OP DE RAILS
2018-12
IN DIT NUMMER: 65 jaar geleden: de NS in 1953 Wisseling van de wacht Trams in Frankrijk De spoorweg De Bilt – Zeist MAANDBLAD VAN DE NVBS, 86E JAARGANG, DECEMBER 2018 BLZ. 577-636
Op de Rails 2018-12.indb 1
05-12-18 13:38
De verdieseling van de nevenlijnen in beeld: DE1 24 en 25 staan naast locomotief 1797 in Winterswijk; 24 mei 1953. Foto: P. Postma. Foto’s bij dit artikel tenzij anders vermeld: archief NVBS Rail-verzamelingen (SNR).
65 jaar geleden: de NS in 1953 In 1953 wordt de elektrificatie van Arnhem – Zwolle afgerond en komen nieuwe stations(gebouwen) in dienst. De aflevering van de Blauwe Engelen komt op gang, de eerste locomotieven van de serie 2600 komen op de baan en aangekondigd wordt de bestelling van 186 rijtuigen, later bekend als plan E. Tegenover het goede nieuws staan het beëindigen van de dienst Alkmaar – Bergen en de verdere afname van het park stoomlocomotieven.
O
P.W. VAN DER VLIST
ok bij de zesde aflevering in deze artikelenreeks allereerst de opmerking dat geen volledigheid is nagestreefd. Om die wel te krijgen wordt de lezer uitgenodigd om de jaargangen 1953 van Spooren Tramwegen en Op de Rails aandachtig te bestuderen.
Infrastructuur
Gezien de steeds stijgende prijzen van houten dwarsliggers wordt nagedacht over een adequate vervanging: het wordt gewapend beton, een in het buitenland al toegepaste methode. Er zijn twee proefbaanvakken met betonnen dwarsliggers uitgerust: Bilthoven – Den Dolder en 598
Klarenbeek – Zutphen. Besloten wordt het baanvak Blerick – Helmond om te bouwen, te beginnen met het herleggen van het in de oorlog verdwenen, ongeveer acht kilometer lange spoor Blerick – Horst-Sevenum. In Helenaveen wordt een bouwplaats gemaakt waar spoorstukken van achttien meter lengte worden gefabriceerd met de uit Alphen aan den Rijn afkomstige betonnen dwarsliggers (26 stuks per achttien meter). Deze worden vervolgens op speciaal geconstrueerde diplorries (twee lengten van achttien meter op elkaar) naar de ‘legplaats’ gereden. In Rotterdam wordt met ingang van de winterdienst het treinverkeer met Gouda vanaf Nieuwerkerk via de nieuw
OP DE RAILS 12-2018
Op de Rails 2018-12.indb 598
05-12-18 13:40
Wisseling van de wacht op het Dieselnetz Augsburg I, waar DB Regio (links) werd bedankt voor bewezen diensten ten gunste van de Bayerische Regiobahn (rechts). Op 17 oktober 2018 maakte Lint 41treinstel 1648 164 van de BRB een proefrit en kwam in Kaufering Desiro 642 100 van DB Regio tegen. Foto: Stefan von Lossow.
Wisseling van de wacht Traditiegetrouw wisselde in Duitsland bij het ingaan van de nieuwe dienstregeling – dit jaar op 9 december – een aantal netwerken van vervoerder. Haast net zo traditiegetrouw zet Op de Rails de mutaties voor u op een rijtje. FRANS BLANKER-HALSTEIN EN RAYMOND KIÈS
n de nieuwe dienstregeling keerde Harz-Elbe-Express (HEX) niet meer terug op het Duitse spoor. Hiertegenover staat het debuut van Start, al is dat relatief, want Start is een volledige dochter van DB Regio die ervoor moet zorgen dat een deel van het verloren terrein in het regionale reizigersvervoer de komende tijd wordt heroverd. NS-dochter Abellio lukte het om het werkterrein in zowel West- als Oost-Duitsland opnieuw aanzienlijk uit te breiden. Er werd één nieuw materieeltype verwelkomd: de Desiro HC-treinstellen Baureihe 462 die de komende tijd het gezicht gaan vormen van de prestigieuze Rhein-RuhrExpress (RRX). Liefhebbers van het begrip Ersatzkonzept – tijdelijke inzet van vaak exotisch materieel omdat nieuwe treinen te laat zijn geleverd of nog niet zijn toegelaten – komen er dit jaar bekaaid af: alles is volgens plan verlopen.
