Kerk 2030 - terug naar de basis by OnderwegOnline

OL EN H OO P V REND E IR P S IN

Ke rk2030

TERUG NAAR DE BASIS

’Ik weet, ervaar en voel dat ik de kerk nodig heb’ Hans Schaeffer

‘Kerk2030 is gelukt als Jezus terugkomt’ Klaas Koelewijn

‘Rijkdom overkomt je’ AFAS-directeur Piet Mars

> Jaargang 6 > 5 september 2020

 VOOR JE VERDER GAAT

Koelte

Vakantie is voor mij op een snikhete dag een oude kerk bezoeken. Even slenteren door hoge ruimten, waar het lichtjes galmt, waar de geur van walmende kaarsen om je heen dwarrelt. De koelte van het gebouw voelt weldadig aan. Ik schuif een oude bank in en denk aan vervlogen tijden. Wie hebben hier geleefd en hoe geloofden zij? In mijn fantasie raak ik in gesprek: een visser, een pachter, een bedelaar. Ik voel een koude wind over mijn armen en sta op. Nog even langs een graftombe. Er hangt een verweerd schild met daarop een lijst met namen. Verderop staat een beeld met vale kleuren van een heilige, maar nergens zie ik iets van de mensen die ik zojuist nog ‘sprak’. Bij het verlaten van de kerk denk ik aan de vraag aan Jezus: ‘Wie is eigenlijk de grootste in het koninkrijk van de hemel?’ Ik troost mij met de gedachte dat niemand die hier ooit Jezus zocht, vergeten zal worden. Arm of rijk, in aanzien of vergeten. De zware deur zwaait open en een lome hitte overvalt mij. Tijd voor een duik in het koele meer. HANS VEL TROMP IS PREDIKANT VAN DE KONINGSKERK IN LANGERAK EN REDACTEUR VAN ONDERWEG

BEELD HANS VEL TROMP 2

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

 INTRODUCTIE THEMA

Niets nieuws

k kreeg flashbacks naar een gemeenteproject van twintig jaar geleden’, schreef iemand mij. Hij had zich even verdiept in Kerk2030, het kerkvernieuwingsproject van GKv en NGK waar deze editie aandacht aan besteedt. Ouwe hap, bedoelde hij te zeggen: hoezo vernieuwend? We lachten samen toen ik hem kort daarna de woorden liet lezen van Kerk2030-kernteamlid Klaas Koelewijn op pagina 11: ‘Als je onze brochure leest, denk je: wat staat hier voor nieuws in? Het is eigenlijk tweeduizend jaar oud wat er staat. Maar daarin zit juist de clou: we willen die oude waarheden opnieuw aanbieden aan kerken.’ Vernieuwing zonder hoge hipfactor: ook dat is blijkbaar een aanpak waar kerken voor kiezen. Hoewel je natuurlijk eerst de vraag moet stellen waar ‘hip’ voor staat in de vele vernieuwingsinitiatieven en -trajecten waarmee kerken – in een definitie van Stefan Paas – ‘in een nieuwe tijd hun identiteit en eigenheid opnieuw uitvinden’. Moet je daarvoor minstens de ‘Church of Change’ of ‘Church of Hiphop’ heten, twee willekeurige andere kerkvernieuwingsprojecten? Of zit bijdetijdsheid niet bij voorbaat in fancy vormen en dito namen?

 Kerk2030 is vernieuwing zonder hoge hipfactor  Hoe Kerk2030 daartegenaan kijkt, verrast mij. Het verzoek om aandacht te besteden aan dit vernieuwingstraject kwam vanuit de initiatiefnemers – binnen de redactie gingen de handen er niet direct enthousiast voor op elkaar. Kerk2030 werd in 2017 geïnitieerd vanuit GKv en NGK, kerkgenootschappen waartoe het merendeel van onze lezers behoort. Maar alleen dat kon geen reden zijn om een thema-editie geheel te wijden aan opnieuw een goedbedoeld plan om de kerk toekomstbestendig te maken. Volgens Koelewijn participeren overigens op dit moment voornamelijk GKv-gemeenten in Kerk2030, maar dat is iets wat volgens hem snel gaat veranderen. Waarin zit het onderscheidende van Kerk2030? ‘Wij zijn het verleden, niets in ons is nieuw’, zei een Indiase geestelijke. Prediker zei iets dergelijks: ‘Wat er was, zal er altijd weer zijn, wat er is gedaan, zal altijd weer worden gedaan. Er is niets nieuws onder de zon.’ Dat is eigenlijk wat Kerk2030 in kerken wil laten aarden: ’christelijke praktijken herontdekken die christenen door de eeuwen heen geleerd hebben’, in de woorden van Hans Schaeffer op pagina 9. Niets nieuws maar wel cruciaal.

ESTHER DE HEK IS HOOFDREDACTEUR VAN ONDERWEG

 COLOFON OnderWeg is een inspirerend magazine voor christenen die God en de kerk liefhebben en midden in het leven staan. OnderWeg schrijft over relevante en actuele thema's voor christenen en bevat rubrieken over jeugdwerk, missionaire kerk-zijn en Bijbelstudie. OnderWeg ontstond in 2015 uit een samenvoeging van Opbouw en De Reformatie. Redactie Bram Beute, Debbie den Boer, Jaap Cramer, Esther de Hek (hoofdredacteur), Peter Hommes, Leendert de Jong (hoofdredacteur), Pieter Kleingeld, Jordi Kooiman (webredacteur), Jacomine Oosterhoff (eindredacteur), Annelies Smouter (eindredacteur), Karel Smouter, Geranne Tamminga, Tineke Verhoeff (beeldredacteur thema), Rob van Houwelingen, Hans



Schaeffer, Peter Strating, Hans Vel Tromp. Redactieadres Silversteyn 10, 3621 PA Breukelen, redactie@onderwegonline.nl. Lezersservice Voor abonnementen, adreswijzigingen, opzeggingen en bezorgklachten: SPAbonneeservice, A. van Leeuwenhoekweg 34, 2408 AN Alphen aan den Rijn, 088-1102060, administratie@ onderwegonline.nl.

06 KERK VOOR MORGEN GAANDEWEG WERD HANS SCHAEFFER ENTHOUSIASTER OVER HET PROJECT ’KERK2030’’ DAT VOLGENS HEM MEER IS DAN EEN ‘INTERESSANT TRAJECT’. ‘MET KERK2030 VERLANGEN WE NIET NAAR EEN NIEUWE HYPE, MAAR NAAR EEN CONCRETE WEG OM SAMEN MET DE GEMEENTE TE GAAN.’

Abonnementen Jaarabonnement Papier Plus: € 58,00 (studenten € 29,00 / Europa € 96,50 / buiten Europa € 128). Halfjaarabonnement Papier Plus: € 31. Digitaal abonnement: € 40 (studenten € 20). (Digitaal) Proefabonnement: drie maanden gratis. Neem voor het afsluiten van een abonnement contact op met de lezersservice (zie hierboven) of vul uw aanvraag in op www.onderwegonline.nl/abonneren. IBAN: NL89INGB0000404945 t.n.v. Gereformeerde Persvereniging OnderWeg. Bestuur Persvereniging OnderWeg

25 EYEOPENER GETUIGEN IN CRISISTIJD In een crisis blijkt altijd weer dat de zwakkeren het

hardst worden getroffen. Dat geldt ook voor de coronacrisis. Miranda Renkema vroeg zich af hoe de kerk hierop moet reageren en ontdekte in Nehemia opvallende parallellen en richtlijnen voor een kerk in crisistijd.

Marga van Gent-Petter, Arie Liebeek, Aad Lootens, Anko Oussoren en Hillie van de Streek. Adverteren Nico Postuma, 06-139 959 05, adverteren@onderwegonline.nl. www.onderwegonline.nl/adverteren. Vormgeving Bredewold Communicatievormgevers.

26 ONTMOETING ‘AL DIE GROTE VERHALEN, IK HEB ER NIKS MEER MEE’

Jarenlang werkte Piet Mars hard om AFAS Software tot grote hoogten te stuwen. Met nog meer hartstocht probeert hij nu de wereld een beetje eerlijker te maken. ‘God heeft bij me aangeklopt: Piet, wat ga je nu doen met je bezit?’

Rondweg 76, 8091 XK Wezep, 038-376 33 90, onderweg@bredewold.nl, www.bredewold.nl. Technische realisatie en druk Zalsman B.V., Steinfurtstraat 1, 8028 PP Zwolle, Postbus 1025, 8001 BA Zwolle, 038-467 00 70. www.onderwegonline.nl www.facebook.com/onderwegonline www.twitter.com/onderwegonline www.instagram.com/magazine_onderweg

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

30 OPINIE IMPROVISEREN IN DE GEEST VAN DE BIJBEL

De Bijbel is een gids voor ons leven maar een direct antwoord op de vragen die vandaag op ons afkomen, vinden we er niet altijd. Hoe ontdekken we Gods wil als het gaat om actuele dilemma’s? Hans Burger helpt ons op weg, met behulp van Tom Wright.

 INHOUD



Kerk 2030 THEMANUMMER KERK2030

In samenwerking met Kerk2030 presenteren we een themanummer over dit kerkvernieuwings traject binnen GKv, NGK en CGK. Kerk2030 wil lokale gemeenten stimuleren om weer terug te gaan naar de basis van geloven: de essentie van het evangelie handen en voeten geven. Op 16 september aanstaande is de (online) publiekspresentatie van Kerk2030. Zie ook www.kerk2030.nl.

14 ‘SAMEN HOUDEN WE HET VUURTJE BRANDEND’ ZEKER DE HELFT VAN DE GEMEENTELEDEN VAN DE BOOGKERK IN AMERSFOORT DEED MEE MET HET PROJECT KERK2030, VERTELLEN OUDERLINGEN HAN KIELA EN ANNE HENK TER HAAR. ‘DOOR KERK2030 ZIJN WIJ ALS GEMEENTE OP EEN STRUCTURELE MANIER IN GESPREK MET ELKAAR OVER PERSOONLIJKE GELOOFSZAKEN.’



10 OUDE WAARHEDEN OPNIEUW DELEN ‘HET MAAKT ME VERDRIETIG DAT DE KERK MENSEN EN RELEVANTIE VERLIEST. IK HOOP DAT DE KERK WEER DE PLEK WORDT VAN DIE ‘ALOUDE GENADE’. JANNEKE BURGER-NIEMEIJER EN KLAAS KOELEWIJN OVER HUN DRIJFVEREN OM ZICH IN TE ZETTEN VOOR KERK2030.

Fotoverantwoording: Sky Light Pictures/lightstock (cover); FlamingoImages/iStock (pagina 6); Foxys_forest_manufacture/iStock (pagina 8); Realstock/Shutterstock (pagina 14); Kiwihug/Unsplash (pagina 18); Cottonbro/Pexels (pagina 19); Aaron Kitzo - Film Photographer/ Lightstock (pagina 22); Elena Mozhvilo/Unsplash (pagina 31)

Kerk voor morgen Vanaf de start is Hans Schaeffer betrokken bij het kerkvernieuwingsinitiatief Kerk2030. Het sluit goed aan bij zijn vakgebied, praktische theologie. Maar, schrijft hij, afgelopen jaren is Kerk2030 voor hem meer geworden dan een ‘interessant traject’. ‘Ik zie hoe het delen van ervaringen, van Bijbelwoorden en van inzichten helpend is voor anderen. Ik verwonder me erover hoe anders sommige mensen denken en voelen, maar hoe we desondanks in verbondenheid aan God en elkaar zinvol, TEKST HANS SCHAEFFER

kritisch en bemoedigend daarover kunnen spreken.’

OnderWeg #14 > Jaargang 6 > 5 september 2020

 BESCHOUWING

Ik geloof in de kerk. Ik geloof in een heilige, katholieke en apostolische kerk. Dat betekent natuurlijk niet dat ik in de kerk geloof zoals ik in Jezus Christus geloof. Dat is een belangrijk verschil dat al sinds de eerste eeuwen erkend is. Je stelt je vertrouwen alleen op God. De kerk gelooft niet in zichzelf. Toch is het allereerst in de kerk dat we Jezus belijden. Geloven en blijven geloven is iets wat we alleen samen met anderen doen en samen kunnen volhouden. Alleen samen met andere gelovigen zijn we in staat te omvatten hoe groot en diep en rijk het evangelie van God is. Ik besef heel goed dat ik die ander nodig heb.

