God ontmoeten in kunst

NO

22

THEMA: GOD ONTMOETEN IN KUNST

Kunst hoeft niet altijd per se mooi te zijn Menno Heeres

De Geest kan ook intunen op onze frequentie

Jaap Cramer

TIE INSPIRA VOOR NOTEN REISGE

> Jaargang 5 > 7 december 2019

 VOOR JE VERDER GAAT

Waarom doe ik dit?

Waarom begon ik eraan: trainen voor een rondje trimmen van 15 kilometer in Nijmegen? Is dat geen opgeklopte ijver? Kon ik mijn tijd niet beter gebruiken?

Misschien, toch heb ik het gedaan. En ik heb er geen spijt van. In de periode ernaartoe trok ik veel intensiever dan voorheen op met een niet-gelovige kennis. We trainden samen, kregen energie, praatten ook over geloofsvragen. We werden vrienden en liepen samen de Zevenheuvelenloop. Bijzonder om te zien hoe pezige heren en enkele dames op flinke leeftijd, jaar in jaar uit, aan dit hardloopevenement meedoen. Midden tussen 20.000 hardlopers gingen ook blinde mensen de uitdaging aan en maakten deze glorieus af. Daarvoor heb je pas volharding en doorzettingsvermogen nodig!

Voor mij had deze loop wel iets van de wedloop van het geloof waar de Bijbel het over heeft. Ook daarvoor is volharding onmisbaar. Tijdens die wedloop zorgt God er (soms) voor dat Hij ook anderen in aanraking brengt met zijn aanwezigheid en liefde. Iets daarvan proefde ik toen we samen bij de finish kwamen: het was de inspanning waard.

ANNELIES SMOUTER, EINDREDACTEUR VAN ONDERWEG

2

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

 INTRODUCTIE THEMA

Weer advent…

H

et kerkelijk jaar is weer opnieuw begonnen. Ik merk dat ik er af en toe van moet zuchten en denk: daar gaan we weer. Weer die hele riedel van adventkerstlijdenstijdgoedevrijdagpasenpinksteren.

Weer staan we stil bij de verwachting van het licht in de wereld en vieren we de geboorte van Jezus; daarna zijn lijden, sterven, opstanding, hemelvaart en de uitstorting van de Geest. Prachtig natuurlijk en heel belangrijk om telkens opnieuw al die daden van God in Jezus te vieren.

Toch voel ik vermoeidheid; want al die mooie dingen die we zingen, horen en lezen op al die hoogtijdagen – wanneer wordt dat nu eens helemaal zichtbaar? Het kan maar niet altijd zo doorgaan. De cirkel moet een keer doorbroken worden. Dat er een jaar aanbreekt waarin we geen Kerst, Pasen of Pinksteren meer vieren, omdat wij de Heer face to face ontmoeten.

 Goede kunst verhult niet, maar onthult  Opeens realiseer ik me: daarover gaat het natuurlijk precies met advent. Advent is het verlangen naar het definitieve einde van het kerkelijk jaar. Het verlangen naar het doorbreken van de menselijke cirkel van opgaan, blinken en verzinken. Gelukkig dus dat we het kerkelijk jaar niet direct met Kerst hoeven te beginnen, maar met advent. Met ruimte en aandacht voor ervaringen van gemis. Met besef van tekort, van zonde. Daarin kan dan ook een verlangen groeien naar licht, naar een messias die ons redt.

Het is daarom ook bijzonder om in deze tijd een nummer over kunst te kunnen maken. Want goede kunst verhult niet, maar onthult. Kunst kan ons een visioen, kan ons schoonheid en verlangen tonen. Maar ook pijn, gemis, verwarring en lelijkheid maakt ze zichtbaar. Kunst laat dingen zien die we over het hoofd zien, waar we haast niet in durven geloven. Maar ook de dingen die we niet willen zien, omdat ze te pijnlijk zijn. Advent is precies dat samen: de duisternis van deze wereld en mijn eigen hart onder ogen zien en verlangen naar een licht dat in die duisternis gaat schijnen.

BRAM BEUTE, REDACTEUR VAN ONDERWEG

3

 COLOFON Redactie Bram Beute, Debbie den Boer, Jaap Cramer, Esther de Hek (hoofdredacteur), Peter Hommes, Leendert de Jong (hoofdredacteur), Pieter Kleingeld, Erik Koning (eindredacteur), Jordi Kooiman (webredacteur), Annelies Smouter (eindredacteur), Karel Smouter, Geranne Tamminga, Tineke Verhoeff (beeldredacteur thema), Rob van Houwelingen, Hans Schaeffer, Peter Strating, Hans Vel Tromp.

Redactieadres Silversteyn 10, 3621 PA Breukelen, redactie@onderwegonline.nl.

Lezersservice Voor abonnementen, adreswijzigingen, opzeggingen en bezorgklachten: SPAbonneeservice, A. van Leeuwenhoekweg 34, 2408 AN Alphen aan den Rijn, 088-1102060,

OnderWeg in braille, grootletter en audio OnderWeg is beschikbaar in passende leesvormen bij de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB).

Neem voor meer informatie contact op met de CBB: 0341-565499.

Abonnementen Jaarabonnement Papier Plus: € 58,00 (studenten € 29,00 / Europa € 96,50 / buiten Europa € 128).



administratie@onderwegonline.nl.

06 ‘GA VERDER DAN DE BEKENDE CHRISTELIJKE SYMBOLIEK’ BEELDHOUWER BRITT WIKSTRÖM WIL WERK MAKEN VOOR DE MAATSCHAPPIJ EN DAAR MIDDEN IN STAAN, MET BEELDEN DIE WARMTE EN GELIJKWAARDIGHEID UITDRAGEN.

Halfjaarabonnement Papier Plus: € 31.

Digitaal abonnement: € 40 (studenten € 20).

(Digitaal) Proefabonnement: drie maanden gratis.

Neem voor het afsluiten van een abonnement contact op met de lezersservice (zie hierboven) of vul uw aanvraag in op www.onderwegonline.nl/abonneren.

IBAN: NL89INGB0000404945 t.n.v. Gereformeerde Persvereniging OnderWeg. Bestuur Persvereniging OnderWeg Marga van Gent-Petter, Arie Liebeek, Aad Lootens, Anko Oussoren, Hillie van de Streek en Tjirk van der Ziel.

Adverteren Nico Postuma, 06-139 959 05, adverteren@onderwegonline.nl.

Zie voor de formaten, tarieven en verschijningsdata www.onderwegonline.nl/adverteren.

Vormgeving Bredewold Communicatievormgevers.

Rondweg 76, 8091 XK Wezep, 038-376 33 90, onderweg@bredewold.nl, www.bredewold.nl.

Technische realisatie en druk Zalsman B.V., Steinfurtstraat 1, 8028 PP Zwolle, Postbus 1025, 8001 BA Zwolle, 038-467 00 70. www.onderwegonline.nl www.facebook.com/onderwegonline www.twitter.com/onderwegonline www.instagram.com/magazine_onderweg

4

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

22 EYEOPENER EEN VERWACHTINGSVOLLE 100-PLUSSER

Binnenkort wordt op scholen, in huizen en in kerken weer Kerst gevierd. Vooral door veel liederen te zingen.

Dat is niet van vandaag of gisteren, zo is het ook begonnen. De mensen rond Jezus’ geboorte konden niet anders dan juichen tot God. Mensen zoals de hoogbejaarde Hanna.

30 ONTMOETING ‘IK BEN VERDRIETIG, MAAR IK GA NIET VERDRIETIG DOOR HET LEVEN’

Vorig jaar december overleed Hettie, de vrouw van Jaap Ophoff, predikant in Zwolle. Nu, een jaar later, vertelt hij over eten dat niet meer smaakte, huilbuien en worstelen met God. En over de hond, want die rouwt mee. ‘De hele roedel is uit elkaar gespat.’



 INHOUD

18 CURSUS KUNST KIJKEN VOOR ADVENT IN KUNST KUN JE IETS VAN GOD ONTDEKKEN. ER WORDEN VIJF KUNSTWERKEN GETOOND, MET EEN KORTE BESCHRIJVING DIE KAN HELPEN OM IETS VAN GOD TE ZIEN OF TE HERKENNEN.



14 KUNST ALS GEBED KUNST HEEFT IETS ONGRIJPBAARS. HET ZET JE AAN TOT DENKEN. KUNST DRUKT IETS UIT WAT NIET ZOMAAR IN WOORDEN TE VANGEN IS. IETS HOGERS. MAAR WAT IS DAT HOGERE, DAT SCHONE, DAT GODDELIJKE? HOE KAN IN KUNST IETS VAN GODS OPENBARING KLINKEN?

10 KUNST IN JE KERK KUNSTLIEFHEBBERS VERTELLEN OVER KUNSTPROJECTEN IN KERKEN IN NOORDNEDERLAND. WAT SPREEKT DE MENSEN BINNEN EN BUITEN DE KERK AAN IN DEZE PROJECTEN EN WELKE BOODSCHAP DRAGEN DEZE KUNSTWERKEN JUIST IN KERKGEBOUWEN UIT?

34 OPINIE PRESTEREN KUN JE AFLEREN

De cultuur van vandaag is vooral gericht op competenties, zelfontplooiing en carrière. Dat zijn waardevolle elementen, maar het kan lijken alsof je alleen daardoor bestaansrecht en eigenwaarde creëert. Dat is onzin, meent Pieter Cnossen, directeur van Stichting Present. Naar elkaar omzien is veel meer waard.

Cover: Remember me van Barbara de Reus-Kamma (zie pagina 19).

Stockbeelden: Pavel1964/iStock (pagina 2-3); Johan63/iStock (pagina 14-15); Wikimedia (pagina 16); Sasiistock/iStock (pagina 23 onder); EllenaZ/iStock (pagina 26).

5

 INTERVIEW

BEELDHOUWER BRITT WIKSTRÖM:

‘Ga verder dan de bekende christelijke symboliek’ Met beelden van kruizen en harten kan Britt Wikström (1948) niet zo veel. Veel beeldtaal is te achteloos gebruikt en daardoor zijn zeggingskracht kwijtgeraakt.

Wikström wil werk maken voor de maatschappij en daar midden in staan, met beelden die warmte en gelijkwaardigheid uitdragen.

H TEKST ARIE KOK

et huis van Britt Wikström is vanaf de dijk niet te zien. Ze woont op de deel van een oude boerderij, beneden het atelier, boven de woonruimte.

De hooiberg in de tuin heeft ze voorzien van glazen wanden, een ideale werkplek voor een beeldhouwer.

De tuin is een herfstige oase in de door industrie en kantoorpaleizen gedomineerde skyline van Capelle aan de IJssel. Tussen de bladeren liggen stukken berkenstam. ‘Dat was een geschenk van een bevriend hovenier,’ zegt Wikström als ze de deur opent. ‘Soms zet ik ze overeind, als wachters. Kom, ik laat je eerst mijn atelier zien. Praten doen we boven, daar is het warm.’

Strijd

We blijven staan bij het beeld dat Wikström maakte

6

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

voor in de kapel van een psychiatrische instelling.