I
Unterelbebahn De nieuwe exploitant van de lijn Hamburg Hbf – Stade – Cuxhaven is Start Unterelbe, een dochteronderneming van Regionalverkehre Start Deutschland (Start), op haar beurt
een volle dochter van DB Regio. Start is in 2016 opgericht en in november 2017 erkend als spoorvervoerder. De onderneming, die oorspronkelijk de naam Blitz B16-216 had, moet flexibeler en goedkoper dan DB Regio opereren. Start kan daarbij wel gebruik maken van de expertise van het moederbedrijf. Het contract voor de lijn naar Cuxhaven is het eerste voor Start. Naast Start Unterelbe zijn Start Emscher-Münsterland, Start Niedersachsen, Start Augsburg, Start NRW en Start Ostsachsen opgericht. Start Unterelbe loste metronom af als exploitant voor de 115 kilometer lange verbinding. Metronom, sinds 2003 actief in het regionale spoorvervoer in Duitsland, had de Unterelbebahn op haar beurt in december 2007 overgenomen van DB Regio. Het contract heeft een looptijd van negen jaar met een optie op verlenging met nog een jaar. De Unterelbebahn begint feitelijk in Hamburg-Harburg, waar deze aftakt van de spoorlijn richting Hannover/ Bremen. Tot Stade maken ook de treinen van lijn S3 uit Pinneberg van de S-Bahn Hamburg gebruik van de lijn; de ingezette treinstellen Baureihe 4743 kunnen hun energie
OP DE RAILS 12-2018
609
De tram van Besançon in de autovrij gemaakte Avenue Carnot, ten noorden van de binnenstad; 13 september 2014. Foto: Paul van Baarle.
Trams in Frankrijk (vervolg*)
ARTHUR STAAL
Besançon
Het Oost-Franse Besançon is de hoofdstad van het departement Doubs in de regio Bourgogne-Franche-Comté en grenst aan Zwitserland. De rivier Doubs ligt als een boog om de historische stad, die onder de naam Vesontio voorkwam in de dagboeken van Julius Caesar. De naam veranderde in de loop der tijd in Bisontio of Bisantio en later Besançon. Inwoners heten Bisontins. Van de elfde tot de vijftiende eeuw was de stad in handen van het Heilige Roomse Rijk. In de zeventiende eeuw kreeg had de Spaanse Filips IV het voor het zeggen. Sinds 1674 is de stad onder Franse controle gebleven. Besançon is een belangrijk administratief centrum van de regio. De stad heeft 118.000 inwoners, in de totale regio wonen meer dan 250.000 mensen. Nadat Besançon ooit al was uitgeroepen tot de eerste groene stad van Frankrijk werd het in 1986 ‘Stad van Kunst en Geschiedenis’. Tien jaar geleden kwamen de Citadel van Besançon en z’n vestingwerken op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Ten slotte bevindt zich hier sinds 1423 de Universiteit van FrancheComté. In 1856 kreeg de stad zijn eerste spoorwegstation: Viotte, gelegen aan de lijn Dole – Belfort. Het werd in 1872 ook het beginpunt van de ligne du Locle die naar Zwitserland voerde. Aan deze lijn ontstond in 1882 het station Mouillère in het oostelijk deel van de stad, nabij de Doubs. Het inwoneraantal van de stad bedroeg op dat moment vijftigduizend. Ondernemer Charvolin opende in dat jaar
een omnibuslijn. De voertuigen, ‘cars Rippert’, reden tussen station Viotte en de wijk Tarragnoz in het centrum. In 1893 verlengde hij de lijn naar Fontaine de Flore.