Taarten bakken

Onlangs las ik het boek Still van de Amerikaanse schrijfster Lauren F. Winner, uitgekomen in 2012. Notities bij een mid-faith crisis is de ondertitel. Winner doceert aan een predikantenopleiding in Amerika, is Joods opgevoed, maar later tot het christelijk geloof bekeerd. Ze schreef meer zeer toegankelijke boeken over geloven. In Still beschrijft ze eerlijk en krachtig hoezeer zij de kerk nodig heeft om te blijven geloven. Met kerk bedoelt ze dan nadrukkelijk niet alleen kerkdiensten of liturgie, hoewel deze wel de doorgaande structuur en het gebinte van haar geloof dragen. Maar vandaaruit ontstaat een heel web aan praktijken, contacten, mensen, verhalen en ervaringen. Van een wandeling in de natuur, taarten bakken en maaltijden bereiden waarvan anderen kunnen meegenieten, tot aan het lezen van de Bergrede bij de trappen van een sjiek en imposant bankgebouw: ‘Verzamelt u geen schatten op de aarde…’. Winner maakt duidelijk dat alledaags geloven voor veel mensen, soms gedurende lange tijd, niet dat duidelijke en gedreven geloof is. Er is heel veel grijs en bruin in het schilderij van ons leven. Middenkleuren (middle tint) noemt zij dat: kleuren die je als schilder gebruikt om dat wat uitgelicht moet worden contrast te geven. Denk aan al die tinten zwart en bruin die Rembrandt in zijn schilderijen gebruikt.

 Er is veel grijs en bruin in het schilderij van ons leven  Blikkerig geluid

Ik herken mezelf hier sterk in. Niet dat ik in een existentiële geloofscrisis zit, maar toch: ik leef ook niet dagelijks op de toppen van mijn geloof. Er is veel middle tint in mijn leven. Eerlijk gezegd biedt ook de kerkdienst lang niet altijd de ultieme ervaring van vuur of kracht. Zeker in de afgelopen coronamaanden was een schermpje met blikkerig geluid van een enkele zanger(es) met orgelbegeleiding voor mij niet het spirituele hoogtepunt van de week. Als er dan ook geen vanzelfsprekendheid van een kleine groep is, persoonlijk geloofscontact met medechristenen, blijkt eens te meer dat geloven en blijven geloven evenmin vanzelf spreekt. Toch weet, ervaar en voel ik dat ik de kerk nodig heb. Of beter gezegd: juist daarom weet ik dat ik de kerk nodig heb. Want ik geloof dat de kerk het lichaam van Christus is – en als ik iets nodig heb, is het Christus Jezus wel. Ik kan niet zonder Hem en dus ook niet zonder zijn lichaam. Als het niet vanzelf spreekt, als ik de kracht en energie



 BESCHOUWING

niet uit mijzelf kan halen en niet voel dat God krachtig aanwezig is, heb ik anderen nodig. Anderen die op hun beurt niet over zichzelf praten, maar over God. Ik heb het nodig om via de kerk de bron van leven ontsloten te krijgen: woorden van eeuwig leven, brood en wijn als tekenen van de gekruisigde en opgestane.

 Kerk2030 is geen kant-en-klaarrecept



Daarom is het initiatief Kerk2030, waarbij ik vanaf de start in 2017 betrokken ben, voor mij zo belangrijk en waardevol. Zeker, er is een handvol kritische vragen bij dit kerkelijk vernieuwingsproject te stellen. Is het niet het zoveelste ‘succesverhaal’ of weer een ‘gelikt project’ waarmee we in tien stappen iets gefikst krijgen? Nee, dat is het niet. Ook is het geen instant-mix die alleen nog maar water en mixer nodig heeft om tot behapbare brokken te worden bereid. Het is ook geen kant-en-klaarrecept dat overal en altijd toepasbaar is. Kerk2030 is een inspirator en gids voor gereformeerde kerken. Zo kunnen ze de roeping doorleven om vanuit de eigen gemeente te zoeken naar wat God met de kerk voorheeft; hiermee kunnen ze concreet aan de slag gaan.

Zes praktijken

Kerk2030 begon in november 2016 met een oproep van Roel Kuiper, rector van de TU Kampen. De PKN had net het traject ‘Kerk2025’ uitgezet waarin lokale kerken met elkaar nadachten over wat nodig is om kerk te zijn. Zijn vraag luidde: hebben de GKv, NGK en CGK ook niet zo’n traject nodig? Ook binnen deze kerkgenootschappen kennen en voelen de gemeenten immers de ongenadige kaalslag die er in kerk en cultuur gaande is: kerkverlating, secularisatie, religieus analfabetisme, verstarring en verwatering. Veel kerkleden, kringleiders, ouderlingen, kerkelijk werkers, jeugdwerkers en predikanten ervaren aan den lijve de impact van deze ontwikkelingen. Maar waar en hoe vinden ze de moed en inspiratie, de wegwijzers en de gemeenschap om de toegang tot de bron van leven, Jezus Christus, open te houden? Natuurlijk is hierover inmiddels een keur aan boeken, gemeenteprojecten en websites te vinden. Net zoals er in de afgelopen maanden talloze blogs, artikelen, e-boeken en webinars verschenen van voorgangers, theologen en andere kerkelijk betrokken auteurs over hoe we nu, in coronatijd, kerk kunnen zijn. Ook Kerk2030 blaast haar partij mee. Deze maand presenteren we een toegankelijke brochure Geloven doe je samen over waar Kerk2030 precies voor staat. In alle gesprekken en bijeenkomsten die de

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

afgelopen drie jaar gehouden werden met zowel ‘gewone’ gemeenteleden als lokale kerkelijk leidinggevenden bleken er zes belangrijke pijlers te onderscheiden; zes ‘praktijken’ noemen we die. Het zijn niet zozeer principes maar dingen die christenen door de eeuwen heen geleerd hebben om samen te doen. Dit zijn ze: 1. Christenen hebben het nodig om Christus te zien en God te ontmoeten. 2. Zo leren ze om te vertrouwen op Gods goedheid en genade. 3. Dat brengt tot een toegewijd en heilig leven: op God gericht vieren we het heil dat God ons schenkt. 4. Ze leren te leven uit liefde, gericht op gemeenschap. 5. Deze bedding voor ons dagelijks geloof oefent hen in een nieuwe levensstijl, als goede rentmeesters over Gods schepping. 6. Dat inspireert en rust toe tot dienstbaarheid en leiderschap, in de samenleving en in de kerk.

Eeuwen door

Bij nauwkeurig overdenken en praten met elkaar bleken het naast woorden vooral praktijken te zijn die lokale gemeenten alle eeuwen door hebben onderhouden. Een soort basale structuur van gemeente- en kerk-zijn, van huis-tuin-en-keukengeloven. Veel boeken over kerkopbouw, gemeenteopbouw of kerkvernieuwing gaan over het ‘waarom’ en het ‘dat’ hiervan. Dat is waardevol, noodzakelijk en belangrijk. Maar zelfs al laten deze boeken het vaak weerbarstige proces zien dat leidde tot de gedachtevorming en overtuigingen van de auteurs, dan nog blijven het woorden. Nu past dat best goed bij protestantse kerken: veel praten en reflecteren naast een handvol goedgekozen Bijbelteksten. Maar Kerk2030 is voor mij veel meer dan dat. Hoe ik dat precies bedoel? Ik geloof dat we

weer terugvinden waar het op aankomt door vanuit de basis, met elkaar, te ontdekken wat de basispraktijken van kerk-zijn eigenlijk zijn. Kerk-zijn is in verbondenheid met de kerk van alle tijden en plaatsen je laten meenemen op de stroom van wat die kerk geleerd heeft aan praktijken, oftewel: ‘de dingen die christenen samendoen, door de tijd heen, om fundamentele menselijke noden te adresseren in antwoord op en in het licht van Gods actieve aanwezigheid met het oog op het leven van de wereld’ (definitie van Dorothy Bass en Craig Dykstra). De kerk is er, omdat ze door God geroepen is tot heil voor de wereld – en dat heeft ze (Godzijdank) ook eeuwenlang laten zien!

Simpel

Voordat ik dit stuk ging schrijven, heb ik mezelf nog eens afgevraagd wat mij nu eigenlijk zo fascineert in Kerk2030. Wat maakt dat het voor mij veel meer is dan een interessant traject waar ik als praktisch theoloog namens de TU Kampen bij betrokken ben? Ik kwam tot dit inzicht: het is het volstrekt praktische en tegelijk diep theologische karakter van Kerk2030 dat mij boeit en bevlogen maakt om me ervoor in te zetten. Het is eigenlijk zo simpel: het zijn gewoon kerkmensen, voorgangers, ouderlingen die vanuit hun lokale kerk-zijn op zoek willen gaan en tegelijk snappen dat zo’n zoektocht op weerstand stuit. Soms in een kerkenraad, commissie of binnen de gemeente. Die weerstand zit trouwens ook bij mezelf, ontdek ik steeds. Als gelovige vertrouw ik op Gods eigen zorg voor zijn kerk, maar dat is wel lastig. Ik merk vaak dat het moeilijk gaat, juist dan is vertrouwen niet gemakkelijk. Met Kerk2030 verlangen we daarom niet naar een nieuwe hype, maar naar een concrete weg om samen met de gemeente te gaan. Kerk2030 is eigenlijk een goed gefaciliteerd intervisietraject van lokale kerken. In zekere zin is het waarvoor alle drie de betrokken kerkverbanden staan: onderlinge hulp en correctie. Je hoeft het als lokale kerkgemeenschap niet alleen te doen en je kunt dat ook niet. In de toegenomen complexiteit van geloven en kerk-zijn gaat dat niet. En ik ben bereid veel tijd en energie te steken (samen met de gemeenten, de werkgroepen en het kernteam) om de lokale zoektocht handen en voeten te geven. We willen, geworteld in praktijken van kerk-zijn, zoeken naar wat lokaal aan de orde van de dag is.

Kromme tenen

Als docent praktische theologie is dit een geweldig boeiend traject en als gelovige ervaar ik in elke bijeenkomst van Kerk2030 verrassingen van God. Ik zie hoe het delen van ervaringen, Bijbelwoorden en inzichten helpend is voor anderen. Ik verwonder me erover hoe anders sommige mensen denken en voelen, maar ook over hoe we daarover in verbondenheid aan God en elkaar zinvol, kritisch en

bemoedigend kunnen spreken. Kerk2030 is in die zin zelf een stukje belichaming van kerk-zijn. Wat blijkt er in al die bijeenkomsten een creativiteit te zijn, een vermogen tot correctie en (zelf)reflectie, wat kunnen woorden die in praktijk gebracht worden zegenrijk en helpend zijn. Daarnaast zit ook ik soms met kromme tenen en nauwverholen kritiek zachtjes hoofdschuddend te luisteren en kijken. Niet omdat ik het beter weet, wel omdat ik dat soms denk. Kerk2030 is heus niet het paradijs, begrijp me goed. Het is nog maar een beperkte groep, waarin de GKv is oververtegenwoordigd. Dat is jammer en ik hoop en bid dat dit verandert, omdat we juist op zoek zijn naar een breed palet aan kerken: hoe diverser, hoe beter. Want we hebben elkaar echt heel hard nodig.

 Kerk2030 is heus niet het paradijs  Ik geloof in de kerk. Niet in Kerk2030, maar wel dat kerken elkaar moeten opzoeken en ondersteunen. Dat mis ik regelmatig: kerken denken het wel zelf te kunnen, alleen, puur lokaal. Dat lijkt me niet wijs en ook niet waar. Het gaat trouwens ook heel vaak niet of moeizaam. Wie eerlijk naar de eigen lokale kerkgemeenschap kijkt, hoeft geen stand op te houden. Jij als voorganger, jullie als kerkenraad: zoek die andere kerken nou eens op. Neem de tijd om met en van elkaar te leren en te zoeken, Kerk2030 wil daarbij van harte inspirator en gids zijn. HANS SCHAEFFER IS HOOGLERAAR PRAKTISCHE THEOLOGIE AAN DE TU KAMPEN EN REDACTEUR VAN ONDERWEG

Kerk2030 in het kort: • Kerk2030 is een initiatief binnen GKv, NGK en CGK om het lokaal kerk-zijn een impuls te geven door te zoeken naar vernieuwing van de kerk van onderaf. • Kerk2030 startte in 2017 met een aantal conferenties en werkt vanaf 2018 met ruim tien gemeenten, voornamelijk GKv’s, aan lokale vernieuwingstrajecten. • De inzet is dat steeds meer gemeenten (ook binnen NGK en CGK) gaan deelnemen aan Kerk2030, de (online) publiekspresentatie op 16 september a.s. is daarvoor de aftrap. • Centraal in de aanpak en visie van Kerk2030 staan zes ‘geloofspraktijken’, acties of handelingen die gelovigen doen om God te eren (zie Kerk2030.nl/reflectie). De eerste is ‘Christus zien en God ontmoeten’, maar ook ‘dienstbaarheid en leiderschap’ is er een. • Voor meer informatie: www.kerk2030.nl.