Twee robuuste figuren omarmen elkaar stevig, houden elkaar in evenwicht. ‘Als er een loslaat, vallen ze allebei. De opdracht was iets te maken dat mensen ondersteunt bij een meditatief moment. Ik koos voor het verhaal van Jakob en de engel, omdat daar het element van strijd zo nadrukkelijk in zit. De mensen in die instelling zijn, net als wij allemaal, verwikkeld in allerlei levensproblemen. Met de ander, met zichzelf, met het verleden, met God. Toen het bronzen beeld uiteindelijk in de kapel van de instelling stond, maakte een bewoonster me duidelijk dat ze met mij naar het beeld toe wilde. Ze was ermee bezig geweest en wilde erover praten. Ik liep met haar mee naar het beeld, daar hebben we samen staan praten. Ze zei: “Dit beeld gaat over spreken en gehoord worden. Dit is liefde.” Toen ik later een medewerker over het gesprek

ik wist niets. Later ben ik gaan beseffen: God zelf is mijn veiligheid, mijn toeverlaat, niet de dogmatische kennis.’

Dialoog

‘Op mijn twaalfde wist ik al dat ik beeldhouwer wilde worden. Op school in de Verenigde Staten vond ik dat Amerikanen slordig omgingen met woorden. Dat heeft me altijd tegengestaan, want woorden zijn verbonden met betekenis. Bij beeldhouwen is het wat het is, en iedereen kijkt op zijn eigen manier, met zijn eigen achtergrond, en ontdekt voor zichzelf de betekenis. Ik weet soms zelf niet wat ik er precies ingelegd heb, een goed kunstwerk heeft meerdere lagen van betekenis.

 ‘God zelf is mijn veiligheid, niet de dogmatische kennis’ 

Jacob - angel, Britt Wikström

vertelde, was deze verbaasd. Die mevrouw sprak nooit, al jaren niet. Het was zo frappant dat ze dit toch tegen me gezegd had.’

Dogmatiek

Britt Wikström werd vlak na de oorlog geboren in Zweden, en verhuisde als kind met haar ouders naar de Verenigde Staten. Ze kwam terug naar Europa om in München aan de kunstacademie te studeren. Daar kwam ze in aanraking met het werk van Francis Schaeffer bij l’Abri in Zwitserland, waar ze ook professor Rookmaaker leerde kennen. Op zijn aangeven kwam ze naar Nederland. De eerste jaren bestudeerde ze de gereformeerde dogmatiek, van voor tot achter. ‘Ik kwam uit een pinksterkerk,

Het is zo’n spiritueel proces om een beeld te maken, dat ook ik een steeds veranderende dialoog met mijn werk heb. Als je een kunstwerk tegemoet treedt, neem daar de tijd voor. Geef het de kans om het tot je door te laten dringen. Vertrouw je reactie. Ik geef mijn werk ook liever geen titels, omdat die sturend zijn.

Exposeren doe ik eigenlijk zelden. Het liefst maak ik werk voor in de maatschappij, speciaal op plekken waar mensen minder hebben, zoals voor die instelling waar ik over vertelde. Grafmonumenten maak ik ook, waarbij ik heel anders te werk ga dan een steenhouwerij. In het gezamenlijk ontwerpproces met de nabestaanden staat betekenis voorop.’

Barmhartige Samaritaan

Wikström heeft mappen op tafel klaargelegd en al pratend bladeren we er doorheen. Ze zoekt de foto’s op van een kleurig reliëf, waarin ik Bijbelse figuren herken. ‘Een christelijke school in Wildervank was gefuseerd met een andere school, waardoor ze hun naam kwijtraakten, de naam van een docent die vanwege zijn betrokkenheid bij het verzet tijdens de oorlog gefusilleerd was. In 2010 wilden ze dit markeren met een kunstwerk waarmee hij herdacht zou worden. Het moest vanaf de straat goed te zien zijn, zodat het iets van de gemeenschap zou zijn. Ik koos ervoor het verhaal van de barmhartige Samaritaan uit te beelden. Zo plaats ik iets tegenover het wij-zijdenken van een oorlog, waarin de good guys tegenover de bad guys staan. Zij tegenover wij,

 7

 INTERVIEW

Barmhartige Samaritaan, Britt Wikström >

dat speelt weer sterker in onze tijd, en ook christenen maken zich daar schuldig aan. Wij christenen, zij moslims… Daar moeten we vanaf. Wij denken vanzelfsprekend dat we de waarheid in pacht hebben, wat een arrogantie! We mogen hopen dat we iets van de dingen begrijpen, maar als het erop aankomt weten we niets met zekerheid. Ik bepleit een veel ruimhartiger, bescheidener en spiritueler kijk op de wereld en op elkaar, dan kom je verder. Daarom koos ik dit verhaal. Wie ging de neergeslagen man helpen?

De Samaritaan, de verworpene. De rest liep aan hem voorbij. En zie je die ezel? Hij omarmt de figuren als het ware met zijn hele lijf, maakt het tot een veilige plek.’

 ‘We denken dat we de waarheid in pacht hebben, wat een arrogantie!’  Omarming

‘Omarming is een thema waar ik vaak op uitkom in mijn werk. En gelijkwaardigheid, dat is voor mij belangrijk. Deze thema’s zie je terug in de beeldtaal die ik gebruik. Gelijkwaardigheid en menselijkheid zijn de basis van antiracisme, de basis van respect, voor andersdenkenden en voor bijvoorbeeld genderfluïde mensen, die ik boeiend vind. Laten we deze mensen open en hartelijk bejegenen. We gaan ze niet veroordelen in hun zoektocht, maar ontvangen ze zoals onze eigen kinderen. De ontmoeting met een vreemde is een mogelijkheid tot groei, tot leren, tot ontdekking.

Os Guinness schreef eens dat wij moeten leren onze diepste verschillen te omarmen. Niet waar wij elkaar kunnen vinden, maar juist daar waar we elkaar dreigen kwijt te raken. Ik ben altijd zo blij als dit soort

maatschappelijke opdrachten, zoals voor de school in Wildervank, naar mij toekomen. Opdrachtgevers hebben meestal slechts een vaag idee van wat ze willen. Dat geeft mij veel ruimte om na te denken en het naar eigen idee in te vullen. Alles bij elkaar ben ik er dan een jaar of anderhalf jaar mee bezig. Het proces vraagt veel tijd. Je praat met de mensen, maakt eerste schetsen, dan ga je weer met ze praten en dan pas begin ik met het serieuze ontwerp. Materiaalkeuze volgt uit het ontwerp. Als het dan concreet wordt, komen ze kijken. Het kost tijd om iets te maken waar iedereen achter kan staan.’

Geboeid

Britt Wikström >

8

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

‘Ik kreeg ooit een opdracht van een sociale werkplaats.

Toen ik daar kwam en de mensen zag, sommigen met vervormde gezichten, was ik gelijk geboeid. Van de opdrachtgever heb ik toen geëist dat ik hen bij mijn werk mocht betrekken. Bij de presentatie waren veel van de mensen die er werken aanwezig. Ik liet ze een aantal foto’s zien die ik uit modebladen had geknipt.

Vinden jullie deze mensen mooi, vroeg ik. Zij knikten.

Hoeveel mensen heb ik laten zien, was mijn volgende vraag. Dat wisten ze niet meer. Dat komt omdat ze

Koffiepot allemaal op elkaar lijken door de make-up en de studiobelichting. Maar als zij ‘s morgens uit bed komen, zien ze er net zo uit als jullie, zei ik. Net zo mooi ook. Ik zag hoe het ze opbeurde. Ik benadrukte dat ik de reliëfs voor en over hen had gemaakt.’

Symbolen

‘Ik geloof dat kunst ons op allerlei manieren positief kan beïnvloeden, een hart onder de riem kan steken. Als je een leidinggevende positie hebt bij een bedrijf of een school, neem dan je visuele omgeving serieus. Zet daar positieve beelden neer, over het leven, over mensen.

We leven in Gods wereld, we zijn allemaal kinderen van God. Zonder je niet af door je tot je eigen symboliek te beperken. Kruizen en hartjes die achteloos gedragen en opgehangen worden zijn leeg geworden.

Denk erover na, zoek naar beelden die wel communiceren. Schakel kunstenaars in die met de vertaling van symboliek om kunnen gaan. Neem de visuele omgeving serieus.’

 ‘ Op hoge hakken loop je wankel’  Hakken

‘Uiteindelijk wil ik dat mijn werk zijn werking heeft in de maatschappij. Wij krijgen verschrikkelijke beelden aangereikt hoe een man of een vrouw eruit moet zien. Via multinationals als Disney, via de reclame of op sociale media wordt ons een zeer beperkende visie gegeven op wat een mens is of kan zijn. Heb je kinderen, meisjes? Dan weet je hoe erg het is. Hoe mager je moet zijn, de laag make-up die je schoonheid verbergt. Op hoge hakken loop je wankel, dat is niet het beeld van een sterke vrouw. In mijn werk wil ik iets uitdragen van wat ons mens-zijn in al zijn pracht onderstreept, gewoon zoals wij zijn.’

ARIE KOK IS JOURNALIST EN SCHRIJVER.

F

oto’s van synodevergaderingen fascineren mij al zolang ik het kerkelijke nieuws volg. En ik ben vast niet de enige. Tegenwoordig kun je dat trouwens letterlijk checken op het lijstje best reads op rd.nl. Of aan het aantal likes dat twitteraars geven aan de vergaderende mannen, want dat zijn het voornamelijk. Ze scoren best lekker, vooral de groepsfoto’s.

Met maar liefst vier landelijke kerkgenootschappen die momenteel hun synodes houden, kom ik wel aan mijn trekken. Zo zoomde ik laatst even extra in op een foto waar de enige vrouw op het plaatje ook net degene was die de koffiepot vasthield. Is dit slechts een secundair, bijkomend kleinigheidje of misschien toch illustratief voor de doorgaand verminderde aantrekkingskracht van de kerk, vroeg ik mij af.

De vergaderende gereformeerde kerkgenootschappen raken onder meer hun twintigers namelijk bij bosjes kwijt, zo blijkt.

Ik leg hier geen oorzakelijk verband tussen die ontwikkeling en de koffie schenkende zuster tussen louter mannen. Wel zou je in dit en andere synodeplaatjes zomaar geschetst kunnen zien wat volgens de afhakers vaak het probleem is: gebrek aan relevantie van de kerk voor hun eigen leven, iets wat de EO in 1997 al typeerde als ‘de boodschap en de kloof’. Daarom kunnen inkijkjes in het gemeentelijke leven of de organisatie erachter beter niet als van een andere planeet komen, lijkt mij.

 De koffiepot, een simpel en

verbindend hulpmiddel in Gods koninkrijk 

Synodes horen erbij, de kerk heeft beleid en afspraken nodig. Synodes zijn boeiend voor geïnteresseerden en zeker dit vergaderjaar relevant, zelfs cruciaal voor kerkelijke samenhang en eenheid. Synodes verdienen de aandacht en afgevaardigden onze adhesie: allemaal waar. Maar laten we dat wat in Goes, Zeewolde, Nunspeet en Doorn gebeurt vooral niet meer gewicht geven dan nodig is. De overlevingskansen van Gods gemeente zullen ook gediend zijn met vergaderskills, maar er is meer – iets wat de krant niet haalt.

