIJ doet een voorzetje

ls er iets opvalt aan de verkiezingslijsten, dan is het wel de toegenomen diversiteit bij nagenoeg alle partijen. En ook nog vier vrouwen aan kop bij de gevestigde partijen, een unicum voor ons ons conservatieve landje. Dat lijkt op zich goed nieuws, maar stel dat de VVD ondanks een groot aantal blunders vanuit demissionaire status toch weer de grootste partij wordt, dan krijgt Mark Rutte het weer voor het zeggen. En zonder daar inhoudelijk op in te willen gaan, is er één opmerking van hem bij de samenstelling van Rutte III die nog steeds pijnlijk in

onze oren na-echoot, Zo zei hij over het opvallende gebrek aan vrouwelijke ministers en staatssecretarissen van de VVD: “Ik had er graag meer willen hebben. Maar uiteindelijk geldt: we gaan voor de beste mensen. Het is wat het is.” Hij meende dat hij moest kiezen tussen kwaliteit óf voor meer vrouwen in zijn nieuwe kabinet. Met als resultaat: Rutte III kent zes vrouwen op een totaal van zestien ministers. Waarbij de VVD slechts één vrouw levert van de totaal zes ministers. Edith Schippers, de voormalige VVDrunner-up die uit de politiek stapte voor de verkiezingen van 2017, reageerde gebeten in de Volkskrant: “Het argument dat ze er niet zijn is echt flauwekul.

Het moet en kan anders. Blijkbaar is ervoor gekozen niet goed genoeg te zoeken. Als je uitkomt op een kabinet met veel meer mannen, heb je niet de besten geselecteerd.” Partijgenoot en VVD-icoon Neelie Kroes is het daarmee eens. “Dit hoeven we toch niet serieus te nemen? Het kan niet zo zijn dat de liberale VVD één vrouwelijke minister levert. En of dat nog niet genoeg was, zei Mark: ‘Ik ga voor kwaliteit.’ En dan zie je dat stel op het bordes staan en denk je: dit hoeven we toch niet serieus te nemen?” aldus Kroes in gesprek met de Volkskrant.

Uit de schaduwkabinet Klein clubje

Misschien zit de kern van het probleem wel in wat Rutte zei vlak na het aantreden van zijn nieuwe regering: “Uiteindelijk is het clubje waaruit je politici rekruteert voor dit type baan heel beperkt.” Dit is een heel particuliere en vreemde opvatting. Juist van iemand die zelf ook in het bedrijfsleven Unilever - ervaring heeft opgedaan, zou je mogen verwachten een iets bredere blik te hebben op het samenstellen van een goed werkend team, wat een kabinet uiteindelijk gewoon is. En zoals is gebleken: zijn rekruteringsmethode is geen recept voor succes. In zijn inmiddels demissionaire kabinet vielen de stuntelende mannen over elkaar heen uit de boot, waarbij een enkeling zich nog net al watertrappelend aan de rand kon vasthouden.

Wij stellen daarom het volgende voor. Zeker gezien de flinke crisis waarin we ons momenteel bevinden wordt het de hoogste tijd om de allerbeste mensen, de beste managers op de juiste plekken neer te zetten. En dat zijn niet per definitie de trouwste partijleden, de loyalisten die als beloning een plaatsje mogen opschuiven: van Kamer naar kabinet. Maar kijk gewoon eens buiten het Binnenhof, buiten je eigen partijgrenzen. We doen vast een voorzetje op persoonsniveau, wij kunnen ‘ze’, die goede vrouwen, namelijk makkelijk vinden. En natuurlijk ook goede mannen, want we willen niet dezelfde fout maken. We gaan overigens dwars door de partijen heen met onze keuzes, want de beste mensen zijn de beste mensen. Het goede nieuws is dat de Kamer dan ook kan doen waarvoor ze in leven is geroepen: het controleren van de regering. We gunnen Mark Rutte na deze intensieve periode met zijn drie kabinetten dan ook een welverdiende rust. Om daarna weer met frisse

moed aan iets moois op het wereldtoneel te beginnen. Minister-president: Lilianne Ploumen, het is gewoon tijd voor een vrouwelijke premier en deze politiek gepokte en gemazelde diehard met zachte tongval. Buitenlandse Zaken: Sigrid Kaag, we gunnen haar deze plek van harte, dan kan ze doen waar ze het allerbeste in is en is ze vooral verlost van de matig presterende communicatie-afdeling van D66, die haar mooie cv en imago in rap tempo aan het verkwanselen is. Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking: Nelke Manders, runt als directeur van Artsen zonder Grenzen nu een

OPZIJ 2021

Uit–de–schaduwkabinet organisatie met wereldwijd 11.000 mensen en weet als geen ander welke problemen er zijn op te lossen. Justitie en Veiligheid: Marietje Schaake, de voormalig Europarlementariër verruilde Brussel voor Stanford en kan als directeur van het Cyber Policy Center de leemte aan kennis op het gebied van digitale veiligheid dichten en beschermt ons land in digitale tijden. Rechtsbescherming en emancipatie: Joyce Sylvester, als substituut Ombudsman en lid van de commissie Visitatie Gerechten gaan deze onderwerpen haar aan het hart en als gepokt en gemazeld bestuurder kan ze de veranderingen waarvan ze eerder de noodzaak constateerde tot stand brengen. Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties: Annemarie Penn-Te Strake, deze partijloze burgemeester van Maastricht lijkt ons als oud hoofdofficier van justitie en voormalig lid van College van procureurs-generaal een frisse wind in Den Haag. Cultuur en Media: Sandra den Hamer, directeur Eye Filmmuseum met een heel kwartet aan toezichthoudende rollen in haar hand. Weet wat er nu nodig is om deze zo langzamerhand uitgeklede sectoren nieuwe energie (en subsidie) te geven. Onderwijs en Wetenschap (dus gewoon weer alle onderwijstypes van basisschool tot universitair): Rianne Letschert, rector magnificus in Maastricht, boegbeeld voor universitaire vrouwen. Jongste rector, weet inmiddels wat crisismanagement is in het onderwijs. Leerlingen, studenten en de opvoeders zullen met haar weglopen. Financiën: Petri Hofsté, verzamelaar van commissariaten, waardoor geen enkele bedrijfstak een 34

Aspirant–Kamerlid geheim voor haar is. Ze is met recht de eerste vrouw die ons in gedachten komt. Al jaren de machtigste vrouw in de wereld van toezichthouders. Laat ze dan nu de kans krijgen toe te zien op de financiën van ons land. Zij kan tenslotte goed rekenen, weet te onderhandelen en ook hoe de hazen lopen. Defensie: Marguerite SoetemanReijnen, is bij verzekeraar Aon tekenbevoegd voor miljarden, kan rekenen en heeft een warm hart voor defensie. Bovendien is ze als voorzitter van Topvrouwen.nl (van de SER) wel in staat defensie wat aantrekkelijker voor vrouwen te maken. Infrastructuur en Waterstaat: Herna Verhagen, weet als CEO van PostNL als de beste hoe je het snelst van A naar B moet komen. Geliefd en gevreesd door corporate Nederland weet zij als geen ander dat alle wegen naar Den Haag leiden. Milieu en Wonen: Edith Schippers, nu baas van DSM Nederland. Hoogste tijd dat ze terugkomt, is het opvolgingsprobleem in de VVD tenminste ook opgelost. En kan ze fijn samen met oud-DSM’er Sijbesma flink aan de slag. Economische Zaken en Klimaat: Feike Sijbesma, oud-topman van DSM, die ook nog even speciaal coronagezant was en daardoor de boel in Den Haag aan het bewegen kreeg. Heeft bovendien Al Gore als BFF in z’n telefoon staan, als dat geen aanbeveling is. Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit: Hanneke Faber, topvrouw van Unilever. Van haar verwachten we een nieuwe en innovatieve visie op onze voedselvoorziening, waarmee de stikstofcrisis te lijf kan worden gegaan. Sociale Zaken en Werkgelegenheid: Astrid van Heumen, via verschillende rollen van de haven van Amsterdam en J.P. Morgan is zij

alweer jaren actief als headhunter. Dat lijkt ons de perfecte combinatie. Zij weet dat talent ken geen gender, cultuur, geloof of leeftijd kent. Volksgezondheid, Welzijn en Sport: Marcel Levi, voormalig bestuurder van het AMC, runt nu zeventien ziekenhuizen in Londen en was toch al van pan weer terug te komen naar Nederland. Krijgen we na Els Borst eindelijk weer een vakminister die ook weet wat besturen is. Bij dit ministerie willen we nog graag twee ministers zien: minister voor Medische Zorg: Angela Maas, want het wordt tijd om deze cardiofeministe zelf aan de knoppen te laten zitten, en minister voor Preventie: Wanda de Kanter, longarts en gelauwerd tegenstander van de tabaksindustrie, die toch al van plan was om al haar tijd in preventie te steken. Verder pleiten we voor het invoeren van een ministerie van Geloof, Hoop, Liefde en Communicatie. Met als ministers Claudia de Breij en Arjen Lubach. Dat was vroeger een goed gebruik: de hofnar. Zij mochten zonder terughoudendheid de koning alles vertellen en overal commentaar op leveren. Dat hield de koning scherp, en what’s more: de koning nam het serieus. En als laatste zouden wij graag twee ministers van Staat willen benoemen: Hedy d’Ancona en Neelie Kroes. Deze mastodonten en rolmodellen kunnen dan dienen als vraagbaak en mentor voor wie dat nodig heeft, ze kunnen zwangerschapsverloven waarnemen en waarnemen voor eventueel afscheidnemende ministers. Het is maar een greep; voor verdere inspiratie, kijk naar onze top 100 Meest Invloedrijke Vrouwen, of laat je inspireren door Topvrouwen.nl, de databank die tegenwoordig wordt gerund door de SER, met meer dan 2700 cv’s van vrouwen. O

Hanneke van der Werf (1984) is met haar negende plek op de kandidatenlijst voor D66 de hoogste nieuwkomer. Dat is niet zo gek als je bedenkt welke ervaring ze meeneemt. Ze was medewerker in de Tweede Kamer en is nu actief als fractievoorzitter in de gemeenteraad van Den Haag. Daarnaast werkt ze als woordvoerder voor verzekeringsmaatschappij Aegon.

oe bent u op de kandidatenlijst terecht gekomen? “Na mijn studie liep ik stage bij Den Haag Vandaag van de NOS. Ik ging daarna aan de slag op het Binnenhof als medewerker en in 2014 ben ik zelf de politiek in gegaan als gemeenteraadslid in Den Haag, waar ik inmiddels fractievoorzitter ben. Ondertussen zit ik alweer bijna zeven jaar in de raad en dat verveelt nooit. In de stad gebeurt veel. Denk aan demonstraties, het gigantische lerarentekort, maar ook aan de jaarwisseling die elk jaar weer even spannend is. Als raadslid ben je de oren en ogen van de samenleving. Dat neem ik mee naar de Tweede Kamer.” Hoe bereidt u zich voor op een mogelijk Kamerlidmaatschap? “Als oud-medewerker van onder anderen Pia Dijkstra in de Tweede Kamer heb ik achter de schermen een kijkje in de keuken gehad. In de gemeenteraad was dat voor de schermen, ik zat aan tafel bij de coalitieonderhandelingen nadat de coalitie uit elkaar was gevallen na het vertrek van een burgemeester en twee van corruptie verdachte wethouders. Als fractievoorzitter in zo’n roerige arena leer je snel het klappen van de zweep. Politiek is hard werken, vaak een zaak van lange adem, het helpt als je dat van tevoren beseft.” Welke reacties heeft u gekregen? “Veel vrolijke en motiverende reacties. Vooral veel vrouwen vroegen spontaan of ze mij konden helpen bij mijn campagne. Dat vond ik ontzettend tof. In het hele land – van Den Haag tot Twente en de Achterhoek, waar ik vandaan kom – wordt er meegedacht. Tegelijkertijd merkte ik dat sommige mensen er nog een beetje aan moeten wennen, een blonde vrouw van in de dertig zo hoog op de kandidatenlijst. Dan moest ik mij bijna verantwoorden.” Wat verwacht u van het werk in de Tweede Kamer? “Politiek is voor mij vooral een ambacht waar ik veel plezier aan beleef, ik houd van het debat op het scherpst van de snede. Van tevoren bedenken wat je gaat zeggen, een goede interruptie of scherpe grap. Allemaal om zo je ideeën voor een beter Nederland voor elkaar te krijgen. Ik zal er zeker op uit blijven gaan, het echte leven speelt zich af buiten het Binnenhof. Daarnaast zijn vlieguren gewoon belangrijk, procedures lijken saai, maar het is wel belangrijk om te weten hoe je iets voor elkaar krijgt.” U bent een jonge politicus. Werkt uw leeftijd in uw voordeel of uw nadeel? “Uiteindelijk gaat het om dat je wat bereikt. Maar ik merk wel dat mensen niet altijd verwachten dat een jonge vrouw stevige uitspraken doet over een thema als veiligheid. Dat vinden mensen dan verfrissend. Ik vind het ook wel leuk om te verrassen hoor, maar soms zie ik dat de mannen in een debat automatisch het woord krijgen omdat mensen dat nou eenmaal zo gewend zijn. Dat is niet echt meer van deze tijd.” Waar kijkt u het meest naar uit? “Mijn moeder vertelde me laatst nog dat ik als kind al de politiek op de voet volgde. Dan besprak ik dat met klasgenootjes, meestal jongens, op de basis- en middelbare school. Ik hield de uitslagen van de verkiezingen bij en keek weleens naar het wekelijkse vragenuurtje in de Tweede Kamer toen ik wat ouder was. Dat ik straks zelf in de plenaire zaal sta te debatteren, vind ik dus heel bijzonder.” Waar ziet u het meeste tegenop? “De Tweede Kamer maakt zichzelf soms een bot instrument door te vaak te vergaderen over de waan van de dag. Meer aandacht voor echt relevante zaken, zoals belangrijke wetgeving, nu wordt vaak tijd besteed aan spoeddebatten, die op het moment dat ze gevoerd worden allang achterhaald zijn.” Met welke vraagstukken zou u zich willen bezighouden? “Ik wil graag de portefeuille veiligheid en vrouwen-

emancipatie, maar ook alles wat met media en democratie te maken heeft vind ik razend interessant. In de gemeenteraad van Den Haag heb ik mij onder andere hard gemaakt tegen criminele ondermijning en voor de verruiming van het ouderschapsverlof. Daarmee lopen we voorop in Nederland en heb ik echt iets kunnen betekenen voor de inwoners van Den Haag. Ik hoop dat ik dat in de Tweede Kamer ook kan gaan doen voor mensen in heel Nederland.” Wat vindt u het belangrijkste punt uit uw verkiezingsprogramma? “D66 wil de kinderopvang gratis maken Demis-sionair minister Wouter Koolmees (D66) van Sociale Zaken heeft het ouderschapsverlof al fors uitgebreid en ook met dit verkiezingsprogramma doen we daar weer een belangrijke schep bovenop. Bovendien zijn we dan ook af van dat ontzettend ingewikkelde toeslagenstelsel.” Waar bent u het meest benieuwd naar? “Ik zie heel erg uit naar de ontmoetingen in het hele land. Het lijkt mij ontzettend leerzaam en verrijkend om mensen met allerlei expertises en achtergronden te spreken over onderwerpen waarop je het verschil wilt maken. Die unieke kans heb je als Tweede Kamerlid. Waar wil je iets veranderen, wie moet je daarvoor hebben? Daar zie ik naar uit.” Wat is het beste advies dat u heeft gekregen? “Mijn moeder stuurde mij ooit een ansichtkaartje waarop stond: ‘Brave meisjes komen in de hemel, brutale meisjes overal.’ Daar heb ik nog vaak bij stilgestaan, als ik voor een lastige beslissing stond. Ik vind Alexandria Ocasio-Cortez een inspiratiebron, zij spreekt veel mensen heel direct aan via social media en doet dat op een hele knappe manier.” O OPZIJ 2021

De Kloof

Keuzestress Journalist Barbara van Beukering (54) en haar dochter journalist Milou Deelen (25) verschillen regelmatig van mening. Vaak is de generatie waar ze uit komen bepalend voor de manier waarop ze tegen de dingen aankijken. B E E L D PA U L TO L E N A A R

Milou Ha mams! De Tweede Kamerverkiezingen zijn 17 maart. Op wie ga jij stemmen?

je dochter

Barbara Hai schat, je weet dat ik altijd PvdA stem en ook al kost het me de laatste jaren steeds meer moeite en stond ik ook wel eens in het stemhokje contre coeur het vakje van de arbeiderspartij rood te kleuren, ik deed het toch uit loyaliteit. Maar nu stem ik weer uit overtuiging omdat Lilianne Ploumen lijsttrekker is geworden. Ik vind dat zij ontzettend deugt, en als iemand in staat is om de partij uit het slop te trekken is zij dat wel..

Milou Ik ben ook erg fan van Lilianne Ploumen, zij maakt zich ontzettend hard voor de vrouwenzaak. Ik ga stemmen op BIJ1 – sowieso op iemand van kleur (er zit nu niemand met een Afro-Nederlandse achtergrond in de Tweede Kamer) en op een vrouw lager op de lijst. Of in ieder geval niet op iemand die zich identiﬁceert als cisman, en wit is. Zoals de meeste mensen in de Kamer nu zijn.

Barbara Wat bedoel je met cis?

En waarom stemmen op een vrouw lager op de lijst?

Milou Cisgender is iemand van wie de genderidentiteit overeenkomt met het geboortegeslacht. Vorige week interviewde ik Devika Partiman, oprichter van de organisatie Stem op een Vrouw. Zij maken zich hard voor meer vrouwen in de politiek. Devika vertelde dat als je meer vrouwen in de politiek wil, je het beste op een vrouw lager op de lijst kunt stemmen: op een vrouw die het wellicht anders niet haalt. Vrouwen hoog op de lijst komen vaak tóch wel in de Kamer.

Barbara Wat ik lastig vind, is dat je die vrouwen meestal niet kent. En dan stem je op iemand alleen omdat ze vrouw is, niet wetend wat haar kwaliteiten zijn.

Milou Dat begrijp ik, maar je kunt je toch inlezen over diegene? Ik vind het ongelofelijk belangrijk om op een vrouw te stemmen omdat ik vind dat er meer vrouwen in de politiek moeten en ik ervan overtuigd ben dat een vrouw niet voor niets op de lijst staat. Over jouw argument: ‘niet wetend wat haar kwaliteiten zijn’ – ik heb het gevoel dat we ons dat vaak alleen afvragen bij vrouwen, niet bij mannen. Wist je dat ongeveer een derde van de Tweede Kamerleden vrouw is? En bij de meeste andere politieke functies is dat vaak nog minder. Gelijke representatie in de politiek gaat er niet vanzelf komen, daar moeten we actief ons best voor doen. Eens?

Barbara Ik ben het zeker met je eens dat we ons best moeten doen om meer vrouwen in de politiek te krijgen, maar niet ten koste van kwaliteit. En ik vraag me zowel bij vrouwen áls bij mannen af wat hun kwaliteiten zijn. Ik heb bijvoorbeeld met de Europese verkiezingen in 2019 gestemd op Frans Timmermans, simpelweg omdat ik hem de beste kandidaat vond. Ik weet nog dat jij woedend op mij was

OPZIJ 2021

De Kloof

Milou

Niet ten koste van kwaliteit, nee, maar vrouwen hebben, natuurlijk, net zoveel kwaliteit! Hoe zouden we volgens jou meer vrouwen in de politiek moeten krijgen?

Dat kan ik beter aan jou vragen! Jij hebt destijds toch gepleit voor Femke Halsema als burgemeester?

Barbara

Barbara Ik vind dat een moeilijke vraag. Voorheen was ik tegen het vrouwenquotum, nu ben ik voor omdat ik me realiseerde dat dit de enige manier is om meer vrouwen in de top te krijgen. Natuurlijk helpt het om op een vrouw te stemmen, maar ik wil me daarin niet verplicht hoeven voelen. Ik vind ook dat de verantwoordelijkheid bij de partijen zelf ligt. En straks bij de vorming van de regering. Ik weet nog dat ik ﬂabbergasted was toen Rutte vier jaar geleden zijn kabinet presenteerde: 10 mannelijke ministers en 6 vrouwelijke. Om over het gebrek aan diversiteit nog maar te zwijgen. Maar goed, hoe denk jij dat we meer vrouwen in de politiek moeten krijgen?

Dat klopt ja! Toen Eberhard van der Laan in september 2017 zijn ambt als burgemeester van Amsterdam neerlegde omdat hij ziek was, werd er naar een interim-burgemeester gezocht. Gerdi Verbeet leek me daarvoor de ideale kandidaat; zelfde partij, een verbinder en bovendien was ze beschikbaar. Maar wie schetste mijn verbazing? Binnen no time zat Jozias van Aartsen op die plek. Gebeld door zijn vriendje Johan Remkes, toen commissaris van de koning in Noord-Holland. Old boys network op volle toeren. Ik weet nog dat er stoom uit mijn oren kwam, toen ik dat hoorde. Wóest was ik! Toen heb ik een klein clubje opgericht om te lobbyen voor een vrouw als burgemeester. We hebben toen tien ijzersterke vrouwelijke kandidaten gepolst en dat lijstje opgestuurd naar Remkes en de vertrouwenscommissie. Zodat ze nóóit zouden kunnen zeggen dat er geen geschikte vrouwen waren. Ik wil niet beweren dat Femke het niet zonder onze lobby geworden zou zijn, maar het voelde goed om me hard te maken voor de zaak. Van jou geleerd

Barbara Barbara

Milou Ik ben verbaasd dat je wel voorstander bent van het vrouwenquotum, maar niet per se vindt dat je op een vrouw moet stemmen. Tuurlijk ben je niet verplicht om op een vrouw te stemmen, maar als je meer vrouwen in de politiek wil, is dat toch het minste wat je kunt doen? Overigens ben ik zeker voorstander van een quotum, maar stemmen op een vrouw lager op de lijst werpt ook zeker z’n vruchten af. Op de site van Stem op een Vrouw staat dat door deze tactiek in maart 2017 drie extra vrouwen werden verkozen, in 2018 tientallen extra vrouwen in gemeenteraden en in maart 2019 52 extra vrouwen in de Provinciale Staten. Dat is toch geweldig!

Barbara Ik heb net nog eens goed naar de kandidatenlijst van mijn partij gekeken en ik ken alleen nummer 2 en 4, dat zijn Khadija Arib en Attje Kuiken. Maar zij zitten al in de Kamer, dus die dragen niet bij aan jouw theorie denk ik. Ik denk er nog even over na. Maar iets anders: hoe kunnen we ervoor zorgen dat we een vrouw als premier krijgen? Heb je daar ook een tactiek voor?

Deze advertentie hebben we toen paginagroot in Het Parool gehad.

Milou Zo goed van je!

Barbara Maar ik weet trouwens niet hoe je zou kunnen lobbyen voor een vrouwelijke premier. Dat is toch iets anders dan een burgemeester, want hier spelen de verkiezingen een nogal beslissende rol. Weet jij hoeveel vrouwelijke lijsttrekkers we eigenlijk hebben?

OPZIJ 2021

De Kloof

Aspirant–Kamerlid

Milou

Mikal Tseggai (1995) staat aankomende verkiezingen op plaats 17 voor de PvdA. Ze is een van de jongste kandidaten voor de Tweede Kamer, maar aan ervaring geen gebrek. Ze is sinds 2019 fractievoorzitter van de PvdA in Den Haag waar ze tevens het jongste raadslid is.

Jazeker, van de 15 ‘belangrijkste partijen’ hebben er 9 een man als lijsttrekker, en 6 een vrouw.

Barbara Het lijkt het kabinet wel Grappig trouwens dat helft van die vrouwen min of meer dezelfde naam heeft. Lilianne Ploumen, Lilian Marijnissen en Liane den Haan. Maar dit geheel terzijde.

Milou Vind ik niet zo grappig, want volgens mij zegt dat heel veel over de diversiteit in ons kabinet. Maar ja, een vrouwelijke premier krijgen we als PvdA, D66 of SP de grootste worden. De andere partijen met een vrouw aan het roer zijn naar het zich laat aanzien te klein om zo groot te worden. Meestal levert de grootste partij de minister-president, maar dat hoeft niet altijd zo te zijn. Wie vind jij onze ideale presidentsvrouw, wie is onze Kamala Harris?

Barbara Ik zou het niet een-twee-drie weten, maar ik denk dat ik Ploumen vrij ideaal vind als premier. VVD staat by far op kop in de peilingen. Gevolgd door PVV, en CDA. Doei vrouwelijke premier.

Milou Het zou Rutte heel erg sieren als hij de verkiezingen wint (wat ik niet hoop) en Tamara van Ark (zijn nummer 2) of Sophie Hermans (3) naar voren schuift als premier. In plaats van een vierde termijn op het pluche te blijven kleven, zoals mannen dat altijd doen.

Barbara Als hij dat zou doen, zou ik voor het eerst in mijn leven VVD stemmen

Milou Nee dat ga je niet doen, mam. En Rutte doet dat niet, vrees ik. Wat stemt papa ook alweer?

Barbara Papa stemt al z’n hele leven VVD en ik ga hem heel erg dwingend en dringend aansporen om op een vrouw te stemmen.