 INTERVIEW

‘ We willen die oude waarheden opnieuw aanbieden aan kerken’ Kerk2030 is geen hip kerkvernieuwingstraject, zeggen Klaas Koelewijn en Janneke Burger-Niemeijer. Zij zijn kernteamleden van Kerk2030. Kerk2030 is een vernieuwingsbeweging ‘die inhoudelijk niet veel nieuws zegt, maar wel manieren aanreikt om te gaan doen wat in deze tijd vernieuwend is: als kerken weer terug naar de basis van geloven.’

W TEKST ESTHER DE HEK BEELD GERT JAN KOLE

e zitten in een driehoekssetting in de kerkzaal van de Utrechtse Kerk aan het Lint, het gezamenlijke kerkgebouw van NGK RijnWaarde en GKv Leidsche Rijn. Het nieuwste kerkgebouw binnen beide kerkverbanden dat sinds vorig jaar zomer in gebruik is. ‘Eigenlijk wel een heel passende plek voor dit gesprek’, zegt Janneke. Ze is deze ochtend uit Kampen komen rijden en Klaas uit Maastricht, waar hij nu twintig jaar met zijn gezin woont en betrokken is bij NGKv Zuiderkruis. ‘Toen ik jaren geleden voorzitter werd van het bestuur van de protestants-christelijke basisschool in Maastricht, vertelden ze mij niet mee te doen met carnaval’, had Klaas in het gesprekje na binnenkomst verteld. ‘Dat zijn we dus juist wel gaan doen, participeren is verbinding maken.’

In stilte

Hier spreekt de organisatieadviseur, iets wat vaker tijdens het gesprek met hem en Janneke zal blijken. Dat is ook een belangrijke reden dat hij betrokken is bij Kerk2030. ‘We hebben ambities en die vragen goede doordenking.’ Janneke is theoloog en werkt als redacteur bij een uitgeverij. Dat was de reden dat zij in 2017 gevraagd werd deel te nemen aan een conferentie van Kerk2030, vertelt ze. Ze preekt sinds een klein jaar in de GKv. ‘Ik houd van de kerk, de kerk gaat over God en mensen, dat is het mooiste dat er bestaat.’

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020



Het project Kerk2030 draait al een paar jaar in stilte, zonder de aandacht van kerken en pers te vragen. Deze maand volgt, na een paar maanden uitstel vanwege corona, de online publiekspresentatie. ‘Ik vind het bijzonder hoe het tot Kerk2030 gekomen is’, vertelt Janneke. ‘Er was een groep oudere, je zou kunnen zeggen ‘institutionele’, mannen die hun zorgen uitspraken over de toekomst van de kerken. Ze concludeerden dat het hard nodig was om ruimte te maken voor de dertigers en hun te vragen hoe zij de toekomst van de kerk zagen. Die oudere mannen maakten plaats voor jongeren en creëerden zo ruimte voor een vernieuwingstraject dat in gesprek en ontmoeting veel dynamiek kent.’

Waarin zit het vernieuwende van Kerk2030?

Janneke: ‘Er is niet een of ander nieuw systeem bedacht. Er zijn veel kerkvernieuwingstrajecten, maar die zijn vaak gefocust op een deelthema, iets nieuws dat even opflakkert en dan zomaar weer verdwijnt. Het bijzondere van de route die wij als kernteam samen met voorgangers en gemeenteleden gelopen hebben, is dat er iets uitkwam wat bijna saai is. De zes geloofspraktijken die Kerk2030 hanteert (deze zes geloofspraktijken zijn na te lezen in de beschouwing) zijn simpel, maar tegelijkertijd gericht op de kern van geloven.’ Klaas: ‘Als je onze brochure Geloven doe je samen leest, denk je: wat staat hier voor nieuws in? Wat er staat, is eigenlijk tweeduizend jaar oud. Maar daarin zit juist de clou: we willen die oude waarheden opnieuw aanbieden aan kerken. Kerkvernieuwing hoeft ook niet hip te zijn, want het evangelie is het evangelie.’

Wat Kerk2030 voorstaat en gemeenten weer laten ontdekken is dus eigenlijk gewoon: het aloude evangelie dat we allen leven door genade en dat ook elkaar gunnen?

 ‘ De kerk gaat over God en mensen, dat vind ik het allermooiste wat er is’ 

Klaas: ‘We zetten simpelweg in op de basispraktijk van kerkzijn. Het gaat om kerken waar wel veel geloof is, maar waar het zomaar niet meer over de essentie gaat. Wat Kerk2030 brengt, is een infrastructuur om de dialoog daarover weer op gang te brengen of te houden; dat gesprekken op kerkenraadsniveau weer over de essentie van het evangelie gaan en hoe wij dat in ons leven handen en voeten kunnen geven. Met de zes praktijken bieden we een soort diagnostisch instrument. Daarmee kijk je naar je kerk-zijn en de praktijken en concludeert dat het bijvoorbeeld met de eerste praktijk, Christus zien en God ontmoeten, wel goed zit, maar dat een andere praktijk, rentmeesterschap, nog te onzichtbaar is. Voor iedere gemeente zal het weer anders zijn.’ ‘Het is misschien geen leuke conclusie’, reageert Janneke, ‘maar als kerken zijn we het leven van dat basale, simpele evangelie soms kwijtgeraakt. In onze gereformeerde kerken, gebeurt het ons zomaar dat we deze praktijken van kerk-zijn

 INTERVIEW

laten overwoekeren door bijvoorbeeld een agenda vol kerkelijke vergaderingen, of juist door misschien wel goedkope genade: dat we vergeten wat het ons echt kost om met Jezus te gaan leven. We zijn teveel gaan lijken op de wereld om ons heen. Blijkbaar vinden we het als kerk en gelovigen, ikzelf incluis, niet zo gemakkelijk om het simpele evangelie te leven en vorm te geven. Daarom heb je af en toe een vernieuwingsbeweging nodig die dus inhoudelijk niet veel nieuws zegt, maar wel manieren aanreikt om te gaan doen wat in deze tijd eigenlijk heel vernieuwend is: als kerken weer terug naar de basis van geloven.’

er ook de nodige tijd en energie in moeten steken. Klaas: ‘Kerk2030 vraagt inderdaad inzet en tijd, allereerst van een aantal gemeenteleden en kerkenraadsleden, maar het doel is natuurlijk dat het de hele gemeente doortrekt. Daarom is het belangrijk dat gemeenten van harte ernaar verlangen een levende en bloeiende gemeente te zijn. Dan nog is Kerk2030 geen trucje waarbij je de praktijken toepast en klaar. Het bijzondere van dit vernieuwingstraject is dat het gemeenten bij het kruis wil brengen. Daar zet het GLOW-traject, waar jaarlijks tien gemeenten aan kunnen deelnemen, bewust op in. Tijdens het traject zullen, naast veel mooie zaken, in iedere gemeente ingewikkelde situaties aan de

 ‘ Als kerken zijn we het

leven van het basale, simpele evangelie soms kwijtgeraakt’ 

Jullie geven tijd en denkkracht aan Kerk2030 en zijn al drukbezette mensen. Wat is je diepste drijfveer?

‘Het maakt me verdrietig dat de kerk mensen en relevantie verliest’, zegt Janneke. Ze las, voor ze naar Utrecht reed, een rouwadvertentie. ‘Daar stond boven “Leven op de adem van zijn stem”, een zinnetje uit de berijmde psalm 103. Zo leven is het kostbaarste wat ik heb, dat ben ik door COVID-19 nog meer gaan beseffen. Dat is ook wat Kerk2030 gemeenten wil brengen en dat drijft mij. Want daardoor kan de kerk weer de plek worden van die ‘aloude genade’ in plaats van – en ik chargeer - een plek waar we in slaap vallen doordat er weer vergaderverslagen gedeeld worden.’ Klaas vertelt - ‘ik moest er eerst even over nadenken of ik dit wel wil vertellen’ - dat hij eigenlijk al zijn hele leven gedreven wordt om ‘met hart en liefde zijn kwaliteiten in te zetten voor de kerk.’ Als jongetje werd hij drie keer geopereerd aan zijn hart. Was dit niet gebeurd, dan zou hij waarschijnlijk niet ouder dan 25 zijn geworden. ‘In mijn studententijd besefte ik opeens hoe trouw God geweest is dat hij mijn ouders de keuze liet maken voor die hartoperaties. Sindsdien leef ik elke dag alsof ik in de verlenging leef en mag ik er ook iets van maken in het leven, in Gods koninkrijk.’ Wie zich verdiept in de ins en outs van Kerk2030, ontdekt al snel dat het een goed doordacht en deskundig concept is. Naast de visie van de ‘zes praktijken’, doorlopen alle deelnemende gemeenten een geloof-, leer- en ontwikkeltraject, het zogeheten ‘GLOWtraject’. Gemeenten die ermee aan de slag gaan, zullen

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

orde komen die misschien niet op te lossen zijn. Dan is erkenning van gebrokenheid en ermee naar het kruis gaan de enige optie. Want daar, geloven we, ligt de uiteindelijke oplossing. In de wetenschap dat God het vandaag of volgende week kan oplossen, maar straks doet Hij het zeker. Dat is de essentie van het evangelie.’

Toch kan ik me voorstellen dat er in gemeenten, die in de basis welwillend tegenover Kerk2030 staan, de vraag opkomt: hoe gaan we dit qua tijd en motivatie doen? Het is gewoon heel lastig om mensen in gemeenten duurzaam bevlogen te houden voor allerlei initiatieven, hoe waardevol en belangrijk ook. Janneke: ‘Natuurlijk begrijpen we dat. Maar weet je wat dit traject zo bijzonder maakt? Eigenlijk betekent het niet meer dan dat je zegt: we gaan er regelmatig over praten. En als we daarbij een gebed uitspreken

Zuiver  ‘ Kerk2030 is gelukt als Jezus terugkomt’  en geloven dat de Geest erbij is, dan gaat dat iets doen. Dan helpt Kerk2030 je om dat gesprek te blijven voeren. In veel kerken blijven de belangrijkste dingen, de basics die wij de zes praktijken noemen, te vaak in de schaduw. Wat wij beogen, is dat juist deze basics zichtbaar worden, ze in het licht komen te staan door het er met elkaar, biddend, over te hebben. Het is allemaal niet zo ingewikkeld of hogere wiskunde.’ ‘Gebed met en voor elkaar is essentieel in het Kerk2030traject’, vertelt Klaas, ‘het is allemaal ingebed in gebed.’

Kan dat voor sommige gemeenten zo maar te charismatisch, te spannend zijn?

Janneke: ‘Ik vind het spannende niet zozeer dat dit bij Kerk2030 hoort. Het spannende is dat we misschien wel te veel kwijt zijn geraakt dat gebed er helemaal bij hoort. De gereformeerde kerken hebben altijd veel Bijbel- en gebedspraktijken gehad. Eigenlijk tot de jaren negentig werd er heel veel gebeden en Bijbel gelezen, op standaard momenten. Toen kwam er echter een moment dat dit als ballast van de traditie werd ervaren. We vonden het bijvoorbeeld niet meer nodig om elke vergadering of maaltijd met gebed te beginnen en te eindigen. Dat geeft een zekere vrijheid, maar je kunt er ook te veel mee kwijtraken. De strakke praktijk is verdwenen, maar daarmee is niet direct een nieuwe praktijk ontstaan. Daarom is het nodig te investeren in een nieuw soort onbekommerdheid. Die onbekommerdheid zie ik bij Kerk2030: de simpele geloofspraktijk van de Bijbel pakken om naar God luisteren en te bidden om te horen wat Hij te zeggen heeft.’

Wanneer is Kerk2030 gelukt, vinden jullie?