Toen ik even geleden een vrouw sprak die nog niet zo lang in de kerk komt, vertelde ze mij dat ze geraakt is door wat mensen ‘voor haar over hebben’. ‘Ze nemen gewoon de tijd om doordeweeks koffie met me te drinken’, zei ze. Ook een koffiepot dus, als simpel en verbindend hulpmiddel voor het werk in Gods koninkrijk.

Zullen we allemaal gaan koffie schenken?

ESTHER DE HEK IS HOOFDREDACTEUR VAN ONDERWEG. 9

 REPORTAGE

Kunst in je kerk

OnderWeg gaat in gesprek met liefhebbers van kunst in de kerk. Twee kunstprojecten in kerken in Noord-Nederland passeren de revue. Wat spreekt de mensen binnen en buiten de kerk aan in deze projecten en welke boodschap dragen deze kunstwerken juist in kerkgebouwen uit?

Wat zit er achter de keuze voor een specifiek kunstwerk?

Menno Heeres, voorzitter van de stichting Feest van de Geest Groningen/Noord-Drenthe en Gerda Scherff, voor het eerst betrokken bij een kunstproject van deze stichting, vertellen over hun ervaringen met kunstprojecten opgezet door deze stichting. Tussen Hemelvaart en Pinksteren exposeren kunstenaars door het hele land in kerken. Schilderijen, beeldhouwwerken, kleurrijke uitbundige opstellingen of kleine ingetogen verbeeldingen: het mag allemaal in het Feest van de Geest.

Ontkerkelijking

TEKST GERANNE TAMMINGA

Stichting Feest van de Geest startte twintig jaar geleden in gemeente Midden-Drenthe. De initiatiefnemers zagen hoe door ontkerkelijking steeds minder mensen in kerken kwamen. Door kerken en kunstenaars met elkaar in contact te brengen hoopten ze een tegengestelde beweging op gang te brengen. Mooie monumentale panden die het podium zijn voor kunst worden weer interessant voor toeristen en buurtgenoten, maar ook voor de wekelijkse kerkbezoekers.

Witte muur Onlangs bezocht Menno Heeres met een groep kunstenaars dertien kerken die deelnemen aan het Feest van de Geest in 2020. ‘Het thema van deze editie is “In Vuur en Vlam”. Kunstenaars die deelnemen aan deze editie mogen zelf aangeven in welke kerk zij

10

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

graag zouden exposeren. Meestal weten we voor elke kunstenaar een plek naar keuze te vinden. Het kleine kloosterkerkje in Thesinge of de grote Nicolaikerk in Appingedam. Het kan allemaal. De ene kunstenaar is blij met de ruimte, de ander heeft liever een klein en intiemer gebouw met een witte muur.’

Een van de kerken die Heeres bezocht, was de GKv van Schildwolde. Een aantal jaren geleden namen zij al deel aan het Feest van de Geest. Voorganger Kees van Dusseldorp draagt het project een warm hart toe en vertelt over de betekenis van Pinksteren voor deze gemeente en over de recente aardbevingsschade in de regio en aan het kerkgebouw.

Gerda Scherff stond de kunstenaars verder te woord: ‘Een half uurtje de tijd om te presenteren wat voor kerk je bent, waar je voor staat. Dat is maar kort, maar de sfeer was heel goed. Ik heb verteld dat we een grote gemeente zijn en dat kinderen in onze gemeenschap een belangrijke plek innemen. Als Kandelaarkerk willen we de boodschap van licht, van Gods liefde voor de wereld, uitstralen. Ook naar het dorp. Verder heb ik hun verteld over de kruisvorm en de afbeelding van de duif, de heilige Geest, in dit gebouw en de tekst ‘dat Uwe ogen open zijn, nacht en dag over dit huis’.

Bemoedigende symbolen en woorden. Nu is het afwachten welke kunstenaar voor onze gemeente gaat kiezen.’

 Kunst kan discussie, maar ook contact tot stand brengen 

Menno Heeres vertelt: ‘Iedere kunstenaar is verplicht een nieuw kunstwerk te maken passend bij het thema en de ruimte waarin hij of zij exposeert. Daarnaast mag de kunstenaar ook ander werk van zijn hand laten zien.

We kiezen voor gevestigde, professionele kunstenaars.

Hun werk moet kwaliteit hebben, maar het mag van alles zijn. Ook zijn de kunstenaars niet allemaal christelijk. We vragen van kunstenaars dat zij met het thema bezig gaan, dat kan op heel verschillende manieren. Soms raakt het thema hen als ze eenmaal bezig gaan, meer dan ze van te voren gedacht hadden. Daarnaast vind ik ook dat kunst moet schuren. Het kunstvoorwerp kan discussie maar ook contact tot stand te brengen. Het hoeft niet altijd per se mooi te zijn. Lang niet iedereen vindt alles even mooi. Er hangen zeker niet alleen maar landschapjes aan de muren. Maar de kunst moet wel in een ruimte passen.

Rouw-, trouw- en gewone diensten moeten er gewoon door kunnen gaan.’

Paviljoen ‘Het is aan de kunstenaar wat voor kunst er in een kerk komt te hangen. Maar soms heeft een gemeente of kerkenraad specifieke wensen. Zo werd in 2018 in de Dorpskerk (PKN) van Zuidlaren vanuit de kerkgemeenschap een project opgestart met als thema “Wat bezielt ze nog”, resulterend in een fraai boek met foto’s en interviews van twintig kerkleden. Hierbij hebben wij een kunstenaar gezocht die een passend kunstwerk wist te realiseren. Zo hebben we tijdens het vorige project intensief samengewerkt met mensen uit de gemeente. De kunstenaar in dit project, Peter Dijk, maakte een grote stellage, een paviljoen, waarvan de wand bestond uit plastic tasjes. Daarin waren de foto’s bevestigd van twintig gemeenteleden die de gemeente geregeld bezochten, met daarboven korte citaten uit interviews met deze gemeenteleden. Mooie, maar ook schurende citaten. Er ontstonden daar veel gesprekken, waar de kunstenaar zelf ook geregeld aan deelnam.

Sommige kerken houden contact met kunstenaars die bij hen geëxposeerd hebben. Een enkele keer koopt een kerk een kunstwerk aan. Maar het contact met de kunstenaars zorgt er in ieder geval voor dat kerken opnieuw en anders naar kunst gaan kijken.’

Het paviljoen van Peter Dijk in de Dorpskerk van Zuidlaren. (foto Tineke A. Homan)

In de Koningskerk in Zwolle-Zuid is de commissie KIK (Kunst in Kerk) al vijftien jaar actief. Annemarie Roth, Trudy van der Krieke en Rianne Hagg hebben al heel wat projecten uitgedacht en langs zien komen. Anders dan het Feest van de Geest benaderen zij geen of weinig kunstenaars van buiten, maar kiezen ze ervoor om zoveel mogelijk gaven van getalenteerde broers en zussen in te zetten in de gemeente.

Annemarie: ‘We hebben veel talent in onze gemeente, dat moet ik er bij zeggen. Daar maken we ook goed gebruik van. Onze commissie Kunst in Kerk is ontstaan rondom een kunstmarkt in de kerk. Het was een creatieve inzameling voor het goede doel waar elke deelnemer zijn of haar gaven voor in mocht zetten. Dat maakte mooi zichtbaar hoeveel talent we in huis hadden en hielp om mensen te leren kennen.’

 11

 REPORTAGE

Rianne: ‘We hebben echt veel begaafde mensen in onze kerk. Zo maakte Hans Buenk eens een vierluik in de adventstijd. Hij hing vier witte panelen op en beschilderde iedere week, in de kerk, een nieuw paneel. Het maakte dat je vol verwachting de kerk in kwam, benieuwd naar wat erbij gekomen was. Een verrassingseffect. Maar ook dat je je tijdens de dienst echt in het thema en de schilderijen verliezen kon.’

 ‘Het Bijbelboek

Ezechiël is rauw en moeilijk te verbeelden’ 

Hoe gaan jullie te werk?

Trudy: ‘We overleggen voorafgaande aan een zondag of voor de adventsperiode of veertigdagentijd met de betrokken predikanten. Zo weten we wat de liturgie is en met welke thema’s of welk Bijbelboek we aan de slag kunnen.

Dat doen we ook als we met Fleur, de bloemencommissie, werken aan het liturgische bloemstuk. Momenteel zijn we bezig met het Bijbelboek Ezechiël. Dat is rauw en moeilijk te verbeelden. Maar de dorre doodsbeenderen (uit Ezechiël 37) waar we het komende zondag over zullen hebben, zijn in een bloemstuk – met een stronk hout en bloemen die

nieuwe bloei, nieuw leven aanduiden – weer minder moeilijk te verbeelden.’

Rianne: ‘We weten niet altijd welke kant het opgaat. Soms vraag je een gemeentelid of kunstenaar te helpen met een project en dan kan het zijn dat het niet precies wordt wat je er van verwacht. Ik vind het belangrijk dat kunst in de kerk niet rommelig of slecht uitgevoerd is. Ik vind het belangrijk dat kunst in de kerk kwaliteit heeft, maar kunst mag wel schuren en uitdagen.’

Annemarie: ‘Het doel is ook niet altijd hetzelfde. In het afgelopen jaar vierden we dertig jaar Koningskerk.

Gemeenteleden werd gevraagd om de mooiste Bijbelverhalen te verbeelden. Dat leverde heel verschillende bijdragen op, ook verschillend in kwaliteit. Je ziet naar mijn mening of iemand ergens met overgave aan gewerkt heeft. Kwaliteit is belangrijk, maar het moet zeker ook de gemeenschap dienen.’

Rianne: ‘Er zijn echt heel veel manieren om als gemeente met geloof en kunst bezig te zijn. Zo hebben we in de afgelopen jaren drie keer, met een groep van vijftien gemeenteleden, aan ‘glas-in-loodramen’ gewerkt. Van kunststof en folie ontwierpen we tien ramen rondom een thema: muziekinstrumenten in de Bijbel, het Bijbelboek Sefanja en afgelopen jaar verbeeldden we priesters uit het Oude en Nieuwe Testament. Week na week plaatsen we er een raam bij, afgestemd op het thema van de preek van die week. Veel gemeenteleden zijn benieuwd: wat gaan we vandaag zien? Wat ik ook een mooie traditie vind: de belijdenisgroep in onze gemeente gaat elk jaar op kamp en maakt dan gezamenlijk een kunstwerk. Dit kunstwerk wordt tijdens de belijdenisdienst verder toegelicht.’

Trudy: ‘Dat is echt een traditie. Ik heb in de afgelopen jaren erg mooie dingen langs zien komen. Wat ik ook mooi vind, is het paneel dat een aantal jaren geleden gemaakt is voor gedachteniszondag. We plaatsen daarop na deze zondag witte stenen met de namen van overleden gemeenteleden.

Het paneel hangt in een zaal in de kerk en je kunt daar als de kerk open is een moment stil zijn, een kaars branden als je wilt. Herinneringen aan overledenen, ongeboren kinderen, krijgen op deze manier in de gemeente een plek. Door opnieuw door het verdriet heen te gaan, door samen stil te staan. Mensen zeggen vaak: “Ik zag er heel erg tegenop maar vond het heel fijn, het kreeg een plek.”’