Milou Ik lees overigens momenteel het boek(je) Waarom je niet zomaar moet stemmen waar je ouders op stemmen van Titia Hoogendoorn. Aanrader voor iedereen die meer over politiek wil weten én zodat je niet hoeft te stemmen waar je ouders op stemmen. Want ben ik even blij dat ik geen VVD stem. O

oe bent u op de kandidatenlijst terechtgekomen? “Ik ben op mijn achttiende lid geworden van de PvdA en toen aan de slag gegaan als stagiair. Drie jaar geleden werd ik als raadslid verkozen in de mooiste stad achter de duinen: Den Haag. Hier ben sinds een jaar ook fractievoorzitter van de PvdA. Mijn motivatie haal ik uit de strijd voor gelijke kansen voor iedereen. Het is al heel lang niet meer zo dat iedereen dezelfde kansen krijgt. Van onderwijs, woningmarkt tot arbeidsmarkt – er is nog veel werk te doen. Ik heb afgelopen zomer lang nagedacht of ik moest solliciteren voor de kandidatenlijst en er met vrienden en familie over gesproken. Uiteindelijk heb ik besloten om ervoor te gaan. Want juist in de Tweede Kamer kan je echt een verschil maken en strijden voor een Nederland waar iedereen een eerlijke kans krijgt. Het was een pittige sollicitatieprocedure, maar ik ben heel blij dat ik de jongste vrouw op de kandidatenlijst van de PvdA ben geworden.”Hoe bereidt u zich voor op mogelijk Kamerlidmaatschap? “Tot nu toe heb ik veel gesprekken gevoerd met allerlei verschillende mensen. Ik vind het belangrijk dat je als Kamerlid goed weet wat er speelt bij mensen en in de samenleving. De grote uitdagingen waar Den Haag mee te maken heeft zijn onderdeel van een landelijke trend. Het tekort aan betaalbare woningen is geen Haags, maar een landelijk probleem. Juist die kennis, van landelijke ambities naar lokale realiteit, neem ik mee naar de Tweede Kamer. Daar zit vaak best een grote afstand tussen. Daarnaast is oud-Kamervoorzitter Jeltje van Nieuwenhoven mijn politiek mentor en vriendin aan wie ik al mijn vragen al jaren stel.” Welke reacties heeft u gekregen? “Haha, mijn zusje haar eerste reactie was: Ben je gek? Zij heeft niet zoveel met politiek. Maar na twee minuten zei ze dat ze supertrots was en nu zit ze in m’n campagneteam. Nee, maar zonder grappen, ik heb zoveel lieve berichtjes gehad van mensen. Mijn telefoon ontplofte echt toen bekend werd dat ik op de kandidatenlijst stond.” Wat verwacht u van het werk in de Tweede Kamer? “Ik verwacht drukte, intensieve debatten, grote vraagstukken die je snel en secuur moet kunnen doorgronden. Maar ook veel samenwerking met collega’s en het maken van plannen die het leven van mensen echt eerlijker gaan maken. Er is nog een wereld na corona. De verschillen tussen arm en rijk, hoogopgeleid en praktisch opgeleid en de kansen die mensen krijgen moeten kleiner. Ik verwacht van de Tweede Kamer dat de strijd voor een eerlijker Nederland een gedeelde strijd is.”U bent een jonge politicus. Werkt uw leeftijd in uw voordeel of uw nadeel? “Ik weet niet of je dat zo kunt zeggen, maar ik snap de vraag. Wat mij betreft hebben jongeren de toekomst, dus ik ben heel blij dat ik ook hen mag vertegenwoordigen. Jongeren zijn kwetsbaar op de woningmarkt, de arbeidsmarkt en in het onderwijs. Het is geen vanzelfsprekendheid om als mbo’ers met een bi-culturele achtergrond een stageplek te vinden. Vrouwen krijgen nog steeds te maken krijgen met zwangerschapsdiscriminatie. En dan hebben we het nog niet eens over de vaak onzekere ﬂex-contracten van jongeren met onfatsoenlijke salarissen. Dit is mijn belevingswereld en die van mijn vrienden, dat dit zo dichtbij komt is zeker een voordeel als ik straks in de Tweede Kamer zit. De gemiddelde leeftijd van de Tweede Kamer is op dit moment 48 jaar, wat mij betreft gaat dat na 17 maart ﬂink naar beneden.” Met welke vraagstukken zou u zich willen bezighouden?

“Een van de grootste problemen in Nederland is de kansenongelijkheid in het onderwijs. Ik wil de weg vrijmaken naar een Nederland waarin alle kinderen gelijke kansen hebben in het onderwijs, ongeacht hun achtergrond. Daarnaast worden vrouwen, zeker met een bi-culturele achtergrond of als ze jong zijn, ook nog achtergesteld in Nederland. Het is hoog tijd dat we bijvoorbeeld de loonkloof gaan dichten en dat we meer vrouwen aan de top krijgen.” Waar bent u het meest benieuwd naar? “Het worden spannende weken tot 17 maart. Ik heb er enorm veel zin in, ondanks dat het door de coronamaatregelen moeilijker wordt om campagne te voeren. Als ik zo dadelijk hopelijk in de Tweede Kamer zit, ben ik vooral benieuwd naar hoe ik Nederland als Kamerlid ook zal leren kennen. Sinds ik raadslid ben in Den Haag, kijk ik anders naar de stad: je ziet dingen die je wilt veranderen terwijl je even naar de supermarkt loopt. Dat zal ik als Kamerlid waarschijnlijk nog veel meer hebben.” Wat is het beste advies dat u heeft gekregen? Van wie kwam het? Heeft u een rolmodel? “Dat je je nooit minder moet voelen dan een ander vanwege je achtergrond of opleiding of ﬁnanciële situatie. Ik heb dat heel erg van mijn ouders meegekregen. Maar grappig genoeg heeft Jeltje het ook vaak tegen me gezegd. En het is iets wat mijn politieke rolmodel Alexandria Ocasio Cortez heel erg uitdraagt. Als jongste Congreslid in de VS, vrouw van kleur en iemand uit de werkende middenklasse kreeg zij vaak te horen dat ‘politiek niet voor mensen zoals zij was’. Laat het je niet wijsmaken: politiek is voor iedereen en alles is politiek!” O OPZIJ 2021

FOTO IMAGO STOCK & PEOPLE GMBH

Maatschappij

Een kind wordt misbruikt en vermoord. Het gebeurt overal, van tijd tot tijd en we lezen erover in de krant, we zien het op tv. Het hele land leeft mee, huivert, is woedend. En vergeet op den duur, want er vallen nieuwe jonge slachtoffers. Maar wat doe je, wanneer het om je eigen kind gaat? Marianne Bachmeier gaf een extreem antwoord op die vraag. Het antwoord dat iedere moeder zou willen geven, maar dat slechts zelden realiteit wordt. Op 6 maart 1981, nu exact veertig jaar geleden, schoot ze de dader dood in de rechtszaal van het Noord-Duitse Lübeck. DO O R M AR JO L I JN UI TZ I N G E R

wraak moeder

MOORD IN DE RECHTSZAAL

de van een 42

aal 157 van de rechtbank in Lübeck is nog leeg als de deuren worden geopend en journaliste Barbara Kotte binnenkomt. Het is kort voor tienen. Ze gaat zitten op een van de stoelen die voor de pers zijn gereserveerd. Niet dat het stormloopt, integendeel, Barbara is de enige. Haar verslagen verschijnen in een regionale krant. Het is de derde dag van het proces tegen Klaus Grabovski, een 35-jarige veroordeelde pedoseksueel, die nu ervan wordt beschuldigd een meisje uit de buurt, de zevenjarige Anna Bachmeier, te hebben vermoord. Voor misbruik is geen bewijs gevonden. Triest, maar niet spectaculair. Op dat moment verwacht niemand dat dit proces wereldnieuws zal worden. Barbara Kotte is freelancer, ze heeft het proces aan meer kranten aangeboden. Die hebben geen interesse: “Nee, dat willen we niet groot brengen, al die pedofiele details, sorry.” Een uur later

werkt ze voor negen omroepen, tientallen kranten en persbureaus. Nog later wordt ze een belangrijke getuige in het proces tegen Bachmeier. Eigenlijk vond Barbara Kotte het gedrag van de moeder van het begin af aan nogal vreemd, zegt ze achteraf. “Ik heb veel processen meegemaakt waarbij het om een vermoord kind ging. De ouders maakten bijna altijd de indruk dat ze er liever niet zouden zijn, ze waren kapot van verdriet. Maar Marianne Bachmeier was OPZIJ 2021

Maatschappij hulp. Ze kunnen niets doen, de man is op slag dood. Met een achteloos gebaar gooit Marianne Bachmeier het wapen weg, dat krassend over de stenen vloer glijdt. Roerloos blijft ze staan. De advocaat die haar bijstaat in haar spreekrecht als slachtoffer, pakt haar meteen vast en brengt haar naar een achterkamer, gevolgd door de zaalwachters. Ze huilt, maakt een verwarde indruk, stamelt: “Ik schaam me, ik schaam me zo.” Bij haar arrestatie zegt ze: “Ik wilde hem in zijn gezicht schieten. Helaas heb ik hem in zijn rug geraakt. Hopelijk is hij dood.” Ze verzet zich niet. Sinds Anna´s dood is bijna een jaar verstreken.

opvallend actief. Ze kon het niet verdragen dat de verdachte bleef zwijgen en schreeuwde een paar keer: ‘Zeg toch eindelijk iets, du Schwein!’ Ook was het eigenaardig dat ze vlak na mij de zaal binnenkwam en weer terugliep toen ze zag dat die nog leeg was.” Klaus Grabovski wordt via een zijdeur de zaal binnengeleid, naar de beklaagdenbank. Hij zit met zijn rug naar de deur. Pas dan komt Marianne Bachmeier terug. Ze draagt een kniebroek zoals die in het leger gebruikt worden, met wijde diepe zakken, haar jas eroverheen. Uit haar broekzak haalt ze een pistool, een Beretta 70, en schiet het magazijn leeg. Van de acht schoten treffen er zes doel: Grabovski wordt zesmaal geraakt in zijn rug, één kogel belandt in zijn arm en een andere in het plafond. Hij valt uit de bank, twee artsen die in verband met het proces aanwezig zijn, schieten hem te 44

Op maandag 5 mei 1980 gaat Anna niet naar school, want haar moeder heeft zich verslapen. Marianne Bachmeier heeft sinds kort een eigen café, Sisyphus, in de Lübeckse binnenstad. Het is een doorslaand succes, de gasten staan tot buiten op straat. Ze is pas ´s morgens vroeg thuisgekomen en is nog doodop, heeft een kater, hoofdpijn. Ga toch alsnog naar school, zegt ze, als haar dochter haar wakker maakt, dan kun je het tweede uur nog halen. Nee, zegt Anna, ik heb geen kleren om aan te trekken. Ze laat haar moeder haar rode corduroybroek zien, de zak is uitgescheurd. Oké, zucht Marianne Bachmeier, dan blijf je thuis vandaag, ga maar spelen. Dat doet Anna. Het is een prachtige voorjaarsdag. Om drie uur herinnert Marianne zich opeens dat ze een afspraak heeft met een verslaggeefster van een plaatselijke krant, die een verhaal schrijft over origineel beschilderde auto´s. Marianne heeft een Volkswagen-bus die eruitziet als het decor van een oosters sprookje, met witte olifanten, paradijsvogels, halve manen. Anna is er gek op. Marianne vraagt Anna of ze niet mee wil naar de krant, waar foto´s van de mooie bus gemaakt zullen worden en misschien ook wel van haar. Nee, zegt Anna, ik wil liever buiten spelen. Dat moment is voor Marianne Bachmeier later een ondraaglijke herinnering. Alles, álles zou ze ervoor overhebben om de klok terug te kunnen draaien. De binnenstad van Lübeck is in Anna's ogen een paradijs, straten omzoomd met prachtige gevels, nauwe steegjes, binnenhoven, en overal kinderen. Ze wil naar haar vriendinnetje Christa, maar die is niet thuis. Daarna drentelt ze wat rond en gaat op bezoek bij een buurvrouw, tante Lene, die eigenlijk Helene Kögel heet, over de zeventig is en een kaaswinkeltje runt. Anna komt er graag en tante Lene houdt van het vrolijke, spontane kind. Die middag speelt ze met de kat, tante Lene maakt een boterham klaar. Dan gaat Anna weer naar buiten, haar noodlot tegemoet. Klaus Grabovski, is een paar dagen na het eind van de oorlog in Lübeck geboren. Een grote, sterke kerel, 1.87 meter lang, vriendelijke ogen, een baardje. Van beroep is hij slachter, maar dat werk wil hij niet meer doen, hij is loswerkman. Een vaste baan is moeilijk: hij drinkt en heeft een strafblad wegens van alles en nog wat, maar bovenal wegens kindermisbruik. Zijn seksuele belangstelling voor kinderen benauwt hem al zijn halve leven, maar hij kan er geen weerstand aan bieden. Hij schaamt zich ervoor en wil zich laten behandelen, maar diezelfde schaamte weerhoudt hem.

In 1971 komt Grabovski voor het eerst door zijn seksuele neigingen met justitie in aanraking. Hij spreekt op straat een 6-jarig meisje aan en lokt haar mee naar zijn huis. Als hij haar begint te strelen, schrikt ze en wil weglopen, hij komt achter haar aan en legt zijn handen om haar keel. Ze begint te gillen, hij laat haar los. Een buurvrouw grijpt in en de politie wordt gewaarschuwd. Grabovski moet voorkomen, hij krijgt een jaar voorwaardelijk. Vier jaar later misbruikt hij een jong meisje, dat hij op straat is tegengekomen toen ze daar speelde met haar broertje. Hij wordt gepakt en veroordeeld tot een jaar gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis. “Die periode is voor hem traumatisch geweest,” zegt zijn verloofde, “en de angst om daar opnieuw te belanden heeft Anna in feite het leven gekost.” Om te ontsnappen aan de behandelingen met zware medicijnen die hem verward en suf maken, kiest hij voor castratie. In 1976 worden in een half uur tijd de zaadleiders en beide zaadballen verwijderd. Dat leidt tot zijn vervroegde vrijlating; Klaus Grabovski vormt nu immers geen gevaar meer voor de samenleving, betoogt zijn advocaat. In 1977 komt hij vrij. Zijn vrouw is inmiddels van hem gescheiden, maar kort na zijn vrijlating ontmoet hij Renate, met wie hij zich verlooft. Ze gaan wonen in dezelfde straat waar Marianne Bachmeier samen met haar vriend Christian Berthold, Anna´s vader, later café Sisyphus opent. Grabovski lijdt onder hormonale stoornissen en kan geen normaal geslachtsverkeer hebben met zijn verloofde. Hij zoekt een uroloog in Lübeck op, vraagt hulp bij zijn probleem en vertelt hem dat hij gecastreerd is wegens exhibitionisme. Een merkwaardige uitleg, omdat niemand om die reden gecastreerd wordt in de Bondsrepubliek, maar vreemd genoeg gelooft de uroloog zijn verhaal. Hij behandelt Grabovski met hormonen om diens seksuele leven te herstellen en daar slaagt hij in. Een en ander gebeurt weliswaar in overleg met de toezichthoudende rechter en met de reclasseringsambtenaar, maar daarbij gaat veel mis. Zo wordt afgesproken dat Grabovski zelf alarm moet slaan, wanneer zijn pedoseksuele neigingen weer gaan opspelen. Bij het strafproces schrijft de dienstdoend psychiater in zijn rapport, dat Anna ‘mogelijk nog in leven zou zijn geweest, als men Grabovski in de hormonale staat van een castraat had gelaten’. Voor de ouders is dit uiteraard onverteerbaar. Op die ochtend van de 5de mei 1980 verslaapt ook Klaus Grabovski zich. Hij had in alle vroegte naar Hamburg willen vertrekken om daar in de haven te werken, maar daarvoor is het te laat. In plaats daarvan gaat hij eind van de ochtend naar het café en drinkt een fles wijn. De moeder van Christa, Anna’s beste vriendin, bedient hem. Naderhand vertelt ze dat hij wankelde toen hij rond een uur of twaalf wegging en rooddoorlopen ogen had. Thuis drinkt hij nog een fles leeg. Wat er daarna is gebeurd is niet duidelijk. Een echtpaar, dat die middag kort voor twee uur boodschappen gaat doen, ziet Klaus Grabowski voor de huisdeur staan; een meter of twee voor hem staat een meisje. Hetzelfde meisje dat naderhand in de krant stond, zegt het echtpaar. Niemand weet hoe ze in Grabovski’s woning is gekomen. Om kwart voor vijf komt Renate, zijn verloofde, thuis. Klaus Grabovski zit apathisch op een stoel, hij reageert nergens op en als ze een paar keer vraagt wat er aan de hand is, geeft hij geen antwoord. Tenslotte gaat Renate naar de keuken om koffie te zetten. Hij staat op, komt haar achterna en barst in tranen uit. “Ik heb een mens omgebracht,” huilt hij. Renate: “Hij zei niet wie, ik begreep er niets van, ik kon het niet geloven. Hij vroeg me herhaaldelijk, bijna agressief, of ik toch bij hem wilde blijven. Daarna had hij het over een meisje. Weet je waar mijn vader mij altijd streelt, had ze gevraagd. Dat wil ik niet weten, had hij geantwoord. Waarop het meisje had gezegd: ik krijg altijd een mark van mijn vader, als ik niets aan mijn moeder vertel. En ze had eraan toegevoegd: krijg ik van jou nu vijf mark? Mijn verloofde zei: nee, hoezo, ik heb

je toch niet gestreeld? Toen beweerde Anna volgens hem, dat ze dat toch tegen haar moeder zou zeggen.” Klaus Grabovski raakte in paniek, aldus zijn verloofde. Het kind hoefde immers maar haar mond open te doen of hij zou weer in die vreselijke psychiatrie zitten. Daarom had hij in een opwelling een panty gepakt die over een stoel hing en haar gewurgd. Renate vroeg waar het meisje nu was en hij had gewezen op een teil, die hij had afgedekt met zijn dikke slachthuisjas. Ze durfde er niet in te kijken en ging radeloos naar de keuken, opnieuw koffiezetten, om rustiger te worden. Toen ze in de kamer terugkwam, was haar verloofde verdwenen. Doelloos en wanhopig dwaalde Renate door de straten, tot ze besloot naar een goede vriend te gaan, aan wie ze alles vertelde. Hij lichtte de politie in, omdat zij dat niet zelf wilde doen, ze was naar haar ouders gevlucht. De politie, inmiddels op de hoogte van de vermissing van Anna, brak de deur van de woning open, maar er was niemand; geen Grabovski en geen dood kind. Wel lag er een briefje op tafel voor Renate, dat hij om half elf naar de kroeg zou gaan, Im alten Zolln, en daar op haar zou wachten.

Nee, zegt Anna, ik wil liever buiten spelen. Dat moment is voor Marianne Bachmeier later een ondraaglijke herinnering. Alles, álles zou ze ervoor overhebben om de klok terug te kunnen draaien.

OPZIJ 2021

Maatschappij

Zo wordt afgesproken dat Grabovski zelf alarm moet slaan, wanneer zijn pedoseksuele neigingen weer gaan opspelen.

Om kwart over twaalf werd Klaus Grabovski gearresteerd. Eerst ontkende hij alles, maar na een nacht in de politiecel legde hij een uitvoerige bekentenis af. Zijn lezing van de gebeurtenissen was min of meer gelijk aan wat hij zijn verloofde vertelde, ofschoon de volgorde van de gebeurtenissen verschilde. In ieder geval had het meisje hem om vijf mark gevraagd, omdat haar zakgeld op was. Toen hij dat niet gaf, zou ze gedreigd hebben haar vader en moeder te vertellen dat hij haar geliefkoosd had. Hij raakte in paniek, dronk de derde fles wijn leeg en wurgde haar tenslotte met de panty van Renate. Op zijn aanwijzing vond de politie het lichaam van Anna bij het kanaal, armen en benen met een waslijn samengebonden en opgevouwen, om haar zo klein mogelijk te maken. Grabovski had haar in een kartonnen doos vervoerd, achter op de fiets. Het was de bedoeling haar te laten verdwijnen in het kanaal, maar daar stonden mensen te vissen, dus zocht hij een plek waar ze niet meteen gevonden zou worden. Hij ontdekte een ondiepe kuil, waar hij haar kon dumpen. In de struiken ernaast hing de grijsgroene panty. Terug naar de avond ervoor. Marianne Bachmeier ontdekt pas om een uur of negen dat Anna weg is. Voor die tijd is alles normaal. Anna´s 46

Maatschappij vader is die middag naar Kiel gereden en ze gaat ervan uit dat hij het kind meegenomen heeft. Maar ’s avond loopt Christian het café binnen, zonder Anna. Als Marianne vraagt of ze nog in de auto zit, antwoordt hij: “Hoezo, Anna is niet bij mij.” Vanaf het eerste moment beseft de vader hoe ernstig de situatie is, hij wordt lijkbleek. Dat maakt Marianne ook bang. Ze bellen de ziekenhuizen, zonder resultaat, en ten slotte de politie. Op het bureau doen ze aangifte van vermissing. Met speurhonden komt de politie langs in de zaak en in de woning, surveillanceauto’s rijden langzaam door de straten. Geen spoor van Anna. De angst is verlammend, aan de nacht komt geen einde. Om negen uur belt Christian de politie. Tot zijn ontzetting wordt hij direct doorverbonden met de afdeling Moordzaken, die meedeelt dat een man is gearresteerd, maar dat men geen nadere informatie heeft. Over een uur zullen ze zich weer melden. Om half elf belt Christian zelf nog een keer. “Bent u thuis?” vraagt de politieman. “Ik kom eraan.” Hij draagt een zwarte stropdas onder zijn blauwe uniform. Marianne zegt: “Ze is dood.” “Ja,” zegt de man. “Ze is dood.” “Ik wil niet weten hoe. Alstublieft niet.” zegt Marianne. “U zult het toch te horen krijgen.” antwoordt de politieman. “Uw dochter is gewurgd. Het is snel gegaan, ze heeft niet geleden.” Marianne Bachmeier is pas dertig, maar ze heeft dan al meer meegemaakt dan andere mensen in een heel leven. Haar moeder en oma zijn in 1945 uit angst voor de Russen gevlucht uit Oost-Pruisen, nu een deel van Polen, zoals meer dan twee miljoen andere Duitsers. In plaats van op het landgoed waar de familie opgroeide, komen ze terecht in een vluchtelingenkamp. Mariannes vader, Jozef Bachmeier, heeft in Rusland gevochten als Hauptsturmführer bij de Waffen-SS. Na zijn terugkeer uit de oorlog komt hij niet tot rust, hij begint te drinken, wordt een zuiplap. Voor Marianne is hij een lieve pappa, maar zijn vrouw houdt het niet met hem uit. Ze gaan scheiden. Slechts af en toe mag de 5-jarige Marianne haar vader zien. Mariannes moeder hertrouwt met Paul Weisz, een worstelaar, die later vrachtwagenchauffeur wordt. Oma heeft 17.000 mark gekregen als schadevergoeding voor haar landgoed, precies genoeg om een kleine eengezinswoning te kopen in het vluchtelingencomplex. Daar wonen ze met z´n allen. Paul Weisz knapt het mooi op, maar hij ontpopt zich als een humeurige, agressieve man. Hij wil dat Marianne hem pappa noemt, en niet oom Paul, maar daar piekert ze niet over. Op een zondag, wanneer er familie van hem op bezoek komt, vraagt hij haar hem één dag pappa te noemen; ze mogen niet weten dat zijn vrouw al eerder getrouwd is geweest. “Doe dat, dan krijg je wat moois,” zegt hij. De kleine Marianne heeft een eigen wil, zo jong als ze is. Die middag spreekt ze hem veel vaker aan dan anders, steeds met oom Paul, en kijkt hem daarbij lang aan. Zodra het bezoek weg is, krijgt ze haar eerste pak slaag. “Vanaf nu gaat hier een andere wind waaien,” brult hij. Marianne is nog nooit geslagen, ze weet niet wat haar overkomt. Het blijft niet bij die ene keer. Stelselmatige mishandeling volgt, om het minste of geringste, jaar in jaar uit. Haar stiefvader gaat weloverwogen te werk: hij sluit alle vensters, zodat de buren niets horen en slaat haar met zijn blote handen alleen waar het niet te zien is. Haar lichaam is meestal bont en blauw. De moeder durft niet op te treden. Marianne is negen jaar oud, als de stiefvader haar ’s avonds naar de winkel op de hoek stuurt om scheermesjes te halen. De winkelier zegt dat ze die zelf kan pakken, ze liggen boven in de kast, ze moet op een krukje gaan staan en hij streelt haar benen, rommelt in haar onderbroekje. Na afloop krijgt ze chocola. Als ze het thuis vertelt, gaan Paul en haar moeder verhaal halen. De winkelier geeft het meteen toe, maar, zegt hij, het kwam doordat ze met haar korte rokje op de kruk was gaan staan. Het spijt hem, hij wil best betalen. “Nee, dat hoeft

niet,” zegt de stiefvader. Thuis slaat hij erop los: kleine slet die je bent! Op school wordt ze verliefd op een jongen uit een hogere klas, die haar zwanger maakt. Ze is dan 16 jaar en opgegroeid tot een mooi meisje, ze wil graag fotomodel worden, maar dat kan ze vergeten, verkoopster is het hoogst haalbare. Haar stiefvader schopt ‘die hoer’ meteen het huis uit, maar een lerares vindt haar ’s morgens op een bank in het park en brengt haar terug naar huis. Ze dreigt aangifte te doen als het nog eens gebeurt. Marianne bevalt van een dochter, Christina. Het kind wordt door Marianne haar moeder verzorgd, later wordt het geadopteerd. De situatie thuis is onhoudbaar, de stiefvader slaagt erin Marianne te laten opnemen in een tehuis voor moeilijk opvoedbare meisjes. Twee jaar later wordt ze opnieuw zwanger, van een nieuwe vriend. Kort voor de geboorte is ze even terug in het ouderlijk huis, de familie is op vakantie. ´s Nachts staat opeens de buurman voor haar bed. Ze kent hem goed, hij heeft vrouw en kinderen. Door het raam is hij naar binnen geklommen. Hij bedreigt haar: kop dicht, anders breng ik je om. Ze smeekt hem haar niets te doen, ze verwacht een kind. Vergeefs – ze wordt verkracht. Meteen daarna gaat ze naar de politie, die haar naar het ziekenhuis brengt. Tijdens het proces tegen de buurman wordt verklaard dat ze bekendstond als een ‘licht’ meisje, een verhaal dat haar stiefvader heeft rondgestrooid. Ook de buurman verdedigt zich zo. De rechter vindt haar verhaal niettemin zeer geloofwaardig, omdat ze het zakelijk vertelt en niet overdrijft; hij veroordeelt de man tot anderhalf jaar gevangenisstraf. De baby, een meisje, wordt geadopteerd door de ouders van haar vriend. Met hem wil ze geen relatie, hoewel hij gek op haar is. In februari 1972 ontmoet ze Christian Berthold, een hippie die net terug is uit Nepal. Van hem raakt ze opnieuw zwanger. Weer een meisje, ze noemen het Anna. Christian is dolgelukkig, ofschoon de relatie tussen Marianne en hem niet al te best is. Ook zakelijk gaat het hem slecht, zijn kroeg in Kiel gaat failliet. Café Sisyphus in Lübeck, dat op 30 april 1980 wordt geopend, moet het beter gaan doen. Zelf heeft hij er geen zin in, Marianne moet de zaak runnen. Dat wil ze graag, maar het valt niet mee, ze heeft immers ook Anna om voor te zorgen en die combinatie is moeilijk. Goede vrienden bieden aan het meisje door de week in huis te nemen, maar ze twijfelt – moet ze ook haar derde kind afstaan? Achteraf zegt ze dat ze dat niet van plan was.

waaruit bleek dat Grabovski de alcohol de schuld gaf en beweerde dat Anna hem had uitgedaagd en hem had willen chanteren. Ik heb hem twee dagen in het oog gehouden en ik heb geen enkel teken van berouw gezien. Ik was bang dat hij Anna als een hoertje zou afschilderen en zichzelf als slachtoffer.” Dat ze een geladen pistool bij zich had, betekent niet dat ze hem wilde doodschieten, zegt ze. “Ik wilde alleen dat hij mij een keer aankeek, wat hij nog steeds niet had gedaan. Daarom heb ik het pistool gepakt en op hem gericht. Ik dacht dat hij dat misschien zou voelen en zich zou omdraaien. Maar toen ik zijn rug zag, realiseerde ik me opeens dat hij ook Anna van achteren had vermoord, dat wist ik. Toen heb ik afgedrukt.