Janneke: ‘Weet je, voor mij is iets in de kerk gelukt als mensen gaan zeggen: “Ik ben verrast door God en wil daarover vertellen.” Als ik iets hoop dan is het dat er in gemeenten veel onbekommerdheid komt om God aan het werk te zien en dat te delen.” Klaas: ‘Wij doen ons best hier, soms gaat het goed en soms wat minder. Kerk2030 is gelukt als Jezus, voor of na 2030, terugkomt.’

et was me het zomertje wel. Vol verrassing: vakantie was toch mogelijk. Vol uitdaging: stel ik plannen bij? Vol kleur: je moest wel letten op groen, oranje of rood. En voor mij voelt deze vakantie ook ánders. Omdat ik het buitenland mis... Gelukkig was een ding normaal: er was tijd om te lezen. En zo kwam ik in een magazine een gesprek tegen met de ‘denker des vaderlands’, filosoof Daan Roovers. Het ging over de vraag of filosofie kan helpen om grip te krijgen op de grote vragen van nu. Haar antwoord: ja. Tegelijk waarschuwt ze: pas ervoor op dat je deze coronacrisis niet voor jouw karretje spant en typeert als hét moment om juist dát te doen wat jij al langer belangrijk vindt. Wijs. Net als haar slotwoorden waarmee zij tot actie oproept: ‘Je kunt niet alles opnieuw inrichten, maar als je mee wilt duwen (…), moet je nu in beweging komen. En dan niet in de zin van: wat ‘leren’ we van deze crisis, maar: wat vinden we rechtvaardig?’

 ‘Als je mee wilt duwen, moet je nu in beweging komen’  Rechtvaardig. Da’s een mooie. Wij kennen dat woord. Volgens de Bijbel is God ‘trouw, rechtvaardig en zuiver’. Diezelfde God rechtvaardigt, door het werk van zijn Zoon en zijn Geest, ook mensen. En vervolgens nodigt Hij hen uit om ‘recht te doen’, om net als Hij zuiver te handelen. Maar is die vraag van Roovers niet veel te ingewikkeld voor ons? Ja. Tegelijk dacht ik: als ik nu eens het wat zware rechtvaardig vervang door het eenvoudige zuiver? Is het dan nog zo ingewikkeld? Is het dan niet gewoon zuiver om minder geld uit te trekken voor nieuwe wegen en meer te besteden aan mensen die het zwaarst door deze crisis getroffen worden? Of neem de kinderen op Lesbos. Is zuiverheid dan niet dat je deze kinderen, zodra blijkt dat het met de opvang op het Griekse platteland niets wordt, onmiddellijk naar Nederland haalt? Ik wens ons veel zuiverheid toe. Opdat we ‘rechte paden kiezen waardoor een voet die gekneusd is niet verder ontwricht raakt, maar juist geneest’ (Hebreeën 12:13).

LEENDERT DE JONG IS HOOFDREDACTEUR VAN ONDERWEG

‘Samen houden we het vuurtje brandend’

Op een warme zomeravond spreek ik online met Han Kiela en Anne Henk ter Haar, beiden ouderling in de Boogkerk (GKv) te Amersfoort. Samen dragen zij het project Kerk2030 in hun gemeente. ‘Door Kerk2030 zijn wij als gemeente op een structurele manier in gesprek met elkaar over persoonlijke TEKST ANKE NIJDAM

geloofszaken’, vertelt Han. Anne Henk: ‘Vaste agendapunten bij de kerkenraad zijn nu: hoe staan we ervoor met onze geloofspraktijken en wat voor werkvormen gaan we hierbij bedenken?

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

 INTERVIEW

Toen Han Kiela via via over Kerk2030 hoorde, was hij meteen enthousiast. Niet dat het nu zo slecht gaat met de Boogkerk of er een grote leegloop is onder jongeren. Maar hij had het verlangen om als kerk aantrekkelijk te blijven. Han: ‘We willen steeds uitgedaagd worden om na te denken over het waarom van wat we doen. Om als kerkenraad regelmatig af te stemmen op wat nodig is. Welk type mensen komt bij ons? In welke omgeving functioneren wij als kerk? Met Kerk2030 blijven we onszelf steeds weer een spiegel voorhouden: wat speelt er in onze gemeente? Zijn we met de goede dingen bezig?’ In september 2017 is de Boogkerk gestart met het kerkproject. ‘We hebben twee jaar de tijd genomen om als kerkenraad onszelf een spiegel voor te houden, om goed voorbereid de gemeente in te kunnen gaan.’ Anne Henk: ‘Daaruit kwam naar voren dat we in onze gemeente willen werken aan veiligheid en vertrouwen, zeker richting de jeugd.’ Han: ‘Die randvoorwaarden moeten ingevuld zijn, voordat we, op een opbouwende manier, over inhoudelijke onderwerpen in gesprek kunnen. Voor dit project merkten we dat we dingen onbenoemd lieten om de lieve vrede te bewaren. Nu durven we hierover in gesprek te gaan, zonder angst om afgestraft te worden.’ Anne Henk: ‘Daardoor konden we de afgelopen jaren met elkaar in gesprek over moeilijke thema’s als vrouwen in het ambt en lhbti.

 ‘Met Kerk2030 blijven we onszelf steeds een spiegel voorhouden’ 

Geloofspraktijken

Han: ‘De geloofspraktijken zijn een spiegel waarmee

je begint en die spiegel heeft zes facetten. Je hebt niet elk facet van de spiegel even hard nodig, bovendien hoef je er ook niet doorlopend in te kijken. Nadat we met de kerkenraad de zes facetten hebben doorgelicht, hebben we dit terzijde gelegd. Over de onderwerpen die hieruit voortkwamen, zijn we in gesprek gegaan. We pakken de praktijken weer op als we opnieuw pas op de plaats maken en gaan bedenken waar we staan. Wat is nu belangrijk? En welke vormen gaan we gebruiken?’ Anne Henk: ‘Als we bijvoorbeeld kijken naar de

eerste geloofspraktijk, God ontmoeten, dan kijken we als kerkenraad naar wat er in dat kader in de gemeente gebeurt. Juist met corona hebben we gezien dat er van alles bedacht wordt, ook al hebben we geen predikant. Gemeenteleden die een meditatie houden, even een kindermoment doen. Door te kijken naar de kern, God ontmoeten, gaan we ruimer denken en is er heel veel mogelijk.’ De geloofspraktijken bieden een goede basis in een

 ‘ Voor dit project merkten

we dat we dingen onbenoemd lieten om de lieve vrede te bewaren 

veranderende maatschappij. Juist dat komt in deze coronatijd goed van pas. Han: ‘Mensen kunnen door het hele land een kerkdienst online volgen. Maar we horen terug dat mensen het koffiedrinken missen en het samen zingen. Vanuit de geloofspraktijken vragen wij ons dan af: wat wordt voor onze gemeente de kern in de ontmoeting met God? Vanuit die vraag gaan we met elkaar in gesprek. Post-corona zullen we weer alle praktijken langsgaan en ons afvragen waar we staan.’

Geloofsgesprekken

Om in de gemeente te bouwen aan onderling vertrouwen, is de Boogkerk begin 2020 begonnen met het organiseren van geloofsgesprekken na de dienst. In groepjes van drie tot vier gaan gemeenteleden met elkaar in gesprek met behulp van verdiepende vragen. Han: ‘We dagen mensen uit om persoonlijke dingen te delen, waar ze niet automatisch over komen te spreken. We reiken aan hoe je naar elkaar luistert; hoe je doorvraagt; hoe je reageert. Want een goede reactie is cruciaal om vertrouwen op te bouwen.’ Anne Henk: ‘We laten hen ook kijken naar de mimiek, de emoties die iemand toont. Daarna brengen ze wat ze hebben meegemaakt in gebed bij God. Dat heeft impact. Deelnemers zijn positief over de geloofsgesprekken na de dienst. Ze vinden het belangrijk om met elkaar in gesprek te zijn. We zien ook dat er meer integratie is tussen de wijken Nieuwland en Hoogland. Natuurlijk, er zijn altijd mensen die niet mee willen of kunnen doen, maar ik



 INTERVIEW

denk dat zeker de helft heeft meegedaan. Nu hopen we dat de positieve deelnemers anderen zullen enthousiasmeren.’

 ‘ De kerk moet surfen

op de golven van de maatschappij om de verbinding te behouden’ 

Surfen

Han: ‘In 2030 zal er nog steeds kerkvernieuwing zijn, maar

Intervisie

Met de andere gereformeerde kerken in Amersfoort werkt de Boogkerk nauwelijks samen. Door Kerk2030 hebben ze nu wel met een groep kerken contact. Han: ‘Dat maakt dit traject zo leuk. Als ik even goed advies wil hebben, weet ik wie ik kan bellen. Van de heidagen hebben we geleerd hoe we op allerlei manieren met elkaar in gesprek zijn. We hebben verschillende werkvormen ervaren en kunnen die ook overzetten naar onze gemeente. We hebben meegemaakt hoe we intervisie kunnen hebben.’ Anne Henk: ‘We hebben geleerd dat we niet bang hoeven te zijn om in onze keuken te laten kijken, om van elkaar te leren,

Kerk2030 en corona Eind juni jongstleden kwam het kernteam van Kerk2030 met een aantal voorgangers bij elkaar om te spreken over de impact van corona op de missie van Kerk2030. De publiekspresentatie was in maart vanwege de coronacrisis uitgesteld, inclusief de verspreiding van de brochure Geloven doe je samen, over waarvoor Kerk2030 staat. Hieronder delen we stukjes uit het verslag van de sessie, geschreven door kernteamlid Janneke Burger. ‘In de afgelopen jaren is er veel vanzelfsprekendheid weggevallen in de kleine gereformeerde kerken’, start het verslag. ‘In de coronatijd kwam dat in een stroomversnelling terecht. Daarbij ontstond er ook ruimte om na te denken over kerkvernieuwing. Wat vinden we zo waardevol dat we daar moeite voor blijven doen en wat

inspiratie op te doen. We hebben op een gegeven moment ook ons verhaal voorgelegd. En we kregen een stukje enthousiasme terug, toerusting.’ Han: ‘En opscherping.’ Anne Henk: ‘En dat heb je nodig. Samen houden we het vuurtje brandend. Kerk-zijn is voor iedereen heel verschillend. We hebben gezien dat het in andere kerken heel anders is qua cultuur en hoe men met elkaar praat. In sommige gemeentes is het moeilijker om iets op poten te zetten. Zij moeten op een andere manier iets in beweging krijgen. Maar het mooie is dat overal beweging is gekomen.’

misschien niet precies in deze vorm.’

Anne Henk: ‘Het project is nu alweer aan het veranderen. De

initiatiefgroep is nu bezig met GLOW, wat weer een iets andere vorm is dan wat wij doen.’ Han: ‘Het is belangrijk om altijd na te blijven denken over: hoe zijn we kerk?’ Anne Henk: ‘Dat noemen we ook wel: surfen op de golven van de maatschappij. De maatschappij is altijd in beweging en de kerk zal ook mee moeten bewegen om de verbinding te behouden.’ ANKE NIJDAM IS TEKSTSCHRIJVER

laten we graag achter in deze crisis? Deze processen speelden in bijna alle gemeenten al, maar komen nu heviger naar voren. Wat te denken van praktische vragen rond de middagdienst, de vele vergaderingen en kerk in kleine groepen of de classis?’ Andere, dieperliggende vragen zijn tijdens de coronacrisis in de kerken nog actueler geworden, concludeerden de mensen die in juni bij elkaar kwamen. Of de kerkdienst te belangrijk geworden is, bijvoorbeeld. En of gezinnen de geloofsopvoeding te veel hebben uitbesteed. Versterken digitale diensten de mogelijkheid om te shoppen en te zappen en wat betekent in het verlengde daarvan toewijding aan een fysieke gemeente? Citaat uit het verslag: ‘Dan zijn er ook meer persoonlijke vragen: ben ik niet te druk; hoe leef ik met en zonder digitale middelen; wat betekent gezondheid en hoe kijk ik naar de dood?’

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

Het zijn geen nieuwe vragen, concluderen de betrokkenen bij Kerk2030. Wel is er de overtuiging ‘dat kerken in het beantwoorden van deze vragen de focus van Kerk2030 kunnen gebruiken: de focus op Christus; op het evangelie voor iedereen; op geestelijke verdieping en op gastvrije verbreding van de kerk.’ Aan de hand van de zes praktijken die centraal staan in Kerk2030 (zie beschouwing op pagina 6-9) worden er enkele ervaringen gedeeld, zoals deze: ‘Juist in deze tijd spreken we in de kerk uit dat we met lege handen staan. Als we dat in de kerk delen, oefenen we samen in ontvankelijkheid. Laat alle plannen maar eens los en ga samen in gesprek.’ Op 16 september aanstaande wordt onder andere de brochure ‘Geloven doe je samen’ tijdens de online presentatie van Kerk2030 gepresenteerd, met een extra bijlage over kerk en corona. Zie Kerk2030.nl/publiekspresentatie.

OnderWeg app! Met de app OnderWeg online kun je ons magazine ook op mobiel of tablet lezen. De app bevat de nieuwste editie van OnderWeg en alle eerdere nummers (vanaf 2015).