Annemarie: ‘Rituelen zijn belangrijk. Ik denk dat er in onze kerken lange tijd heel weinig aandacht voor het individuele geloven is geweest. Een ritueel zet je stil en bepaalt je bij wat het geloof voor je kan en mag betekenen. Het bepaalt je plaats in de gemeenschap. Je ervaart het met degenen die aanwezig zijn, in een bepaalde sfeer. Dat kan rondom een bed, bij ziekenzalving of bij afscheid, maar ook in een

< Een van de 'glas-in-loodramen' uit de serie Bijbelse muziekinstrumenten. (beeld Rianne Hagg)

12

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

Gaspedaal

G

ereformeerde mensen breng je niet zomaar ergens van af. Vaker dan gedacht is dat een deugd.

Een principiële houding, geworteld in Bijbel en belijdenis, helpt om overeind te blijven als je het als gemeenschap even niet meer weet of als de mensen alle kanten uitlopen. Een keerzijde, zeker in de vrijgemaakte traditie, is dat je je eigen principiële overtuiging ook zomaar aan anderen oplegt. Zo is het en zo moet het.

Om die reden kijk ik soms met vrees en beven naar het proces van hereniging tussen de NGK en de GKv. Rond die hereniging zijn polariserende krachten werkzaam die de werkelijkheid versimpelen en mensen zomaar uit elkaar drijven. Ik hoor dat althans in gesprekken, zowel binnen als buiten de direct betrokken kerken: straks is de nieuwe NGK/GKv de kerk van vrouw in het ambt en ‘nieuwe hermeneutiek’, met ‘Kampen’ als eigen opleiding; de groep die het daar niet mee eens is, zal wel weggaan; en al worstelen de christelijk-gereformeerden met hun eigen eenheid, ‘Apeldoorn’ staat nog wel voor het klassiekgereformeerde geluid in Nederland.

Een 'glas-in-loodraam' uit de serie 'Priesters in de Bijbel' over Melchisedek. Het ontwerp is van Henk Buit.

grote gemeente. Daarbij moet je goed nadenken over wat je doet, hoe je het doet. Als je de plank misslaat, dan gebeurt er iets in de ziel van een mens. Diezelfde gevoeligheid heb je nodig als je kunst in de kerk brengt.’

Rianne: ‘Iemand die dat goed kan, is Tom Waterreus.

 ‘Je proeft in zijn werk zijn geloof’  Deze rooms-katholieke Zwollenaar weet als kunstenaar geloof en kunst ontzettend knap te verbinden. Je proeft in zijn werk zijn geloof. Maar ook het zevenluik, een reliëf in hout, van ons gemeentelid Johan van Driel is erg mooi.

Het hangt permanent in een van de zalen van onze kerk.

Schepping, zondvloed, avondmaal en de vorming van de kerk (in de contouren van ons gebouw): het is prachtig om naar te kijken.’

GERANNE TAMMINGA WERKT VOOR WEETWATJEGELOOFT EN IS REDACTEUR VAN ONDERWEG.

 Laten we steeds rondkijken of iedereen kan meekomen  Intussen is de werkelijkheid natuurlijk veel gecompliceerder.

Kerkleden en kerken zitten allemaal heel divers in het proces en maken zowel principieel als praktisch uiteenlopende keuzes. Als ik de generatie van mijn ouders beluister, piekeren veruit de meesten met zorgen en reserves er niet over weg te gaan. In ‘Kampen’ is de onderlinge principiële herkenning groot, en tegelijk is het allesbehalve koekoek één zang. In de predikantsmaster zitten studenten uit beide kerken, maar ook uit de PKN en de Gereformeerde Kerken in Nederland. Daar passen geen simpele plaatjes bij, maar maatwerk en zorgvuldige omgang met elkaar.

Wat ben ik daarom blij dat Ad de Boer, voorzitter van de Regiegroep voor de kerkelijke hereniging, en mijn Kamper baas Roel Kuiper tegen hun bevlogen natuur in het gaspedaal niet induwen. De Boers samenvatting van het synoderapport is een toonbeeld van feitelijkheid, zorgvuldigheid en geduld. De werkelijkheid is immers complex. Ideale Bijbelse of confessionele gronden onder welk synodebesluit dan ook bestaan niet. Laten we daarom stap voor stap voorwaarts gaan en steeds rondkijken of iedereen nog kan meekomen. Alleen zo komen we ergens.

KOERT VAN BEKKUM IS DOCENT OUDE TESTAMENT AAN DE TU KAMPEN EN DE ETF LEUVEN.

Kunst als gebed Kunst heeft wat ongrijpbaars. Het zet je aan tot denken. Kunst drukt iets uit wat niet zomaar in woorden te vangen is. Iets hogers. Maar wat is dan dat hogere, dat schone, dat goddelijke? Schoonheidservaringen en godservaringen lijken op elkaar. Sommige kunst brengt je dichter bij God. Hoe gebeurt dat eigenlijk? Dit artikel gaat in op de vraag: hoe kan in kunst iets van Gods openbaring klinken?

TEKST JAAP CRAMER 14

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

 BESCHOUWING

K

ippenvel. Ik beluisterde een symfonie. Op het hoogtepunt had ik het gevoel dat ik zweefde. Het was anders dan anders. Een moment van euforie had ik wel vaker ervaren; dat is wat kunst voor mij zo bijzonder maakt. Het gevoel echter fysiek te vliegen, langzaam neer te dwarrelen samen met de dalende lijnen van de melodie, dat was nieuw voor me. Een bijzondere ervaring. Eén die ik graag wilde herhalen, al is me dat helaas nooit gelukt.

Kunst heeft iets ongrijpbaars. Het ene schilderij slaat in als een bom, een ander laat je koud. Door het ene nummer krijg je kippenvel en word je tot tranen geroerd, het andere is irritante achtergrondruis.

Kunst is iets bijzonders. Het zet je aan tot denken, laat je van alles ervaren of geeft een nieuw zicht op de werkelijkheid.

Eigenlijk is het raar om er woorden aan te geven. Kunst drukt immers iets uit wat niet zomaar in woorden te vangen is. Iets hogers. Wat is dan dat hogere?

Maquette

Godservaringen

Vandaag de dag zien we kunstwerken als de persoonlijke expressie van de kunstenaar, die zichzelf bij voorkeur op een originele manier uit. De kunstenaar maakt zijn eigen taal. Naar onze maatstaven zijn de mensen rond Besaleël eerder uitvoerders dan creatieve geesten. Zijn dit dan wel goede voorbeelden van Bijbelse kunstenaars? Ik denk dat we allereerst God moeten zien als de kunstenaar. Van de tabernakel en de tempel is God de ontwerper. Dat past ook bij Hem. We hebben zijn creativiteit leren kennen als schepper. Hij maakte onze leefwereld, dan is het logisch dat Hij ook zijn eigen leefwereld en plek voor ontmoeting ontwerpt. Het is beroepstrots als Hij zorgvuldigheid verlangt van de uitvoerders.

Houd je nauwkeurig aan het voorbeeld!

Schoonheidservaringen en godservaringen lijken op elkaar. Je ziet het in de bijna religieuze taal die gebruikt wordt om iets wat mooi is te beschrijven. Lange tijd hebben de kunsten in dienst van die godservaringen gestaan. Van Griekse tempels tot middeleeuwse kathedralen die de mensen imponeren met hun grootte, waarmee ze letterlijk en figuurlijk naar de hemel verwijzen. Of neem het boek der leken: de schilderingen in de kerk; glasin-loodramen en beelden die het kerkvolk hielpen, omdat men geen Latijn begreep of lezen kon. Beelden ondersteunen dan de goddelijke boodschap. Hoewel, soms stoorde het de boodschap ook. Want hoe maak je als leek onderscheid tussen het Bijbelverhaal, de stichtelijke mythe en het prijzen van de lokale adel?

Toch brengt sommige kunst je dichter bij God. Hoe gebeurt dat eigenlijk? Als ik iets mooi vind, geniet ik dan van het mooie of van Gods stem, als ze al te onderscheiden zijn? Als een schilder me raakt, waardeer ik het vakmanschap of laat God daarin iets van zichzelf zien? Hoe kan in kunst iets van Gods openbaring doorklinken?

Kunstenaarschap komt in de Bijbel vaak van boven. Als God Mozes de opdracht geeft om de tabernakel te maken, komen er gedetailleerde voorschriften. God zet vakmensen in om het uit te voeren.

Daarvoor kiest Hij Besaleël. ‘Ik heb hem uitzonderlijke talenten geschonken, wijsheid, vakmanschap en inzicht op allerlei gebied: hij kan ontwerpen maken en ze in goud, zilver, koper en brons uitvoeren’ (Exodus 31:3-5). Vakmanschap wordt door God herkend, erkend en ingezet. Wat Besaleël en al die anderen moeten maken, wordt niet alleen zorgvuldig beschreven, maar ook getoond. ‘Ik zal je een ontwerp laten zien van de tabernakel en van alle voorwerpen die bij deze tent horen; houd je daar nauwkeurig aan’ (Exodus 25:9). Ik stel me een maquette voor die God aan Mozes laat zien die beneden nagemaakt moest worden: ‘het voorbeeld dat je hier op de berg getoond is’ (Exodus 26:30).

Ontwerper

Kopie

Je hebt in de kunst naast het origineel ook veel kopieën en namaak. Iets daarvan zien we terug in Hebreeën. De oude tabernakel moest gemaakt worden naar het hemelse voorbeeld. Hebreeën maakt er een punt van dat de oude tabernakel niet het origineel is, maar slechts een afspiegeling.

15



 BESCHOUWING

 Kunst verbeeldt niet

alleen wat mooi is, maar ook wat rauw is  Zo wordt het hiervoor aangehaalde vers gebruikt: ‘dat je alles vervaardigt volgens het ontwerp dat je op de berg getoond is’ (Hebreeën 8:5). De priesterlijke eredienst, met alle mooi ontworpen kledij en de offerplaatsen en architectuur naar Gods voorschrift, het is allemaal maar een kopie van het echte kunststuk: Jezus. God zet de vaklieden en hun talenten in. Het bouwwerk dat ze maken en de schoonheid die anderen daarin ervaren, is niet hetzelfde als de godservaring. Wat ik voel als ik van kunst geniet, is niet automatisch God zelf.

De Beeldenstorm bijvoorbeeld wilde een einde maken aan deze verwarring tussen gods- en schoonheidservaringen.

Het gaat niet om die beelden, maar juist om dat hogere, om het Woord. Geloof is immers uit het horen. Toch is de geschiedenis van het christendom niet de weg van de islam gegaan, waarin figuratieve kunst niet is toegestaan. De schepping mocht wel degelijk afgebeeld worden.

Harmonie

De wereld die de mens aantrof was mooi. Van hernieuwde interesse in de klassieke oudheid tot nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen; over hoe mooi alles op elkaar aansloot was verwondering en ontzag. De juiste proporties die men in de schepping aantrof, kregen ook hun weerslag op de kunst. Gereformeerde kerken hebben kunst als boek der leken dan wel dichtgeslagen, maar het boek der natuur werd gretig gelezen. De Nederlandse Geloofsbelijdenis noemt het zelfs een ‘prachtig boek’ waar we iets van ‘Gods eeuwige kracht en goddelijkheid’ in leren kennen. Dat boek wordt dan ook verbeeld. Er is verwondering: van heel hoge trillingen tot de trage omwentelingen van planeten rond de zon (‘De hemel verhaalt van Gods majesteit’, Psalm 19:2), alles is in harmonie. Die perfecte verhoudingen verwijzen naar God. Eeuwenlang is het christendom aanjager en opdrachtgever geweest van de kunsten. Ook een beeldenstorm heeft dat niet gestopt. De wereld verwijst immers naar God. Wat je maakt, is soli Deo gloria.