Eerste trambedrijf
In 1894 vroegen de zakenlieden Faye en Grammont een concessie aan voor het realiseren van een elektrisch tramnet van zes lijnen. De toestemming liet op zich wachten, omdat hiervoor een deel van de historische fortificaties moest worden afgebroken. Voorzien was in een enkelsporig net met veel wisselplaatsen, steile hellingen en vaak krappe bogen. Als spoorbreedte werd duizend millimeter gekozen en 550 volt gelijkspanning. Opvallend was dat bij de wisselplaatsen de trolley van de wachtende tram neergehaald moest worden om de passerende tram te kunnen doorlaten. In 1897 gingen de eerste trams van Société des Tramways Électriques de Besançon (TEB) rijden op het traject Hôtel de Ville – Ateliers (vallon de la Mouillère), in 1897 gevolgd door de verbinding Gare Viotte – Préfecture en Gare Viotte – Porte Rivotte. Dit werd spoedig uitgebreid met verlengingen tussen Préfecture en Tarragnoz, tussen Préfecture en Chaprais, vanaf gare Viotte tot aan Saint-Claude plus lijnverlengingen van Préfecture naar Place Jouffroy via de Canot-brug. In 1903 kwam er toestemming voor een lijn van Besançon (place Saint-Pierre) naar Saint-Ferjeux. Wel moesten enkele verlieslatende lijnen het veld ruimen. Ook het lokaalspoor-
* Vervolg op OdR 2018-5. OP DE RAILS 12-2018
Op de Rails 2018-12.indb 617
617
05-12-18 13:40
Hoewel er nog spoorstaven lijken te zijn verwisseld, verkeert het emplacement te Zeist in de nadagen. Er hangt een bijzondere sfeer: er is nog volop kolenhandel, de locomotievenloods met woning, de gasfabriek en het perron met de kap zijn nog aanwezig. Rechts, achter de nieuwere busgarage, is de oude smalspoortramremise van de NBM nog zichtbaar. Iedereen lijkt al naar huis op deze middag voor kerstmis; 24 december 1968. Foto: J.G.C. van de Meene.
D
De spoorweg De Bilt – Zeist Rails lagen er al tientallen jaren niet meer op, maar het viaduct over de A28, genaamd Het Oude Spoor, lag er nog wel. In het weekend van 11 en 12 augustus 2018 is het gesloopt omdat het de verbreding van de autosnelweg A28 tussen Utrecht en Amersfoort in de weg stond. Zo verdween een van de weinige restanten van de spoorweg die eens een druk personenverkeer had gediend en die een tweede leven had gekend als goederenspoorweg. S. EEFTENS
e Nederlandsche Centraal-Spoorweg-Maatschappij (NCS) had op 6 juni 1864 haar hoofdlijn Utrecht – Zwolle over de volledige lengte in gebruik genomen. Op 10 mei 1865 volgde nog het sluitstuk Zwolle – Kampen. Pas rond de eeuwwisseling zag de NCS in dat er kansen lagen voor lokaalspoorlijnen. De zijlijn Soest – Baarn werd als eerste geopend op 27 juni 1898. Op 29 augustus 1901 werd de tweede zijlijn geopend: De Bilt (thans Bilthoven) – Zeist. De lokaalspoorweg Ede SS – Barneveld volgde op 1 mei 1902 (tot 1 november als tramlijn geëxploiteerd) en werd op 1 december 1903 verlengd tot Nijkerk. Hier kwam op dezelfde dag een zijtak in dienst naar Nijkerk Haven.