Ja, ik wil OnderWeg digitaal lezen! Voor € 40,00 per jaar (studenten betalen € 20,00) lees je magazine OnderWeg op mobiel of tablet. De speciaal voor OnderWeg ontwikkelde app OnderWeg online werkt simpel en snel. Meld je aan via www.onderwegonline.nl/app

FAMILIEBERICHTEN

Op 16 augustus overleed onze voormalig scriba

Ineke Kooistra nog maar 51 jaar oud. Geliefde echtgenoot van Henk-Jan Leppink. Ineke diende onze gemeente als scriba tot het moment dat haar ziekte zich openbaarde, in januari 2019. We herinneren ons haar gulle lach, haar niet aflatende werklust en bovenal haar vertrouwen in haar Heer en Heiland, vanaf het allereerste moment dat de fatale diagnose gesteld was. Ons meeleven gaat uit naar Henk-Jan, naar haar vader, broer en zus en de verdere familie.

Vensters op de hemel

e introductieweken in het hoger onderwijs gaan dit jaar niet door. Ik weet niet of ik daar zo rouwig om ben. Natuurlijk, ik weet ook hoe het ooit begon: ‘nuldejaars’ op een creatieve en vaak speelse manier uitdagen en leren om grenzen te verleggen. En het werkt nu eenmaal zo: als de introductiecommissie gezien wordt als een ‘gezamenlijke vijand’, is de eenheid in de nieuwe groep al snel gesmeed. Maar het is er de laatste jaren niet leuker op geworden. Als de ultieme doelstelling wordt om studenten tot op het bot te vernederen, gaat er iets grandioos mis. Het is niet grappig meer als je een levende goudvis moet inslikken en vervolgens zoveel visolie moet drinken dat die vis er op een nare manier weer uitkomt.

 Niet met dezelfde wapens terugslaan, houd ik mijzelf altijd voor 

Kritiek om te vernederen of je eigen gelijk te halen. Ik loop inmiddels lang genoeg mee in de kerk en in christelijke organisaties om te constateren dat op dit punt misschien wel te veel misgaat. Deze week nog heb ik een bericht van iemand beantwoord die mij met het grootste gemak – zo lijkt het – zinnetjes toevoegt als: ‘Hele stukken uit Gods Woord gelooft u niet’; ‘verschrikkelijk dat u de vijand van God gelooft’; ‘benieuwd welke kerk u aanhangt’. Niet met dezelfde wapens terugslaan, houd ik mijzelf en anderen altijd voor. Ik vind het verschrikkelijk als meningsverschillen tussen mensen verworden tot in beton gegoten standpunten of ‘principes’, die al helemaal niet meer bespreekbaar zijn als ‘de Heer ze je in het hart gegeven heeft’. Wie ben ik om daar nog iets van te durven zeggen? Ik hoop dat we het aandurven om in praktijk te brengen wat Henri Nouwen schrijft: ‘Daar waar echte gemeenschap heerst, zijn we vensters waardoorheen we elkaar steeds opnieuw uitzicht geven op het mysterie van Gods aanwezigheid in ons midden.’ Dieper en inniger kunnen mensen niet met elkaar verbonden zijn dan wanneer zij hetzelfde heil belijden en beleven. Daarom hoort kritiek, net als regen, mild genoeg te zijn om iemands groei te stimuleren zonder dat zijn wortels kapotgaan. Woorden die niet het licht van Christus brengen, vergroten de duisternis.

Namens de kerkenraad van de NGK Oegstgeest e.o.,

Hein Griffioen, voorzitter Pieter Kleingeld, predikant

ELS VAN DIJK IS DIRECTEUR VAN DE EVANGELISCHE HOGESCHOOL

 PRAKTIJKLOKAAL

Zin in Bijbelstudie? Nu het nieuwe seizoen er weer aankomt en tegelijk de mogelijkheden nog beperkt zijn, zoeken kerken manieren om ook Bijbelstudies te laten doorgaan. De beide GKv-gemeenten in Ommen bijvoorbeeld ‘hopen te kunnen realiseren dat er op projectbasis online bijbelstudiemateriaal gemeentebreed beschikbaar gesteld wordt. Dan kan ieder op huiskamerniveau een schets, toespraak, inleiding of iets dergelijks tot zich nemen en aan de hand van gesprekspunten een studieavond (of -ochtend/-middag) aan huis houden’. De noodzaak om digitaal te werken kan ook betekenen dat meer mensen bij Bijbelstudie betrokken raken. Dat is hun hoop. Maar er zijn al concrete initiatieven. Naast Annemarie Rietkerk (zie de vorige editie van magazine OnderWeg, www.annemarierietkerk.nl) is ook dominee Gerard de Lange, emeritus predikant van de Proosdijkerk in Ede (NGK), actief. Hij gaf al regelmatig een cursus over toekomstverwachting in de Bijbel. Nu dat niet fysiek kan, biedt hij een nieuwe vorm aan. Hij geeft tips

om persoonlijk Bijbelstudie te doen. Je kiest zelf een hoofdstuk of Bijbelboek en stuurt het resultaat naar hem op. Je krijgt dan van hem een reactie. Dat geldt voor iedereen: mail naar glange28@upcmail.nl. De tips die hij geeft op zijn website (www.dsdelange.nl) zijn ook waardevol zonder coronacrisis: 1. Wat is de kerntekst van dit Bijbelgedeelte? Met andere woorden: waar gaat het in dit hoofdstuk om? 2. Kun je uit het hoofdstuk aanwijzingen halen die bevestigen

dat het hierom draait in dit hoofdstuk? 3. Zijn het voorbeelden of is het een redenering of is het een gebeurtenis die hierop uitloopt? 4. Wat wil God tegen je zeggen in dit Bijbelgedeelte? Met eigen woorden. 5. Wat is je bijvangst uit de rest van het Bijbelgedeelte? Het zijn dingen die je ook aangesproken hebben. Wat vind je ervan? De Bijbelstudiebond, actief binnen de GKv, biedt op www.steunpuntbijbelstudie.nl een app met materiaal voor Bijbelstudie.

Bibliodrama in de Stadshartkerk De Stadshartkerk in Amstelveen (GKv) heeft tijdens de coronacrisis diensten belegd via Zoom, maar binnenkort kunnen mensen de diensten weer live bezoeken. In de Zoomtijd sprong er een dienst tussenuit: op 27 juli was er geen kerkdienst, maar bibliodrama. ‘We lezen eerst aandachtig een verhaal uit de Bijbel. Misschien wel twee of drie keer. Wat valt je op? Welke persoon spreekt jou aan en waarom? Zou je die persoon willen spelen? Met de deelnemers gaan we daarna samen dat verhaal van binnenuit zien en ervaren. Iedere speler kruipt in de huid van een bijbels personage en beleeft het verhaal vanuit die rol. Het verhaal wordt in hoofdlijnen gevolgd, maar de invulling

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

van details gebeurt vanuit je eigen gevoel, emotie en impuls. We sluiten af met een korte reflectie. Wat vond je ervan?

 ‘ Je gaat het voelen,

beleven en proeven’ 

Hoe beleefde jij de persoon die je speelde? Voorkennis is niet nodig. Misschien een beetje durf! Je gaat het voelen, beleven en proeven met al je zintuigen’, zo valt te lezen op hun website.

Aan het werk in de kerk Als je gaat optellen wat er allemaal binnen een plaatselijke kerk gebeurt, ben je niet zomaar klaar. Maar wat doen al die mensen precies? De NGK van Enschede laat hen aan het woord in de komende nummers van hun kerkblad Tot Uw Dienst. ‘Samen zijn we kerk en doen we het werk omdat Jezus zelf het ons heeft gevraagd. Het is belangrijk dat de kerk er is en blijft, het werk geeft bovendien heel veel voldoening en betekenis aan je leven’. In de eerste aflevering aandacht voor de ouderlingen en de pastorale bezoekers. Een van hen: ‘Werk in de kerk is geen kunstje dat je moet leren, maar een zaak van gewoon doen. Met jouw talenten samen met anderen in deze tijd de weg zoeken en wijzen van Christus, dat is naar Gods wil leidinggeven aan de gemeente. Het kan op tal van manieren, door naar de ander te luisteren, te analyseren, te motiveren, pastorale bezoeken, jeugdwerk, Bijbelstudies, enz.’ In volgende

nummers komen anderen aan het woord: van leden die de kerk schoonmaken tot de diakenen en wie actief is in het jeugdwerk. Ze hopen in Enschede dat mensen daardoor een beter beeld krijgen van de diverse taken en zich aanmelden om iets binnen de gemeente te gaan doen.

 ‘ Werk in de kerk is geen

kunstje dat je moet leren’ 

En verder > De jongerensoos De GKv Assen-Marsdijk organiseerde op 16 augustus een speciale bijeenkomst voor jongeren: ‘We willen God aanbidden in deze gekke tijd en Hem om een zegen vragen over het nieuwe schooljaar’. De organisatie was laagdrempelig: ieder neemt zijn eigen drinken en snacks mee. Na afloop kon je bij elkaar blijven en de band verzoeknummers opgeven. > Nog maar net had premier Rutte bekend gemaakt dat je met maximaal zes mensen in een huiskamer kunt zitten, of de kerken van Dalfsen hadden

hun manier om de mensen toch elkaar te laten ontmoeten al aangepast: in het kader van Connect na de kerkdienst komen er meer gastadressen. > De NGK Nijmegen zocht de afgelopen maanden de buitenlucht op met Church@thepark. Gemeenteleden en nieuwkomers werden via Facebook uitgenodigd om zondags aan het eind van de morgen naar het Goffertpark te komen voor een viering, een picknick en sport en spel. Via GPScoördinaten werden de bezoekers naar de juiste plek in het park gedirigeerd.

 STIMULANS

TEKST DEBBIE DEN BOER

Lees-, kijken luistertips VOOR GELOOFS- EN GEMEENTEOPBOUW

Dit doet God! God doet van alles in ons leven, maar toch zijn we ons er vaak niet van bewust. Soms is het zo gewoon geworden, dat we missen wat God doet. Daarom gaat Klaas Quist in de podcast Dit doet God! op zoek naar verhalen over wat God onder ons doet. Met de verhalen en ontmoetingen wil Quist zijn luisteraars inspireren en stimuleren om zelf hun leven te delen en elkaar te vertellen wat God doet. Op het moment van schrijven zijn er dertien afleveringen van gemiddeld dertig minuten te beluisteren via de website van het Kerkenraden Steunpunt, verschillende podcast-

apps en YouTube. De te beluisteren afleveringen zijn heel divers: van spontane ontmoetingen tijdens een gemeentezondag in Heerenveen tot een interview met dominee Jan Mudde over de rap die hij schreef over de coronacrisis. Kijk voor meer informatie op www.ditdoetgod.nl

Denkstof

Patronen in de Bijbel

Waarom leef ik? Moet ik vegetariër worden? Waarom beschermt God ons niet tegen het geweld in de wereld? Deze vragen van tieners waren voor EO BEAM aanleiding om een nieuwe serie Denkstof video’s te maken. De komende weken komen er negen afleveringen online en in het najaar zullen er nog meer afleveringen worden gemaakt. In elke aflevering gaat presentator Joram samen met ‘huistheoloog’ Reinier Sonneveld op zoek naar het antwoord op een prangende vraag. Ook vertellen enkele jongeren hoe zij met deze vragen omgaan in hun leven. De serie is bedoeld om tieners te helpen hun eigen mening te vormen over moeilijke thema’s en te ontdekken hoe ze als christen kunnen omgaan met lastige vragen. De organisatie Jong Protestant ontwikkelde bij iedere uitzending een avondvullend programma om met jongeren van 13-16 jaar in gesprek te gaan. Deze programma’s zijn te vinden op www.jongprotestant. protestantsekerk.nl/programma/denkstof/

Wist je dat er door de hele Bijbel heen patronen te ontdekken zijn die een extra dimensie geven aan Bijbelverhalen en verschillende Bijbelteksten met elkaar verbinden? Ruben Giessen beschrijft in zijn boek De Genesis Patronen zeven van deze Bijbelse patronen die hun oorsprong vinden in het scheppingsverhaal en zijn verweven door de verschillende Bijbelboeken. Op deze manier wordt duidelijk dat de Bijbel een unieke eenheid vormt. Het boek behandelt de volgende zeven patronen: het patroon van de eersteling; van lichaam en geest; van Goddelijke scheiding; van water naar land; van de vaste plaats; van de vaste tijd en van het zoonschap. In zijn boek neemt Giessen de lezer op ontspannen wijze en verhalend mee door deze zeven patronen, waarbij hij vertelt waar de patronen terug te vinden zijn en wat de betekenis ervan is. Daarbij bespreekt Giessen ook de vraag hoe we de Bijbelse patronen terugzien in de wereld om ons heen. Voor zijn onderzoek maakte Giessen zowel gebruik van de Bijbel als van Rabbijnse literatuur zoals de Midrash en de Mishnah. Het boek leest gemakkelijk weg en geeft je een nieuw perspectief op de Bijbel.