Dissonant

Is deze wereld dan zo harmonieus? Kunst was echt niet alleen maar mooi. Een piëta laat het verdriet van Maria zien, een crucifix de verbeten pijn op Jezus’ gezicht. Als in de christelijke kunst iets lelijks werd weergegeven, had dat toch een functie in het evangelie. Een morele les, een appèl. In seculiere kunst net zo. De pijn op het gezicht van Laocoön

16

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

is fascinerend: naast een studie in anatomie en de werking van slangengif in de spierkramp, bevat het ook de morele les dat je de god Poseidon niet tegen je wilt krijgen.

Dan komt echter in de twintigste eeuw de enorme klap. Het levensgevoel slaat om; geschokt door de wereldoorlogen over hoe diep de nutteloze lelijkheid in de mens zit.

Verwondering over techniek werd ingezet voor de diepste haat van mensen. Kunst verbeeldt niet alleen wat mooi is, maar ook wat rauw is: kunst staat hier niet in dienst van een godservaring. Gebrokenheid die nergens goed voor is. Kan zulke kunst toch soli Deo gloria zijn?

Strijkkwartet

In mijn studententijd leerde ik een strijkkwartet kennen. Het is heerlijke melancholische sombere muziek, geschreven door een getergde Russische ziel. De communistische partij schreef hem voor hoe hij zich mocht uiten en je hoort hem ermee worstelen. Het zal aan mij liggen, maar dat trekt mij aan. Ik geniet daarvan, de mineurstemming, zeker als het weer wat herfstig wordt. Ik genoot van dat strijkkwartet.

Tot ik ontdekte dat hij dit schreef nadat hij beelden van het bombardement van Dresden onder ogen had gekregen.

Hij schreef het ‘ter nagedachtenis van de slachtoffers van fascisme en oorlog’. Persoonlijk ging het op dat moment ook niet goed met hem, hij overwoog zelfmoord. Dit was zijn afscheidsbrief. Ik houd van getergde muziek, maar hoe

kan ik met een goed geweten van deze muziek genieten, als het een product van zoveel ellende is? Mag ik God danken voor die artistieke gaven?

Een antwoord op deze vraag ontdekte ik in een lied. Het gaat over hongersnood. In het donker is er niets anders te eten dan een roos. Dan klinkt opeens de bede: ‘geef ons heden ons dagelijks brood’. Met daarin verweven een voorwaarde: ‘als U het geeft, verlos ons dan van het kwade. Amen.’ In dat lied proef je de pijn, de twijfel.

Op het eerste gehoor is dat geen echt geloof: ‘als U het geeft’. Het amen wordt op de meest twijfelachtige manier op de piano begeleid. Het woord van zeker weten wordt in twijfel getrokken. Wat wil je, als je honger hebt en de laatste bloembol hebt gehad…

Amen

Als kunstenaars iets van de gebrokenheid verwoorden, gebeurt dat soms met een lelijke veeg uit de pan, spottend en verwijtend. Maar ik ontdekte dat ik als luisteraar, kijker, bezoeker, er mijn eigen twijfel in kwijt kan. Op dat moment wordt het een gebed, dat mijn gebrokenheid bij God brengt. Ik heb er geen woorden voor, maar dat twijfelende amen is een van de mooiste, echtste en op een bepaalde manier toch gelovigste amens die ik ken: daar is God immers.

Zelfportret

In onze menselijke creativiteit zijn we beeld van God. We drukken uit hoe mooi en ook hoe gevallen deze wereld is. Al ons kunstenaarschap is een afspiegeling van het echte werk. Ook God wil zich als kunstenaar uitdrukken.

Als een beeldhouwer die versteent, als een hand van Escher die zichzelf tekent, zo stapte God, de schepper, zijn schepping in. Dit zelfportret van God is toch wel het grootste mysterie van alles. Jezus, het Woord, eigenlijk is het raar om er woorden aan te geven. Want Hij belichaamt iets wat niet zomaar in woorden te vangen is. Iets hogers.

Dat hogere is nu naar beneden gekomen. Tastbaar, zodat het ons raken kan. God kan zeggen dat onze gebrokenheid ook Hem raakt.

In deze tijd van advent staan we stil bij hoe Hij in de wereld kwam: door de Geest en een ontvankelijk meisje.

Die Geest kan ook intunen op onze frequentie. Op de radio, in de oude kerk. Kunst wordt dan een middel waar schoonheid en gebrokenheid ingebed worden in het verhaal van God.

Geheimtaal

Misschien vind je kunst veel te hoogdravend. Toegegeven: snel heeft het wat elitairs. Het geeft het gevoel van een

besloten geheime taal. Als je de vaktermen of verwijzingen naar andere werken niet kent, werkt het als een geheime code die je buitensluit. Toch kunnen we elkaar een boodschap overbrengen, desnoods met handen en voeten. Ik hoef niet een ondoorgrondelijke kunsttaal te verstaan om opeens geraakt te worden. Net als advent is dit een mysterie, waar naast de Geest, ontvankelijkheid voor nodig is.

 De Geest kan

ook intunen op onze frequentie  We moeten het ontvangen van de Geest die alle talen spreekt: de taal van een beeldhouwer die zich verwondert over de schoonheid van de menselijke anatomie, maar ook de taal van de componist die, met de ruïnes van Dresden voor ogen, een hartverscheurend strijkkwartet schreef en van de schilder die zijn pijn wegdronk met absint en de wereld in nieuwe kleuren en bewegingen zag.

Schoonheidservaringen, maar ook gebrokenheidservaringen, worden alleen godservaringen als Hij zich erin openbaart. Met handen en voeten, soms gevouwen, soms doorboord. Door een kiertje zucht de Geest.

JAAP CRAMER IS PARTTIME PREDIKANT VAN DE VERBINDINGSKERK (GKV/NGK) IN HEERDE EN COMPONIST. HIJ IS REDACTEUR VAN ONDERWEG.

In het kort

Een kunstwerk dat de schoonheid van de wereld laat zien, verwijst naar God, de schepper, naar wat door Hem zo mooi is gemaakt. Geldt dat voor alle kunst? Kun je ook God ervaren in een kunstwerk dat pijn en gebrokenheid uitdrukt, gemaakt door een christen of niet-christen?

Zeker, God is ontvankelijk voor onze uitingen van schoonheid en gebrokenheid. Jezus liet zich immers ook ontvangen om pijn en kwaad te dragen. Kunst wordt dan een gebed, waarin we alles bij God kunnen brengen. Dit werkt alleen nooit automatisch.

< De pijn op het gezicht van Laocoön is fascinerend.

17

 BEELD

Cursus kunst kijken voor advent In kunst kun je iets van God ontdekken. Soms is het fijn als iemand je daarbij helpt. Dat doet Marleen Hengelaar-Rookmaaker met anderen op de website artway.eu. Een viertal kunstwerken komt hier in beeld TEKST BRAM BEUTE

met een korte beschrijving die kan helpen iets van God te zien of te herkennen. Je kunt ze natuurlijk allemaal achter elkaar bekijken en lezen, je kunt er ook elke zondag of week van advent een bekijken en lezen.

WE LIGHT AMSTERDAM

(STICHTING NIEUWE HELDEN)

We Light Amsterdam, Stichting Nieuwe Helden

18

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

Het lijkt een ratjetoe van lampen, groot en klein, sommige modern, andere duidelijk uit grootmoeders tijd, recht en scheefgezakt, met en zonder kap. Net mensen, kaal en gekapt. Het kunstproject maakte deel uit van de Lighttour, een route die je van half december 2013 tot begin januari 2014, in de donkere dagen rond Kerst, in Amsterdam kon lopen langs allerlei kunstwerken van en met licht. Het bijzondere aan dit werk was dat het niet gemaakt was door één of meerdere kunstenaars, maar door gewone Amsterdammers samen. De kunstenaars van Stichting Nieuwe Helden, Pascal Leboucq en Lucas De Man, deden een oproep aan alle Amsterdammers om een schemerlampje in te leveren, onder het motto: niet ‘I Amsterdam’, maar ‘We’!

Dat leverde 1100 lampjes op en het resultaat ziet u op de foto: een zee van

REMEMBER ME

(BARBARA DE REUS-KAMMA, 1933-2014)

Van bovenaf We Light Amsterdam, Stichting Nieuwe Helden

Wat zie je? Zonder veel over dit werk te weten, kun je er al van alles in zien. Wat voor houding heeft de figuur? Wat betekent die houding volgens jou? Waar richt ze zich op? Wat zie je nog meer?

Barbara de Reus-Kamma groeide op in Nieuw-Guinea. Al vroeg in haar kindertijd brak de oorlog uit en volgden enkele jaren in concentratiekampen. Sinds 1946 woonde zij in Nederland.

Haar verleden is wellicht de sleutel tot haar werk. Zij gebruikt bij voorkeur verweerde, afgedankte, versleten en gebruikte materialen. ‘Het materiaal moet iets meegemaakt hebben. Door er een materietableau van te maken voeg ik er een tweede leven aan toe, een vorm van overleven. In veel van mijn werk staat de mens centraal: alleen of samen, in vreugde en verdriet, kracht en onmacht... en hoe men overleeft’, zei ze zelf over haar werk.

lichtjes in het donker, waar voorbijgangers onwillekeurig naartoe getrokken werden.

Zootje

Tegen de Stopera was een trap gezet die je kon beklimmen voor een zicht van bovenaf. Daar aangekomen wachtte een verrassing: wat beneden nog een vrolijk maar ongeorganiseerd bijeengeharkt zootje lichtjes leek, vormde van bovenaf een zin in lichtletters: WE LIGHT AMSTERDAM. Je kunt denken aan de bekende uitspraak van Jezus: ‘Jullie zijn het licht van de wereld.’

Dat zei Hij niet alleen tegen zijn discipelen, maar tegen de hele menigte mensen die naar Hem was komen luisteren: jong en oud, ziek en gezond, van ver en van om de hoek, autochtoon en allochtoon. Een allegaartje.

Hij wilde wel hun inspirator en heelmeester zijn. Maar zij waren het licht!

TEKST JOSÉ VERHEULE BEELD JANUS VAN DEN EIJNDEN

Remember Me, Barbara de Reus

19

 BEELD

Het Angelus, Jean François Millet

HET ANGELUS

(JEAN-FRANÇOIS MILLET, 1814-1875) Het Angelus is een gebed dat het mysterie van de incarnatie of menswording van Christus gedenkt. In de 13e eeuw ontstond de gewoonte het Angelus drie keer per dag te reciteren: bij zonsopgang, om twaalf uur ’s middags en bij zonsondergang, steeds aangekondigd door klokgelui.

De gelovigen werden zo opgeroepen hun activiteiten te staken en God te danken voor het reddende werk van Christus.

Neem nu de tijd om Het Angelus van Millet zelf goed te bekijken. Ga het beeld binnen en probeer zoveel mogelijk kenmerken en details op te merken. Breng jezelf tot rust, alsof je net de kerkklokken hebt horen luiden met hun oproep tot gebed.