Het blijft onduidelijk wanneer ze besluit Klaus Grabovski te vermoorden. Was het een emotionele opwelling of voorbedachte rade? Het is een vraag voor juristen, niet voor de publieke opinie, zeker niet vlak na de moord. Het nieuws lekt razendsnel uit, mensen verzamelen zich voor de rechtbank. Deze slanke, mooie vrouw met haar lange donkere haar heeft het grootste gelijk van de wereld. Natuurlijk, je mag geen mens doden, maar in dit geval, het is toch het ergste wat een moeder kan overkomen… Als ze van de rechtbank naar het politiebureau wordt gebracht, wuiven de omstanders. Anna´s vader Christian, die ook buiten heeft staan wachten, roept tevreden lachend uit: “Ze heeft het echt gedaan!” Tijdens het verhoor op het politiebureau zegt Marianne Bachmeier dat ze begrepen had dat Grabovski die dag voor het eerst zelf zou spreken. “Hij was bereid een verklaring af te leggen. Ik dacht meteen, nu gaat hij weer leugens vertellen. Mijn advocaat, die me bijstond in mijn spreekrecht, had me inzage gegeven in documenten OPZIJ 2021

Aspirant–Kamerlid

Maatschappij Ik heb zes weken lang niets gegeten, toen ze dood was. Ik dacht steeds: hoe kan die man daarmee leven? En hij had haar geslagen, ze had verwondingen in haar gezicht, toen ik haar in het mortuarium zag.” Selbstjustiz, eigen richting, is in Duitsland net zozeer uitzondering als in Nederland. De wraak

van de moeder spreekt tot de verbeelding, maakt de tongen los. Er is mediabelangstelling uit de hele wereld. Het publiek kan zich in haar emoties verplaatsen, de moord lokt een regelrechte hype uit. Om haar de beste verdediging te bezorgen, kan men geld storten; op de rekening

Iemand vertelt dat Marianne schietoefeningen deed in de geluiddichte kelder van het café. De meningen zĳn verdeeld, verhitte discussies in de media zĳn het gevolg.

staat al snel een ton. Een belangenvereniging ‘Vrijspraak voor Marianne Bachmeier’ wordt opgericht. Ze wordt overstroomd met bloemen, wasmanden vullen zich met brieven en kaarten. Een opa schrijft: “Ik zou precies hetzelfde hebben gedaan.” Een vader: “U verdient een ridderorde.” Om de beste advocaten te kunnen betalen, verkoopt Marianne haar levensverhaal aan het weekblad Stern, ze krijgt er een kwart miljoen mark voor. Een verslaggever mag haar elke week een uur opzoeken, Stern publiceert de artikelen onder de titel ‘Een kind komt niet thuis.’ Naarmate meer details bekend worden over haar levenswandel, kentert echter ook de publieke opinie. Er komen verhalen los over drank en drugs. Ze liet haar dochter vaak aan haar lot over, zeggen buurtbewoners; Anna liep een keer ’s nachts in pyjama over straat om haar ouders te zoeken. En wilde ze het kind eigenlijk niet afstaan? Mag je het recht wel in eigen hand nemen? Had ze de moord zorgvuldig voorbereid? Iemand vertelt dat Marianne schietoefeningen deed in de geluiddichte kelder van het café. De meningen zijn verdeeld, verhitte discussies in de media zijn het gevolg. In het Huis van Bewaring probeert Marianne een paar keer zelfmoord te plegen, om ‘naar Anna te kunnen’, zoals ze dat noemt. Ze drinkt vloeibare boenwas, breekt een spiegel en slikt de scherven in, steekt de matras in haar cel in brand, probeert zich op te hangen met een reep stof die ze uit haar nachthemd gescheurd heeft. Elke poging mislukt, ze wordt steeds net op tijd ontdekt en gered, tegen haar wil. Tijdens het voorarrest dienen Marianne en Christian een aanklacht in tegen de uroloog die Grabovski met hormonen heeft behandeld. De arts houdt vol dat hij niet wist dat de man een veroordeelde pedoseksueel was. De rechtbank wijst de klacht af, ook in hoger beroep. Daarbij worden merkwaardige argumenten gehanteerd. Zo zou na vier jaar niet meer met zekerheid zijn vast te stellen of de uroloog al dan niet op de hoogte was van de aard van de misdrijven die Grabovski had gepleegd. Doorslaggevend is de uitspraak in een eerdere rechtszaak, dat een kroegbaas niet kan worden vervolgd voor een misdaad die gepleegd is door een dronken klant. Het is een precedent, maar het lijkt er met de haren bij gesleept. Het proces tegen Marianne Bachmeier begint op 2 november 1982. Deze rechter laat zich niet imponeren door de grillen van de publieke opinie. Omdat moord niet kan worden bewezen, wordt de aanklacht veranderd in doodslag en verboden wapenbezit. Er zijn bovendien veel verzachtende omstandigheden; de beroemde topadvocaat uit München, die de zaak op zich heeft genomen, maakt er handig gebruik van en de rechter staat ervoor open. Het falen van justitie en de uroloog bij de hormoonbehandeling werkt in haar voordeel, evenals de houding van Grabovski zelf, die alleen bezig was de schuld bij anderen te zoeken. Een moeder die zich voorstelt dat haar kind een gruwelijke dood is gestorven, gaat door een hel, erkent de rechter. Het vonnis luidt: zes jaar gevangenisstraf. Omdat Marianne Bachmeier tijdens haar gevangenschap doorgaat met haar zelfmoordpogingen en er in feite geen gevaar voor recidive bestaat, komt ze na tweeëneenhalf jaar vrij. Ze trouwt in 1985 met Rolf, een leraar, en vertrekt met hem naar Nigeria, waar hij lesgeeft aan een Duitse school. Het huwelijk houdt slechts vijf jaar stand. Marianne vestigt zich vervolgens in Palermo op Sicilië en gaat werken in een hospice, om stervenden te verzorgen. Daar wordt ze Gioia genoemd, vreugde. Wanneer ze hoort dat ze alvleesklierkanker heeft, gaat ze terug naar Duitsland. Daar sterft ze op 17 september 1996, 46 jaar oud. Ze wordt begraven in Lübeck, naast Anna. Een moeder en een dochter die een beter lot verdiend hadden. De graven zijn in 2014 geruimd. O

Senna Maatoug (1989) stroomt hoog in op de lijst van GroenLinks. Vanaf plek 5 mag zij de komende vier jaar mee gaan doen. Van huis uit is Matoug beleidseconoom. Sinds 2013 werkt ze voor de overheid, waar ze werkte bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, de SER en bij het ministerie van Financiën.

oe bent u op de kandidatenlijst terecht gekomen? “Ik heb mijn hand opgestoken! Iets wat ik alleen heb kunnen doen omdat mensen mij hebben aangemoedigd deze stap te zetten. Dat is voor mij ook weer een wijze les, het laat mij zien hoe belangrijk het kan zijn om die opstap voor anderen te zijn. Uiteindelijk heb ik gewoon gesolliciteerd. Dit werkt eigenlijk bij alle partijen zo. Je moet dan een heel selectieproces door en dan weet je of je het wel of niet geworden bent. De gemeenteraadsverkiezingen komen er straks ook weer aan. Ik zou zeggen voor iedereen met politieke ambities, meld je aan!” Hoe bereidt u zich voor op een mogelijk Kamerlidmaatschap? “Op het moment ben ik vooral gefocust op de campagne en de uitslag natuurlijk. Het is voor mij, net zoals voor iedereen, een hele gekke tijd. Ik zit veel thuis, en ga af en toe een stukje wandelen. Ik vind het wel ﬁjn dat ik nu veel tijd heb om te lezen en om veel verschillende mensen te spreken. Dit gebeurt veel online. Nu ben ik dus lekker veel boeken aan het lezen, maar ook veel rapporten en internationale vakbladen.” Welke reacties heeft u gekregen? “Heel veel leuke, lieve en enthousiaste reacties. Ik vond het mooi dat heel veel mensen eigenlijk tegen mij zeiden: ‘wat ﬁjn dat je dit voor het land wilt doen’. Zo voelt het ook wel. Het is enorm eervol om op de kieslijst van GroenLinks te mogen staan.” Wat verwacht u van het werk in de Tweede Kamer? “Ik verwacht dat het een kwestie is van keihard aan de bak gaan met een groep gedreven GroenLinkscollega’s! Dat wordt dus veel lezen. Veel wetten, brieven, Kamervragen, maar ondertussen moet je ook tijd blijven maken voor mensen om gesprekken te voeren zodat je de werelden kunt blijven verbinden.” U bent een jonge politicus. Werkt uw leeftijd in uw voordeel of uw nadeel? “Ik geloof dat iedereen wat meebrengt. Een goede vertegenwoordiging betekent een goed representatief beeld van Nederland in al haar facetten. Dus ook leeftijd.” Waar kijkt u het meest naar uit? “GroenLinks barst van de ambitie. We hebben hele mooie ideeën en plannen voor Nederland. Ik heb enorm veel zin om met mijn collega’s die ideeën realiteit te maken. Zoals het realiseren van kinderopvang als publieke voorziening voor elk kind. Het lijkt me heel mooi om daar de eerste stappen in te gaan zetten, ik kijk daar enorm naar uit.” Waar ziet u het meeste tegenop? “Om meegesleurd te worden door de dagelijkse waan.” Met welke vraagstukken zou u zich willen bezighouden? “Ik maak me enorme zorgen over de toegenomen sociale ongelijkheid in Nederland. We zijn geen Amerika, zeker niet. Maar om dat ook zo te houden, moeten we wel de juiste keuzes blijven maken. Mijn hart gaat sneller kloppen van sociaaleconomische onderwerpen. Daarbij staan de regels rondom werk bovenaan het lijstje.” Wat vindt u het belangrijkste punt uit uw

verkiezingsprogramma? “Oeh, dat is een hele lastige vraag. Ik zou er zoveel kunnen noemen. Ik denk dan aan het minimumloon verhogen, de Green New Deal of het invoeren van brede burgklassen. Maar als ik nu echt moet kiezen, dan zou ik toch zeggen, gratis kinderopvang voor iedereen. Ik denk dat het goed is voor werkende ouders, de ontwikkeling van kinderen maar vooral ook voor hoe we met elkaar samenleven.” Waar bent u het meest benieuwd naar? “De kofﬁe in de Tweede Kamer haha! Daarnaast ben ik natuurlijk vooral heel nieuwsgierig naar de uitslag van de verkiezingen en wie de 150 volksvertegenwoordigers worden.” Wat is het beste advies dat u heeft gekregen? “Blijf jezelf. Dat is het advies dat ik altijd krijg van mijn vader. Dat kreeg ik als kind, en dat is als volwassene nu niet anders. Ik heb het afgelopen jaar verder ook veel gelezen over Marga Klompé, de eerste vrouwelijke minister van Nederland. Behalve dat ze heel slim was, vol ideeën zat en heel stoer was, was ze vooral een hele goede minister. Zij is degene die de bijstand in Nederland heeft ingevoerd. Dat is zo’n essentieel onderdeel van onze verzorgingsstaat. Ik weet niet of ik haar direct een rolmodel zou noemen, maar ik vind haar zeker een politiek icoon. Bij de eerste ministerraad zou ze zich hebben voorgesteld met ‘jongens, ik ben Marga’. Daar kan ik echt van genieten.” O OPZIJ 2021

Buitenland

Tunesië in het kort:

10 jaar na de Arabische Lente

EEN

IJSKOUDE WINTER

Dit jaar precies tien jaar geleden vonden in Tunesië, Egypte en Libië revoluties plaats. Vrouwen stonden in de voorlinie. Acht jaar later waren de dictaturen in Soedan en Algerije aan de beurt. Weer liepen vrouwen voorop. Wat heeft het de vrouwen opgeleverd? Op zoek naar blijken van vooruitgang, de plussen en de minnen. DOOR FAÏRO U Z B E N S A LA H

President Zine El Abidine Ben Ali vluchtte op 14 januari 2011 naar Saoedi- Arabië.Sinds deze revolutie is Tunesië een democratie, maar geen erg stabiele. Negen premiers en zestien regeringen versleet het land ondertussen. Op papier hebben Tunesische vrouwen meer rechten dan hun zusters in de meeste andere landen in de regio. Maar de praktijk valt nogal eens tegen. Bijvoorbeeld voor wat betreft het aantal vrouwen met betaald werk of politieke participatie, scoort het land niet beter dan de buurlanden.

We spreken met Yosra Fraouis (44), voorzitter van de grootste en oudste vrouwenorganisatie van Tunesië, de AFTD, de Tunesische Organisatie van Democratische Vrouwen. Hoe zou je de rol van vrouwen tijdens de revolutie omschrijven? “Vrouwen zijn de motor van sociale verandering. Zo waren vrouwen in 2008 ook de aanvoerders van de demonstraties in de mijnregio Gafsa. Die werden destijds hard neergeslagen en zoveel mogelijk verborgen gehouden door het Ben Ali-regime. Maar nu zien wij die demonstraties als een duidelijke voorbode van de revolutie. Stel je trouwens geen geoliede machines voor. Het initiatief kwam van georganiseerde vrouwengroepen, die later steun kregen van de vakbonden en de georganiseerde vrouwenbeweging. De eisen waren sociaaleconomisch. De vrouwen demonstreerden voor banen voor hun zonen. Vervolgens maakte de vrouwenbeweging er politieke eisen van. Pas na de revolutie zijn wij vrouwenrechten weer op de agenda gaan zetten.” Wat heeft de revolutie qua vrouwenrechten opgeleverd? “Tot onze verbazing kwamen al onze rechten ineens op losse schroeven te staan. Er waren voortdurend clashes

tussen feministen en salafisten, die protestmarsen hielden waarbij zij het vooral op vrouwenrechten gemunt hadden. Daar kwam de verkiezingsoverwinning van Ennahda (de moslim-democratische partij) bovenop. Ennaha wilde in de nieuwe grondwet regelen dat vrouwen en mannen elkaar aanvullen in plaats van het gelijkheidsbeginsel. Stel je voor! Dan waren wij terug bij af geweest. Maar hoe groter de weerstand, hoe groter onze vastberadenheid. Wij deden er steeds een schepje bovenop en zijn als sterkste uit de bus gekomen. De grondwet is het bewijs. Daarin staat dat vrouwen en mannen gelijk zijn, dat er evenveel vrouwen als mannen op kieslijsten moeten staan, en dat de regering zich moet inspannen tegen seksueel geweld.” Wat gaat er nu goed en wat minder? “Er zitten meer vrouwen op beslisfuncties. Daardoor worden stereotypen ontkracht. Maar wij verloren ons gevecht voor gelijk erfrecht. Daar hebben wij van geleerd. Ik moet toegeven dat ons taalgebruik niet erg toegankelijk was, en onze argumenten te juridisch en abstract”. Hoe staat het met de vrouwenbeweging? “Super! Voor de revolutie waren er maar twee organisaties toegestaan, de

unesië, tien jaar na de revolutie. In de sociale media duiken her en der foto’s op van ‘Om’. Een vrouw van een moeilijk te schatten leeftijd, met een zwarte hoofdoek die haar haren, nek en schouders bedekt, nu eens breed lachend, dan weer serieus. ‘Om’, ‘mijn moeder’ in het Arabisch, is de moeder van Mohamed Bouazizi. De Tunesische fruitverkoper die zichzelf ’s morgens op 17 december 2010 voor het gemeentehuis van het provincieplaatsje Sidi Bouzid in brand stak. Radeloos omdat de politie voor de zoveelste keer zijn fruit in beslag had genomen. Niemand die op dat ogenblik kon bedenken dat zijn zelfmoordprotest de serie revoluties zou ontketenen die wij nu kennen als de Arabische Lente. Toen Manoubia hoorde over de wanhoopsdaad van haar zoon, moeten verdriet, machteloosheid en woede het gewonnen hebben van de angst voor de dictatuur van Zine el-Abidine Ben Ali. Nog diezelfde middag verzamelde zij haar vriendinnen voor een demonstratie op de plek waar haar zoon zelfmoord had gepleegd. Het was het allereerste begin van de aanhoudende protesten die uiteindelijk leidden tot de val van de dictatuur van Ben Ali op 14 januari 2011. De snelle en vrij vreedzame omwenteling inspireerde actievoerders elders in de regio. Asmaa Mahfouz uit Egypte vlogde op 18 januari 2011: “Misschien kan hier ook een revolutie plaatsvinden, net als in Tunesië. Misschien kunnen wij ook vrijheid, rechtvaardigheid, eer en menselijke waardigheid krijgen”. Nog datzelfde jaar maakten aanhoudende massademonstraties een einde aan de regimes in Egypte en Libië. Acht jaar later volgde er een tweede golf van protesten. Die leidden in april 2019 tot het vertrek van Abdelaziz Bouteflika in Algerije en Omar Hassan al-Bashir in Soedan. Mahfouz won als enige vrouw de Sacharovprijs voor de vrijheid van OPZIJ 2021

Buitenland denken. Een onderscheiding die sinds 1988 jaarlijks wordt uitgereikt door het Europees Parlement. De prijs werd dat jaar uitgereikt aan vijf personen die een beslissende rol speelden in de Arabische Lente. Manoubia Bouzazi werd landelijk bekend in Tunesië. Een jonge vrouw was het symbool van de Soedanese revolutie: Alaa Salah. In Libië organiseerde vrouwen de belangrijkste protestmars in aanloop naar de revolutie. De Algerijnse protesten worden aangevoerd door het ‘feministisch carré’, waarin alle feministische organisaties samenwerken. Vandaag, tien jaar na dato doemt uit analyses over de stand van zaken in de regio steeds een inktzwart beeld op. Oké, Tunesië is dan weliswaar een democratie, maar economisch gaat het slechter dan voor 2011 en er is nog steeds geen stabiele regering. De Libische revolutie mondde uit in een burgeroorlog en in Egypte keerde de dictatuur terug. Over Algerije en Soedan valt nog niet veel te zeggen. Maar hoe zit het met de positie van vrouwen? Heeft de strijd in Tunesië, Egypte, Libië, Algerije en Soedan hen iets opgeleverd? We zochten verschillende feministen op en maakten een overzicht van de plussen en de minnen.

Plussen

Boost voor de feministische beweging Tussen alle sombere berichten over burgeroorlogen, aanhoudende economische malaise en verstikkende dictaturen was er goed nieuws van het feministische front. De vrouwenbeweging in de regio bloeit meer dan ooit tevoren. Vrouwen gaan dóór, tegen de klippen op, te midden van de alles verwoestende burgeroorlog in Libië; in Egypte waar onder de dictatuur van Abdel Fattah El Sissi – die volgens sommigen meedogenlozer is dan die van vóór 2011 – regelmatig vrouwelijke (en mannelijke) activisten in de cel belanden. En in Soedan, een land dat 52

Buitenland AFTD en de AFTURD (Association des Femmes Tunisiennes pour la Recherche et le Développement). Na 2011 werden er, schat ik, misschien wel duizenden nieuwe organisaties opgericht. Een enorme verrijking. De nieuwe generatie is minder studieus, sneller, pragmatischer en zet andere onderwerpen op de agenda. Bij #MeToo zagen wij niet zoveel in een Facebookpagina om seksueelgeweldervaringen te delen, maar het heeft heel goed uitgepakt.”

In welk opzicht is Tunesië uniek in de regio? “Op een paar punten zijn Tunesische vrouwen echt beter af dan onze zusters in de regio. Als enig Arabisch land is hier polygamie verboden en is het echtscheidingsrecht goed geregeld. Maar wij hebben dezelfde historische erfenis van dictaturen die vrouwenrechten voor eigen doeleinden misbruiken en religieuze leiders die denken dat God tegen gelijkheid voor vrouwen en mannen is.”

Egypte in het kort President Hosni Mubarak trad af op 11 februari 2011. De eerste democratische verkiezingen werden gewonnen door president Mohamed Morsi van de moslimbroeders, die in 2013 werd afgezet door een staatsgreep van Abdel Fattah El Sisi. El Sisi maakte van Egypte weer een dictatuur.

Interview met Mozn Hassan (41), oprichter van het Nazra centrum voor feministische studies (nazra.org), won verschillende mensenrechtenprijzen. Justitie in Egypte heeft Hassan een reisverbod opgelegd en haar bezittingen bevroren wegens vermeende schending van het verbod op het ontvangen van buitenlandse financiering. Wat was de rol van vrouwen tijdens de revolutie? “Vrouwen waren heel actief, zowel vóór, tijdens als in de nadagen van de revolutie. Wij riepen op tot actie, organiseerden protesten en hebben na de revolutie comités opgezet die zich bezighielden met de nieuwe grondwet en de overgang naar een democratie. De sfeer was fantastisch. Vrouwen en mannen waren volledig gelijk. Ik heb nooit iets gemerkt van seksueel geweld.”

Is na de revolutie het seksueel geweld toegenomen. Ik denk aan de beelden en verhalen over seksueel geweld, groepsverkrachtingen en de maagdelijkheidstest in 2013 toen er massaal gedemonstreerd werd tegen president Mohamed Morsi van de moslimbroederschap. Hoe verklaar je dat? “Seksueel geweld kwam natuurlijk ook al voor de revolutie voor en stond allang op de agenda van de feministische organisaties. Maar het is waar dat het na de revolutie explodeerde. De grenzen werden opgezocht, op allerlei gebied. Alsof er een soort ontlading van opgekropte spanning plaatsvond. Ik denk niet dat het iets te maken had met religie of met het feit dat wij toen een moslimbroederschap-regering hadden. Al verwijt ik hun wel dat zij heel laks optraden. Het onderwerp laat trouwens goed zien hoe de

vrouwenbeweging zich ontwikkeld heeft. Er is een nieuwe generatie aan het opkomen die de openbare ruimte opeist en het gewoonweg niet meer pikt dat de straten voor hen onveilig zijn. In juli 2020 barstte bij ons #MeToo los. Dankzij naming and shaming zijn nu de eerste arrestaties verricht. Dat was in het verleden echt ondenkbaar.” Wat vind je van de vrouwenpolitiek van de huidige president El-Sisi? “Wij zijn helaas weer terug bij af. Qua vrouwenrechten voert de dictatuur van El-Sisi precies dezelfde tactiek als Mubarak. De staat heeft zich het feminisme toegeëigend, het wordt misbruikt voor eigen politieke strategie. Bijvoorbeeld: in het officiële

taalgebruik is het tegenwoordig gangbaar om onderscheid te maken tussen ‘goede’ vrouwen, die zich ‘behoorlijk’ gedragen en ‘slechte vrouwen’, die geen ‘goede burgers’ zouden zijn. Dit dient dan als excuus om vrouwelijke activisten op te pakken. Zoals in juli 2020, bij de TikTok-zaak, toen kregen vijf jonge vrouwen twee jaar celstraf voor het posten van ‘onfatsoenlijke video’s’ op het sociale-medium TikTok.” Hoe moet het verder met de vrouwenbeweging? “De feministische beweging heeft een ware metamorfose doorgemaakt. De beweging ziet er totaal anders uit. Zichtbaarder, diverser en meer grassroots. Wij krijgen ook steeds meer steun van mannen.”

Libië in het kort: Op 20 oktober 2011 vond hier de revolutie plaats. Twee jaar na de dood van kolonel Muamar Khadafi kwamen gruwelijke details naar buiten over grootschalig seksueel misbruik, vrouwenontvoeringen, groepsverkrachtingen en seksueel misbruik. In 2013 brak een burgeroorlog uit. De hoofdstad Tripoli en het westelijk deel zijn in handen van Fayez al-Sarraj, premier van de Nationale Verenigde Regering, die erkend is door de VN. Het oosten van Libië wordt geleid door legerleider Khalifa Haftar.

Interview met Rida Al Tubuly (63) oprichter van vrouwen-en vredesorganisatie Together we build it. Hoe was de situatie van vrouwen in Libië voor 2011? “Tripoli, de hoofdstad, waar ik vandaan kom, was gematigd islamitisch. In mijn omgeving werkten bijna alle vrouwen buitenhuis. Alleen stond Khadafi bekend om het seksueel misbruiken van zijn werknemers. Om hun

op alle lijstjes die er op het gebied van vrouwenrechten toe doen ergens onderaan scoort. Overal kwamen er talloze vrouwenorganisaties bij. Een nieuwe generatie die het soms anders aanpakt en nieuwe thema’s op de agenda zet. Zonder dat dit tot verdeeldheid leidt. Meer vrouwen in de politiek Nog een goed bericht: sinds 2011 zijn in Tunesië, Egypte, Libië, Algerije en Soedan vrouwenquota voor het parlement ingevoerd. Tunesië gaat met een verplichte fifty-fiftyverdeling voor vrouwen en mannen op de kieslijsten van politieke partijen het verst. Hekkensluiter is Egypte. Daar geldt sinds juni 2020 een schamel vrouwenquotum van 25% van de parlementszetels. Minpuntje: de quota worden tot nu toe nergens toegepast. Sinds 2019 is bijvoorbeeld maar 22% van de Tunesische parlementariërs vrouw tegen 31% in 2014 en minder dan in Algerije (24%) waar de quota, afhankelijk van het kiesdistrict, variëren van 20 tot 50%. De Libiërs bakken er ook weinig van: daar zijn maar 16 van de 200 parlementariërs vrouw. Hoewel de grondwet de politieke partijen, samen goed voor 80% van de parlementszetels (de rest gaat naar onafhankelijke politici), verplicht voor de helft vrouwen op de lijst te zetten.