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

 JEUGDWERK

Wat hebben we nodig om de top te halen? Ik had ervoor getraind en het weer was perfect. Ideale omstandigheden om de Mont Ventoux te beklimmen. Maar toch vond ik het spannend. Zou ik de top halen? Iets van die spanning voel ik aan het begin van nieuw seizoen. Wat hebben we nodig om de top te halen? Elkaar echt ontmoeten en samen op weg gaan.

TEKST ANKO OUSSOREN

Ik was gewaarschuwd voor het stuk door het bos. Na een haarspeldbocht gaat de weg steil omhoog en gedurende acht kilometer is het stijgingspercentage negen à tien procent. Het was warm, het zweet gutste van mijn lijf, het was pittig en terwijl ik aan het fietsen was realiseerde ik mij dat ik een verkeerde cassette had. Niet echt handig, maar ik bleef rustig in- en uitademen en doortrappen. Wat mij in het bos triggerde, waren de enorme overvolle prullenbakken langs de weg en dat ik de top van de berg niet kon zien. Ik wist waarnaar ik onderweg was, maar de top was niet zichtbaar en ik zag veel renners ploeteren. Ik moest aan die acht kilometer in het bos denken bij het thema van deze OnderWeg. Hoe de kerk er in 2030 uitziet? Mijn verlangen is dat we nadenken over hoe wij het geloofsleven van jongeren kunnen versterken (inademen) en hoe zij hun plek in de maatschappij kunnen innemen (uitademen). Veel jeugdwerk ligt al meer dan een half jaar stil en corona heeft de jongeren in de kerk veranderd. Ik merk dat ik het spannend

vind, ook al ben ik meer dan twintig jaar actief in het jeugdwerk. Iedere keer zie ik weer die grote, volle prullenbakken. Voor de coronacrisis konden we ons druk maken om jongeren die niet naar activiteiten of kerkdienst kwamen, maar al die activiteiten liggen in de prullenbakken langs de weg. Het coronabos lijkt verstikkend te werken en de top is uit het zicht verdwenen. Wat hebben we nodig om de top te halen? Ik dacht terug aan een ontmoeting twee dagen eerder tijdens het beklimmen van Col de Meyrand. Daar kwam ik vijf kilometer voor de top een monnik tegen. Hij vertelde dat hij als jongere het geloof was kwijtgeraakt, maar weer was gevonden. Al pratend fietste we naar boven en het fietsen ging eigenlijk vanzelf. Boven op de berg in een kerkje hebben we samen het Onze Vader gebeden. Wat hebben we nodig om de top te halen? Ontmoetingen waarin we ruimte krijgen om onze levens te delen. We zijn gemaakt om in verbinding te leven en wat kunnen we dan veel leren van de verhalen van anderen. Welke hulpmiddelen daarbij passen? Welke vormen daarvoor in de prullenbak moeten? Ik wil je uitdagen om daar in je eigen gemeente mee aan de slag te gaan. Dat vind ik het waardevolle van Kerk2030. Uiteindelijk gaat het niet zo zeer om de vorm, maar waar we naartoe op weg zijn. ANKO OUSSOREN IS ADVISEUR BIJ HET PRAKTIJKCENTRUM VAN DE GKV

> De rubriek Jeugdwerk heeft een uitgebreide online versie. Dit online deel biedt extra verdieping, bronnen en adviezen om praktisch met het thema aan de slag te gaan. Ga naar www.onderwegonline.nl/jeugdwerk-OW616

Getuigen in crisistijd In een crisis blijkt altijd weer dat de zwakkeren het hardst worden getroffen. Je ziet het ook bij de corona-uitbraak wereldwijd: degenen die het toch al moeilijk hadden worden extra geraakt en lijden het meest. Dat is wat er ook speelt in Nehemia 5.

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

 EYEOPENER

Wat u doet, is niet goed. Heb toch, bij alles wat u doet, ontzag voor onze God, anders haalt u zich de hoon van de vijandelijke volken op de hals! Nehemia 5:9

Het is ook daar crisistijd. Een ramp van ongekende omvang had Israël getroffen: Jeruzalem was verwoest, de tempel lag in puin, de bevolking was gedeporteerd naar Babel. Inmiddels had de Perzische koning Cyrus Babel veroverd en het Joodse volk toestemming gegeven terug te gaan naar hun land en Jeruzalem en de tempel weer op te bouwen. Dat was een wonder van Gods genade en zo werd dat ook beleefd: als een bevrijding die deed denken aan die eerdere bevrijding uit Egypte, zo groot en bijzonder. Alleen, daarmee was de crisis niet voorbij. De teruggekeerde ballingen worstelden met economische tegenslag, het hele land moest opnieuw opgebouwd worden en er was gevaar van omringende volken.

werden niet alleen materiële goederen gebruikt als onderpand, maar moesten mensen hun kinderen als slaven verkopen. Grote machteloosheid was het gevolg (5:5, vergelijk Spreuken 22:7). Als Nehemia ervan hoort, raakt het hem en wordt hij boos. Sterker nog: hij wordt woedend (5:6). Misschien is het te vergelijken met wat je bij veel profeten ziet: dat ze in de emoties die zij zelf voelen en uiten iets van de emoties van God weerspiegelen. Nehemia’s boosheid over het onrecht is een weerkaatsing van Gods woede. Eigenlijk had je zo’n reactie al aan kunnen zien komen als je denkt aan dat woord uit vers 1, dat woord dat God Zelf in actie had laten komen om zijn volk te helpen...

Beklagen

 Misschien kunnen we

TEKST MIRANDA RENKEMA-HOFFMAN

Ik las de afgelopen weken het boek Nehemia en moest daarbij onwillekeurig ook aan ons denken. Aan onze crisis en aan de vraag hoe we als kerk verder zouden moeten in deze tijd. En ik dacht op meerdere momenten: misschien kunnen we wel van Nehemia leren hoe dat moet en kan: volk van God zijn in een tijd waarin de crisis nog niet voorbij is. Wij weten van Nehemia vooral dat hij de muren van Jeruzalem herstelde. Maar in Nehemia 5 blijkt dat Nehemia zijn volk niet alleen beschermde tegen vijanden van buiten, maar ook tegen gevaar vanwege intern onrecht. In vers 1 horen we mensen zich beklagen over hun volksgenoten. Het woord dat gebruikt wordt voor ‘beklagen’ is hetzelfde woord als in Exodus 2:23-25, waar staat dat God de jammerkreten van zijn volk in Egypte hoorde (en erop reageerde). Het is een sterk en emotioneel woord dat een roep om hulp of een schreeuw van pijn aangeeft en zegt hoezeer er geleden wordt. Aan het begin van Nehemia 5 wordt gezegd wat de oorzaak was: schulden, als gevolg van honger. De allerarmsten moesten lenen om in leven te blijven (5:2), anderen konden bezit verkopen of verpanden (5:3) maar de schulden niet meer afbetalen. Uiteindelijk

van Nehemia leren hoe dat moet: volk van God zijn in crisistijd 

Volk met een missie

Nehemia reageert. Op een grote vergadering roept hij de vooraanstaande burgers en bestuurders ter verantwoording. Hij wijst hen publiek terecht, laat zien wat hun politiek teweeg bracht (vers 8) en doet een beroep op hen om ‘ontzag te hebben voor God’, met het oog op de toekijkende wereld (5:9). Want dát is de motivatie van Nehemia voor zijn oproep tot omkeer! Niet: ‘anders haalt u zich de toorn van God op de hals’ - wat ongetwijfeld waar was -, maar: ‘anders haalt u zich de hoon van de vijandelijke volken op de hals.’ Waarom was dat dan zo erg? De teruggekeerde ballingen waren deel van dat volk dat God had uitgekozen, waarmee Hij een verbond had gesloten en door wie Hij ook alle andere volken

 23

 EYEOPENER

 W ij hebben vandaag geen andere opdracht dan Israël toen  wilde zegenen. Het was een volk met een missie. God had het volk bevrijd, eerst uit Egypte, nu uit de ballingschap en het zijn genade bewezen. Hij had het laten zien hoe Hij zelf is: bevrijdend, machtig, goed, trouw. Hoe zouden de volken daarvan iets moeten horen en zien? Door de manier waarop Gods volk leefde en weerspiegelde hoe Hij was. Dat was vanaf het begin de bedoeling (vergelijk Deuteronomium 4:6-8). Die bedoeling laat God niet los.

Compassie

Hij laat die bedoeling ook niet los in de tijd na de ballingschap. Ondanks alle mislukkingen van Israël om te lijken op God, houdt Hij vast aan zijn oorspronkelijke plan en roept zijn volk daarnaar terug. Door mensen als Nehemia die wijzen op Gods wet. Want dat is wat Nehemia doet in dat eerste stukje van vers 9: ‘heb toch ontzag voor onze God’. Dat is een rechtstreekse verwijzing naar Leviticus 25, een hoofdstuk over lenen en schuld, maar vooral over compassie met hen die hulp nodig hebben. Wat de rijke Israëlieten gedaan hadden, was misschien niet eens in tegenspraak met de letter van de wet (het was in de wet toegestaan om te lenen tegen onderpand en zelfs om slaven te hebben), maar het ging wel in tegen de geest van de wet: onder die omstandigheden was zelfs het wachten op een jubeljaar niet verantwoord en de wet stond vol

Om verder te lezen/denken: • Lees Psalm 145 en 146; wat zeggen die psalmen over hoe God is? • Naast Leviticus 25 vormt ook Exodus 22 een bron voor Nehemia’s reactie. Als je Exodus 22:24-26 leest, zie je dan hoe twee elementen uit die verzen terugkomen in de maatregelen die Nehemia neemt? En wat de onderliggende ‘regel’ is die recht gedaan moet worden? • Nehemia laat de rijken barmhartigheid bewijzen ten opzichte van de armen (5:11) en hun antwoord is positief: ze zullen de bezittingen teruggeven en niets vorderen. Alle aanwezigen antwoorden met ‘amen’, ze loven de HEER en komen hun belofte na (5:13). Zou dat ook onze reactie zijn geweest? • In het vervolg van het boek Nehemia blijkt dat, ondanks goede intenties, de teruggekeerde ballingen het toch niet kunnen waarmaken: leven tot getuigenis voor de volken. Wat vind je in dat verband van de lijn naar Jesaja 11:2-4 (let op de zwakken, de armen en het ontzag voor de HEER)?

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

aanmoedigingen om armen te helpen in plaats van van hen te profiteren - dát is ‘ontzag hebben voor God’ (Leviticus 25:17, 36, 43). Door zo te leven zou Israël Gods licht mogen verspreiden onder de volken om hen heen.

Anders zijn

God laat zijn bedoeling ook niet los in onze tijd. Wij hebben vandaag geen andere opdracht dan Israël toen. Wij kennen onze Bevrijder, wij weten hoe onze God is: genadig en vol ontferming, goed en trouw. Wij zijn door Hem tot zijn volk gemaakt en we zijn geroepen zijn licht te verspreiden. Juist in een tijd van crisis komt het erop aan dat wij anders zijn en anders doen dan de wereld om ons heen. Dat we niet allereerst vechten voor herstel van eigen geluk en voorspoed, maar dat we omkijken naar wie achterblijft, zorgen voor wie niet zelf kan opkrabbelen, recht doen en opkomen voor gerechtigheid. Dan wijzen we naar de God die we kennen.

 J uist nu komt het erop aan dat wij anders zijn dan de wereld om ons heen 

Nehemia gaf concrete aanwijzingen voor wat er moest veranderen en hij gaf zelf het goede voorbeeld in hoe hij leefde. Het slot van Nehemia 5 laat zien hoe hij in zijn leven iets weerspiegelde van hoe God is: gul, gevend, zorgend. Hij deed dat, zegt hij zelf, ‘uit ontzag voor God’ (5:15). Wij hebben met Israël mee leren ontdekken wie God is. Wij weten nog meer dan Nehemia hoe ver God in zijn liefde en ontferming gegaan is. En ook dat al ons falen om Hem te weerspiegelen opgenomen is in het verzoenende offer van de Here Jezus en het vernieuwende werk van de heilige Geest. Wij hebben méér dan reden om ontzag voor Hem te hebben en Hem dankbaar te volgen. Dat betekent heel concreet in een tijd van crisis: niet de grootste zorgen hebben om ons eigen welbevinden, persoonlijk of als kerken, maar vooral letten op waar de Here op let en op waar zijn zorg naar uitgaat. Zodat de wereld geen reden heeft tot hoon, maar tot lof en aangetrokken wordt tot zijn licht. MIRANDA RENKEMA-HOFFMAN IS THEOLOOG

Aangenomen naar GKv Leek: T. Waalewijn (GKv Lutten); CGKv Sneek: G. Bruinsma (GKv SiegerswoudeFrieschepalen); GKv Putten (50%): B. Bloemendal (voortgezette Gereformeerde Kerk FrieschepalenSiegerswoude), onder voorbehoud van besluit GKv-synode over de beroepbaarheid van vGKN-predikanten; GKv ’s-Hertogenbosch: kandidaat I. Poortinga (Kampen).