Eerbied

Het schilderij toont een boer en boerin in het veld tijdens de avondschemering. Het is een moment van diepe eerbied. Al het werk is abrupt gestopt; de man en vrouw staan gebogen en stil. De man heeft zijn pet afgedaan, vol aandachtige aanbidding. Ook de vrouw buigt haar hoofd

20

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

en houdt de krachtig gevouwen handen dicht tegen zich aan. Hoewel ze diep in eigen gebeden verzonken zijn, zijn ze ook met elkaar verbonden in een heilig verbond.

Rust

Kijk nu naar de omgeving rond de twee. Alles in dit werk nodigt uit tot rust en meditatie. De figuren zijn bewegingsloos en hebben hun gereedschap losgelaten.

Het landschap is volkomen vlak en niets beweegt zich, behalve de vogels ver weg in de lucht. De tijd lijkt stil te staan en we worden ons ervan bewust dat dit een bijzonder en heilig moment is. Voor deze biddende mensen met de ogen van hun hart gericht op God is de wereld vaag geworden, opgelost in hemels licht. De gloed in de lucht, symbolisch voor de heerlijkheid van God, lijkt hun nederige dagelijkse werk met glans en waardigheid te overgieten. De warmte van de avondlucht die dit echtpaar omhult nodigt ook ons uit om ons werk neer te leggen en onze aandacht op God te richten.

TEKST JULIET BENNER

HET KONINKRIJK VAN DE VREDE

(EDWARD HICKS, 1780–1849)

Onderaan dit schilderij staat een verwijzing naar Jesaja 11:6-8. ‘Dan zal een wolf zich neerleggen naast een lam, een panter vlijt zich bij een bokje neer; kalf en leeuw zullen samen weiden en een kleine jongen zal ze hoeden. Een koe en een beer grazen samen, hun jongen liggen bijeen; een leeuw en een rund eten beide stro. Bij het hol van een adder speelt een zuigeling, een kind graait met zijn hand naar het nest van een slang.’ In de verzen daarvoor gaat het over een telg ‘uit de tronk van Isaï’. Hij zal zorgen voor een rechtvaardige regering op aarde.

Roofkat Het schilderij laat die boodschap van vrede zien, maar geeft tegelijk ook een ongemakkelijk gevoel.

Een gapend gat trekt ons oog onverbiddelijk naar de stekelige stronk achter het kind en de baby speelt gevaarlijk dicht bij het ravijn. Bovenal lopen de drie roofkatten in het oog met hun onwerkelijk grote ogen die ons doordringend aankijken. Ze eten niet van de maïs die op de grond ligt, maar hebben hun gedachten bij een andere prooi. Is het koninkrijk van de vrede echt van hier en nu? Een van de roofkatten wordt door het kind in bedwang gehouden. Hicks zelf zag hen als symbool van de zonde ook in de levens van christenen. Daarmee lijkt het beloofde kind te vragen: ‘Je hoopt op de komst van mijn koninkrijk van de vrede, maar heb jij je hart wel geheel en al onder mijn hand geplaatst?’

Het koninkrijk van de vrede, Edward Hicks

• Voor deze OnderWeg mochten we gebruikmaken van de beschrijvingen die artway.eu betrekt op advent. De beschrijvingen bij de kunstwerken zijn ingekort en bewerkt.

• In 2020 en 2021 levert Stichting Nieuwe Helden met twee kunstwerken opnieuw een bijdrage aan het Amsterdam Light Festival.

TEKST IRENA TIPPETT

GUNS INTO PLOWSHARES

(ESTHER AUGSBURGER, 1930)

Bij de totstandkoming van sommige kunstwerken zijn meer mensen dan alleen de kunstenaar betrokken. In dit kunstwerk zijn drieduizend pistolen en revolvers verwerkt die opgehaald werden bij inleverprogramma’s van de Amerikaanse politie. De kunstenaar vertelt daarover: ‘De politiecommandant vroeg of ik dit beeld wilde maken gebaseerd op het idee dat we onze vernietigingswapens kunnen veranderen in een werktuig dat de vrede bevordert – een ploegschaar. Dit thema is gebaseerd op Jesaja 2:4, waar staat dat de machtige naties hun zwaarden zullen omsmeden tot ploegijzers en hun speren tot snoeimessen.’

TEKST STEVE SCOTT BEELD EASTERN MENNONITE UNIVERSITY

Guns into plowshares, Esther Augsburger

BRAM BEUTE IS PREDIKANT VAN DE GKV KAMPEN-ZUID EN REDACTEUR VAN ONDERWEG.

 PRAKTIJKLOKAAL

Steppen in Deventer De leden van de 3GK Deventer (samenwerkingsgemeente GKv-NGK-CGK) maakten onlangs zo veel mogelijk rondjes van tien kilometer op een step. Elk jaar doen ze mee aan deze Steprace van ECM. Dit jaar was de route in de omgeving van Diepenveen, vlakbij Deventer. Niet iedereen stept mee; het is de bedoeling dat de anderen de steppers sponsoren met een bedrag per kilometer of per ronde. De opbrengst is ter ondersteuning van het werk van de families Cloo (in Deventer), Kampjes (in Spanje) en Kooiman (in Duitsland).

Zij werken voor European Christian Mission (ECM). Deze organisatie wil Europeanen bereiken met het evangelie door te helpen gezonde kerken op te bouwen, die in woord en daad aan hun omgeving het evangelie laten zien. > Webtip www.ecmnederland.nl

Ondanks de regen was de Steprace voor ECM een groot succes. (beeld ECM)

Persoonlijke voorbede in Barendrecht Steeds meer gemeenten bieden de mogelijkheid om na de kerkdienst om persoonlijke voorbede te vragen.

Zo ook de NGK Barendrecht.

Natuurlijk kun je in de dienst zelf voorbede vragen, maar dat heeft grenzen: ‘Er zijn situaties die je niet met de hele gemeente wilt of kunt delen, maar waarmee je wel graag naar God wilt gaan. Dat is wat er tijdens de persoonlijke voorbede gebeurt.’ Daarmee is het een aanvulling op de voorbede tijdens de kerkdienst.

De kern van het gebed is een vraag om de zegen van de Heer, die uitkomt in zijn vrede, zijn sjalom. En vrede gaat over heelheid. Dat geeft ook aan waar je voor kunt bidden, zo schrijft Kees van Dijk namens de kerkenraad: ‘Soms schort het aan

22

die heelheid en hebben we genezing nodig. Dat kan om van alles gaan.

Onze relatie met God kan verstoord zijn doordat er zonden ons leven zijn binnengekomen. Maar ook kan genezing nodig zijn van ons denken, van onze emoties, van ons lichaam en van onze relaties. De ene keer voel je het sterker dan de andere keer. Maar allemaal kennen we gebrokenheid in onze levens. Soms kom je zelf woorden tekort en is het moeilijk om te bidden.’

Wie die voorbede wil, ontmoet twee mensen die samen met hem of haar bidden. Dat gaat terug op Matteüs 18:19-20, waar Jezus zegt: ‘Als twee van jullie hier op aarde eensgezind om iets vragen, wat het ook is, dan zal mijn Vader in de hemel het voor hen laten gebeuren.’

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

Leek: zondag van kerkverlating In 2018 is in de GKv Leek een zondag belegd waarop speciale aandacht was voor kerkverlating en het verdriet dat dit meebrengt. Dat beviel zo goed dat ze het nu elk jaar gaan doen. Mensen kunnen tijdens de dienst een briefje met de naam van een ‘kerkverlater’ in het doopvont leggen om zo de naam van deze geliefde onder de aandacht van God te brengen. Ds. Roel Prins: ‘Hij houdt onze geliefden vast, ook wanneer zij andere keuzes maken: zij kunnen altijd terugkeren naar de God van hun doop.’ >W ebtip www.praktijkcentrum.org/ geloofsverlating

Denken aan overledenen Nu eeuwigheidszondag in steeds meer kerken een plek heeft gekregen, verschijnen er nieuwe gebruiken om de overledenen in herinnering te houden. In de GKv Bergentheim staat er een schaal voor in de kerk. Daarin worden witte stenen gelegd met daarop de naam van de overledene en zijn of haar geboorteen sterfdatum. De witte steentjes verwijzen naar Openbaring 2:17: ‘Wie overwint zal Ik van het verborgen manna geven, en ook een wit steentje waarop een nieuwe naam staat die niemand kent, behalve degene die het ontvangt.’

Wit wijst volgens de toelichting naar de gratie die je in het geloof in Christus krijgt: ‘Waarom die witte steen? Wit is de kleur van reiniging en vergeving, vergeving door het kruis van Christus.

Door Hem zijn wij overwinnaars.’ Tijdens of na de begrafenisdienst wordt de steen in de schaal gelegd, desgewenst door de familie. Op eeuwigheidszondag krijgt de familie na de dienst de steen mee naar huis.

In de Ichthuskerk in Dronten (NGK) gaat het op een vergelijkbare manier. Daar gebruiken ze geen stenen, maar een schildje in de vorm van een vis, met daarop plek voor de naam en sterfdatum van de overledene. Op het visvormige schildje is ook een vorm zichtbaar die lijkt op een duif die wegvliegt of opstijgt naar de hemel. Ook in Dronten krijgt de familie op eeuwigheidszondag het schildje mee. Tot die tijd hangen ze bij de deuren aan de ingang van de kerkzaal.

Een voorbeeld van een gedenkplaatje uit de Ichthuskerk in Dronten.

En verder In veel kerkboeken is het zogenaamde lange gebed te vinden: voor de noden van kerk en wereld. Het is niet de bedoeling dat de voorganger dat hele gebed gebruikt, maar er een keus uit maakt. Soms is de klacht dat de wereld er in de publieke gebeden bekaaid vanaf komt.

In de samenwerkingsgemeente GKv/NGK Maastricht waken ze ervoor om alleen voor interne zaken te bidden. In de nieuwsbrief werden de gebedspunten voor de komende kerkdienst vermeld, waaronder een hele reeks gebedspunten voor de wereld: ‘We willen bidden voor de Nederlandse regering. We willen bidden voor politie en justitie; we willen ook bidden voor hen die in het onderwijs werken. We willen bidden voor volken die lijden onder natuurrampen of oorlogen; we willen voor hen bidden om troost. We willen bidden voor de familie van de vermoorde advocaat Derk Wiersum.’ Ook de ziekte van een collega van een gemeentelid kwam voorbij.

> Het digitale tijdperk maakt veel dingen makkelijker. In DrachtenNijega (GKv) kun je bijvoorbeeld een vergaderruimte bespreken via een QR-code. Via andere codes kunnen storingen of incidenten worden gemeld. > Tijdens Burendag (28 september) was in Ommen de ecologische tuin bij Het Baken, het kerkgebouw van beide GKv's, geopend. Bezoekers konden onder andere kennismaken met karmozijn, een plant uit de Bijbel, die rode kleurstof oplevert en die in die tuin bloeit (zie Jesaja 1:18).