De omgeving van de spoorweg De Bilt – Zeist was bosrijk en, nu er rechtstreeks treinverkeer naar Utrecht mogelijk was, nog aantrekkelijker voor degenen die zich daar een fraaie woning konden permitteren, of voor de stedeling om er zich op zondag te verpozen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de rijtuigen een even fraaie uitstraling moesten hebben. Hoewel de eerste klas op lokaalspoorwegen uit hoofde van de wet niet bestond, kon de reiziger tweede klas zich hier met recht in de eerste klas wanen. Het uiterlijk en de inrichting waren zonder meer uitzonderlijk, zeker voor die tijd. Van het reizigersmaterieel is weinig bewaard gebleven. De nog te restaureren NCS-lokaalspoorrijtuigen B101, BC104 OP DE RAILS 12-2018
Op de Rails 2018-12.indb 623
623
05-12-18 13:40
laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1
NVBS, PASSIE VOOR SPOOR ! Nieuwsgierig geworden naar de rest van de inhoud van dit nummer van Op de Rails? Denk er dan eens aan om lid te worden van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS-leden ontvangen maandelijks het blad in de bus, maar de NVBS biedt veel meer! In alle delen van het land worden bijeenkomsten belegd waarop presentaties gehouden worden over trein en tram in binnen- en buitenland. De Stichting NVBS Excursies organiseert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren. In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’s over railverkeer kopen. En voor wie zich wil documenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek en de Stichting NVBS Railverzamelingen. De winkel, de bibliotheek en de documentatiecentra zijn gevestigd in NVBS Centraal in het stationsgebouw van Amersfoort. Afdelingen Op diverse plaatsen zijn er afdelingen die maandelijks een bijeenkomst houden, waar leden door middel van presentaties informatie met elkaar uitwisselen. Deze avonden bieden een uitgelezen kans om andere spoorhobbyisten te ontmoeten. De agenda voor de komende periode is in Op de Rails of op de NVBSwebsite te vinden.
ook abonnementen op vele binnen- en buitenlandse tijdschriften op spoor- en tramweggebied. Bureau Railatlas en Bureau Materieeltekeningen bezitten topografische kaarten en schematische tekeningen van sporen en materieel. Winkel In de NVBS Winkel worden boeken, tijdschriften en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreide tweedehandsafdeling. Bestellingen via internet of per post zijn mogelijk.
Excursies De aangeboden excursies variëren van een eendaagse binnenlandse trip tot een reis van vier weken in het buitenland. Voorbeelden: bezoeken aan werkplaatsen en remises, meerdaagse treinreizen door landen in en buiten Europa, maar ook dagbezoeken aan Nederlandse spoor- en trambedrijven. En elk jaar een Oliebollenrit!
Beeldmateriaal Het filmarchief, de diatheek en het fotoarchief bezitten een enorme collectie historische en actuele films, dia’s, prentbriefkaarten en foto’s. Leden kunnen zich abonneren op een fotorondzending. Tienmaal per jaar wordt een pakket foto’s, door leden gemaakt, rondgestuurd.
Documentatie De Stichting NVBS-Railverzamelingen beheert een grote verzameling krantenknipsels, dienstregelingen, vervoersbewijzen en andere documenten. In de bibliotheek staan meer dan elfduizend boeken en vele ingebonden jaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft
Afdeling Jongeren Ook jongeren voelen zich thuis bij de NVBS. De NVBS-afdeling Jongeren organiseert speciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activiteiten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld, een rondje per trein in het nabije buitenland of een bezoek aan een bouwproject.
Op de Rails Het magazine Op de Rails verschijnt maandelijks. Elk nummer bevat berichten over spooractualiteiten en over de vereniging, over nieuw verschenen boeken en dvd’s (die in de winkel te koop zijn) en aankondigingen van excursies. Daarnaast zijn er langere artikelen over spoor- en tramwegen in binnen- en buitenland. Het maandblad dat door vrijwilligers wordt gemaakt, is full colour en vrij van advertenties.
www.facebook.com/OpdeRails
Lid worden? Nieuwsgierig geworden en meer willen weten, een proefnummer van Op de Rails ontvangen of lid worden? Een lidmaatschap kost 55 euro per jaar, ben je jonger dan 25? Dan betaal je slechts 28 euro voor een heel jaar! Meer weten? Bezoek ons op http://www.nvbs.com
De Amsterdamse Czaar Peterstraat is traditioneel verbonden met lijn 19. De vijfde lijn met dit nummer kwam hier tussen 1932 en 1938 als tram en daarna nog een aantal jaren als buslijn; de foto is uit circa 1935. Tramliefhebbers met gevoel voor historie grepen tijdens de Amsterdam Marathon hun kans toen de huidige (zesde) lijn 19 werd omgeleid naar het Azartplein. Daarmee verscheen dit lijnnummer weer eens een keer op bekend terrein; 20 oktober 2018. Foto’s: (collectie) Karel Hoorn.
000
Op de Rails 2018-12.indb 636
05-12-18 13:41