Minnen

vrouwen of dochters te beschermen wilden families niet dat zij bij de overheid zouden gaan werken. Khadafi heeft veel stukgemaakt. Vóór hij in de 1969 aan de macht kwam bestonden er in Libië verschillende actieve vrouwenorganisaties. Maar Khadafi maakte daar een eind aan.” Welke rol speelden vrouwen tijdens de revolutie en wat waren hun eisen? “Vrouwen waren in de aanloop naar de revolutie zeer actief. Op 15

Vrouwen na de revoluties aan de kant gezet Het is erg teleurstellend dat het nergens lukte om de vrouwen die de revoluties hadden geïnitieerd en beslecht, een fatsoenlijke plaats te doen veroveren in de raden en adviescommissies die de overgang naar een democratie moesten regelen. De officiële Tunesische commissie die er in 2011 voor moest zorgen dat er van de doelstellingen van de revolutie iets terecht zou komen, bevatte maar 21% vrouwen (op 155 leden). Waar er in het Libische comité voor het schrijven van de grondwet in 2011 slechts 18 vrouwen zaten, telde OPZIJ 2021

Buitenland het Egyptische comité met dezelfde doelstelling er nul. Acht jaar later werden ook de vrouwen in Soedan volledig uitgesloten van de onderhandelingen voor de overgangsregering. Democratie niet per se goed voor vrouwenrechten Wat moet het de vrouwen in Tunesië, Egypte en Libië rauw op hun dak zijn gevallen. De eerste actie van de, nota bene dankzij hun strijd, vers gekozen islamitische partijen? Het op de helling zetten van vrouwenrechten! Islamitische partijen waren in alle drie de landen verboden en werden onderdrukt. Eenmaal aan de macht maakten zij vrouwenrechten tot inzet van hun strategie om de rechten van moslims voortaan beter te gaan beschermen. Eigenlijk verschilde dit nauwelijks van de tactiek van de dictaturen waar zij zich nu juist zo tegen afzetten. De regimes in Tunesië, Egypte en Libië hadden er een handje van de rechtspositie van vrouwen in te zetten voor propagandadoelstellingen. Hervormingen op dit gebied bleken effectief om hun landen een ‘modern’ imago te geven en de aandacht van onderdrukkende maatregelen af te leiden. Maar kritiek of tegenspraak van bijvoorbeeld feministische organisaties werd niet geduld en vrouwelijke activisten belandden in de cel. Uiteindelijk zijn overigens alleen in Libië daadwerkelijk vrouwenrechten teruggedraaid. Geen hervormingen op het terrein van het familierecht Tekenend is dat op het gebied van het islamitisch familierecht, toch prioriteit nummer 1 van (bijna) alle mainstream feministische bewegingen in de regio, er de afgelopen tien jaar bijna niets veranderde. In alle landen in de Arabische regio geldt het islamitisch familierecht dat rechtstreeks afkomstig is uit de sharia wetgeving. Volgens deze wetten, althans in de meest zuivere vorm, moet de vrouw gehoorzamen 54

Buitenland februari 2011 protesteerde een groep vrouwen tegen de verdwijning van hun dierbaren tijdens een bloedbad in 1966. Twee dagen daarna brak de revolutie uit. Vanaf het begin af zag je net zoveel vrouwen als mannen. Wij organiseerden protesten of liepen voorop. Het was heel erg vergelijkbaar met Tunesië en Egypte. Eerst ging het puur om verbetering van de sociaaleconomische omstandigheden. Later escaleerde de situatie en begonnen wij verandering van het regime te eisen. Maar de NAVO-bombardementen veranderden alles. Toen werden alleen nog maar burgers in het westen en noorden beschermd, zoals in Benghazi. Maar voor vrouwen en mannen in het oosten van Libië werd het te gevaarlijk om te protesteren. Vanaf dat moment konden zij zich niet meer uitspreken.” Wat is er veranderd na de revolutie? “Wij dachten dat wij erop vooruit zouden gaan. Veel vrouwen zijn politiek actief geworden. Dat schrok mensen af, denk ik. Bij de eerste verkiezingen in 2012 deden 600 vrouwelijke kandidaten mee, waarvan er maar 33 werden gekozen op de 200 zetels in het parlement. Door de komst van conservatief islamitische groeperingen zijn vrouwen erop achteruitgegaan. Polygamie werd makkelijker en buitenlandse partners of kinderen

uit een gemengd huwelijk kunnen niet meer de Libische nationaliteit krijgen. In Oost-Libië gelden allerlei reisrestricties, officieel voor vrouwen en mannen, maar de facto vooral voor vrouwen. Je bent volledig afhankelijk van de goedwillendheid van overheidsfunctionarissen, waardoor je altijd weer blij bent als je door douane bent. Maar het ergste is dat er geen rechtsstaat is. Daardoor weet je nooit waar je op kan rekenen. Vrouwen lijden meer onder de burgeroorlog dan mannen. Je kan nooit op bescherming van een ambtenaar of politieagent rekenen. Het is volstrekte willekeur.” Welke rol spelen vrouwen in het vredesproces? “Ondanks mooie praatjes doen de Verenigde Naties helemaal niets om vrouwen bij vredesbesprekingen te betrekken. In het begin werden vrouwen niet eens uitgenodigd voor de onderhandelingen. Zij verschuilen zich achter ‘culturele belemmeringen’, terwijl er ook vrouwen in het leger zitten.” Hoe zit het nu met de vrouwenbeweging? “Al tijdens de revolutie werden er verschillende vrouwenorganisaties opgericht en die bestaan nog steeds. De vrouwenbeweging is groter, zichtbaarder en diverser dan ooit. En er wordt veel onderling samengewerkt. Wij zijn een. De burgeroorlog is iets voor politici.”

Soedan in het kort Op 11 april 2019 kwam er een einde aan het bewind van Omar Al-Bashir en zijn strikt islamitische Nationale Congrespartij. Al-Bashir wordt wegens zijn oorlogsmisdaden gezocht door het Internationaal Strafhof. Op dit moment bevindt Soedan zich in een politieke overgangsfase. Er werden sinds de revolutie nog geen nieuwe verkiezingen gehouden.

Interview met Rabab Baldo, feminist, gender-adviseur en special gezant van UNWomen/ Igad voor Zuid-Soedan. Hoe was de situatie van vrouwen voor de revolutie? “Vrouwen leden het zwaarst onder het oude regime. Je kon al worden opgepakt voor het dragen van een lange broek, te hard lachen of aanstootgevend gedrag. Dat kwam door de Wet op de Openbare Orde. Je kon elk moment in de cel belande, gegijzeld of gemarteld worden. De maat was vol.” Welke rol speelden vrouwen tijdens de revolutie? “Direct na de mislukte opstand in 2013 is een comité van vrouwelijke en mannelijke activisten opgericht. Wij hebben een gezamenlijke strategie uitgestippeld, steun onder

militairen gezocht en de dag van de revolutie gepland. Daardoor werden demonstraties steeds gecoördineerd en vonden ze verspreid over het hele land plaats. Steeds aangevoerd door vrouwen. Mensen hielden niet op NEE te zeggen.” Wat is er daarna veranderd? “Na de revolutie is de Wet op de Openbare Orde afgeschaft. En er is een vrouwenquotum gekomen voor het parlement van 40%. Ook ligt er inmiddels een nieuw wetsvoorstel voor ingrijpende veranderingen van het familierecht klaar, geïnspireerd door de situatie in Tunesië. Maar ik ben erg teleurgesteld in de politieke participatie. Politici lijken niet van plan zich aan het quotum te houden. Het is mannen eigen, denk ik. Aan de andere kant zie ik wel dat de premier van goede wil is en vrouwenrechten op zijn lijstje heeft zijn staan.”

aan de man, is polygamie toegestaan, kunnen vrouwen geen echtscheiding aanvragen en erven zussen na het overlijden van hun ouders maar de helft van hun broers. Hoewel er vóór 2011 in bijna alle landen nuanceringen zijn aangebracht, bleef de kern tot nu toe intact. Hoewel de familiewetten intussen erg achterlopen op de praktijk en bijna nergens meer letterlijk worden toegepast. Desalniettemin blijft het een gevoelig onderwerp, nauw verbonden met ingewikkelde en gevoelige debatten over religie en identiteit. Ook in Tunesië, waar al vóór 2011 de meeste sporen van de sharia uit de wetgeving zijn gewist, is een wetsvoorstel om ook iets aan het erfrecht te doen gestrand op een muur van politieke onwil. O

Er is geen enkele politieke wil om dingen te veranderen.” Algerije in het kort President Abdelaziz Bouteflika vertrok op 2 april 2019. Hij werd opgevolgd door Abdelmadjid Tebboune, maar de verzetsbeweging HIRAK accepteerde dit niet en zette de protestacties door. Alhoewel deze door Corona nu enkele maanden stilliggen.

Interview met Amal Hadjhadj (34), feministisch- ctiviste en nauw betrokken bij HIRAK-beweging die de antiregeringsprotesten aanvoert. Wat gaat er goed en wat er gaat er niet goed? “Vrouwen zijn wel steeds zichtbaarder. En er is meer vrijheid van meningsuiting. Er zitten evenveel vrouwen als mannen op

de universiteit. Maar wij leven nog steeds in een volstrek patriarchale samenleving. De gelijkheid bestaat alleen op papier. Vrouwen hebben minder toegang tot de arbeidsmarkt en krijgen veel minder betaald. Een verkrachter kan aan zijn straf ontsnappen door met het slachtoffer te trouwen. Verkrachting staat niet echt omschreven het wetboek van strafrecht. En in de familiewet staan veel discriminerende bepalingen.

Waarin verschillen de eisen van mannen van die van vrouwen? “Wij laten ons niet meer aan de kant zetten, dat hebben wij van de geschiedenis geleerd. Sinds de oorlog tegen het Franse koloniale bewind in 1954 liepen vrouwen voorop in massaprotesten. Maar tot nu toe zijn wij er niets mee opgeschoten. Toen in februari 2019 de huidige protesten begonnen, is de strategie omgegooid en hebben wij het feministisch carré opgericht, die alle Algerijnse feministische organisaties samenvoegt. Eigenlijk voeren wij een dubbele strijd: tegen de regering en de onderdrukking.” Welke rol spelen vrouwen tijdens de opstanden van de HIRAKbeweging? “De vrouwenbeweging is het best georganiseerd en gestructureerd. Wij zijn het zichtbaarst en hebben een eigen mediastrategie ontwikkeld.” O OPZIJ 2021

Maatschappij

Jojanneke over

Na de ijzersterke documentaireserie van de EO Jojanneke in de Prostitutie uit 2015, keert Jojanneke van den Berge terug in deze wereld van prostituees, pooiers en porno. Met Jojanneke uit de Prostitutie volgt zij op indringende en eerlijke wijze een aantal vrouwen tijdens hun strijd om hun bestaan in de betaalde seks achter zich te laten. Jojanneke geeft OPZIJ vast een impressie van haar zoektocht. DOOR J OJ ANN E KE VA N D E N B E R G E

Maatschappij

in/uit de prostitutie

e hebben nog niet zo lang een KPN tvabonnement als ik op een middag nietsvermoedend via de zoekfunctie speur naar afleveringen van Grey’s Anatomy. Ik ben nog niet verder dan G-r-e-y gekomen als de hardcore pornotitels me om de oren vliegen. Grey blijkt een pornoregisseur en KPN heeft uit zijn werk onder meer 50kg teen gangbang gekozen om op te nemen in hun pornopoel. Ik moet het even op me in laten werken. Vijftig kilo wegende tienergangbang. Goed. Ik besluit het zoekwoord ‘tiener’ in te voeren. Daar weet KPN wel raad mee. Het spuwt schoolmeisjes en young teens en onschuldige jongens uit die seksueel geplunderd worden door geile leraren, sportcoaches en andere figuren die wij in onze samenleving graag zien als verantwoordelijke volwassenen waaraan wij onze kinderen (dagelijks) toevertrouwen. Het knettert een beetje in mijn hoofd. Afgezien van dat KPN mij ongevraagd iets totaal anders voorschotelt dan Meredith Grey en deze titels voor ieder kind dat weet hoe de afstandsbediening werkt ook gewoon om de hoek liggen, ben ik verbijsterd dat deze films blijkbaar zo mainstream zijn dat een ogenschijnlijk keurige provider als KPN ze zonder scrupules in hun aanbod dondert. Niet lang daarna zit ik in het kantoor van Warner ten Kate, landelijk officier mensenhandel. Hij maakt zich zorgen over het stijgende aantal zeer jonge meisjes in de prostitutie in Nederland – twaalf jaar is geen uitzondering. Door de opkomst van prostitutiesites als Kinky Seksmarkt en Sexjobs en de groei van social media is OPZIJ 2021

Maatschappij het veel makkelijker geworden om kinderen de prostitutie in te krijgen. Alles met een chatfunctie vormt een ronselplatform en iedereen kan tegenwoordig een pooier zijn. Het enige wat je nodig hebt is een TikTok- of Instagram-account, een beetje vlotte babbel waarmee je een naaktfotootje van het kind in kwestie versiert en de gewetenloosheid om dat kind daar vervolgens via chantage mee te dwingen tot seks met jan en alleman. De rottige praktijk is dat het je buurjongen zou kunnen zijn. Op darkweb zijn er fora met tienduizenden leden die tips uitwisselen hoe dit het makkelijkst voor elkaar te krijgen.

k ben op dat moment bezig met vooronderzoek voor een nieuwe tvserie, Jojanneke uit de Prostitutie. Na de serie Jojanneke in de Prostitutie uit 2015, hield ik met een aantal vrouwen contact. Zij wilden na verloop van tijd stoppen met prostitutie, maar ik zag hoe moeilijk het voor ze was om er echt van los te komen, en ik kwam erachter dat dit voor veel vrouwen geldt. Ook als ze ooit zelf voor de prostitutie kozen, en ondanks de drie miljoen subsidie voor uitstaptrajecten die het kabinet er jaarlijks tegenaan gooit. Tegelijkertijd leer ik dat aan de onderkant van de prostitutiebranche een steeds grotere

Maatschappij instroom is van minderjarigen die uiteindelijk vaak, getraumatiseerd, doorstromen naar de ‘legale’ sector. Ik hoor dit verhaal niet alleen van Warner. Ik hoor het vanuit de hulpverlening, waar ze niet alleen zien dat de kinderen in de prostitutie steeds jonger worden, maar ook dat hun problematiek verergert - denk aan automutilatie en zelfmoordpogingen. Ik hoor het van organisaties als WATCH en CKM (Centrum tegen Kinderhandel en Mensenhandel), ik hoor het van de politie en ik hoor het van rechtbankverslaggever Saskia Belleman. Zij stelt dat het aantal zaken op de rechtbankrol die gaan over kinderprostitutie zorgwekkend groot aan het worden is. Saskia belooft het voor me in de gaten te houden en inderdaad, binnen afzienbare tijd kan ik meerdere zaken bijwonen. Ik beland bij de zaak van Sarah die op haar zestiende onder dwang van een pooier seks moest hebben met zo’n vijftien mannen die daarvoor betaalden. Twee van hen staan hiervoor terecht. De mannen, 46 en 35 - van wie één werkzaam is in de managementlagen van de kinderopvangbranche en pornoverslaafd - zeggen niet te weten dat Sarah minderjarig was. “Ze zag eruit als 18.” De moeite om te vragen

naar een ID-bewijs namen de heren niet. Beiden waren ze aangeslagen op de advertentie ‘De jongste en geilste tiener van seksjobs.nl’. Ik moet denken aan KPN.

et vervolgen van klanten door het Openbaar Ministerie gebeurt pas echt serieus sinds de Valkenburgse zedenzaak uit 2016, waar een zestienjarig meisje in een hotelkamer werd gedwongen tot seks met zo’n tachtig mannen. 29 verdachten werden vervolgd. Al deze mannen stelden te denken dat ze 18 was, geen van hen nam de moeite dit te checken, niemand vond het raar dat er een jongen – haar pooier – op het toilet van de kamer zat te wachten. Onder hen vele vaders, een groepsleider van een jeugdzorginstelling voor onder andere slachtoffers van loverboys (de pooier kende hij persoonlijk uit de betreffende instelling) en een onderwijzer. Alle klanten, behalve degene werkzaam in het onderwijs – dat werd hem extra aangerekend – kwamen weg met een taakstraf plus een dag gevangenisstraf die ze er in voorarrest al op hadden zitten.

mdat twee klanten zelfmoord pleegden, keerde de publieke opinie zich tegen het OM en zelfs tegen het meisje dat zware

Dit wordt versterkt door ze kinderkleding aan te trekken, hun haar in twee staarten te doen en ze een kinderlijk stemmetje op te laten zetten; en hup daar heb je je legale kinderporno. traumabehandelingen onderging in een gesloten opvang. Want: “Ze had het toch ook heel goed allemaal uit vrije wil kunnen doen.” Wat niet het geval was, maar al was het wel zo, dat maakt geen donder uit: betaalde seks met een minderjarige is strafbaar. Volgens Warner ten Kate is deze reactie exemplarisch voor het feit dat “Nederland de neiging heeft dit soort zaken niet al te erg te vinden. Het heeft blijkbaar tijd nodig om in te dalen dat niet alleen het aanbieden van seks met een minderjarige erg is, maar ook het afnemen ervan.” Bij rechters is dit nog altijd niet ten volle doorgedrongen. Voor betaalde seks met een minderjarige werd een taakstrafverbod ingesteld – wat inhoudt dat rechters voor dit zware delict niet alleen een taakstraf mogen opleggen. Dit wordt door rechters nog altijd handig omzeild door het opleggen van een taakstraf plus één dag gevangenisstraf, zoals ook in de Valkenburg-zaak. Er wordt rekening gehouden met huwelijken die op de klippen kunnen lopen en banen die teloor zouden kunnen gaan. Zaken die opeens een stuk minder belangrijk zijn als je een inbraak pleegt, of onterecht verdacht wordt van het plegen van fraude met toeslagen. Het feit dat deze mannen met hun nalatigheid, desinteresse en volkomen gebrek aan empathie kinderen breken en levenslang geven,

komt op de tweede plaats. Uiteindelijk gebeurt dit ook bij de zaak van Sarah. Een dag gevangenis en een taakstraf, en de heren kunnen er weer tegenaan. Een van hen gaf in de rechtszaal toe ondanks zijn aanhouding en in afwachting van dit proces door te zijn gegaan met het afspreken met de jongste meisjes op sexjobs.nl. Ergens lijkt in ons collectieve brein, en dus ook in dat van de rechtgevende en uitvoerende macht, het idee te huizen dat het heus niet zo heel erg is als volwassen mannen, vaders uit alle lagen van de samenleving – ook met zeer verantwoordelijke functies – seks hebben met een meisje van 15 of 16. Zeker niet als ze zeggen te denken dat ze 18 was.

r is sprake van een dubbele standaard. We keuren seks met minderjarigen af. Maar vinden het tegelijkertijd doodnormaal dat KPN 50kg teenager gangbangs aanbiedt, en films van leraren die ondeugende schoolmeisjes de vleselijke les lezen. Het flirten met het idee van minderjarigen in de porno is wijdverbreid. Teenyboppers (letterlijke betekenis: jonge tieners) zijn een immens populair genre. Het zijn pornoactrices van 18 die er jaren jonger uitzien. Dit wordt versterkt door ze kinderkleding aan te trekken,

hun haar in twee staarten te doen en ze een kinderlijk stemmetje op te laten zetten; en hup daar heb je je legale kinderporno. Ze spelen rollen in films met titels als: Watch helpless teens, Teen is having her first experience with gross old man, Small teens get destroyed, Teen rape for you of daddy’s little girl. Ook de Nederlandse porno sites grossieren hier in. Overigens is Nederland de grootste kinderpornoprovider ter wereld (Internet Watch Foundation Report 2019). Wordt er in de professionele pornoindustrie (meestal) wel gespeeld volgens de regels, in de oneindige wereld van YouTube-porno als YouPorn en PornHub, waar alles en iedereen kan uploaden wat-ie maar wil, zijn ontelbare filmpjes te vinden waar daadwerkelijk sprake is van verkrachtingen van kinderen. Niet zelden kinderen die worden gefilmd terwijl ze seks hebben met betalende klanten. Zoals Sarah. Na enkele kritische stukken hierover in de New York Times besloot PornHub onlangs alle filmpjes die niet door gecertificeerde makers zijn geproduceerd te wissen en het niet langer mogelijk te maken om zelf filmpjes te uploaden. Het feit dat Visa en MasterCard wegens de aantijgingen van de NYT gestopt zijn met het faciliteren van betalingen voor de site zal er iets mee van doen hebben gehad. OPZIJ 2021

Maatschappij

Maatschappij Het feit dat politiek Den Haag zo blijft treuzelen, spreekt boekdelen over het ontbreken van kennis en verontwaardiging over het groeiende probleem van kinderprostitutie in eigen land. Een onderwerp waar we andere landen zo graag met opgeheven vingertje op aanspreken.

oe meer meisjes ik spreek voor de serie, des te duidelijker wordt mij het probleem dat de klanten vormen. Geen van deze meisjes heeft van alle klanten die ze hadden ooit de vraag gekregen hoe oud ze was, of ze dit wel vrijwillig deed. Of nee, één deed het wel, en had vervolgens alsnog seks met het kind. Zonder vraag geen aanbod. En de vraag naar jonge meisjes is enorm, vertelt een voormalige tienerpooier me die meisjes van 14 uitbuitte in de prostitutie: “Mijn telefoon ontplofte met de vraag naar 16-jarigen.” Er lijkt een totaal gebrek aan besef dat deze meisjes nog kind zijn. Dat zij aan het begin staan van hun seksuele ontwikkeling, en dat daarbij niet past om rijen mannen af te werken die hun vader hadden kunnen zijn, met niet zelden seksuele wensen die een doorgewinterde prostituee zouden doen rillen. Dat deze vorm van misbruik een dermate zware schade kan aanrichten dat de wil om te leven oplost in het niets. Dat zij de gevolgen hiervan – mochten ze aangeven het uit ‘vrije wil’ te doen – voor hun verdere leven niet kunnen overzien. Dit staat zo in de wet. Maar het internet staat propvol met filmpjes die een ander verhaal vertellen. En daarmee een normaliserend effect hebben dat afbreuk doet aan de kracht van de regels. Als een schoonmoederknuffel van Grapperhaus.

et is een maand of wat na de zaak van Sarah, met wie het te slecht gaat voor een interview, als ik afspreek met Anna. Anna

dacht op haar twaalfde een gezellig contact te hebben gevonden op Facebook. Dit bleek een jongen die haar uiteindelijk de prostitutie in dwong. Tot na haar achttiende zat ze in die situatie verstrikt. Niemand die haar hielp, niemand die haar ooit een vraag stelde. Ze is nu 21 en heeft alle denkbare traumabehandelingen achter de rug. Ik vraag haar naar haar dromen. Ze vertelt dat het altijd haar wens is geweest om kinderen te helpen. Dat ze altijd in haar hoofd hield dat haar leven zou beginnen als ze 18 werd, dat ze dit dan zou kunnen gaan doen. Ik vraag of dat niet nog altijd kan, dat ze nog aan het begin van haar leven staat? Rustig schudt ze haar hoofd. “Mijn leven houdt volgend jaar op. En daar ben ik heel blij om.” Ze zit in een levenseindetraject, euthanasie is haar toegekend. Dit veroorzaakt kortsluiting in mijn hoofd. Mijn hart bonst, bloed stijgt naar mijn wangen en ik duw mijn nagels diep in mijn handpalmen om niet waar zij bijzit in huilen uit te barsten. Huilen doe ik ’s avonds als ik thuis ben. Helaas volgen er na Anna andere gesprekken over euthanasie, zelfmoordpogingen en doodswensen. En in de betere gevallen over automutilatie, drugsen drankverslavingen, jaren van traumatherapie. Over hoe het misbruik doorgaat ook nadat het gestopt is. Omdat de filmpjes die ze onder dwang van zichzelf moesten maken, of die werden gemaakt van de seks met klanten, voor altijd zullen circuleren op pornosites. Onder kopjes als ‘Hete tieners worden

vernietigd’, en ‘De jongste geile teens doen het voor het eerst’. Ooit echt uit de prostitutie komen lijkt voor deze jonge mensen simpelweg onmogelijk.

aar ligt precies de grens tussen deze filmpjes met daadwerkelijk misbruik, waarop mannen zich en masse aftrekken, op levens die naar de filistijnen worden geholpen, op kinderen die gebroken worden – en tussen de filmpjes met de teenyboppers, waar bovenstaande eigenlijk nagespeeld wordt? Het is een vraag die zich bij mij steeds hardnekkiger opdringt naarmate het draaiproces vordert. Terwijl #MeToo de wereld overspoelt, vrouwen marcheren voor hun recht om niet bij the pussy gegrabd te worden en mannen gecanceld worden wegens ongepast seksueel gedrag, lijkt er een soort spiegelwereld te bestaan. Een werkelijkheid onder de oppervlakte van dit alles waar KPN vrolijk films aanbiedt waarin tieners seksueel geplunderd worden, mannen die betaalde seks hebben met een kind dit kunnen afkopen met een taakstraf, en waar dit alles maar heel normaal moet zijn. Het #MeTooverhaal begint hiermee een beetje als retoriek voor de bühne te voelen. Zolang Piet maar geen ongepaste opmerking maakt op de kerstborrel, is het oké als hij ’s avonds achter zijn laptop geilt op te jonge tienermeisjes die kapot worden geneukt. Misschien wel in werkelijkheid.