23

 STIMULANS

TEKST DEBBIE DEN BOER

Lees-, kijk- en luistertips VOOR GELOOFS- EN GEMEENTEOPBOUW

Verdiep je in het kerstverhaal Nu de adventsperiode begonnen is, leeft jong en oud toe naar het kerstfeest. Om je te helpen een bijzondere invulling te geven aan deze periode verschenen de afgelopen maanden tal van materialen. Zo schreef Peter Ben Smit het boek Verdiep je in… het kerstverhaal. In dit Bijbelstudieboek verdiept Smit zich in het kerstverhaal zoals opgeschreven door Matteüs, Lucas en Johannes.

In dertien Bijbelstudies neemt hij lezers mee langs de bekende teksten en daagt hij hen uit om met de ogen van de eerste hoorders naar de tekst te kijken.

Van de hand van Daniëlle Heerens verscheen het adventsdagboek In het licht, waarin zij vier weken lang stilstaat bij het thema ‘licht’. De overdenkingen gaan zowel over Jezus, het licht van de wereld, als over het licht van God, het licht dat jij mag zijn en het licht

van de eeuwigheid.

Bij elke overdenking vind je een uitgelichte quote en een opdracht om licht te geven of te ontvangen.

Zo ontdek je hoe je zelf een licht kunt zijn en het licht van Kerst kunt verspreiden.

Voor gezinnen met kinderen in verschillende leeftijden is er ten slotte het adventsboekje I van Immanuel van Erika van Nes. In dit boekje kun je aan de hand van het abc elke dag een stukje van het kerstverhaal samen lezen en er aan de hand van vragen en opdrachten over doorpraten.

Liedjes bij de Bijbelverhalen

Een boek vol levenswijsheid

Christelijke kinderliedjes, we kennen er allemaal wel een paar. Er verschijnen de laatste tijd echter maar weinig nieuwe kinderliedjes, doordat bekende initiatiefnemers zoals Elly & Rikkert en Opwekking Kids zijn gestopt. Daar komt echter verandering in. Een aantal muzikanten heeft de handen ineengeslagen en is in oktober gestart met het project Liedjesbijbel. Twaalf jaar lang zullen zij elke maand een nieuw kinderliedje en een verhaal uit de Bijbel publiceren. De liedjes verschijnen op bekende platforms, zoals Youtube en Spotify.

Elke maand staat daar een nieuw liedje, een meezingversie en het bijbehorende voorgelezen verhaal. Elk jaar wordt vervolgens de oogst van het afgelopen jaar gebundeld in een cd en een papieren boek. Benieuwd naar de Liedjesbijbel?

Neem eens een kijkje op www.liedjesbijbel.nl.

Van de hand van theoloog en ethicus Stanley Hauerwas is een bijzonder boek in het Nederlands vertaald: Brieven aan mijn peetzoon. Het idee voor het boek ontstond geleidelijk, nadat vrienden van Hauerwas hem – als peetvader op afstand – vroegen om hun zoon elk jaar een brief te schrijven over een deugd die hij belangrijk vindt. Het resultaat zijn zestien persoonlijke brieven over vriendelijkheid, moed, dienstbaarheid, vreugde en andere eigenschappen. In elke brief bezint Hauerwas zich op een deugd en gaat hij na wat deze betekent voor jonge en oudere christenen.

Daarbij verwerkt Hauerwas in de brieven, naast veel zelfreflectie, eeuwen aan religieus denken. Het resultaat is een aanrader voor iedereen die zich in de christelijke deugden wil verdiepen, maar zeker ook voor ouders die over christen-zijn willen praten met hun kinderen.

24

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

 KRINGEN

Kunstuitingen kunnen je helpen met het vertolken van je geloof. Denk aan inspirerende schilderijen, een beeldhouwwerk of een raam in een oude kerk. Door hierover met elkaar in gesprek te gaan, kun je ook je geloof delen.

Creatieve gaven zijn vaak al jong aanwezig, denk aan kindertekeningen over Bijbelse verhalen. Kijken naar kunst speelt in op ieders creatieve gaven, misschien voor sommigen zelfs op nog onontdekte creatieve gaven. Kunst doet een appèl op ieders creatieve brein. In kunstuitingen worden nieuwe ideeën en verbeeldingen ontwikkeld. Juist mensen die met bepaalde beperkingen leven, kunnen soms prachtige kunstwerken creëren.

Misschien zijn er kringleden met kunstzinnige gaven. Gebruik deze gaven om een psalmtekst of de verbeelding van een Bijbelboek te delen met elkaar.

Op die manier ga je samen op zoek naar Gods stem.

En misschien zitten er in je kring mensen met mooie nieuwe ideeën. Ook die creativiteit kun je als gave zien, ook al hoeft dat niet direct te leiden tot kunstwerken.

Inspiratie

TEKST HETTY PULLEN-MUIS

Kunstenaars kunnen een gave zijn voor de geloofsgemeenschap, zeker christelijke kunstenaars. Een mooi voorbeeld zijn de schilderijen van de in 2011 overleden kunstenares Christa Rosier in haar boek Psalmenpalet.

De schilderijen die Rosier maakte verbeelden de aanvechtingen, het verdriet en de rouwverwerking in de psalmen.

Ook niet-christelijke kunst kan een bijzondere betekenis voor je hebben, zoals een schilderij of een lied op YouTube. Al is het niet van een christelijke kunstenaar, toch kun je daar inspiratie uit halen voor je geloof. Dat kan je zelfs helpen om te leren onderscheiden als (zoekende) gelovige.

Aan de slag

Start als kring een gesprek over kunst: wat betekent kunst voor je? Vraag naar een belangrijk kunstwerk, beeld of schilderij als verbeelding van het persoonlijke geloof. De kringleden lichten hun keuze toe en vertellen hun verhaal erbij. Wat betekent dit voor hen?

Wat roept dit bij hen op en hoe interpreteren andere kringleden dit beeld?

Andere mogelijkheden zijn:

Kringgesprek

Laat de kringleden een afbeelding of kunstuiting meenemen die ze mooi vinden. Of kies voorbeelden uit deze OnderWeg. Leg de afbeeldingen en objecten in het midden en laat iedereen iets kiezen wat aanspreekt en eventueel iets wat niet aanspreekt.

Ga met elkaar in gesprek vanuit de vraag: waarom spreekt dit je (niet) aan?

Kunst kijken

Juist veel kerkgebouwen zijn nieuwe plekken met kunst aan het worden. Denk ook aan stiltecentra, vaak multireligieuze ruimtes, waarin kunst en vormgeving een belangrijke rol vervullen. Zoek als kring uit waar in een (naburige) kerk een tentoonstelling wordt gehouden. Bezoek die met elkaar en ga daarna in gesprek over de interpretaties van een of meer kunstwerken.

HETTY PULLEN-MUIS IS ADVISEUR VAN HET PRAKTIJKCENTRUM.

> De rubriek Kringen is bedoeld voor gebruik in huiskringen en sluit inhoudelijk aan bij het thema van het nummer. De rubriek krijgt online een vervolg met extra verdieping, bronnen en adviezen om praktisch met het thema aan de slag te gaan. Zie www.onderwegonline.nl/kringen-OW522.

25

 EYEOPENER

Een verwachtingsvolle 100-plusser Over een paar weken is het weer kerstfeest. Op scholen en verenigingen, in huizen en last but not least in kerken wordt het gevierd.

Vooral door veel liederen te zingen.

Dat is niet van vandaag of gisteren.

Zo is het ook begonnen. Jong en oud zong dat het een lieve lust was: Maria, Zacharias, de engelen, de herders en Simeon. Er was ook een 100-plusser bij, ze heette Hanna.

26

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

Ze was altijd in de tempel, waar ze God dag en nacht diende met vasten en bidden.

Hanna betekent ‘begenadigde’. Deze Hanna leek op haar naamgenoot uit het Oude Testament, de moeder van Samuël. Die kwam veel in het huis van God, om haar hart uit te storten voor de HEER. Ze was kinderloos en bleef verlangen naar het moederschap.

Ook de nieuwtestamentische Hanna komt veel in het huis van God, de tempel, om haar hart voor God uit te storten.

De evangelist Lucas vertelt nog twee dingen over haar. Het eerste is dat haar vader Fanuël heette, dat is de Griekse naam voor Pniël: ik heb Gods aangezicht gezien. Je vraagt je af waarom Hanna’s opa aan haar vader die naam gegeven heeft. Had hij misschien zo intens geworsteld met God dat het hem deed denken aan wat Jakob vroeger had meegemaakt bij de rivier Jabbok? Jakob noemde toen die plaats Pniël, want, zei hij, ik heb God van aangezicht tot aangezicht gezien.

Genieten

TEKST ROEL VENDERBOS

Lucas vertelt verder dat Hanna afkomstig is uit de stam Aser. Ook dat zegt hij natuurlijk niet zomaar. Aser was de zoon van Zilpa, de slavin van Lea. Hij was de zesde zoon van Lea, geboren in de verschrikkelijke concurrentiestrijd met Rachel. Zijn naam betekende ‘geluk, succes’. Jakob zegt later op zijn sterfbed dat Aser rijk zal zijn aan de fijnste spijzen en voedsel voor koningen zal voortbrengen (Genesis 49:20).

Aser wordt hofleverancier en zal een goed belegde boterham krijgen.

Zo is het ook uitgekomen. Aser kreeg bij de verdeling van het beloofde land het beste deel toegewezen: de vruchtbare vlakte van Saron. Een gebied in het noorden, buitengewoon geschikt voor landbouw en veeteelt, voorzien van zeehavens voor de uitvoer van producten en door de bergen beschut tegen de hete, droge woestijnwind. Mozes zegt dat Aser gezegend is onder de zonen van Jakob (Deuteronomium 33:2425). In oudtestamentische termen: hij hoeft zijn voeten niet met ordinair water te wassen, maar met zachte, geurende olie.

En Aser genoot ervan toen ze eenmaal in het beloofde land waren. Dat land was voor hem niet het wonderland van God, maar het luilekkerland van de mens. Hij vindt het prima dat de heidense bewoners er blijven leven (Rechters 1:31). Aser laat Debora praten

(Lucas 2:37)

wanneer ze hem oproept om mee te doen in de strijd tegen de vijanden. Hij blijft liever aan het strand en bij zijn havens (Rechters 5:17). Lekker in de zon, vissen of handel drijven. Dat bevalt hem veel meer dan zich in te zetten voor het koninkrijk van God. Aser heeft wel iets van onze westerse samenleving. Een samenleving met meer liefde voor genot dan voor God (2 Timoteüs 3:4).

Voor Aser telt alleen economische groei en genieten.

84 = 7 x 12 Drie namen: Hanna (begenadigde), Fanuël (ik heb Gods aangezicht gezien) en Aser (geluksvogel). Alle drie lijken ze te vloeken met het leven van deze vrouw.

Hanna leek het tegendeel van begenadigd, het zat haar niet mee en God leek afwezig. Haar man was na zeven jaar huwelijk gestorven en nu was ze al 84 jaar weduwe.

 Hanna leek het tegendeel van begenadigd  Daar zit veel symboliek in, want 84 = 7 x 12. Zeven is het getal van de volheid en van Gods verbond.

Het staat ook voor de volken die de aarde bewonen.

Twaalf is het getal van de stammen van Israël. Met andere woorden: Hanna is door en door betrokken op de wereld en op Gods beloften voor Israël ten bate van die wereld. Daarom bidt ze onophoudelijk in de tempel. Ze gelooft dat het dankzij God goed gaat komen met deze wereld.