De kerkenraad van de NGK in Hoorn deelt u mee dat er op 20 september een afscheidsdienst wordt gehouden t.g.v. het emeritaat van ds. Klaas Huizinga. We zijn dankbaar dat hij de afgelopen negen jaar onze kerk mocht dienen.

Verbonden aan NGK Wageningen: D. Lagewaard (NGK Veenendaal); aan NGK Schiedam: kandidaat J.A.E. Dekker – de Groot (Schiedam); NGK Culemborg: kandidaat A.E. Lorein (Kampen); aan GKv Barneveld-Voorthuizen: W.M. Blijdorp (GKv Brunssum-Treebeek). Afscheid wegens emeritaat: van NGK Amersfoort-Noord F. Gerkema, die de volgende NGK-gemeenten diende: Bilthoven (1988), Groningen (1992) en Amersfoort-Noord (2000); van GKv Enumatil T. Dijkema, die de volgende GKv-gemeenten diende: Twijzel en KollumerzwaagZwaagwesteinde (1979), Zutphen (1984), ‘s-Hertogenbosch (1991), Zoetermeer (1998) en Enumatil (2011); van NGK Hoorn K.D. Huizinga, die de volgende NGK-gemeenten diende: Hardinxveld-Giessendam (2002) en Hoorn (2011).

Vanwege de RIVM richtlijnen zal de dienst in klein verband worden gehouden. U kunt echter via livestream de dienst volgen vanaf 10.30 uur, op onze website ngkhoorn.nl. Mocht u een groet willen sturen per post of mail, dan kan dat op het volgende adres: Scriba NGK Hoorn; Inlaagdijk 57; 1689 WC Zwaag; scriba.ngk.hoorn@gmail.com. Gelovend dat de Heer van de kerk zijn Koninkrijk blijft bouwen, Bert Stam – voorzitter Esther van Rijs – scriba

ADVERTENTIES

Ontvang gratis onze nieuwsbrief met nieuws, opinies en interviews! L EN HOOPVO END INSPIRER

onderwegonline.nl/nieuwsbrief

GlobalRize geeft kerken software en cursussen cadeau evangelisatie en toerusting NIEUW EN GR ATIS ZENDING VIA INTERNET

KerkDigitaal erkDigitaal

Geschikt voor: vereniging, kring, catechisatie en Bijbelstudie.

globalrize.nl/kerkdigitaal globalrize.nl/ 25

TEKST WILFRED HERMANS BEELD SAHIL AAMIR FOTOGRAFIE

‘Al die grote verhalen, ik heb er niks meer mee’

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

 ONTMOETING Jarenlang werkte Piet Mars hard om AFAS Software tot grote hoogten te stuwen. Met nog meer hartstocht probeert hij nu de wereld een beetje eerlijker te maken. ‘God heeft bij me

aangeklopt: Piet, wat ga je nu doen met je bezit?’

iet Mars – getrouwd, vier kinderen, tien kleinkinderen – zal veelvuldig het woordje ‘gewoon’ bezigen. Niettemin is het fonkelnieuwe AFASgebouw, de blikvanger van Leusden, waar zijn huidige werkkamer op uitkijkt, bepaald niet gewoon te noemen. Na het interview vertelt hij graag over de ambities van het nieuwe complex dat na de zomer opent. Piet zal vermoedelijk twee opvallende schilderijen uit zijn werkkamer meeverhuizen. Het ene schilderij, met bloemen en een piano, staat voor werkplezier. Het belangrijkste wat er is, zegt de medeoprichter van miljoenenbedrijf AFAS. ‘De buldog op dat andere schilderij staat voor het lef om ergens je tanden in te zetten, beslissingen te nemen. Daar ontkom je niet aan in een bedrijf met vijfhonderd man.’

Anders werken

Ondernemen voor het geld maakt je egoïstisch, begint Piet. ‘Je moet meerwaarde creëren. Zo heeft God het bedoeld: als je deelt van je energie, je visie, wie je bent, dan kun je vermenigvuldigen. Pas dan krijgt je werk er een enorme dimensie bij. Mijn overtuiging is altijd geweest dat AFAS niet bestaat om de beste software te maken, maar om mensen anders te laten werken, met hart en ziel. In seculiere kringen zeg ik altijd dat ik christen ben en daarom doe wat ik doe, maar dat betekent niet dat mijn ongelovige collega’s het minder zouden doen. Wel heeft mijn christelijke achtergrond sommige keuzes van AFAS beïnvloed. We doen wereldwijd veel projecten met de AFAS Foundation op het gebied van onderwijs, gezondheidszorg en samenleving. Als familie runnen we ook een dergelijke stichting. Waarom? Als God je werk zegent, moet je dat inzetten in zijn koninkrijk, niet een nog groter huis bouwen of een nog grotere auto kopen.’

Zien mensen desondanks aan u dat u een geslaagd zakenman bent? ‘Ik loop er niet mee te koop. Ik rijd al jaren een grote auto en woon al jaren in een groot huis.’

Wat voor auto rijdt u?

‘Een Mercedes S450. Ik rijd al twintig jaar een S.’

Het gaat financieel ook al twintig jaar goed.

‘Ja, zeker de afgelopen jaren ging het hard, maar daar zijn we niet anders door gaan leven.’

Uw ouders hadden een Nigeriaanse illegale vluchteling in huis. Zou u zoiets ook kunnen doen?

‘Ik weet niet of die manier bij mij past. Mijn moeder had een groot hart. Ik ben vooral van de oplossingen, een huis of paspoort regelen – heb ik ook weleens gedaan – of iemand geld geven om te overleven. Mijn privédomein is mijn domein; dat klinkt hard, maar ik heb een druk leven.’

Wat is de belangrijkste levensles van uw ouders?

‘Eenvoudig geloven. Eerlijk zijn. Geen geloof van grote woorden, maar trouw zijn aan wat God van je vraagt. Tot het laatste moment was dat hun credo. Wij proberen dat door te geven aan de kinderen en kleinkinderen.’

 ‘Eigenlijk heb ik altijd al moeite met gezag gehad’



Bent u altijd ondernemend geweest?

‘De omstandigheden hebben mij ondernemer gemaakt. Ik heb vijftien jaar onder een baas gewerkt, de laatste periode als bedrijfseconoom bij Schuitema. Vooral de laatste jaren begon dat te knellen. Ik ontwikkelde een uitgesproken mening over hoe je je doelen kunt bereiken en kreeg steeds vaker te maken met incompetente managers en directeuren. Eigenlijk heb ik altijd al moeite met gezag gehad: je moet autoriteit niet afdwingen, maar verdienen door dienend leiderschap. Leiders krijgen al gauw narcistische trekjes, ze willen zichzelf promoten. Maar bij AFAS zijn schoonmakers ook superbelangrijk. Ze delen overal in mee, krijgen een goed salaris. Wie ons bedrijf fantastisch schoonmaakt, is van grote betekenis voor onze klanten. Daar moet je ze credits voor geven.’

Strijdbijlen begraven

Piet groeide op in de GKv en verliet het kerkgenootschap nooit. ‘Ik was toen nog relatief jong, maar van de periode erna herinner ik me de overdreven nadruk op: wíj zijn het. Terwijl ik al gauw ontdekte dat



 ONTMOETING

je zélf voor Christus moet kiezen, dat kan een ander niet voor je doen. Daarbij heb ik verscheidenheid in mensen juist leren waarderen. Ik werk hier fantastisch samen met atheïsten en moslims.’ Piet verlegt zijn focus steeds meer naar het werk voor zijn welzijnsstichtingen, waaronder Stichting Pharus, waarvoor hij grote reizen maakt. Het helpt hem om God aan het werk te zien. Afgelopen januari bezocht hij vier jonge kerken in Cambodja. ‘De eenvoud van het geloof; het enthousiasme voor God, hoe ze een kerk bouwen op een plek waar voor God geen plek is. Dat bouwt me op. Gezeur over welk lied we wel of niet mogen zingen gaat juist ten koste van m’n geloof; kerken die nog steeds ruzie maken, afschuwelijk. We moeten de strijdbijlen begraven en nadenken over hoe je in deze tijd relevant kerk kunt zijn, actief in de samenleving.’

Welke keuzes ga je maken?” Ik had net het boek Het gat in ons evangelie gelezen, over geefgedrag, en daardoor kwam die vraag op me af: wat ga je zelf doen? Ik hou niet van grote woorden, maar dit was wel een kantelpunt. In het boek staat bijvoorbeeld dat als alle christenen hun tienden zouden geven, je een heel ander geluid zou kunnen laten horen. Je wordt op zo’n weg geleid en maakt vervolgens keuzes. We zijn met de kinderen gaan praten en hebben besloten Stichting Pharus op te zetten. Je als gezin inzetten voor zo’n stichting werkt bovendien samenbindend.’

Drukkende verantwoordelijkheid

je bij elke hulpvraag een afweging maken’ 

De vraag ‘wat ga je nu doen?’ lijkt sinds dat eerste moment steeds als een boemerang naar Piet terug te keren met vergelijkbare urgentie. Het vele reizen draagt hier ongetwijfeld aan bij. ‘Diny Verbruggen kwam naar me toe en zei: “Piet, ik heb in Cambodja duizenden weeskinderen opgevangen, maar zonder grote donor loop ik te grote risico’s.” Kijk, als je geen geld hebt, heb je een excuus om niks te geven. Maar als je wel geld hebt, moet je bij elke hulpvraag een afweging maken. Dat is een verantwoordelijkheid. En dan gaat het niet om mensen met tienduizend euro op de bank, ik heb het over vermogende mensen.’

U bent 41 jaar getrouwd. Wat is het geheim van een goed huwelijk?

Ondertussen kan Piet niet altijd en overal helpen, en ook dat drukt soms op hem. ‘Ik heb veel ellende gezien. Dat heeft God op m’n pad gebracht, maar dat maakt me

 ’Als je geld hebt, moet

‘Ik heb een gewoon huis-tuin-en-keukenhuwelijk. Gewoon, gewoon, gewoon, daar heb je geen grote boten of auto’s voor nodig. We proberen elkaar niet te veranderen, maar van elkaar te leren en elkaar te respecteren. We zijn anders, maar ruzie hebben we nooit. Natuurlijk zijn er kleine dingetjes waar we ons wel eens aan ergeren.’

Waar ergert uw vrouw zich aan bij u?

‘Toch wel aan mijn enorme gedrevenheid, dat ik altijd maar doorga. “Pas toch op jezelf”, zegt ze dan. Desondanks geeft ze me de ruimte, bijvoorbeeld om reizen te maken, naar Cambodja, Uganda, Ethiopië. Heerlijk dat ik die ruimte krijg.’

U praat niet graag over geld, maar ik ben oprecht benieuwd: stapt iemand met veel geld anders uit bed dan iemand die arm is? Maakt geld gelukkig?

‘Absoluut niet. Weet je: ik ben in een heel gewoon gezin opgegroeid. Mijn vader had geen auto, we maakten geen verre reizen. Tijdens mijn eerste baantje verdiende ik 280 gulden per maand. Rijkdom overkomt je, het geeft je mogelijkheden, maar ook verantwoordelijkheden, en die drukken weleens zwaar. Toen ik een jaar of 55 was, klopte God bij me aan: “Piet, wat ga je nu doen met je bezit?

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

weleens verdrietig. De tegenstellingen in de wereld zijn zo groot dat ik me soms afvraag: hoe kan ik hier nu van betekenis zijn, kan ik hier iets aan doen?’