et compleet ontbreken van massale verontwaardiging

hierover gaat bij elk meisje – en elke jongen – die ik spreek, steeds harder knagen. Hoort bij een krachtige emancipatoire golf als #MeToo ook niet dat we ter discussie stellen of alles maar moet kunnen, of alles maar voorhanden moet zijn, simpelweg omdat het internet en onze ‘vrijgevochtenheid’ daar de mogelijkheid toe biedt? Zwangere vrouwen-gangbangs, groepsverkrachtingen, oma’s of mensen met een verstandelijke beperking die in alle denkbare gaten genomen worden, en ook al zo populair: vrouwen van kleur die tot op het bot vernederd worden in racistische porno? En ja, moeten we ook niet ter discussie stellen of het wenselijk is dat we via duizenden legale pornosites het kindermisbruik verheerlijken en faciliteren dat we in het echte leven zo zeggen af te keuren?

n afwachting van de nieuwe wet Regulering Sekswerk, waarin onder meer wordt geregeld dat de leeftijd voor prostitutie omhooggaat van 18 naar 21, maar waarvan de invoering onbegrijpelijk genoeg al jaren en

jaren op zich laat wachten, hebben de meeste gemeenten zelf maar de prostitutieleeftijd omhooggetrokken naar 21. Het feit dat politiek Den Haag zo blijft treuzelen, spreekt boekdelen over het ontbreken van kennis en verontwaardiging over het groeiende probleem van kinderprostitutie in eigen land. Een onderwerp waar we andere landen zo graag met opgeheven vingertje op aanspreken. Een leeftijdsverhoging voor het maken van porno is in het wetsvoorstel overigens niet opgenomen. Onbegrijpelijk, vindt Mia (21), die ik in de serie volg tijdens haar pogingen los te komen uit de pornowereld, waar ze amper achttien jaar oud inrolde. “Ook op je achttiende kun je niet overzien wat dit voor de rest van je leven betekent. Als ik de tijd terug kon draaien had ik het nooit gedaan. De leeftijd moet naar 21.” Ik ben het met haar eens. Ook omdat je dan in een klap van het hele gekoketteer met tieners af bent. Kleine moeite, groot plezier lijkt me bijvoorbeeld verplichte banners op prostitutiesites als SexJobs en Kinky: “Wees je bewust van het feit dat betaalde seks met een minderjarige

De Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen maakt zich ernstig zorgen om jonge Nederlandse slachtoffers van seksuele uitbuiting. Dat blijkt uit de Slachtoffermonitor mensenhandel 2015-2019. De schatting is dat er jaarlijks 3000 mensen het slachtoffer zijn van gedwongen prostitutie. De helft daarvan is minderjarig en er is nauwelijks zicht op deze groep. Volgens de Slachtoffermonitor blijft het aandeel gemelde minderjarige slachtoffers van mensenhandel dalen: van 25% in 2015 naar slechts 8% in 2019. De rapporteur schat dat er op elke middelbare school van 1000 leerlingen, drie kinderen het slachtoffer zijn van gedwongen prostitutie. Opvallend is dat de online hulpverleningstool Chat met Fier vorig

strafbaar is. Vraag altijd naar een ID.” Of iets in die strekking. Het zou mooi zijn als dergelijke sites dit uit eigen beweging zouden doen. Het zou mooi zijn als pornosites het voorbeeld van PornHub zouden volgen. Het zou mooi zijn als Piet bij zichzelf te rade gaat of het wel zo fris is wat hij achter zijn laptop onderneemt en wat hij hiermee in stand houdt. Het zou mooi zijn als mannen zelf bedenken dat als ze dan zo nodig seks moeten kopen, een vrouw van in de twintig godbetert toch ook prachtig is. Maar de praktijk leert dat er vrijwel altijd een stimulans nodig is. Ofwel in de vorm van adverteerders die zich terugtrekken, publieke verontwaardiging of strengere regelgeving – zoals een verdere aanscherping van het taakstrafverbod bijvoorbeeld. Laten we gaan voor alle drie. De namen van de meisjes in dit stuk zijn gefingeerd uit privacyoverwegingen. Jojanneke uit de Prostitutie is vanaf dinsdag 2 maart te zien bij de EO op NPO3. O

jaar contact heeft gelegd met 299 slachtoffers van mensenhandel. Zij waren vrijwel allemaal slachtoffer van seksuele uitbuiting en de meerderheid betreft minderjarige meisjes, waarvan ruim een kwart jonger is dan 15 jaar. Blijkbaar is er dus behoefte aan laagdrempelige hulp voor deze groep jongeren.

Een groep die niet terug is te zien in de cijfers, maar waarover de Nationaal Rapporteur wel zorgen uit, is de groep minderjarigen die verdwijnt uit de beschermde opvang. Tussen 2010 en 2019 zijn ongeveer 2.570 alleenstaande minderjarige vreemdelingen met ‘vertrek onbekende bestemming’ geregistreerd. Veel van deze zogenoemde amv’s zijn vermoedelijk slachtoffer van mensenhandel, maar worden niet als zodanig geregistreerd. OPZIJ 2021

Zusterschap

Maak kennis met illustrator, activist en feminist Sioejeng Tsao (1991). Als dochter van Chinese ouders gaat de discriminatie jegens Oost-Aziatische Nederlanders haar aan het hart. Het moet afgelopen zijn met het neerkijken op de Chinese cultuur en racistische formuleringen zoals ‘eet je ook hond’ en ‘het China-virus’. DOOR NOÉ M I P RE NT

H ‘Luister

IN PLAATS VAN ALTIJD JE EIGEN ZEGJE TE WILLEN DOEN’

et lijkt of Nederlanders van Oost-Aziatische komaf zich de afgelopen jaren steeds vaker durven uit te spreken tegen racisme. “Dat klopt. De eerste en tweede generatie Chinezen, waaronder mijn grootvader, zijn gevlucht uit de Tweede Chinees-Japanse oorlog. Doordat immigranten geen visum kregen in die periode waren zij genoodzaakt om te ondernemen in Nederland. Omdat ze zich hier te gast voelden en geen klanten wilden kwijtraken, durfden zij zich niet uit te spreken tegen racisme. Zij waren bang om anders nog racistischer bejegend te worden en teruggestuurd te worden naar China, dat toentertijd bezet werd door Japan. “De tweede generatie, waaronder mijn vader, die als Chinese man in Amsterdam is geboren en opgegroeid, heeft mij geleerd om altijd voor mijzelf op te komen. De derde generatie doorbreekt nu gelukkig de zwijgcultuur.” Dat is vast niet altijd makkelijk. “Ik ben, of ik het wil of niet, een trotse Nederlander en voel me gesetteld in mijn werk en persoonlijke leven. Ik ervaar een bepaalde vorm van privilege wanneer ik dit bijvoorbeeld vergelijk met zwarte mensen. Ik word meer gehoord en serieus genomen doordat Chinezen honderd jaar lang hard hebben gewerkt in restaurants en snackbars, zonder ooit iets terug te vragen. Daardoor zijn ze een groot onderdeel geworden van het dagelijks leven van Nederlanders. Chinezen waren een zogenaamde ‘modelminderheid’. Maar dat zij jarenlang hebben gezwegen, betekent niet dat zij geen racisme hebben ervaren. “Mijn activisme is anderhalf jaar geleden begonnen. Ik was gevraagd om een deel van de productie van een videoclip van Broederliefde op me te nemen. Er werden namelijk Chinese acteurs gezocht. Ik had van tevoren wel aangegeven dat ik het niet fijn zou vinden als Chinezen in een slecht daglicht zouden komen te staan in de clip. Toen de videoclip uitkwam, bleek het best racistisch te zijn. Er werd bijvoorbeeld gerefereerd aan ‘hoelang is een Chinees’ en het beeld droeg wederom negatief bij aan het stereotiepe beeld dat altijd getoond werd in Nederland. Ik heb de makers gevraagd om te kijken of we het nog konden rechtzetten. De videoclip was ook van artiesten van kleur, die een groot bereik hebben onder jonge mensen. Ik kaartte het probleem online aan en ging viraal. Zo wisten steeds meer mensen mij te vinden over dit onderwerp en werd ik een steeds grotere spreekbuis.” OPZIJ 2021

Zusterschap

Zusterschap afgelopen jaar moest ik mijn best doen om ervoor te zorgen dat mijn gezondheid en gemoedstoestand in balans bleven.”

Hij vroeg toen aan mijn ouders: ‘Zijn jullie weleens bang dat Sioejeng iets overkomt?’ Toen moest ik onverwachts zo erg huilen. De eerste coronagolf maakte racisme tegen Aziatische Nederlanders ook weer pijnlijk actueel. “Ja, ik heb me toen ook dagelijks uitgesproken over dit onderwerp. Voor het incident met de videoclip liet ik het passeren. Omdat er niemand naar voren stapte om er iets van te zeggen. Daardoor twijfelde ik soms: ben ik aan het overdrijven? Vaak was ik de enige Chinees.” Praat jij hierover met je ouders? “Bij ons thuis werd racisme nooit echt besproken. In de hoop dat het vanzelf wel voorbij zou gaan. Ik ben hiervoor door het VPRO-programma De outsiders met Tim den Besten gevolgd. Hij vroeg toen aan mijn ouders: ‘Zijn jullie weleens bang dat Sioejeng iets overkomt?’ Toen moest ik onverwachts zo erg huilen. Het feit dat ik publiekelijk opkom voor mijn rechten veroorzaakt dus constant angst om een doelwit te worden voor extreemrechtse praktijken. En met mij zo veel anderen. Zwarte mensen die belaagd zijn tijdens de KOZPprotesten, letsel hebben opgelopen en een Chinese dame in Eindhoven die tijdens carnaval neergestoken is op grond van haar uiterlijk. Van al dat onrecht moest ik huilen. “Ik merk wel dat ook mijn vader strijdlustiger geworden en ziet wat ik doe. Mijn moeder ontkent racisme vooral. Ik denk wel dat mijn ouders vinden dat ik fanatiek ben en dat ze zich zorgen om mij maken. Het 64

Heb je een advies voor Chinese Nederlanders van de eerste en tweede generatie die zich wel willen uitspreken, maar niet durven? “De oudere generatie Chinezen staat er vaak niet bij stil wat voor invloed het kan hebben op hun kinderen wanneer ze niet van jongs af aan leren om voor zichzelf op te komen. Ze hebben geen idee waar hun kinderen dagelijks doorheen moeten. Ondertussen verwachten Chinese ouders veel van hun kinderen. Ze moeten negens halen op school en het liefst allemaal naar de universiteit. Chinese ouders denken dat zodra je een hoge positie hebt in de maatschappij, het niet meer uitmaakt dat mensen op je neerkijken. Maar racisme verdwijnt niet als je je nooit uitspreekt. Het is juist problematisch om de enige Chinees te zijn op een volledig witte werkvloer. “Er wordt ook vergeten hoe zwaar het identiteitsproces is van Chinese kinderen bij gebrek aan rolmodellen, en het opgroeien in een bi-culturele wereld, waarin je kan worden gepest om waar je voorouders vandaan komen. Ik zou het fijn vinden als de oude generatie zich beter gaat inleven in de situatie van hun kinderen. De invloed die het heeft als zij hun mond houden. Ik verwacht niet dat ze zich meteen publiekelijk gaan uitspreken, maar meer empathie en compassie voor onze dagelijkse realiteit zou al mooi zijn.” Wat kunnen niet-Aziatische Nederlanders doen om jullie te steunen? “Het belangrijkste is dat mensen een historisch bewustzijn opbouwen. Het valt me op dat veel mensen kennis missen. Er is natuurlijk veel geschiedenis onder het tapijt geveegd. Zeggen dat je geen racist bent, vind ik niet genoeg. “Je kunt helpen door het bijvoorbeeld voor mensen van kleur en zwarte mensen op te nemen als ze met discriminatie te maken krijgen. Laat die verantwoordelijkheid niet liggen bij degenen die het direct mee moeten maken. Mensen van kleur moeten op dat moment de racistische en kwetsende opmerking nog emotioneel verwerken en kunnen daardoor niet altijd gecontroleerd reageren. Het is fijn als een ander dan uitlegt waarom zoiets niet door de beugel kan. “Verder raad ik iedereen aan om je te blijven inlezen over hoe je kan bijdragen aan een fijne, multiculturele, harmonieuze samenleving. Luister in plaats van altijd je eigen zegje te willen doen. En handel meer uit liefde in plaats van ego. “Laatst was ik met twee vriendinnen. Een van de twee vond dat cabaretiers vrijuit moeten kunnen spreken. De andere vriendin gaf aan dat ze het raar vindt als dat over de ruggen van gemarginaliseerde groepen heen moet. Toen dacht ik: wat chill dat zij dit zegt. “Wat me soms ook opvalt is dat mensen die antiracistisch zijn, wel een heel wit netwerk hebben, dat ze geen vrienden van kleur hebben. Het kan zo veel bijdragen aan je ontwikkeling door verschillende soorten vrienden te hebben.” Inmiddels ben je een doorgewinterd activist. Heb je tips voor andere activisten hoe je je online wapent tegen nare reacties? “Zeker. In de eerste plaats is het belangrijk dat je een groep mensen om je heen hebt die hetzelfde in het leven staat. Of dat nou een appgroep is of een groep die je wekelijks ziet. Dat je ergens even je frustratie kunt venten. Anders voel je je heel alleen in de strijd. Daarnaast raad ik aan om minder tijd op je telefoon te spenderen. Hoe meer ik op mijn telefoon zit, hoe meer negatieve gevolgen dat heeft voor mijn gemoedstoestand. “En tot slot zorg ik ervoor dat ik altijd een inhoudelijk tegenwoord heb klaarstaan. In plaats van dat ik aangeef dat het racistisch is, reageer ik graag met een educatief en constructief argument waaróm het racistisch is. Sterker nog, ik heb een concept klaar staan in mijn telefoon met allerlei pasklare reacties. Die kopieer en plak ik gewoon op sociale media. Veel teksten blijven relevant.

“Op Facebook zit ik in een groep voor Aziatische Nederlanders opgericht door Rui Jun Luong van Asian Raisins. In die groep kunnen Aziaten uit heel Nederland hun verhaal kwijt. Laatst plaatste een witte man een oproep: ‘Ik ga volgende week een lezing geven over discriminatie. Zijn er nog dingen die ik mee kan nemen op basis van jullie ervaringen?’ Daar viel de groep overheen. Deze man had die lezing niet moeten geven, maar zijn plek af moeten staan aan iemand die kan spreken uit eigen ervaring. “Overigens zou ik het ook fijn vinden als wij als mensen van kleur niet alleen gevraagd worden om te komen praten over racisme, maar ook over alledaagse onderwerpen. Dat we ook gezien worden voor ons talent en ons karakter. Wij hebben – net als iedereen – ook dromen en ambities.”

beiden hele mooie mensen. Ik heb ontzettend veel van ze geleerd. Verder vind ik journalist en schrijver Asma El Ghalbzouri fantastisch. Zij is in een hele korte tijd een goede vriendin geworden. Asma heeft lang in de modewereld gezeten. Ondanks haar geloof koos ze ervoor om geen hoofddoek te dragen. Dat maakt haar geen minder goede moslim, zo vertelde ze mij. Ik denk dat zij met haar strijdlust tegen onrecht en kritische vragen veel blinde vlekken heeft weggehaald in de modewereld.” Je verdient de kost als illustrator. Reflecteert jouw werk ook je activisme of houd je dat gescheiden? “Ik kan het niet los van elkaar zien. Tuurlijk doe ik soms wel eens klussen die niet per se met mijn activisme te maken hebben. Maar ik trek wel klanten aan die dezelfde normen en waarden delen, bijvoorbeeld een partij als GroenLinks. Het zou ook schuren als ik met een partij in zee ging die lijnrecht tegenover mijn waarden staat. Ik ben bijvoorbeeld een keer gevraagd om illustraties te maken voor een vleesmerk. Ik eet veganistisch, dus dat ging ’m niet worden.

Deze rubriek heet Zusterschap… “Zusterschap betekent voor mij dat je empathie kunt tonen voor andermans onrecht. Elkaar omhoog tillen in plaats van naar beneden halen – het krabbenmand effect. Ik moet eerlijk zeggen dat ik soms wel teleurgesteld ben in bepaalde witte feministen. Die zijn pro-vrouw, maar vergeten soms de strijd van individuele vrouwen en de intersectie van seksisme, racisme, lhbti-rechten, validisme en bijvoorbeeld religie. Dat kan mij extra kwetsen, omdat je juist van hen meer verwacht.” Welke vrouwen vind jij goed gezelschap? “Ik vind Naomie Pieter helemaal geweldig. Zij is de meest intersectionele feminist die ik ken, samen met Clarice Gargard. Zij zijn overigens ook een stel, OPZIJ 2021

Column Etchica Voorn

Zusterschap

Etchica Voorn (1963) is talentcoach, auteur en blogger. Ze won in juni 2018 de OPZIJ literatuurprijs voor haar autobiografie Dubbelbloed. Ze woont met haar witte herder Luna in Amsterdam.

L IE

BL I

Verder neem ik mijn activisme wel mee in mijn werkzaamheden. Ik zorg bijvoorbeeld voor diversiteit in mijn illustraties. Ik wil bijdragen aan een positieve beeldvorming van mensen die zichzelf te weinig terugzien in het straatbeeld.”

Je boert goed als illustrator. Wat is jouw carrièregeheim? “Het is belangrijk om je niche op te bouwen. Wat voor werk je ook doet. Er zijn zo veel mensen die hetzelfde kunnen als jij. Als ik de zoveelste illustrator was gebleven, dan was ik nooit zo ver gekomen. Het is ook belangrijk om te netwerken. Ik ken veel vrouwen die last hebben van het imposter syndrome. Die angst heb ik vroeger ook vaak gehad. Dan ga je twijfelen

Daarnaast raad ik aan om minder tijd op je telefoon te spenderen. Hoe meer ik op mijn telefoon zit, hoe meer negatieve gevolgen dat heeft voor mijn gemoedstoestand. aan je eigen waarde. Vooral als je hoort dat 200 euro al teveel is voor een klus, dan durf je geen 2000 meer voor te stellen. Zorg dus ook dat je weet waar het geld zit. Ik wissel hele goede klussen af met klussen die minder betalen, maar die ik wel heel belangrijk vind om te doen. Zoals voor OneWorld en Lilith. Zo kan ik een bijdrage leveren aan organisaties waar ik veel van heb geleerd.” Je hebt Amsterdam sinds kort verruild voor Haarlem. “Ik trok Amsterdam niet meer door de drukte. Dat werd mij heel duidelijk tijdens de eerste lockdown. Ik had 66

toen meer tijd om na te denken over wat mij gelukkig maakte. Ik woonde destijds naast het Vondelpark. Dan wilde ik even ontladen in het park, maar waar ik ook tot rust wilde komen, overal waren mensen aan het hardlopen of hun hond aan het uitlaten. In Haarlem en omstreken is zoveel natuur. Daar kan ik mijn gedachten even helemaal op nul zetten, alleen zijn.” Hoe ziet 2021 eruit voor jou? “Ik heb altijd gezegd dat ik een kinderboek wil illustreren. Dat gaat er dit jaar van komen. Verder ben ik een paar maanden geleden begonnen met Mandarijn leren. Ik vind het fijn om mijn eigen taal te spreken en mijn wortels beter te leren kennen. De band met mijn moeder is ook sterker geworden, omdat ze ziet dat ik nu wel Chinees wil zijn. Zo kan ik ook beter met haar communiceren – al spreekt zij van origine Kantonees.” Voel je je daardoor meer verbonden met je Chinese identiteit? “Ik heb me heel lang niet volledig thuis gevoeld in Nederland. Ik schrobde mijn hele identiteit weg om maar wit genoeg te zijn, zodat ik meer geaccepteerd zou worden. Ik heb me mijn hele leven lang geschaamd voor waar ik vandaan kom en voor wie mijn ouders zijn. In mijn tienerjaren deed ik een dikke laag eyeliner op, zodat mijn ogen groter leken. Ik leerde de Nederlandse tradities en manieren, sprak ABN, lachte mee met racistische grapjes en wilde niks te maken hebben met alles wat mij anders maakte. Alles deed ik om wél als een volwaardige Nederlander te worden gezien. Dat heeft me nergens gebracht en ik zou het mijn kinderen nooit willen meegeven. Ik wil dat zij trots zijn op waar ze vandaan komen, dat ze het durven te ownen. “Ik ben volop Nederlander. Maar ik ben ook Chinees. Ik wil dat het naast elkaar kan leven en niet dat het of-of is.” Meer zien en horen van Sioejeng Tsao? Volg haar op Instagram via @seeyousioe. O

e finale van 2020 ontvouwde zich als een rollercoaster. Mijn oudste neef Henk stierf aan acute leukemie, twee weken later overleed mijn hartsvriendin aan kanker na een kort ziekbed. Deze intense gebeurtenissen kon ik niet delen met mijn ‘rots in de branding’: hij bleek aan erosie te lijden. In oktober stapte hij rigoureus uit ons huwelijk. Voortvarend is hij aan zijn nieuwe leven begonnen, inclusief nieuwe vriendin. Om de zin van dit alles te begrijpen deed ik een poging het boek te lezen van Jan Geurtz Over liefde en loslaten met als ondertitel De levenscrisis als spirituele doorbraak. De woorden spoelden door mijn hersenen, maar beklijfden niet. Het was net of ik in het donker keek. Ik herinnerde me een ontmoeting vorig jaar in het Oosterpark. Daar raakte ik in gesprek met een vrouw in gezelschap van een mopshondje. Met z’n korte pootjes probeerde het mijn witte herder bij te benen. Ze was recent verhuisd naar de Van Swindenstraat op driehoog-achter. Na tientallen jaren huwelijk woonde ze alleen. “Heb je een balkon?” vroeg ik haar. “Nee, maar wel een kamer waar de zon op staat, daar doe ik iets wat ik helemaal niet kan.” “Oh?” “Ik schilder, ik bak er niets van hoor, maar ik doe het gewoon en mijn hoofd raakt leeg als ik met penselen over het doek ga.” Dát wilde ze graag, een leeg hoofd. Ze vertelde dat haar enige zoon twee jaar geleden op drieëndertigjarige leeftijd, met oud en nieuw, dood was neergevallen. Zijn vrienden dachten dat hij een geintje maakte en lieten hem liggen. Toen ze doorkregen dat er écht iets aan de hand was, was het te laat. “Oma zal ik niet meer worden.” Haar droge vaststelling verried veel leed. “Het liefste sta ik nooit meer op. Maar hij verleidt me elke dag om door te gaan.” Ze knikte richting haar hondje. “Hij is m’n lichtje in mijn leven.” “Hoe heet-ie?” Het beige mopshondje buitelde met zijn gedrongen lijfje en platte snoet clownesk door het gras. “Sjakie.” “Een perfecte naam!” Ik glimlachte bij de herinnering aan deze ontmoeting en kwam terug in het nu. Nog één hobbel had ik te nemen in deze bizarre decembermaand. Oudjaar. Dan zou mijn man

langskomen. Ex-man is nog te onwerkelijk om uit te spreken. Mijn vragen oogstten nog enkele pijnlijke bekentenissen van zijn kant. Daarna dronken we een biertje, keken elkaar lang aan, gaven elkaar een kus en hielden elkaar seconden stevig vast. “Dit was dan tweeduizendtwintig,” zei ik dapper. En, dit was dan onze tweeëntwintig jaar samen. Maar dat laatste zei ik niet hardop. “Ja,” zei hij. Zijn blik had iets vertrouwds wat ik niet thuis durfde te brengen. Toen hij weg was, stak ik een schaaltje met salie in de fik en berookte elk hoekje van mijn appartement. Hardop sprak ik tegen the good and the bad spirits, terwijl de dikke geurende rook zijn reinigende werk deed. Geconcentreerd maakte ik mijn oudjaar-wasi; in het warme water goot ik etherische oliën met namen als Stay at Home, High Spirit, Prosperity, Magic en Power. Een flinke scheut Zeven Geesten, zout en kruimels blauwsel voor optimale bescherming. Een ruime hoeveelheid jasmijn- en bergamotolie en verse rozenblaadjes. Met de kalebas schepte ik het geurende water over mijn lichaam. Bij elke golf voelde ik iets van mijn kracht groeien. Het was minuscuul, maar ik wist: op een dag is het weer licht. Zoonlief verraste me even voor middernacht en samen aten we een oliebol, dronken roze bubbels en brachten een toost uit op elkaar, op onze dierbaren en op het nieuwe jaar. Of de duvel ermee speelde kwam ik op nieuwjaarsdag Sjakie en zijn baasje tegen. “Hoe is het?” zei ik, “rottijd voor je natuurlijk.” Haar gezicht klaarde op, ze hoefde het me niet uit te leggen. “Ik doe geen oog dicht, maar ben toch met die pillen gestopt. Ik voelde helemaal niets meer. Dat is nou ook weer niet de bedoeling.” “Stoer van je.” En ik luisterde naar haar misère over het gemis van haar enige kind. Haar verdriet raakte me en relativeerde mijn verdriet. Wat zoveel lieve mensen voor mij hadden gedaan de afgelopen maanden, kon ik nu voor een ander doen. Al mijn liefdevolle aandacht op háár richten. “En Sjakie?” “Hij is te dik zoals je ziet en nog steeds m’n lichtje. Laatst hadden kinderen uit de buurt een verhaal over hem geschreven. Ze noemden het Super Sjakie.” Ze straalde trots. Even leek haar verdriet verdwenen. We lijden verlies en daar moeten we mee leren leven, maar op een dag wordt het weer licht. O

SUPER SJAKIE

OPZIJ 2021

Online zorg

Online medische zorg voor vrouwen in een stroomversnelling

Consult via je

laptop

De noodklok luidt al ruim vijf jaar. De zorg voor vrouwen moet beter. Onderwerpen als de overgang, endometriose, burn-out en depressie bij vrouwen worden steeds beter bespreekbaar. Maar het bekende ‘van het kastje naar de muur’ is nog steeds van toepassing. Veel vrouwen worstelen met gezondheidsklachten waar geen oplossing voor wordt geboden. Het is niet duidelijk welke zorgverleners de juiste zorg bieden. Corona heeft onze routine doorbroken, dus dit is hét moment om de zorg anders in te richten, zodat we de juiste zorg op de juiste plaats kunnen bieden. En als iets deze crisis ons heeft gebracht, is het onze gewenning aan ons ‘online-leven’. Of het nu om shoppen of werken gaat, gedwongen door het virus is onze online-zelfredzaamheid met een reuzesprong vergroot. Tijd om de vrouwspecifieke zorg anders te benaderen en – eindelijk – de online-mogelijkheden te gaan benutten. DOOR M A RIA NNE VE RHOE VE N

ijf jaar geleden Universitaire Medische Centra maakten zich hard voor meer onderzoek naar vrouw en genderspecifieke zorg. Medisch specialisten luidden de noodklok. Er worden boeken geschreven door artsen, tv-programma’s gemaakt, Isa Hoes en Medina Schuurman staan op de planken om vrouwspecifieke onderwerpen bespreekbaar te maken en toen nog minister Edith Schippers maakte twaalf miljoen euro vrij voor de verbetering van vrouwenzorg. Je zou verwachten dat er een hoop is verbeterd. Nou, wel iets, maar door Covid is de situatie nog nijpender geworden omdat de reguliere zorg, en dus ook de vrouwspecifieke zorg, verder onder druk is komen te staan. En voelen vrouwen niet te behoefte om ook nog eens aandacht te vragen voor hun eigen problemen. Terwijl dat nu juist zo belangrijk is. Het ziekteverzuim onder vrouwen is vele malen groter dan bij mannen. Vooral ook in de zorg. De impact op de gezinssituatie en op het werk is groot. Er is onbegrip, onwetendheid en de juiste zorg is 68

onvoldoende beschikbaar. Maar waar je naar toe kunt voor professionele hulp, dat is niet duidelijk. Een van de nieuwe initiatieven met digitale consults is de online ZorgZus, waar vanaf deze maand vrouwen van alle leeftijden 24/7 een online consult kunnen boeken met vragen over hun gezondheid. Doel is om de zorg voor vrouwen toegankelijker te maken. De online ZorgZus is een vrouwelijke verpleegkundige specialist met ervaring en kennis van vrouwspecifieke zorg. Ze stelt geen diagnose, maar biedt hulp, begeleiding en advies aan vrouwen. Dat kan zijn op het gebied van anticonceptie, blaasklachten, verzakking, slapen, hart, stress, burn-out, depressie, hoofdpijnmigraine, menstruatie, fertiliteit, seksualiteit, de overgang en leefstijl en alle klachten en zorgvragen die met deze ziektebeelden samenhangen. En indien nodig kan geholpen worden om in contact te komen met de juiste zorgverlener. De ZorgZussen zijn BIG geregistreerd, en worden ondersteund door een multidisciplinair team van (medisch) specialisten. In Nederland betreft het ruim 6 miljoen vrouwen, die met name rondom een specifieke levensfase last kunnen krijgen van vrouwspecifieke klachten. Denk aan puberteit, zwangerschap en geboorte en de overgang. Deze levensfasen kunnen een flinke impact hebben op vrouwen. Dit vraagt om meer informatie en begeleiding. Vrouwen gunnen zich vaak niet de tijd om naar de huisarts te gaan en zeker niet als de klachten niet ernstig genoeg zijn, ook omdat ze moeten werken overdag. Daarbij is er schaamte, onwetendheid over mogelijke behandelingen en dus worden klachten vaak OPZIJ 2021

Online zorg voor lief genomen. Vrouwen hebben echter wel de behoefte om hun klachten te bespreken. Of ze willen gerustgesteld worden. Dat kan ook zijn als ze in een zorgtraject zitten of in een nazorgtraject, bij kanker bijvoorbeeld. Dit wordt nu eerder met vriendinnen besproken en/of ze zoeken contact met een zorgverlener uit de kennissenkring. Met een online consult met ZorgZus kan er veel eerder adequaat gehandeld worden en de kwaliteit van leven worden vergroot.

Minder druk op de zorg

De online ZorgZus belooft toegankelijke, snelle en gerichte online zorg voor vrouwen. Hierdoor ontstaat er minder druk bij de huisarts en zijn er minder onnodige verwijzingen naar de tweede lijn. Vrouwspeciﬁeke klachten kosten de huisarts veel tijd, die tijd is er vaak niet. Het gaat namelijk meestal over een combinatie van klachten en ook dat is voor vrouwen vaak lastig aan te geven. Vrouwen wachten in de regel langer dan mannen om een arts te raadplegen en klachten stapelen zich vaak op. Het is dan niet altijd duidelijk waar de bron van

Online zorg wordt er zeker gekeken naar alternatieve vormen van zorg. Digitale zorg is daar één van. In hoeverre digitale consulten vergoed worden is afhankelijk van de verzekeraar. En helaas, zoals te verwachten valt, staan de verzekeraars niet te springen. Henrieke Hoftĳzer en Ben Dĳk van het Achmea Innovatie Fund: “Als zorgverzekeraar vinden we het lastig dat we zo’n tool separaat dienen te betalen voor een consult waarvoor de huisarts al is opgesteld om triëren en door te verwijzen indien nodig naar gecontracteerde zorgaanbieders waaronder overgangsconsulenten, gynaecologen, SOA-poli’s etc.” Dat schiet niet op. En wij vragen ons af: wat doet dat woord ‘innovatie’ in de naam van dit fonds.

Het ‘innovatiebereidheid’ van de zorgverzekeraars Ook door de zorgverzekeraars 70

•

En dan Jorien Esser, programmamanager zorginnovatie CZ: “We zijn een groot voorstander van innovaties in de zorg implementeren, maar daarbij proberen we altijd te waken dat innovaties (delen van) bestaande zorg vervangen; enkel tools aan de bestaande zorg toevoegen maakt het niet toekomstbestendig.”

•

Maar hoe zit het dan met de overbelasting van de zorg, die al jaren gaande is. Onze gezondheidszorg is niet ingesteld om de juiste zorg op de juiste plek te bieden. Er wordt vooral gekeken naar hoe we de zorg nog goedkoper kunnen inkopen. Er wordt niet gekeken naar de behoefte aan zorg, het ziekteverzuim op de werkvloer, de overbelasting in de gezinssituatie. Er wordt niet gekeken naar langetermijnoplossingen en besparingen, maar uitsluitend naar de kosten op de korte termijn.

•

Zorg op de werkvloer

het probleem ligt, met als gevolg dat verschillende zorgtrajecten worden opgestart en niet altijd de juiste oplossing gevonden wordt.

Even wat feiten op een rĳ. Uit onderzoek blĳkt:

Om het arbeidsverzuim onder vrouwen te verhelpen is er een samenwerking met HealthyWoman, de arbodienst voor vrouwen in alle levensfasen, aangegaan. Deze organisatie biedt preventie en reintegratie-interventies aan bedrijven en hun vrouwelijke medewerkers aan om in balans en gezond te blijven. HealthyWoman is CRKBO-geregistreerd en werkt samen met het Amsterdam UMC voor het doen van wetenschappelijk onderzoek. Dit heeft geleid tot een wetenschappelijk onderbouwde interventie: ProudWoman.

• •

•

Meer dan 60% van de vrouwen die zijn uitgevallen door stress of burn-out ervaren een groot taboe bij het bespreken van klachten met hun werkgever. Ook geeft een meerderheid van de vrouwen (60%) aan dat er niets werd gedaan toen zij de klachten aan hun werkgever kenbaar maakten. Hierdoor komt ondersteuning vaak te laat en is het risico op (langdurig) verzuim groot. De overgrote meerderheid van de vrouwen (85%) vindt dat je er zelf voor moet zorgen om niet overspannen te raken. Als ze klachten ervaren, melden vrouwen zich niet altijd ziek (79%). 2 op de 5 vrouwen nemen dan bijvoorbeeld liever eerst vakantiedagen op. Dit gaat vaak gepaard met schaamte en schuldgevoel. Een groot deel van deze werknemers valt uiteindelijk toch langdurig uit.’ In 81% van de gevallen heeft verzuim door stress een duidelijke oorzaak. Vrouwen worden gemiddeld 83 jaar en daarvan brengen zij negentien jaar door in slechte gezondheid, voor mannen is dit vijftien jaar. Hart- en vaatziekten worden bij vrouwen vaker gemist of onderbehandeld dan bij mannen. Vrouwen hebben 3 x zo vaak last van migraine als mannen. Vrouwen melden 50% meer bijwerkingen van medicijnen dan mannen en worden 33% vaker opgenomen in het ziekenhuis in verband met bijwerkingen. Vrouwen krijgen gemiddeld vijf jaar later dan mannen de juiste diagnose bij de ziekte van Bechterew (een vorm van reuma). Het risico op een depressie bij vrouwen is twee keer zo groot als bij mannen. Angststoornissen komen eveneens vaker voor bij vrouwen. Endometriose komt bij 1 op de 10 vrouwen voor. Toch duurt het gemiddeld zeven tot tien jaar voordat vrouwen de diagnose krijgen. 70 tot 90% van de zorggebruikers met somatisch onverklaarbare lichamelijke klachten is vrouw.

Deze interventie heeft recent de erkenning toegewezen gekregen van de erkenningscommissie van het RIVM. HealthyWoman is ook aangesloten bij de Dutch Menopause Society. “Hormonale schommelingen en disbalans horen bij het leven van de vrouw en zijn geen aandoeningen. Wij begeleiden vrouwen en bedrijven en geven nieuwe inzichten en handvatten hoe om te gaan met de disbalans. Uit ervaring blijkt dat wanneer vrouwen eenmaal kennis hebben genomen van de biologische hormoonveranderingen, dit leidt tot acceptatie,” aldus directeur en initiatiefneemster Joyce van Dijk.

ZorgZus is een initiatief van zusenzorg.nl en dokter.nl

Zusenzorg.nl is het al ruim tien jaar bestaande laagdrempelige en betrouwbare online-platform voor vrouwen met medische zorgvragen. Met informatie over vrouwspeciﬁeke gezondheidsproblemen en een overzicht van gespecialiseerde zorgprofessionals op wie zij een beroep kunnen doen. Dokter.nl is al bijna twintig jaar hét online platform in de gezondheidszorg. Een toegankelijk platform, een laagdrempelig forum, informatieve artikelen en medische dossiers over gezondheid en gezond blijven. Naast het gezondheidsnieuws en de wekelijkse nieuwsbrief is het forum uitgegroeid tot een ontmoetingsplek voor meer dan 1.000.000 mensen per maand.

Trek de zorgverzekeraar aan z’n jasje

De kosten van een consult van 20 minuten bedragen 27,50 euro. In eerste instantie zullen de kosten voor dit consult vaak voor rekening komen van de cliënt omdat de zorgverzekeraar dit (nog) niet vergoedt. O

WOMEN Inc.

Women Inc zet zich al ruim 10 jaar in voor een betere gezondheidszorg voor vrouwen. De gezondheidszorg is gebaseerd op het mannenlichaam. Hierdoor leven vrouwen vaker in slechte gezondheid dan mannen. Door rekening te houden met genderverschillen verbetert de zorg voor vrouwen én mannen. Zodat iedereen gezondheidszorg op maat krijgt.

OPZIJ 2021

Column Asha ten Broeke Asha ten Broeke (1983) is wetenschapsjournalist en auteur van Het idee M/V en Eet mij. Ze woont met haar man en twee dochters in Deventer.

KUNST & CULTUUR

hashtag-feminisme

‘E

erlijk delen en niet slaan’, dat is wat feminisme volgens Anja Meulenbelt zou moeten zijn. Meulenbelt is een socialistische feminist, net als ik. Wij denken dat de strijd voor vrouwenrechten en gelijkheid onlosmakelijk verbonden is met de strijd tegen het kapitalisme. Tegen een systeem dat mensen tegen elkaar opzet in een ratrace, gemotiveerd door het valse idee dat iedereen die hard genoeg werkt succes zal hebben en rijk kan worden. En dat wie dat niet lukt dus gefaald heeft.

te bevrijden dan om the few hogerop te helpen.’

Dat, als er een handjevol vrouwen door het glazen plafond breekt, dit betekent dat het feminismetechnisch puik gaat – ook al gebeurt dat opklimmen meestal op de rug van vrouwen, vaak met een migratieachtergrond, die laagbetaald de

En niet alleen hen. In Nederland kunnen zowel bedrijven als werknemers rekenen op potjes en regelingen om de boel overeind te houden. Maar een grote groep moet het bijna zonder overheidshulp stellen. Zelfstandigen die voor hun inkomen goeddeels afhankelijk waren van samenkomsten en optredens – muzikanten, ook veel schrijvers, journalisten en een hoop anderen – zien hun inkomens kelderen, maar voor zzp’ers is er enkel steun op bijstandsniveau, en dan nog alleen als je geen verdienende partner hebt en al je spaargeld reeds hebt opgegeten. Sekswerkers kunnen zelfs op deze vergoeding vaak geen aanspraak maken en zijn dus helemaal de sigaar, net als mensen zonder verblijfsvergunning.

Voor zzp’ers is er enkel steun op bijstandsniveau, en dan nog alleen als je geen verdienende partner hebt en al je spaargeld reeds hebt opgegeten. zorg en het huishouden van de plafondbrekers doen. In het manifest ‘Feminisme voor de 99%’ (door Cinzia Arruzza, Tithi Bhattacharya en Nancy Fraser – red.) noemen de schrijfsters dit hashtag-feminisme; ‘een vehikel voor zelfpromotie dat minder ingezet wordt om the many 72

De coronacrisis heeft de tegenstelling tussen the few en the many op scherp gezet. In zijn essay Disposable People merkt de Amerikaanse socioloog Musa alGharbi op dat de professionals en de managers thuis kunnen blijven, waar ze beter beschermd zijn tegen corona, omdat hun werk op afstand kan en ze hun boodschappen en spulletjes kunnen laten bezorgen. De prijs voor deze relatief comfortabele positie wordt betaald door de vele duizenden mensen die tegen een schamel loon werk doen waarvoor je toch echt de deur uit moet – schoonmaken, zorgen, webshopbestellingen inpakken, pakjes bezorgen, vakkenvullen – met alle besmettingsrisico’s van dien. Hun werk is noodzakelijk, maar we behandelen hen als wegwerpmensen, schrijft Al-Gharbi.

De crisis laat scherp zien hoe onze samenleving afhankelijk is van een klasse van kwetsbare mensen die we te weinig betalen maar wel nodig hebben. Zij zijn the many. En tot het feminisme niet alleen voor the few maar ook voor hen werkt, tot de wereld niet alleen voor de rijken maar ook voor hen een eerlijke plek is, tot niet alleen de machtigen en de managers maar alle vrouwen zijn bevrijd, moeten we blijven strijden. Opzij heeft midden in deze crisis eenzijdig en plotseling besloten dat dit mijn laatste column is. Ik wil graag mijn lezers bedanken. Blijf wakker, geef niet op. O

Met onder andere

BOEKEN

FILM/TV

KUNST

REIZEN

• Jessica Durlacher • Carmen Breeveld • The Queen’s Gambit • Meisje, vrouw, anders

• Het zaad van Karbaat Annette Bening met: • The Report • Life Itself • Mother and Child • 20th Century Women

• Bruno Taut: De fantasie voorbij • The Small Museum: Musée Légitime • Mummies en meer

• Katwijk aan Zee

OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Interview

Meisje A De Britse Abigail Dean (1988) komt met haar debuutroman Girl A direct in allerlei hitlijsten terecht en is al aan meer dan 25 landen verkocht. Ook zijn er zelfs al plannen om er een tv-serie van te maken. En terecht, Girl A kruipt onder je huid en dompelt je onder in het verhaal van de bijzondere Lex en het trauma van haar jeugd. Dean schrijft over de complexiteit van broer-zus relaties die laten zien dat trauma niet één gezicht heeft. OPZIJ sprak de schrijfster van het in Nederland verschenen Meisje A over debuteren tijdens een pandemie en het schrijven naast een fulltimebaan.

e hebt een behoorlijk drukke baan als advocaat. Dan is het niet heel voor de hand liggend om ook nog even een boek te schrijven. Waar kwam dat idee vandaan? “Ik denk dat de droom om een roman te schrijven er altijd al was, dus ook al voordat ik advocaat werd. Als kind schreef ik al verhalen over mijn knuffels en alles wat ik maar kon vinden haha. Mijn moeder heeft die verhalen pas weer gevonden, maar niemand hoeft die ooit te zien (lacht). Toen ik wat ouder werd dacht ik niet dat het echt mogelijk zou zijn om schrijver te worden. Dus ik ging studeren en werd op mijn 24ste advocaat. De zes jaar daarna heb ik heel veel gewerkt en er was eigenlijk geen tijd om te schrijven. Maat toen ik de dertig naderde begon ik me af te vragen of dit echt was wat ik de rest van mijn leven wilde blijven doen. Wilde ik echt de rest van m’n leven deze bizarre uren werken waardoor ik mezelf de kans ontnam om iets te doen waar ik vroeger zo van hield? Schrijven is eigenlijk mijn jeugdliefde. Toen ben ik gestopt bij het advocatenkantoor en heb ik drie maanden vrij genomen om Girl A te schrijven. Ik had het bizarre idee dat ik in drie maanden het boek wel af zou hebben, wat natuurlijk helemaal niet realistisch bleek. Toen ben ik bij Google gaan werken en bleef ik het boek schrijven in de weekenden en de avonden.” Was het nog een strijd om het boek af te krijgen? “Ja, daar had ik echt heel veel moeite mee haha. Na een werkdag is schrijven niet het eerste waar je zin in hebt. Ongeveer halverwege het boek besloot ik om het te laten lezen door mijn ouders, mijn partner en een vriendin. Ik denk achteraf dat ik het vooral met ze deelde omdat ik wilde dat mensen betrokken raakten bij het verhaal, zodat ze me zouden pushen om door te gaan. Op een bepaalde manier is dat een beetje zwak, je zou eigenlijk je eigen motivatie OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Interview

‘In veel opzichten hield ik ervan om enig kind te zijn, maar ik was me er wel van bewust dat sommige mensen een hele speciale band met hun broer of zus hebben, iets wat ik nooit zelf heb kunnen ervaren.’ moeten kunnen opbrengen, maar ik had echt die druk van buitenaf nodig om door te zetten.” Heeft je werk als advocaat nog extra inspiratie voor het boek opgeleverd? “Lex, de hoofdpersoon in Girl A, is advocaat en een aantal ervaringen die zij heeft in termen van levensstijl komen wel overeen met mijn eigen ervaringen. Ze bevindt zich veel in koude ruimtes zoals vliegvelden en hotelkamers, waar ze juist grote troost vindt. Zij vindt ook heel veel comfort in haar alles opslokkende baan. Vaak worden vrouwen gestereotypeerd als de opgebrande professional. Lex is daarop echt een uitzondering. Zij vindt troost in haar werk omdat het zo anders is dan haar kindertijd. Voor mij persoonlijk was het echt moeilijk en zwaar om zulke lange dagen te maken. In zekere zin is Lex haar werkleven op dat van mij geïnspireerd, alleen zij gaat er veel beter mee om, haha. Ik heb aan mijn baan als advocaat, waarin ik me veelvuldig bezighield met het opstellen van contracten en het onderhandelen daarover, veel gehad bij het schrijven. Bij die onderhandelingen telt elk woord dat er in het contract staat. Woorden kunnen op heel veel manieren geïnterpreteerd worden. Ik vind het geweldig om een soort constante controle te hebben en na te denken over bewoordingen en wat ze betekenen in het kader van de wet. 76

Kunst & cultuur Interview Met het boek vind ik het zo leuk dat elk woord en elke zin bij verschillende lezers totaal anders kan landen. Het is leuk om op deze twee verschillende manieren eigenlijk zo met taal bezig te zijn.” Girl A heeft heel veel goede recensies gekregen. Hoe lekker is het om zo te debuteren? “Het is net zo gek en surrealistisch als je zou verwachten. Ik had het zeker niet zien aankomen. Je brengt als schrijver zo veel tijd door met deze personages. Jarenlang zijn ze onderdeel van je leven. Het wordt bijna een soort obsessie. Ik denk heel vaak aan de Gracie-familie. De grootste vreugd voor mij is dat andere mensen de personages leren kennen en een mening over ze hebben. Dat is de ultieme droom. Al heel vroeg in het biedproces kregen we een e-mail van een boekenscout over JP, de ex-vriend van Lex. De man was helemaal losgegaan in een mail over hoe vreselijk hij hem vond, hij zei letterlijk: ‘Fuck that guy, he is the worst’. Het was zo verbazingwekkend dat iemand zulke sterke gevoelens had bij een van mijn personages! Het echte plezier komt dus niet zozeer van de recensies, maar van de reacties op mijn personages. Het is natuurlijk ongelooflijk fijn om positieve recensies te krijgen, maar ik probeer er niet te veel te lezen. Ik denk dat recensies vooral ook voor de lezers zijn en niet zozeer voor de schrijver: er is niets meer wat ik aan het boek kan veranderen op dat moment, haha.” Lex overleeft met een heel aantal broers en zussen een vreselijke jeugd. Hoe was het om die broer-zus relaties vorm te geven terwijl je zelf enig kind bent? “Ik ben altijd al heel erg geïnteresseerd geweest in die speciale onderlinge band die broers en zussen hebben, omdat je ernaar kijkt als buitenstaander. Soms kun je het gevoel hebben dat je een relatie mist die voor sommige mensen heel bepalend is. In veel opzichten hield ik ervan om enig kind te zijn, maar ik was me er wel van bewust dat sommige mensen een hele speciale band met hun broer of zus hebben, iets wat ik nooit zelf heb kunnen ervaren. Het al schrijvend ontwikkelen van de verschillende karakters en hun relaties was ook een van de leukste dingen om te doen. Van de tederheid van de relatie tussen Evie en Lex tot de onaangename gesprekken tussen Lex en Delilah. Ik vond heel veel inspiratie voor hen in verschillende kunstvormen zoals de film The Royal Tenenbaums van Wes Anderson.” Je noemde het boek een roman van humaniteit en hoop. Kun je dat uitleggen? “Er zit natuurlijk een echte duistere kant aan het verhaal en de personages gaan door een hele moeilijke jeugd. Maar ik wilde me vooral richten op hun weerstand. Lex is heel stoer en sterk maar tegelijkertijd ook gereserveerd. Ze is vooral een ontzettend sterk vrouwelijk karakter. Ik wilde dat het over haar kracht zou gaan en niet over haar expliciete lijdensweg. Het is een boek over hoe

verschillende mensen omgaan met een trauma in de jaren en maanden die daarop volgen. Elk van de personages doet dat op zijn of haar eigen manier. Ze hebben het ook allemaal op een bepaalde manier verwerkt, al zijn er natuurlijk nog momenten waarop ze het niet aankunnen.”

media kunnen zijn als het gaat om contact met je lezers. Dat is een hele leuke manier van communiceren en ik ben altijd heel blij om van mensen te horen. Op de verschijningsdatum in Nederland zullen we dus geen groot lanceringsfeest hebben, waarop we natuurlijk wel hadden gehoopt, maar ik denk dat ik thuis gewoon een fles champagne opentrek en een mooie avond zal hebben met mijn man en mijn kat. Maar het zal vast een leuke avond worden.”

Karin Slaughter vertelde een keer dat haar vaak wordt verweten dat ze hele duistere boeken schrijft. Ze zei toen dat zij heel veel dingen niet expliciet opschreef, maar dat de lezers er zelf hun eigen verbeelding op loslieten en dat het vaak eigenlijk helemaal niet expliciet is. Ik had het gevoel dat dat bij dit boek ook heel erg aan de orde was. Hoe kijk je daar zelf naar?

Meisje A is vanaf 23 februari in Nederland verkrijgbaar. €21,99 (Harper Collins) O

“Ik ben het er eigenlijk wel mee eens dat de meest angstaanjagende scènes in boeken en films vaak de dingen zijn die je niet ziet. Dan creëer je een soort ruimte in het verhaal die wordt gevuld met je eigen verbeelding. Ik denk dat in zekere zin de verbeeldingen en wat verschillende mensen zich kunnen voorstellen veel krachtiger zijn dan de woorden op een pagina. Ik wilde ook niet dat het een roman zou worden met hele expliciete scènes van lijden en geweld. Ik denk ook niet dat dat nodig is om het verhaal te vertellen.” Werkt de pandemie heel belemmerend voor je boek nu het uit is? “Natuurlijk is het jammer dat het allemaal iets anders gaat dan gepland, maar in deze pandemie zijn er een hoop ergere dingen gebeurd. Dat mijn debuut even wat anders gaat dan gehoopt valt daarbij in het niet. Maar wat ik wel een van de moeilijkste en teleurstellendste dingen vind, is dat ik lezers niet in het echt kan ontmoeten. Het zou geweldig zijn als ik naar Nederland had kunnen gaan om boekwinkels te bezoeken. Het heeft me wel doen inzien hoe waardevol sociale

Meisje A

‘Grijpt je vanaf de eerste pagina bij de keel.’ The Bookseller

OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Boeken

Treinen en Kamers In haar nieuwe verhalenbundel vervlecht Annelies Verbeke vier millennia literatuur uit de hele wereld. Verbeke vermengt essays, theaterteksten, droom en meditatie; van Don Quichot tot Moby Dick, en ook de liederen van Hadewijch. Annelies Verbeke – Treinen en Kamers (Uitgeverij De Geus) €23,50

The Queen’s Gambit Wie heeft de serie eigenlijk nog niet gezien, het megasucces van Netﬂix dat hele volksstammen aan het schaken heeft gekregen. We moesten even goed nadenken, want bij de aankondiging hadden wij een déja vuutje. Inderdaad, goed speuren in onze boekenkast leverde het bewijs. We lazen het boek al in 1983, het verscheen toen onder de titel Dame Gambiet, en we waren er toen net zo van onder de indruk als nu van de serie. Walter Tevis – The Queens’s Gambit (in de Nederlandse vertaling) (Meulenhoff) €15,99

Geen zee te hoog Voorwaar geen alledaagse gebeurtenis: in 2014 overleefde Els Visser (1990) als een van de weinigen een schipbreuk op open zee in Indonesië. Urenlang zwom ze tegen golven op naar een onbewoond eiland, en wist zich op wonderbaarlijke wijze te redden. In dit boek vertelt ze hoe ze dat deed en hoe deze gebeurtenis leidde tot haar carrière als top-triatleet. Els Visser – Geen zee te hoog (De Boekerij) €20,-

Het verhaal van Marie De stem

Het duurde even voor Jessica Durlacher ons haar nieuwe roman presenteerde. De schrijfster, die in 2011 de OPZIJ Literatuurprijs ontving voor De held, levert met De stem een daverende prestatie. Van het overweldigende begin tot de laatste letter weet Durlacher met het verhaal van de vrome Somalische asielzoekster Amal een veelheid van thema’s en dilemma’s aan te snijden, terwijl het verhaal ondertussen doordendert. Lees dit boek in plaats van de zoveelste serie te bingewatchen. Bovendien schrijft Durlacher zo beeldend dat je de beelden er eigenlijk in je hoofd al bij ziet. Jessica Durlacher – De stem (Arbeiderspers) €23,50

De onbekende Jorine Lamsma bracht dit boek aanvankelijk alleen in kleine kring uit. Maar dit verhaal over een onvervulde kinderwens werd zó goed ontvangen dat uitgeverij Tessel Tilanus nu een en ander voortvarend aan de man brengt. En met aanbeveling van Paulien Cornelisse en Aaf Brandt Corstius. Jorine Lamsma – Het verhaal van Marie (Uitgeverij Tessel Tilanus) €22,50

Meisje, vrouw, anders Van Londen naar Schotland, van een non-binaire socialmediainﬂuencer naar een 93-jarige vrouw op een boerderij. In dit boek volgt de schrijfster twaalf personages die elk op zoek zijn naar iets – een gedeeld verleden, een onverwachte toekomst, een plek om thuis te komen, een geliefde of een stukje hoop. Bernardine Evaristo – Meisje, vrouw, anders (Uitgeverij De Geus) €22,50 OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Boeken

Kunst & cultuur TV

Het geheim Het boek Het geheim van het old boys network van Carmen Breeveld (1965) is een hapklare gids voor het bereiken van de top. De concrete tips, afgewisseld met ervaringen van bekende topvrouwen, zouden vaste kost moeten zijn voor elke vrouw aan het begin van (of midden in!) hun carrière.