 ‘Piet, wat ga je nu doen met je bezit?’  Zo te zien hebt u een concrete situatie voor ogen. ‘Ja. Ik was in Cambodja toen daar aids om zich heen greep. We bezochten een gezin, de moeder terminaal, de kinderen zouden ook gaan sterven. Toen we terugliepen, moest ik janken en was ik heel boos op God. Waarom doe Je dit nou?! Wat ben Je voor rare God? ’s Avonds in het hotel spraken we hierover. Iemand zei: “Piet, jij geeft God de schuld, maar misschien denkt God wel: Ik zal die rijke man uit Nederland eens laten zien hoe de wereld echt in elkaar zit zodat hij z’n verantwoordelijkheid kan nemen.” Dat betekende een ommekeer. We besloten al die kinderen middels een project voor onze rekening te nemen. Niettemin drukt zoiets wel op je, ik vergeet het nooit.’

Geeft zo’n daad het leed een andere dimensie?

‘Dat is dubbel. We hebben bijvoorbeeld een ziekenhuis in Zuid-Sudan gebouwd. Enerzijds weet ik zeker dat hierdoor mensen worden gered, anderzijds blijft het een worsteling: kan dit ziekenhuis op eigen benen komen te staan, zichzelf draaiende houden? Daar praten we als gezin veel over.’

Wie is God voor u?

‘Toch mijn trouwe Vader die voor me zorgt en bij wie ik m’n verhaal kwijt kan.’

Is het moeilijk je afhankelijk van Hem te weten als het je voor de wind gaat?

‘Nee. Zorg maar dat je voldoende ziet, dat maakt je klein. Je klein maken, dan maak je Hem groot – dat heb ik van onze predikant geleerd. Al die grote verhalen, ik heb er niks meer mee. Echt niet.’

Hebt u een voorstelling van hoe de hemel zal zijn?

‘Nee. Wel hoop ik dat we wat te doen krijgen. En dat ik veel mensen ontmoet die zullen zeggen: wat hebben we samen mooie dingen gedaan, zullen we hier nog een tandje bijzetten? Niet om nood te lenigen, maar om samen vreugde en blijdschap delen.’ WILFRED HERMANS IS TEKSTSCHRIJVER EN JOURNALIST

Leesbare brieven

e tijd dat christenen herkenbaar waren door hun kledingstijl, WWJD-armbandjes of ichthusstickers is grotendeels voorbij. Dat is misschien niet zo erg, omdat die huisstijl niet altijd spoorde met de woorden en daden van de dragers. Paulus zegt dat we ook zonder die symbolen een brief van Christus zijn, voor iedereen te zien en te lezen (2 Korintiërs 3:2-3). Missionair zijn is gelezen of herkend worden als iemand die Jezus navolgt. Dat is geen show, geen eenrichtingsverkeer, dat zou geen reflectie van Jezus’ levensstijl zijn. Hij was altijd in contact met anderen, gedreven door liefde, nederigheid en dienstbaarheid. In dit wederkerige proces is het nodig de mensen om je heen te kunnen ‘lezen’ om te weten hoe je hen kunt bereiken. En dat vind ik in dit coronatijdperk eerlijk gezegd erg moeilijk.

 M isschien moeten we toch

maar weer WWJD-armbandjes uitdelen 

De noodzakelijke afstand dempt onze zintuigen en voor we het weten onze harten. We verstaan de ander moeilijker en aanraken mag helemaal niet meer. Dat we minder van elkaar zien heeft niet alleen te maken met de maskers die we moeten dragen. Al vind ik het lastig om gezichtsuitdrukkingen te raden als je alleen iemands ogen ziet. Die ramen tot de ziel zijn toch vaker beslagen dan we dachten. Zeker wanneer het over corona gaat. Ik kan moeilijk inschatten hoe mensen zich tot de huidige pandemie verhouden. De een ervaart het als een welkome pauze of zelfs een zegen, de volgende als een straf of minimaal een lastige storing van ons comfortabele leven. Het helpt als ik begrijp hoe iemand erin staat, maar mijn mensenkennis schiet vaak tekort. Zeker omdat door corona het contact met veel mensen minder intensief is. Zelfs online neemt het af vanwege digitale oververmoeidheid. Ook in de kerk kom ik niet veel mensen tegen vanwege beperkte toegang en een verbod op koffiedrinken. Paulus schrijft dat de gemeente een leesbare brief is, maar hoe maakt de gemeente dat waar in haar afgepastheid? Misschien moeten we toch maar weer WWJD-armbandjes uitdelen zodat we ons dagelijks afvragen hoe Jezus zich liet lezen, omringd door zieke, bange, kritische, overmoedige en al die andere mensen.

ELINE DE BOO IS SCHRIJFSTER MET EEN MISSIONAIRE ROEPING

 OPINIE

Improviseren in de Geest van de Bijbel Veel mensen zien de Bijbel als een boek met voorschriften, regels en dogma’s. Bijvoorbeeld: kijk wat de Bijbel zegt over vlees eten en pas het toe. Als de Bijbel er niets over zegt, heb je dus niet zoveel aan dat boek. Maar de Bijbel is geen tijdloze handleiding met regels voor het leven, het is de neerslag van een lange heilsgeschiedenis, met verhalen, profetieën, en brieven. Hoe kan dit verhalenboek van vroeger gezaghebbend zijn voor vandaag?

egenwoordig zijn er steeds meer theologen die de Bijbel zien als een niet-afgerond dramastuk, waarbij de lezers zelf het laatste bedrijf mee vormgeven. Tom Wright was een van de eersten die met deze gedachte kwam. Volgens hem is de Bijbel een drama in vijf bedrijven. Neem nogmaals de kwestie van het eten van vlees. In onze tijd speelt die vraag tegen de achtergrond van de bio-industrie en onze ecologische voetafdruk. In de Bijbel werd het decor gevormd door spijswetten (in Romeinen) en het offervlees dat te koop was bij tempels (1 Korintiërs). Helpt Wright ons bij de zoektocht naar een antwoord op onze actuele vragen?

Onderscheiden

In onze traditie waren we al gewend om de Bijbel heilshistorisch te lezen. J. Douma liet zien dat de Bijbel op vier verschillende manieren normatief is: als duidelijke gids, als waarschuwende wachter, als richtingwijzer, of door leerzame voorbeelden. Hoewel de Bijbel geen direct toepasbaar voorschrift over vlees eten bevat, kunnen we wel onderscheiden ‘in het licht van de Bijbel’. Bij Wright vinden we vergelijkbare aspecten: de Bijbel vertelt Gods verhaal (heilsgeschiedenis); de normativiteit van de Bijbel bestaat niet in tijdloze regels; en we moeten leren onderscheiden waarop het aankomt. TEKST HANS BURGER

Hoe God werkt

Maar eerst verlegt Wright de aandacht van de Bijbel naar God. Belangrijker dan de vraag naar het gezag van de Bijbel is de vraag: hoe oefent God zelf zijn reddende en heilzame gezag uit over de schepping en over ons leven? Dat lezen we in de Bijbel. Het gaat God om de komst van zijn rijk, om het herstel van de kosmos en om onze vernieuwing, zodat wij met Hem kunnen meewerken aan

OnderWeg #16 > Jaargang 6 > 5 september 2020

een nieuwe wereld. Verder vraagt Wright aandacht voor de heilsgeschiedenis of, in meer eigentijdse termen, voor het grote verhaal van God met deze wereld. Wij staan niet tegenover de Bijbel, maar ons verhaal maakt deel uit van Gods grote verhaal; wij zijn op weg naar Gods verloste wereld. Als je inziet dat je deel uitmaakt van Gods verhaal, kun je ook gaan begrijpen hoe Bijbelse verhalen gezaghebbend zijn.

 H oe kan een verhalenboek van lang geleden vandaag gezaghebbend zijn? 

Vijfde bedrijf

Om te laten zien hoe oude verhalen vandaag normatief kunnen zijn, gebruikt Wright het beeld van een Shakespeare-drama. In Wrights woorden: ‘Stel, er bestaat een toneelstuk van Shakespeare, waarvan het vijfde bedrijf grotendeels verloren is gegaan. Laten we ervan uitgaan dat de eerste vier bedrijven zo’n opmerkelijke rijkdom bevatten in het typeren van mensen, zo’n opwindende plot, dat iedereen het erover eens is dat dit toneelstuk op de bühne gebracht moet worden. Niettemin voelt het toch niet gepast om definitief een vijfde bedrijf te schrijven: dat zou het toneelstuk in één vorm bevriezen, en Shakespeare verantwoordelijk maken voor een werk dat toch niet van hemzelf is. Daarom lijkt het beter om een sleutelrol te geven aan goed toegeruste, sensitieve en ervaren Shakespeare-acteurs. Zij moeten zich onderdompelen in de eerste vier bedrijven, in de taal en cultuur van Shakespeare

en zijn tijd, en aan hen moet dan gevraagd worden om voor zichzelf een vijfde bedrijf uit te werken.’ Voor die acteurs zijn de eerste vier bedrijven gezaghebbend. Hun improvisatie moet aansluiten bij thema’s en verhaallijnen uit de eerdere bedrijven, om echt in de geest van Shakespeare het drama te voltooien. Zo wordt duidelijk hoe het verhaal van de Bijbel gezaghebbend is. Er zijn vijf bedrijven: de schepping (1), de val (2), Israël (3), Jezus (4), en het incomplete bedrijf van de kerk (5). Hoe dat bedrijf afloopt wanneer Jezus terugkomt, is in hoofdlijnen duidelijk, maar in de tussentijd is veel open. Denk aan de meningsverschillen in Paulus’ tijd rond het eten van vlees. Maar ook aan het verschil tussen onze vragen rond vlees eten en de vragen van Paulus’ lezers in Rome en Korinthe. Daarom komt het aan op improviseren.

 L eren denken als christen, dat is hard werken  Improviseren

Improviseren gebeurt in het licht van de eerdere bedrijven, waarvan het vierde beslissend is: Jezus Christus is gestorven en opgestaan. In hem delen wij als kerk van het vijfde bedrijf, wanneer wij als acteurs verder spelen. Creatief, vrij en verantwoordelijk improviseren christenen als onderdeel van Gods grote verhaal. Cruciaal is wat iemand maakt tot een goede improvisator. In termen van het voorbeeld: om goed te improviseren, moeten de acteurs doordrenkt zijn van Shakespeare en zijn cultuur, en zeker van de eerste vier bedrijven. Zo is er een goede,

christelijke (Bijbelse) vorming nodig om improvisator te zijn. En dat is precies waarvoor God de Bijbel gebruikt. God oefent zijn heilzame gezag over ons uit door de Bijbel. Hij wil ons door de heilige Geest vormen tot mensen die steeds meer gelijkvormig worden aan Christus. Dat kan niet zonder de vernieuwing van ons denken, belangrijk in Wrights boek Goed leven. Anders denken is anders doen. Leren denken als christen, dat is hard werken: oude verkeerde denkpatronen onderkennen en vanuit de gezindheid van Christus leren denken, interpreteren, kijken. Goede Bijbelse vorming is dus nodig om, dienstbaar aan God, een voor hem bruikbare improvisator te zijn.

Vorming

Wrights model vraagt aandacht voor de God van het grote verhaal van de Bijbel die bezig is ons mensen gelijkvormig te maken aan Christus en in zijn rijk te brengen, voor onze eigen heilshistorische context die bepaald wordt door Jezus Christus, voor het belang van goede christelijke vorming in het licht van het Bijbelse verhaal en van het werk van de heilige Geest en voor de noodzaak van onderscheidingsvermogen en creativiteit. Nadenken over vlees eten is dus meer dan zoeken naar losse Bijbelteksten. Het betekent: de lijn zoeken van Gods verhaal met zijn schepping zodat je die kunt voortzetten. Als onderdeel van dat verhaal komen wij ook zelf in beeld. God oefent zijn gezag uit over ons leven door zijn Woord en door de leiding van zijn Geest en wil ons samen, al Bijbellezend, vormen naar het beeld van Christus. Zo voorgesorteerd kunnen we dan vandaag, al improviserend, onderscheiden waarop het aankomt. En beslissen of we vlees willen eten of niet. HANS BURGER IS UNIVERSITAIR HOOFDDOCENT SYSTEMATISCHE THEOLOGIE AAN DE TU KAMPEN.

ADVERTENTIES

Bekijk het eens van de andere krant. Ontdek het verschil in het Reformatorisch Dagblad.

Nu 4 weken gratis RD op zaterdag inclusief RDMagazine Ga naar rd.nl/onderweg of scan de QR-code

Adverteren in de najaarsspecial van magazine OnderWeg? OnderWeg brengt in het najaar weer een extra dikke special uit met als thema:

Onder

atie InHspOir PVOL EN D voOoIRrEREN INSP ten reisgeno

Vrij

Verschijning: D.V. 2 november 2020 Profiteer van de extra grote oplage en reserveer voor 2 oktober uw advertentieruimte! Informatie: Nico Postuma, 06-13995905, adverteren@onderwegonline.nl