ESCHOL

De belangrijkste stap naar het gelijktrekken van de positie van mannen en vrouwen op de arbeidsmarkt? Breeveld: “Het diversiteitsbeleid integreren in het sociaal beleid en dit onderbrengen in de strategie van de organisatie en ook doelstellingen en targets verbinden aan de bonusstructuur. Alle zaken die voor een bedrijf van levensbelang zijn, worden verankerd in het totale beleid en gekoppeld aan de bonusstructuur. Als men diversiteit & inclusie daadwerkelijk van levensbelang vindt, zou dit ook direct in de portefeuille van de lijnmanager moeten worden ondergebracht en meegenomen moeten worden in de jaarlijkse beoordelingsronde, inclusief bonusuitkeringen.”

JITSK

De eerste reactie van een echte old boy kwam van auteur en executive coach bij Servant-Leadership Daan Fousert, iemand met wie Breeveld in het verleden intensief heeft samengewerkt. Op zijn website schrijft hij: “Ik spreek regelmatig met mannen over die ‘apenrots’ waar we ons op verschuilen. Dat geeft een veilig gevoel. Toch geven veel mannen aan dat niet te willen en in mijn begeleiding maak ik ze dan bewust van die gedragsaspecten die juist die apenrots bevestigen. Ze zijn zich daar niet van bewust en ik ervaar veel ontvankelijkheid als je dan op die aspecten wijst. Het lezen van Carmens kan ons mannen helpen

inzichtelijk te krijgen waar die gedragsaspecten zitten en kunnen ons helpen daarvan af te komen.”

seksuele intimidatie soms onderdeel van was. Karbaat, die hiervoor uiteindelijk voor de rechter werd gesleept, overleed een maand voor zijn vonnis zou worden uitgesproken. Het zaad van Karbaat laat zien hoe de Karbaatkinderen omgaan met de nieuw vergaarde genetische en emotionele erfenis. In de documentaireserie ontmoeten de kinderen elkaar voor het eerst en zien we hoe ze een innerlijk conflict delen – enerzijds herkenning en erkenning, maar anderzijds ook een aanzienlijke angst om de karaktereigenschappen te erven die hun vader bezat. Middels Karbaats verhaal worden

namelijk te bescheiden tijdens hun sollicitatiegesprek, waardoor hun mannelijke concurrenten enthousiaster overkomen tijdens zo’n gesprek, terwijl de vrouwen vaak meer aansluiting hebben qua cv, maar het niet in de cultuur zit om je als vrouw op de borst te kloppen hoe goed je bent.”

et zaad van Karbaat vertelt het heftige verhaal van wijlen Jan Karbaat. In de jaren zeventig en tachtig een bekende Nederlands vruchtbaarheidsarts, die, zoals later bleek, zijn eigen zaad gebruikte om meer dan 65 van zijn patiënten te insemineren. In deze documentaire reeks vertellen voormalige patiënten en moeders van deze zogenoemde ’Karbaatkinderen’ over hun langgekoesterde kinderwens, die hen de ogen deed sluiten voor een dikwijls gruwelijke inseminatiebehandeling, waar

Breeveld - baas en oprichter van Triple Talent, een recruitment- en trainingsbureau en voormalig Internationale Zwarte Zakenvrouw van Nederland - deelt in haar boek de ervaringen die ze heeft opgedaan tijdens haar loopbaan en presenteert ze in zes hoofdstukken. “Ik kreeg steeds meer inzicht in het old boys network en begreep steeds beter hoe je als vrouw het glazen plafond kunt doorbreken,” schrijft Breeveld in de inleiding. “En ik merkte regelmatig dat mensen om mij heen daar meer over wilden weten. Na elke lezing kreeg ik steevast de vraag wanneer mijn boek uitkwam. Uiteindelijk besloot ik de lockdown vanwege corona te gebruiken om mijn verhaal op papier te zetten. Want in mijn optiek moet je van elke nood een deugd proberen te maken.” Breeveld maakt de lezer wegwijs over onder andere zichtbaarheid, het belang van nevenfuncties, netwerken en de ongeschreven regels van het solliciteren. Haar humor, scherpe blik en ervaring worden aangevuld door korte interviews met onder andere Barbara Baarsma, Janneke Wittekoek en Samira Farouk. “Het geheim van het old boys network is in eerste instantie bedoeld voor alle vrouwen met ambitie,” aldus Breeveld, “maar is ook een aanrader voor recruiters en headhunters, zodat die het vrouwelijk talent met andere ogen gaan beoordelen. Vrouwen zijn

HET ZAAD VAN KARBAAT grotere thema’s aangesneden zoals nature versus nurture en anoniem donorschap. Deze documentaire van Miriam Guttmann (1994), die in 2018 afstudeerde aan de Nederlandse Filmacademie, heeft al meerdere prijzen gewonnen en is als enige Nederlandse productie geselecteerd voor het prestigieuze Sundance Film Festival, waar de film in februrari wereldpremière gaat. Het zaad van Karbaat, vanaf maandag 1 maart 20.25 uur wekelijks op NPO 2 O

Carmen Breeveld – Het geheim van het old boys network (S2 Uitgevers) €22 O OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Film

ANNETTE Bening

l meer dan dertig jaar weet Annette Bening met haar bepaald niet standaard-filmrollen zich meer dan staande te houden in Hollywood. Bening, geboren in 1958 in Kansas, kreeg haar opleiding aan het American Conservatory Theatre in San Francisco. Haar doorbraak beleefde ze eind jaren tachtig met prachtige films als Valmont met Colin Firth, Regarding Henry tegenover Harrison Ford en met The Grifters, waarvoor ze haar eerste Oscarnominatie kreeg. Met haar gewone, bijna doorsnee uiterlijk, maar o zo warme uitstraling wist ze dankzij haar uitzonderlijke talent een echte publiekslieveling te worden. Dat viel ook acteur, regisseur, producent en mega-hartenbreker Warren Beatty op. Dus castte hij haar voor zijn film Bugsy, met zichzelf als tegenspeler. Ze vielen als een blok voor elkaar en daar raakten ze in Hollywood niet over uitgepraat. Want het rijtje

bekende en beroemde vrouwen waarmee Beatty scharrelde is eindeloos. Van de actrices Jane Fonda, Joan Collins, Cher, Julie Christie, Faye Dunaway, Goldie Hawn tot Candice Bergen, en de zangeressen Joni Mitchell, Carly Simon en Madonna. Het zijn maar enkele namen in de lange rij waarmee dit knappe broertje van Shirley MacLaine zijn reputatie waarmaakte. Beatty en Annette trouwden, kregen vier kinderen en zijn – geheel tegen de verwachting in – nog steeds bij elkaar. De inmiddels gekalmeerde 83-jarige Beatty haalde in 2017 voor het laatst de wereldpers toen hij tijdens de Oscaruitreiking de verkeerde film uitriep tot beste film. Dat was, naar later bleek gelukkig niet zijn fout, maar die van de organisatie. In weerwil van hun blockbusterstatus weet het paar hun privé goed te beschermen. Je zult Bening niet vinden op sociale media. Annette,

een zelfbenoemde feministe, stelt dat vrouwen nooit alleen op hun werk worden beoordeeld. “Vrouwen in de showbusiness hebben te maken met mensen die met ons over onze kinderen willen praten. Mannen over het algemeen niet.” Ze heeft nooit het gevoel gehad dat ze haar carrière ‘in gevaar’ heeft gebracht door haar gezinsleven. En dat klopt. Want Bening ging gestaag door met het afleveren van puike producties en haar erelijst is lang. Zo won ze een Bafta voor American Beauty en Golden Globes voor Being Julia en The Kids Are All Right. Ook werd ze vier keer genomineerd voor een Oscar. Haar nieuwste moederportret in 20th Century Women uit 2016 werd geprezen als haar meest opwindende en emotioneel expansieve ooit. Deze film is gebaseerd op de moeder van regisseur Mike Mills, met Bening als Dorothea, en wordt wel de meest feministische film ooit door een man geschreven genoemd.

Life Itself

2018 Dan Fogelman Will en Abby ontmoeten elkaar in hun studententijd. Ze zijn gelukkig samen, trouwen en verwachten hun eerste kindje. Het ideale stel. Tot een heftige gebeurtenis hun leven overhoopgooit en niet alleen de levens van de mensen om hen heen, maar ook die van complete vreemden aan de andere kant van de wereld.

Mother and Child

2009 Rodrigo García Een fysiotherapeute verlangt naar het kind dat ze ooit als tiener opgaf voor adoptie. Een emotioneel onafhankelijke juriste gebruikt seks als machtsmiddel - misschien wel om een fundamentele leemte te vullen. En een gelukkig getrouwde vrouw wil via adoptie een kind krijgen. Deze drie verhalen worden op een natuurlijke manier tot een mooi drama gesmeed.

20th Century Women

2016 Mike Mills Bitterzoet drama over een alleenstaande moeder die eind jaren zeventig twee meiden - een fotografe en een vriendinnetje van haar zoon - om hulp vraagt bij de opvoeding van haar vijftienjarige zoon. Vragen over de zin van het leven, toeval, verantwoordelijkheid nemen, feminisme en samenleven worden afgewisseld met collages van archiefmateriaal uit andere tijden en een soundtrack vol nostalgische nummers.

OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Film

ANNETTE BENING - THE REPORT

Ayka

onze online selectie Call Girl

2012 Mikael Marcimain Deze onderkoelde, op ware gebeurtenissen gebaseerde thriller, speelt zich af in Zweden halverwege de jaren zeventig. Politici en aanverwanten misbruiken op geregelde basis jonge, bloedmooie meisjes en wanen zich onaantastbaar. In de aanloop naar nieuwe verkiezingen bijt een detective zich vast in de zaak. Cameraman is de ook in Hollywood ontdekte Nederlander Hoyte van Hoytema.

Dirty God

2019 Sacha Polak Thriller over een voorheen mooie vrouw, die nadat ze zoutzuur in haar gezicht heeft gekregen door een exminnaar een nieuw leven probeert op te bouwen. Een klein en kwetsbaar portret van een strijdbare jonge vrouw. Openingsﬁlm van IFFR 2019.

Les Gardiennes

et haar laatste rol in de documentairefilm The Report, niet meer in de bioscoop maar te zien bij betaalzender Amazon Prime Video, wordt een donker hoofdstuk uit de Amerikaanse geschiedenis belicht. Na de aanslagen van 11 september 2001 waren de Amerikanen bang en achterdochtig en de jacht op de daders en verantwoordelijken ging

direct van start. Maar om dat doel te verwezenlijken, gingen sommigen hun boekje ernstig te buiten. Senaatsmedewerker Daniel J. Jones (Adam Driver) krijgt de leiding over een onderzoek naar praktijken van de CIA, waarover het vermoeden bestaat dat zij verdachte personen gemarteld hebben voor informatie, wat verboden is in een VN-verdrag. The Report schetst een onthullend en verontwaardigend beeld van de inlichtingendienst die de aanslagen niet had zien aankomen. De film spaart noch de Democraten en president Obama, noch de Republikeinen die de praktijken door lieten gaan, ook nadat ze de waarheid wisten. We zien wat er gebeurt als mensen in belangrijke posities hun emoties zwaarder laten wegen dan hun morele kompas. Annette Bening is prachtig en overtuigend in haar rol van de Democatrische senator Dianne Feinstein, de vrouw die een rechte rug hield en moed genoeg had om de tegenwerkende mede-senatoren te trotseren. The Report, 2019 Scott Z. Burns Te zien via Prime Video van Amazon. O

(vanaf 24-2) 2017 Xavier Beauvois Frankrijk, 1915. Omdat haar zonen vechten in de loopgraven roept boerin Hortense de hulp in van de jonge Francine . Die blijkt prima te voldoen, maar wanneer een van de zonen terugkeert en valt voor Francine, en wanneer even later ook nog Amerikaanse soldaten zich melden op de hoeve, voelt Hortense dat ze iets moet doen. Prachtig geﬁlmde, feministische oorlogsﬁlm.

Doubles Vies

2018 Olivier Assayas Komisch drama over een groep vrienden rond een Parijse uitgever die worstelt met de overgang van print naar digitaal. En daarin is hij niet alleen. Ook zijn vrienden hebben er op de een of andere manier mee te maken. Vooral in de liefde. De ﬁlm, met ook Juliette Binoche, schuwt harde waarheden niet, maar is van een geestige luchtigheid.

2018 Sergei Dvortsevoy Sneeuw en sneeuwschuivers bepalen het straatbeeld in Moskou, waar Ayka, een 25-jarige illegale immigrante uit Kirgizië, net is bevallen. Het treurige en rauwe Moskou is een passende achtergrond voor Ayka, in haar zoektocht naar werk, opgejaagd door criminele schuldeisers. Prijs voor beste actrice in Cannes.

In Blue

2017 Jaap van Heusden In deze alweer derde speelﬁlm van Jaap van Heusden moet de Nederlandse stewardess Lin in het vliegtuig helpen bij een bevalling, wat onverwerkte emoties losmaakt. Wanneer ze kort daarop in Boekarest een aanrijding krijgt met een Roemeense straatjongen ontstaat een vreemde relatie. Een spannende, ongemakkelijke, meeslepende ﬁlmervaring. Camerawerk, muziek en hoofdrolspelers zijn voortreffelijk.

Summer 1993

2017 Carla Simón De zesjarige Frida heeft net haar moeder verloren – haar vader was al langer dood – en wordt opgenomen in het gezin van haar oom en tante. Ondanks de goed en liefdevolle ontvangst heeft ze moeite vorm te geven aan haar rouw. Mooi, klein drama dat nooit sentimenteel wordt en waarin de wereld volledig vanuit kinderperspectief wordt beschouwd.

Das Vorspiel

2019 Ina Weisse De neurotische vioollerares Anna stort zich vol overgave op haar nieuwe student Alexander, die ze moet klaarstomen voor een belangrijke auditie. Maar ondertussen vergeet ze haar eigen zoon en vervreemdt ze steeds meer van haar man. Hoss, een van de belangrijkste Duitse actrices van het moment, slaagt erin van Anna een interessant en gelaagd personage te maken. Maar ze moet wel opboksen tegen een plot vol gaten en de zoekende regie van Weisse. OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Musea

Badparel

En voor wie nog niet genoeg van het ‘Meisje met de parel’ van Vermeer heeft is er nu ook een badeend met parel! Voor €8,95

Bruno Taut: De fantasie voorbĳ (Met online privétour)

Voorkant van publicatie van Bruno Taut uit 1925, te zien op de tentoonstelling.

Waar? Amsterdamse School Museum Het Schip Wat? Bij het ter perse gaan van deze OPZIJ leven we nog in een zware lockdown: alle musea zijn gesloten en dat blijft vast nog wel even zo. Daarom zijn veel musea op zoek naar mogelijkheden om toch de collectie en tentoonstellingen zichtbaar te maken. Museum Het Schip doet dat door interactieve, digitale privérondleidingen. Superleuk. Geen standaardwerk, maar echt speciaal voor jou. Het museum zelf is al een bezoek waard, maar nu is er ook nog een interessante tentoonstelling van de Duitse architect en stedenbouwkundige Bruno Taut (1880-1938), bekend van zijn bontgekleurde wijken in Berlijn. Waarom? Taut was een sleutelﬁguur voor de Duitse avantgarde, hij ontwierp huizen, hele woonwijken, gebruiksvoorwerpen en had veel invloed. Hij was een totaalkunstenaar die ook tekende, decors ontwierp en scenario’s voor ﬁlm en theater schreef. Op de tentoonstelling zijn internationale bruiklenen te bewonderen, maquettes, foto’s, bouwtekeningen, interieurs en gebruiksvoorwerpen. Taut was een groot bewonderaar van de Amsterdamse School: daarom is het extra bijzonder om deze expositie nu in Museum Het Schip te zien. Wanneer? Tot en met 31 mei 2021. Boek je privétour via hetschip.nl

Knusse schaats

En als we dan ook niet kunnen schaatsen dit jaar, halen we maar een kussen met een schaatser in huis. Naar het schilderij van Avercamp. Voor €33

The Small Museum: Musée Légitime

Waar? Paradiso, Amsterdam Wat? In een klein zwart kastje, aan de voorgevel van poppodium Paradiso aan de Weteringschans in Amsterdam, tegenover dat grote Rijksmuseum, bevindt zich het kleinste museum van Nederland. Misschien zelfs wel van de wereld. En het leuke is dat dat museum open is. Gewoon vrij toegankelijk. Nu is daar Musée Legitime te zien, van beeldend kunstenaar en verzamelaar Martin La Roche. Waarom? Martin La Roche verzamelt sinds 2017 kunstwerkjes die zo klein zijn dat ze in een hoed passen. Van tijd tot tijd stopt hij wat van die kleine kunstwerkjes in zijn hoed en maakt een wandelingetje, terwijl hij zijn museum op zijn hoofd draagt. En dan kan het gebeuren dat hij zijn hoed afneemt en de objecten presenteert aan andere wandelaars. Nu zijn de voorwerpen dus tijdelijk te zien aan de gevel van Paradiso. Ieder voorwerp is van een andere kunstenaar en heeft een connectie met Paradiso. Ga kijken en zoek de verhalen achter de spullen. Wanneer? Tot en met 7 maart 2021. paradiso.nl

Het draagbare museum van Martin La Roche

Lente

Tulpen horen erbij in de lente, echt of van papier. Vouw deze bos zelf. Voor €9,95

Gummetje Vijf kleurige Mauritshuisjes. Gummetjes. Voor €5,50

Mummies en meer

Waar? Rijksmuseum voor Oudheden, Leiden Wat? Ook dit museum is dicht, maar zegt – terecht – dat online het museum altijd open is. Ze hebben een enorm aanbod voor thuis, voor groot en klein, van pop-uptentoonstellingen tot kleurplaten, van mini-colleges over Romeinen tot het knutselen van een sieraad. Zelf deed uw redacteur onlangs mee met een privérondleiding online: een aanrader. Waarom? Met een groep studenten hadden we een eigen rondleider die over de afdeling Egypte met ons rondwandelde en een aantal topstukken met ons bekeek. Hij stelde vragen, wij antwoordden via de chatfunctie. Hij bediende de camera en stuurde zo onze blik. Wij zagen wat hij wilde dat we zagen. Dat is bij een gewone rondleiding nog weleens moeilijk. Ook de interactie liep gesmeerd. Zeker iets om erin te houden, als straks de musea weer open zijn. Wanneer? Op aanvraag. Reserveer online via rmo.nl

Kleurplaat: de mummikist van Toetanchamon

Dit keer gaan we online shoppen bij het Mauritshuis.

OPZIJ 2020/21

De Reismeiden

Katwijk Zee

aan

Net als de rest van Nederland, blijven de Reismeiden nog steeds zoeken naar de fijnste plekjes in eigen land. Zaten we twee maanden terug nog in Zeeland, dit keer zoeken we het dichter bij huis: het ons overbekende Katwijkse strand. Hier is het in alle jaargetijden heerlijk toeven. En het mooiste: de boulevard is sinds het einde van WO II niet wezenlijk veranderd. Hier geen grote hotels of hoge appartementencomplexen. Het was voor Theo van Gogh dan ook niet voor niets zijn favoriete vakantiebestemming. DOOR DE RE IS M E IDE N

OPZIJ 2021

De Reismeiden

an Gogh was voor zijn dood in 2004 kind aan huis op het Katwijkse strand. In 1995 vertelde hij aan het Leidsch Dagblad dat hij er al 38 jaar kwam. Vanaf zijn geboorte dus. Zijn vaste stekje was cabine 8 bij het Zeepaviljoen, tegenover de Oude Kerk aan de Boulevard. Cabine? Ja, cabines: van die seizoenshokjes waar de vele vaste gasten hun ligstoelen, windschermen en ander strandmateriaal in konden opbergen en waaromheen ze de hele dag lagen. Van Gogh benadrukte in het gesprek dat Katwijk absoluut zijn favoriete badplaats was. “Ik kom hier graag met mijn kind. Ik trek daar speciaal een maand voor uit en zeg er werk voor af. Een beetje luieren, zwemmen en zonnen, vooral nergens aan denken. Heerlijk.’’ En wat ons betreft ook eindeloos door de duinen wandelen,

naar Noordwijk en weer terug. Of naar de Wassenaarse slag.

Strandcabines

Bij strandpaviljoen Beach, kun je een van deze in totaal 72 cabines huren. Tenminste, als er eentje vrijkomt. De veelal vaste huurders, families, hebben soms al meer dan een halve eeuw hetzelfde stekje. Ze hebben al jaren dezelfde buren en kennen elkaar dan ook goed. De meesten gaan in de zomer niet naar het buitenland, maar brengen hier, op hetzelfde stukje strand hun dagen door. Er zijn huurders die zo dichtbij wonen, dat ze thuis naar de wc gaan. Het is mooi dat de gemeente Katwijk heeft bepaald dat deze cabines inmiddels een wezenlijk en beeldbepalend onderdeel van het Katwijkse strand zijn. Dat de Katwijkers zuinig zijn op hun strand en boulevard bleek ook

toen er een aantal jaren geleden een enorme parkeergarage gebouwd moest worden. Dit was nodig om de overflow aan auto’s op zonnige dagen in goede banen te leiden. Omdat er ook een versteviging van de zeekant en duinenrij nodig was, werd een gigantisch project gestart waarbij beide zaken werden gecombineerd. De direct aan zee liggende parkeergarage ligt nu volledig verborgen in het duinlandschap.

Witte Kerk

De Andreaskerk, beter bekend als de Witte Kerk, staat pal aan de boulevard. De kerk is vernoemd naar de apostel Andreas, schutspatroon van de vissers. De kerk is gebouwd omstreeks 1460, en in 1571 geplunderd door de watergeuzen. Later, tijdens het Beleg van Leiden, werden het dak en het bovenste deel van de muren van de kerk vernield. Vermoedelijk is tussen 1580 en 1590

het zuidelijke schip herbouwd. De klok dateert uit 1594. Omdat er in 1887 een nieuwe kerk werd gebouwd, werd de Witte Kerk voor 6000 gulden verkocht. Daarna deed het dienst als rederijschuur en diende als opslagplaats voor scheepsbenodigdheden en zout. Ook werden er netten gerepareerd door een ploeg boetsters. Toen de trage bomschuiten werden vervangen door snellere loggers kwam hier een einde aan. De grotere vissersboten konden niet meer op het strand liggen, maar bleven in de iets verderop gelegen haven. En in 1921 werd het gebouw voor 45.000 gulden teruggekocht en weer in gebruik genomen als kerk.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog gaven de Duitsers opdracht om de kerk en de huizen langs de boulevard af te breken. Het gebouw werd gered door een Katwijkse aannemer. Hij sloopte alleen de toren tot dakhoogte. Het interieur, inclusief het orgel, was al eerder in veiligheid gebracht. In 1952 werd de toren in ere hersteld.

Strandtenten

Natuurlijk kun je hier – na de lockdown – heerlijk op het strand eten. Verse vis, oesters en vette happen. Onze favoriet is al jaren KW 106, geen strandtent maar een restaurant op het strand. Wel

zondags gesloten in dit van origine pittig gelovige dorp.

Strandhuisje huren

Een fenomeen van de laatste jaren zijn de vakantiehuisjes – met een hoog VT-wonen gehalte – die je kunt huren. Met je voeten in het zand, onder aan de duinen, de hele dag genieten tot je met een glas in je hand bij de vaak aanwezige bbq of vuurkorf de zon in de zee kunt zien zakken. Maar zelfs als het stormt of onweert zijn het heerlijke onderkomens. Maar schiet wel op als je er deze zomer nog naartoe wilt, want ze zijn mateloos populair. Strandhuisjes.nl O

OPZIJ 2021

Man over vrouw

‘Mijn MOEDER heeft mijn vader

GESCHAAKT’

Hij is een kritisch tv-maker met groot gevoel voor onrecht. In het Midden-Oosten waar hij geregeld filmt, spreekt hij ook altijd vrouwen die strijden voor vrijheid en rechtvaardigheid, want Sinan Can (1977) probeert te begrijpen. Zijn weidse blik heeft hij te danken aan zijn moeder, voor wie hij diepe bewondering heeft. ‘Zij heeft mij gedrild als feminist.’ D O O R A LI E S P E G T E L B EEL D C O R B I N O

igenlijk zou Sinan Can nu een tv-serie maken over het gebied rond de Eufraat. Maar corona gooide roet in het eten. Hij heeft er best veel last van, want al zijn beoogde reisprogramma’s liggen stil. Maar ja, er is een wereldwijde crisis, dus het kan gewoon niet. En hij heeft absoluut geen reden tot klagen. De één vecht voor z’n leven op de ic, zegt hij. Een ander leeft in armoede in een Afrikaans of Aziatisch land, hopende dat er misschien straks ook voor hem een vaccin is. En weer een ander heeft een horecaonderneming hier in Nederland en weet niet of ‘ie het einde van het jaar haalt. Momenteel schrijft Can voor de Varagids en maakt het wekelijkse radioprogramma, Sinans Atlas. Hierin reist hij als het ware in zijn hoofd naar een verre bestemming, aan de hand van een gesprek met een gast. Maar ja, hij vindt het toch ook lastig, want hij mist het reizen ontzettend. “Het reizen geeft mij veel. Ik heb ervan geleerd vanuit verschillende perspectieven naar de wereld te kijken. En ik word altijd weer verrast door mooie, ontroerende en grappige ontmoetingen. Ik kan wel zeggen dat mijn leven niet is gevormd door mijn opleidingen, maar door de reizen die ik heb gemaakt. In plaats van vijftig boeken lezen, zou ik zeggen: ga reizen, ontmoet mensen. De diverse manieren van humor beleven, van verdriet verwerken - dat is de echte leerschool. Er is een soefi-meester die zegt: ‘Het grootste boek dat je kan lezen, is de mens zelf.’” Can werd in Nijmegen geboren als oudste zoon van ouders van TurksKoerdische komaf. Zijn vader Mehmet was metaalarbeider, zijn moeder Melek was maatschappelijk werkster en later had ze een winkel met een vriendin. Ook was ze voorzitter van de Turkse vrouwenvereniging. Hij heeft, vertelt hij vaak in interviews, een zeer gelukkige jeugd gehad met een vijf jaar jonger broertje in een liefdevol links-activistisch gezin. Ze woonden in

de multiculturele arbeiderswijk Bottendaal, waar destijds een prettige sociale sfeer hing. Toen hij geboren werd, woonden zijn ouders in bij zijn grootouders van vaders kant. Naast zijn moeder droegen zijn oma en zijn tante bij aan zijn opvoeding. Stuk voor stuk liefdevolle, sterke, strijdbare vrouwen, die allesbehalve onder de plak zaten van de heer deze huizes. Zijn opa Kazim Can, vertelt Can, was een humoristische charmeur, maar ook een dominante man afkomstig uit een trots geslacht van landheren. Eind jaren zestig week hij uit naar Nijmegen omdat er aan zijn land niets meer te verdienen viel. Can is verknocht aan zijn geboortestad aan de Waal, waar hij nog steeds woont. Zijn grootvader en vader hadden een vergelijkbare band met de Eufraat, de rivier die stroomt door hun geboortestad Erzincan in Oost-Turkije. Can ging er in zijn jeugd ieder jaar naartoe op vakantie, zonder dat hij enig besef had van wat er zich aan de oevers had afgespeeld en hoe dat ook heeft bijgedragen aan zijn eigen identiteit. Inmiddels weet hij beter en heeft hij een serie over de Eufraat in voorbereiding. De rivier doorkruist een gebied met een lange geschiedenis, waar ook Cans eigen familiehistorie mee is verknoopt. De Eufraat scheidde aanvankelijk zijn vader en zijn moeder, die aan tegenovergestelde oevers opgroeiden in de omgeving van Erzincan. Ze leerden elkaar als tieners kennen op de stadsmarkt. Maar er kon geen 93

Man over vrouw

sprake van zijn dat hun liefde door een huwelijk bezegeld zou worden. “Mijn opa was onverbiddelijk: ‘We gaan toch geen bruid nemen van die Koerdische dieven?’ Mijn moeder komt uit een Koerdisch gezin en de Koerden aan de overkant van de rivier stonden bekend als geitendieven, het laagste soort mensen wat er maar was. Mijn ouders gingen met heel veel verdriet uit elkaar. Mijn vader was erg teleurgesteld en boos.”

Dat gebeurde zeer geregeld in de middeleeuwen: dat vrouwen zich bewust lieten schaken door de man van hun keuze. “Ja, maar mijn vader durfde dat ook niet. Mijn moeder zat op een avond klaar om ertussenuit te knijpen, en toen kwam hij niet opdagen. Daarop is zij naar het huis van mijn opa gestapt, en heeft mijn vader opgeëist: mijn moeder heeft mijn vader geschaakt. Dat is nogal wat, in die tijd, in de Turkse cultuur. Tegen de wil van iemands vader ingaan. Ik vind dat waanzinnig. Mijn moeder is ontzettend autonoom, heel vastberaden. Ze is echt iemand met passie en een groot rechtvaardigheidsgevoel.”

Boos op de familie, op de omstandigheden? “Op zijn vader natuurlijk. En toen is mijn moeder haar geluk in Londen gaan zoeken, ze vertrok naar een van haar broers die daar woonde. Het was eigenlijk de bedoeling dat ze aan de universiteit zou gaan studeren. Mijn moeder is als jongste uit een gezin van negen kinderen als enige naar het lyceum gegaan.”

Legde jouw grootvader zich erbij neer? “Hij kon er niet meer omheen, en toen zijn ze getrouwd. Mijn opa heeft nog wel jaren lelijk tegen haar gedaan. Mijn ouders woonden de eerste zes jaar van hun huwelijk in bij mijn opa en oma. Mijn opa wilde dat zij, zoals iedere traditionele Turkse schoondochter, het huishouden zou doen. Maar dat zit niet in de aard van mijn moeder. Zodra mijn opa de deur uitging, glipte ze ook het huis uit. Stiekem, want dat mocht niet van hem. Nijmegen was in de jaren tachtig een links bolwerk en zij sloot zich aan bij een internationale vrouwenvereniging in onze wijk. En ik ging als jongetje met haar mee. Ik ben ooggetuige geweest van het hele emancipatieproces van mijn moeder. Hoe zij zichzelf ontworstelde aan de eisen van haar schoonouders, en hoe zij als slimme, geschoolde vrouw al snel andere migrantenvrouwen over de drempel hielp en ze stimuleerde een eigen mening te vormen. Mijn jeugd heeft zich voor een groot deel afgespeeld in het Buitenlandse Vrouwen Centrum, waar mijn moeder zeer actief was.”

Bijzonder dat ze als meisje naar de middelbare school mocht - was dat niet voorbehouden aan jongens? “Mijn opa, de vader van mijn moeder, was een ontzettend empathische en progressieve man. Van al zijn zeven dochters en twee zonen hield hij evenveel. Hij was weliswaar straatarm, maar niet conservatief. Hij gunde zijn jongste goed onderwijs. En het leuke is dat heel veel families in het dorp destijds hun dochters naar de middelbare school in de stad stuurden. En dan heb je het over de jaren zestig, over een klein dorpje in het oosten van Turkije.” In dat dorp in Oost-Turkije voltrok zich ten tijde van de tweede feministische golf geen seksuele maar een intellectuele revolutie. “Onderschat niet de rol van Atatürk daarin, die heeft het heel erg aangemoedigd om kinderen, en ook meisjes, naar school te sturen.” Het lyceum was aan jouw moeder wel besteed? “Oh zeker. Ze trok met de andere dorpsmeiden naar de stad waar het lyceum stond, en woonde daar samen in een huis. Ze was zeer zelfstandig. Tijdens haar tienerjaren was ze al bezig met de vraag: waarom staan wij vrouwen altijd met 10-0 achter in het leven?”

had mijn oma ook. Dat hoort bij Koerdische vrouwen. Met al haar strijdvaardigheid kwam mijn moeder naar Nederland. Daar trof ze na jaren mijn vader toevallig weer, nu op de markt in Nijmegen.” Het klinkt als een sprookje. “Ongelooflijk hè? Na een half jaar was mijn moeder Engeland uitgezet omdat zij geen verblijfsvergunning had. Maar ze had ook nog een oudere broer in Nijmegen. Mijn vader woonde inmiddels ook in Nijmegen met zijn ouders. Zij hebben acht maanden in dezelfde stad rondgelopen zonder dat ze dat van elkaar wisten. Hun liefde bloeide meteen weer op. Alsof ze op elkaar hadden gewacht - ze waren beiden nog vrijgezel.”

Heb je daar herinneringen aan? “Ja, heel veel. Ik heb van alles gezien en gehoord. Vrouwen die te maken hadden met huiselijk geweld, uithuwelijking, die analfabeet waren. Wat ik heel mooi vond om te zien, is dat de vrouwelijke solidariteit alles oversteeg. Gelovig of niet, links, rechts, Koerd, Turk, het maakte niet uit. Die vrouwen die vonden elkaar in wat ze meemaakten.” Voelde je je daar als kind tussen al die zichzelf ontplooiende vrouwen ook niet een beetje eenzaam en verloren? “Zeker. En ik vond het ook saai. Er waren niet veel andere kinderen. Vrouwen

kwamen vaak stiekem, het lag heel gevoelig in hun omgeving. Dan kwam er een huisarts vertellen over de overgang, menstruatiepijn of een verbroken maagdenvlies. Ja, die hele rataplan ken ik wel. Ik ging mee tot mijn twaalfde, daarna werd het minder.” Je hebt in 2019 in de ‘Ien Daleslezing’ een ode aan de vrouw gebracht. Best bijzonder dat de vrouwenzaak je altijd nauw aan het hart heeft gelegen, want ‘al dat vrouwengedoe’ zeg maar, had je ook kunnen gaan tegenstaan. “Nee, ik heb er juist ontzettend veel aan te danken. Ik denk dat ik zelf ook een vrouwelijke kant heb, beter gezegd: een sterk empathische kant. En die heeft zich daar in het vrouwencentrum ontwikkeld. Dat kan niet anders. Ik heb al heel jong van dichtbij meegemaakt hoe vrouwen vochten, streden en worstelden met onrecht. Mishandeling, eerwraak, uithuwelijking. Dat raakte mij heel erg.” Jij bent een van de mannen die zichzelf publiekelijk feminist noemt. Tijdens de eerste feministische golf waren er mannelijke feministen die

Vrouwenvereniging waar Sinan is opgegroeid.

‘De vrouwelijke moed die ik heb gezien in het Midden-Oosten, dat je de dood inloopt met een glimlach terwijl alles wat je aan waardigheid bezit van je is afgenomen. Ja, dan ben je in mijn ogen groots.’ Een geboren feministe. “Kijk, haar beide ouders hadden als kind een genocide meegemaakt - in 1938 zijn tienduizenden Koerden vermoord in de provincie Dersim. Maar ondanks de gruwelijke gebeurtenissen in hun jeugd en hun armoede, waren mijn grootouders totaal niet verbitterd of zwaarmoedig. Het waren twee vrolijke mensen die elkaar hadden gevonden in de liefde voor elkaar. Uit hun verbintenis komt mijn moeder voort. Het strijdbare van mijn moeder, dat 94

Hebben ze jou dit verhaal van hun hereniging in geuren en kleuren verteld? “Neenee, ik weet dit allemaal via mijn tante. Mijn vader vindt het een gênant verhaal. Want die tweede keer durfde hij de confrontatie met zijn vader nog steeds niet aan om een huwelijk met mijn moeder te bedingen. Hij gaat blozen als ik erover praat, ik pest hem er ook wel mee. Mijn vader is een ongelooflijke lieverd, uiterst zachtaardig, je duwt hem zo omver. Het was mijn moeder die uiteindelijk zei: ‘Nou, misschien moeten we dan de families achterlaten en moet je mij maar schaken.’” OPZIJ 2021

Man over vrouw vrouwen steunden en zich daarom verenigden in de Mannenbond voor het Vrouwenkiesrecht. Pieter Oud, de latere oprichter van de VVD was een van hen. Maar tegenwoordig durven sommige vrouwen zich al niet ronduit feminist te noemen. Jij doet dat wel. “Ik vind dat dat moet. Ik vind dat de feministische strijd nog niet gestreden is, het is ook een soort belofte naar mijn moeder toe. En mijn reizen naar het Midden-Oosten hebben het gevoel van urgentie versterkt. De strijd die vrouwen daar voeren, daar gaat het niet om een quotum in de top… “ … maar om lijfsbehoud. “Dat gaat om het meisje in Kabul, dat door een groep mannen wordt gestenigd en gelyncht op straat. Over de vrouwen die opgepakt worden in Saudi-Arabië, die door hun angstbarrière heen breken en het niet meer erg vinden om vermoord te worden. Ik vind marteling al een dieptepunt. Maar een man die een vrouw martelt, gebruikt zijn machokracht niet alleen om haar te slaan, maar ook om haar te vernederen door haar te verkrachten. Als ik hoor wat vrouwen meemaken in verschillende gevangenissen in het Midden-Oosten - ik zeg dit niet omdat ik een feminist ben - maar de moed van vrouwen in die landen, daar kunnen mannen wereldwijd niet aan tippen. Er zijn ontzettend veel moedige mannen in de wereld, maar de vrouwelijke moed die ik heb gezien in het Midden-Oosten, dat je de dood inloopt met een glimlach terwijl alles wat je aan waardigheid bezit van je is afgenomen. Ja, dan ben je in mijn ogen groots. Dat zie je ook aan de vrouwen die tegen IS vochten in mijn film In het spoor van IS. Die dansten, die lachten, die waren vrolijk en vastberaden. Dat is ook de reden waarom IS heeft verloren; tegen de bezieling van hun vrouwelijke tegenstandsters konden ze niet op.” Denk je? “Dat is in Kobani wel gebleken, in Noord-Syrië. IS heeft deze stad niet kunnen innemen omdat er in een straat in Kobani ook vrouwelijke strijders tot hun laatste snik vochten. De IS’ers waren voor bang hen. Want deze vrouwen wisten: wij moeten extra hard vechten om niet in handen van deze mannen te vallen die ons straks in een kooi gaan stoppen, of tot seksslaaf gaan maken, of ons onthoofden. En de IS’ers waren natuurlijk extra bang om door een vrouw vermoord te worden, want dan kom je als man niet in de hemel.” En het vermogen om als vreemde man met deze vrouwen in gesprek te treden, en ondanks de aanwezigheid van een camera een sfeer van intimiteit te creëren, heb jij dus ontwikkeld in het Nijmeegse Vrouwencentrum? “Klopt, daar heb ik geleerd om in de huid van een ander te kruipen, om vanuit haar perspectief te kijken. Daar heb ik geluk mee, want waar ik ook kom in het Midden-Oosten, het zijn altijd de vrouwen die de moedigste en beste interviews geven. Vrouwen leveren altijd. Zij zijn gewoon niet bang. In Voorbij de grenzen van Saoedi-Arabië waren het ook vrouwen die het meeste durfden te zeggen. Ik snap dat ook, want zij hebben veel meer te bevechten. Waarom zou je als man in Saudi-Arabië klagen; je mag vier vrouwen hebben, je hebt allerlei privileges, het leven is één groot feest. Maar de vrouwen daar hebben alles te winnen, en alles te verliezen. Elke stap, - elke ‘babystap’ zoals ze dat noemen - naar vrijheid is meegenomen. Saudische activistes hebben veertig jaar gestreden om auto te mogen rijden. Veertig jaar!” Ja, en nu zitten vijftien van deze activistes in de gevangenis. Opgesloten door de despotische misogyne kroonprins Mohammed 96

Man over vrouw Bin Salman, die met het oog op zijn buitenlandse imago zelf als zogenaamde hervormingsgezinde ‘vrouwenbevrijder’ geschiedenis wil schrijven met de opheffing van een rijverbod voor vrouwen. Hoe verklaar jij de neiging van mannen om vrouwen te onderdrukken? “Dat is het Bokito-gedrag van mannen.” Maar met het oog op de algemene evolutie van de mens is het toch helemaal niet zinvol of productief dat de ene sekse de andere stelselmatig uitsluit en onderdrukt? En dat gebeurt nu al eeuwenlang, terwijl vrouwen ook zoveel hadden kunnen bijdragen aan de politiek, de economie, de wetenschap, de rechtspraak, noem maar op. “Tja, het gaat al mis bij het verhaal van Adam en Eva. Er is geen religie waar de vrouw echt gelijkwaardig is aan de man. Geen religieus boek is door een vrouw geschreven. Alle profeten zijn man. De Dalai Lama reïncarneert alleen als jongen. De hoogste kaste in India, daar kunnen alleen mannen in. Alle religies zijn vanuit het perspectief van de man opgesteld, opgeschreven, bekeken, ingevuld, noem maar op. Als ik vrouw was geweest, was ik atheïst geweest. Of in ieder geval agnost. Maar zeker niet religieus.”

‘Geen religieus boek is door een vrouw geschreven. Alle profeten zijn man. De Dalai Lama reïncarneert alleen als jongen. De hoogste kaste in India, daar kunnen alleen mannen in. Alle religies zijn vanuit het perspectief van de man opgesteld, opgeschreven, bekeken, ingevuld, noem maar op.’

Je hebt al zoveel ellende en leed in de wereld gezien, heb jij nog idealen? “Er zullen altijd conflicten en gewetenloze mensen bestaan, daarover koester ik geen enkele illusie. Ik ga nog een paar mooie dingen maken, en dan stop ik met documentaires maken. Ik wil naar het Midden-Oosten verhuizen om me daar te gaan wijden aan oorlogsweesjes. Mijn plan is om in een conflictgebied een weeshuis op te richten en daar dan ook te gaan wonen om zelf voor de kinderen te zorgen. Dat wil ik nalaten.” O OPZIJ 2021

Take care Carin Gaemers Carin Gaemers (1958) is onze meest invloedrijke vrouw 2017. Maandelijks houdt ze ons bij de les.

FOT

I O JULIE BL

Zin in een koopje koffie?

Stemadvies

€ 3295

€ 20

Proefpakket ‘Intens’ Kofﬁebonen 1,5 kg

Proefpakket ‘Lungo’

Proefpakket ‘Dolce Gusto’

Proefpakket ‘Huisfavorieten’

Geschikt voor Nespresso® - 80 cups

Geschikt voor Dolce Gusto® - 46 kopjes

Gemalen koffie - 1,75 kg

€ 3126

€ 20

€ 2689

€ 20

€ 3171

€ 20

Bestel nu één van de voordelige proefpakketten op koffievoordeel.nl/opzij

Ja, ik bestel:

NAAM

...

x Proefpakket(ten) koffiebonen ‘Intens’ € 32,95 € 20

...

x Proefpakket(ten) ‘Lungo’ Cups voor Nespresso® € 31,26 € 20

...

x Proefpakket(ten) ‘Dolce Gusto’ Cups voor Dolce Gusto® € 26,89 € 20

...

x Proefpakket(ten) ‘Huisfavorieten’ Gemalen koffie € 31,71 € 20

STRAAT POSTCODE

100% TEVREDENHEIDSGARANTIE

NUMMER PLAATS

E-MAIL TELEFOON

Stuur deze bon in een envelop naar: Koffievoordeel Antwoordnummer 79601, 7960 WB Ruinerwold (postzegel niet nodig). Uw bestelling wordt binnen 7 dagen na ontvangst van de bestelbon verwerkt.

MAKKELIJK & VEILIG THUISBEZORGD

GEBOORTEDATUM

Betaal gemakkelijk achteraf met Afterpay (geen verzendkosten). U gaat akkoord met de Algemene Voorwaarden van Afterpay, zoals vermeld op Afterpay.nl. Alleen volledig ingevulde bonnen kunnen in behandeling worden genomen.

WANT GOEDE KOFFIE IS EEN KEUZE

TOPKWALITEIT KOFFIE TEGEN EEN SCHERPE PRIJS

ALLE BEKENDE MERKEN

KVD_20210223_koopje-koffie_vz-opzij

of bel 030 - 32 000 92

r is een overeenkomst tussen de toeslagenaffaire, de afwikkeling van de aardbevingsschade in Groningen en de langdurige zorg. Namelijk dat burgers niet krijgen wat hun toekomt omdat zij worden gezien als fraudeurs of profiteurs. Vreemd, want in ons rechtsbestel moet de aanrichter van schade de getroffene schadeloos stellen. Schuld moet wettelijk en overtuigend worden bewezen. Wetten garanderen dat wie niet meer zelfstandig in het leven kan staan, recht heeft op passende zorg. Desondanks krijgen burgers die aanzienlijk zijn gedupeerd door de toeslagenaffaire en Groningse aardbevingen slechts een schamele tegemoetkoming. Als het meezit. Daar moeten zij meestal onredelijk lang op wachten, terwijl de problemen zich blijven opstapelen. Wie legitiem aanspraak maakt op langdurige zorg, krijgt slechts een fractie van wat de wet voorschrijft. De overheid blijft in gebreke, schendt grondrechten en onthoudt burgers hun rechtsbescherming. Nederland is een democratie. Via een livestream kunnen we volgen hoe Kamer en kabinet deze afwegingen maken. Enerzijds veronderstelt de overheid dat (vrijwel) alle burgers erop uit zijn fors te profiteren van gemeenschapsgeld. Anderzijds vindt men de kosten te hoog. Als het eerste argument al zou kloppen, dan toch niet in deze kwesties. Zowel gedupeerden van de aardbevingen in Groningen als de ouders die in de toeslagenaffaire ten onrechte zijn behandeld als fraudeur, hebben eenvoudigweg recht op volledige terugbetaling en schadevergoeding. Ook op vergoeding van de kosten van lichamelijke en psychische klachten die daarvan het gevolg zijn. Verder lijkt het me redelijk dat zij, desgewenst, kosteloos worden

ondersteund bij het weer op orde krijgen van hun leven. Hun kinderen mogen daarbij niet worden vergeten. Wie langdurige zorg nodig heeft, heeft wettelijk recht op passende zorg. Ook als dit 24 uur per dag nodig is, omdat het anders niet lukt de dag een beetje fatsoenlijk door te komen. Ruim vier jaar nadat de Tweede Kamer unaniem het Manifest Scherp op Ouderenzorg heeft overgenomen, schiet die zorg voor kwetsbare ouderen op te veel plaatsen nog steeds ernstig tekort. Dezelfde problematiek is wat betreft het overige deel van de langdurige zorg nog niet eens serieus op de beleidsagenda gezet. Het argument dat het te duur zou zijn, stoelt op de aanname dat deze overheidsuitgaven ten koste gaan van economische groei en dat daardoor onze welvaart achteruitgaat. Echt? In Japan is de gemiddelde economische groei al decennia 0% terwijl het welvaartsniveau in die periode toenam. Economische groei is niet alleen niet nodig, het is ook onhoudbaar. Al in 1973 stelde de Club van Rome dat economische groei leidt tot uitputting van de natuurlijke hulpbronnen. Vasthouden daaraan betekent dat wij de essentiële voorwaarden voor ons bestaan slopen. Monica Dittrich leverde in 2012 het theoretische bewijs dat, ondanks technologische vooruitgang, het nastreven van economische groei leidt tot snellere uitputting van natuurlijke hulpbronnen. Het kan anders. Mariana Mazzucato en Kate Raworth ontwikkelden realistische economische modellen zonder groeifactor. Economische groei gaat ook ten koste van mensen. Zie het steeds hogere percentage burn-out. In lagelonenlanden leidt onze economische groei tot uitbuiting. Per Nederlands huishouden is ergens in de wereld 1,8 voltijds fte, waaronder kinderen, aan het werk voor minder dan 2 euro per uur. Je zou denken dat het zo vlak voor de verkiezingen vooral over deze thema’s gaat. Maar nee. Bij debatten over de toeslagenaffaire en de val van het kabinet, ontbrak het Kamerleden en bewindslieden aan besef van hun aandeel in het schenden van grondrechten. Coalitie en oppositie bleven eensgezind steken in electoraal effectbejag. Politici praten over ‘klimaatambities’ alsof het vrijblijvende keuzes zijn. Bij de grote partijen hoor ik niemand over de noodzaak van een ander economisch beleid vanwege groeiende inkomensongelijkheid, uitputting van natuurlijke hulpbronnen en grootschalige uitbuiting. Toch zijn Kamerleden en bewindspersonen absoluut niet uit op het schenden van grondrechten of het verkwanselen van de toekomst. Integendeel. Net als verreweg de meeste Nederlanders zijn het gewone, fatsoenlijke mensen. Logisch, want wij hebben op hen gestemd. Dat doen we bij voorkeur op mensen die zoveel mogelijk op ons lijken. Wíj zijn het die moeten beseffen dat we niet alles tegelijk kunnen hebben. Dat we moeten kiezen voor wat verstandig en rechtvaardig is. De corona-epidemie heeft bewezen dat we in meerderheid bereid zijn ingrijpende maatregelen te accepteren als we daar de noodzaak van inzien. Wij, de kiezers, moeten zelf anders gaan denken. Wij kunnen het ons niet langer veroorloven om solidariteit, inkomensongelijkheid, rechtsbescherming, een strikt klimaatbeleid en een rem op de economische groei te beschouwen als ‘links’ gedachtegoed. Wanneer deze problemen niet worden aangepakt, treft het iedereen. Daarop moeten alle partijen inzetten. Laten we straks in het stemhokje dát duidelijk maken. Met een voorkeurstem op een politicus die zich veel sterker dan de top van de partij van uw keuze hard maakt voor snelheid en daadkracht op deze thema’s. Als het even kan een vrouw. O

Je huid houdt van zacht

Zacht houdt van AquaCell Zacht water is zacht voor de huid. Voor de jonge

krachtige werking. Daarmee heb je 24 uur per dag

huid, de oudere huid, de gezonde huid en de

zacht water, zonder een spoortje kalk. En dat voel

probleemhuid. Kalk in het water droogt de huid

je direct. Niet alleen je huid houdt van zacht.

uit en kan irritaties opleveren. AquaCell is de

Ook je douche houdt van zacht. Schoonmaken is

waterontharder met 100% zacht garantie.

eenvoudiger dan ooit. Omarm ook zacht en kijk

De twee cellen zorgen voor een continue en

voor alle voordelen op www.aquacell.nl

100% kalkvrij water