Een heel bijzondere 100-plusser! Hanna gaat niet zwaar teleurgesteld door het leven, maar is vitaal tot en met. Ze straalt uit dat ze ondanks alles een vrouw met toekomst is op een aarde met toekomst. Door God bleef ze perspectief zien. Daarom had ze ervoor gekozen om haar leven anders dan Aser in te richten.

27

 EYEOPENER

 ‘Zo’n eenzaam leven en dan toch God loven’  Ze ging voortdurend naar de tempel om haar God te eren en Hem te herinneren aan zijn beloften.

Zo was ze tot op haar oude dag nog een bemoediging voor de mensen in haar omgeving. Nee, niet voor iedereen natuurlijk. Er zullen vast mensen geweest zijn die haar naar de tempel zagen gaan en zeiden: ‘Daar heb je haar ook weer. Dat mens slaat ook nooit eens over.’ Maar anderen beleefden er veel steun aan. ‘Ze is er toch maar weer. Wat een liefde voor God! Zo’n eenzaam leven en dan toch God loven en iedereen vertellen over haar toekomstverwachting. Geweldig, jammer dat er niet meer van zijn.’

Trouw Zo is het ook vandaag. Ouderen kunnen veel betekenen. Niet in de laatste plaats door te doen

Om over na te denken • I n het kerstevangelie kom je voortdurend mensen tegen die God gaan loven. Sindsdien is er door allerlei componisten prachtige muziek gemaakt over het wonder van Jezus’ geboorte. Welke muziek raakt jou? Kun je ook aangeven waarom?

•G rijze hoofden in de kerk kunnen symbool staan voor een kerk die op sterven na dood is. Maar ze kunnen ook iets zeggen over de trouw van God, die niet loslaat wat zijn hand begonnen is. Hoe kijk jij naar oude mensen, misschien naar jezelf of anderen?

• I n het kerstevangelie zie je steeds hoe God mensen van alle leeftijden aan elkaar verbindt om elkaar te steunen in hun verwachting.

Letterlijk: Maria en Elisabeth in hun onmogelijke situatie van een zwangerschap.

Maar ook de herders, en Hanna en Simeon.

Advent vandaag is leven in een wereld in barensnood en tegelijk in blijde verwachting zijn van Christus’ terugkomst. Welke mogelijkheden zijn er om elkaar te steunen in die verwachting?

28

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

wat Hanna deed: bidden tot God. Kinderen hebben soms geen biddende ouders, maar wel biddende grootouders. En juist voor een jongere generatie kan het van veel betekenis zijn dat er ouderen zijn die trouw zijn in de kerkgang. Die er ook zijn wanneer ‘hun’ vertrouwde liederen minder gezongen worden...

Voor jongeren is het zo belangrijk dat er mensen zijn die vol enthousiasme spreken over hun toekomstverwachting. Juist ook ouderen, die veel meegemaakt hebben in het leven en toch God niet hebben losgelaten. En die getuigen dat God hen niet losgelaten heeft. Ouderen bij wie je merkt dat ze de ontwikkelingen van vandaag volgen, niet slechts om ze kritisch af te kraken of om te zuchten dat het allemaal zo anders is dan vroeger, maar om op te merken dat God gelukkig ook in onze tijd bezig is en bezig zal blijven.

 In Hanna neemt Aser revanche op het verleden 

Het is altijd weer een mooie ervaring om mee te maken: oude mensen die spreken met God over zijn zaken en die met de mensen spreken over Gods zaken. Die te midden van hun eigen volle agenda daar de tijd voor nemen. Mensen aan wie je merkt dat ze uitzien naar de komst van de Heer.

Revanche Van de stam Aser was niet veel meer overgebleven na de wegvoering in ballingschap. Maar Hanna was er nog en in haar neemt de stam Aser als het ware revanche op het verleden. Door Hanna beseft Aser weer dat het geluk in deze wereld niet te koop is.

Het zit ‘m niet in groeien en geld verdienen. Geluk en genade zijn niet te koop, ze worden je geschonken.

Als je met lege handen staat en het helemaal van God verwacht, dan zul je het krijgen en word je de gelukkigste mens van de wereld.

Dat overkwam Hanna. Ze wist niet hoe ze het had toen ze Simeon zag staan met Jezus in zijn armen. Dit is Hem en door Hem gaat het helemaal goed komen! Er was maar één ding wat ze nu kon doen: juichen tot en over God. Wat zou je anders kunnen doen met Kerst?

ROEL VENDERBOS IS PREDIKANT VAN DE NGK KAMPEN, AFGESTAAN VOOR HET WERK ALS GEESTELIJK VERZORGER IN EEN VERPLEEGHUIS.

OnderWeg app!

Met de nieuwe app OnderWeg online kun je ons magazine nu ook op mobiel of tablet lezen. De app bevat de nieuwste editie van OnderWeg en alle eerdere

Driesum en Dokkum fuseren

De GKv-gemeenten van Driesum en Dokkum fuseren tot één gemeente. Daartoe hebben de kerkenraden na overleg met de gemeenten en met instemming van de classis besloten.

Daarmee wordt voorkomen dat de gemeente van Dokkum moet worden opgeheven. De beoogde startdatum van de nieuwe gemeente is 1 januari 2020. De GKv Dokkum telt iets minder dan 100 leden, de GKv Driesum 150 leden.

nummers (vanaf 2015).

CGK en GKv Den Helder gaan samen

Per 1 januari 2020 vormen de GKv en de CGK in Den Helder met instemming van de classes van CGK en GKv een samenwerkingsgemeente. Dat is het sluitstuk van een langdurig traject van steeds intensievere samenwerking. Al enige tijd worden alle kerkdiensten gezamenlijk gehouden. De GKv Den Helder telt ongeveer 300 leden, de CGK ruim 200.

Onder

IE INSPIRAT VOOR OTEN

REISGEN

Aangenomen naar GKv Hooghalen (deeltijd, voor bepaalde tijd): T. van Dijk, die daarnaast deeltijdpredikant blijft van GKv Smilde.

Verbonden aan GKv Vrouwenpolder (deeltijd, voor twee jaar): G. Zomer (Kampen), voorheen verbonden aan GKv Houten.

Afscheid wegens emeritaat van NGK Enschede: M.H.T. Biewenga. Hij diende eerder de gemeenten van Zoetermeer (1980-1988) en Emmeloord (1988-2002).

Nieuwe tarieven OnderWeg

Ja, ik wil OnderWeg digitaal lezen!

Voor € 37,50 per jaar (studenten betalen € 18,75) lees je magazine OnderWeg op mobiel of tablet. De speciaal voor OnderWeg ontwikkelde app OnderWeg online werkt simpel en snel.

Meld je aan via www.onderwegonline.nl/app

Het bestuur van de persvereniging die OnderWeg uitgeeft, heeft de abonnementsprijzen per 1 januari 2020 vastgesteld.

Het belangrijkste tarief, dat van een jaarabonnement, wordt 58 euro; de andere abonnementsvormen zijn daarvan afgeleid en in gelijke mate opgetrokken. De nieuwe tarieven staan in het colofon in deze OnderWeg. Bij de vaststelling hiervan is meegewogen dat de kosten van drukken en verzenden de afgelopen jaren zijn gestegen; wel zullen de kosten van papier in 2020 licht dalen. Door onder meer het gebruik van kwalitatief beter fotomateriaal stijgen de redactiekosten. In de aanpassing per 1 januari 2020 is ook gerekend met een stijging van de kosten voor abonneewerving, nodig om het aantal betalende abonnees op peil te houden en om OnderWeg te blijven maken op het niveau dat de lezer mag verwachten.

Bestuur en hoofdredactie OnderWeg > Voor meer actueel nieuws ga naar onderwegonline.nl 29

JAAP OPHOFF IS NU EEN JAAR WEDUWNAAR

‘Ik ben verdrietig, maar ik ga niet verdrietig door het leven’ 30

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

 ONTMOETING Vorig jaar december overleed Hettie, de vrouw van Jaap Ophoff, predikant in Zwolle. Nu, een jaar later, vertelt hij over eten dat niet meer smaakte, huilbuien en worstelen met God. En over de hond, want die rouwt mee. ‘De hele roedel is uit elkaar gespat.’

V TEKST SJOERD WIELENGA BEELD JACO KLAMER

orig jaar november interviewde ik Jaap en Hettie Ophoff.

Twee weken na dat gesprek overleed Hettie; het interview moest toen nog verschijnen. Jaap oogt slanker dan een jaar geleden. Later zal hij vertellen dat hij door verdriet en stress is afgevallen. Waar toen haar bed stond, is nu een zithoek.

Jaap vertelt dat het einde snel is gegaan. Hettie sliep steeds meer en kwam moeilijk uit haar woorden. Op een zaterdagavond kreeg ze, vlak na het eten, in het bijzijn van Jaap en Ruard (21) en Jedinja (20) epileptische aanvallen. Jaap: ‘Dat was een heel naar afscheid. Daarna is ze in slaap gebracht. Drie dagen later overleed ze rustig; als een nachtkaars ging ze uit.’

De aanvallen maakten een laatste gesprek onmogelijk.

‘Ik heb daar wel een tijdje last van gehad. De nare beelden en de hectiek bleven maandenlang op mijn netvlies staan. Sowieso moest ik bewust op zoek naar de beelden van de gezonde en vrolijke Hettie op wie ik verliefd was geworden. Door haar ziekte was ik het beeld van de sprankelende, creatieve en soms te gekke Hettie een beetje kwijt.’

Hij dacht dat hij zich tijdens de ziekte had kunnen voorbereiden op een leven zonder haar. ‘Maar dat was een grote vergissing. Hettie overleed op woensdag 5 december. Op donderdag dacht ik: Jaap, wat heb je je vergist. Je had geen flauw idee wat het betekent om je maatje te verliezen. Het besef daalde in: het is écht voorbij.’

Ja, 5 december zal voor altijd verbonden zijn met het overlijden van Hettie. Maar dat vindt hij niet erg. Het doet hem denken aan hoe hij in de kerk afgelopen Moederdag moest bidden voor de moeders. ‘Mensen vroegen mij: hoe lukte je dat? Nou, ik kon me erop voorbereiden en bovendien ben ik predikant voor de

hele gemeente. Ik kan moeilijk zeggen: omdat Hettie overleden is, besteden we dit jaar geen aandacht aan Moederdag.’

Dat is een rationele gedachte. Maar wat voelde je erbij?

‘Als ik emotioneel zou worden, dan was dat maar zo. Soms is het wel lastig. Een half jaar na Hetties overlijden had ik op een zaterdagavond zeker drie kwartier gehuild; het bleef maar komen en ik viel huilend in slaap. En dan moet je de volgende ochtend het podium op. Ik besloot: deze zondagochtend gaan de deurtjes dicht.’

Hoe doe je dat?

‘Tja, dat is professionaliteit. Ik stond een beetje geharnast op het podium. Ik word weleens emotioneel op het podium, maar dat was vóór Hetties overlijden ook al zo. Bij haar artsen vond ik het fijn dat ze zowel professioneel als echt emotioneel betrokken waren. Zo wil ik als predikant ook zijn. Als ik nu op bezoek ga bij iemand die rouwt, zal het anders zijn.’

Kun je nog troosten als je zelf troost nodig hebt?

‘Ja, ik kan heel goed troosten. Ik sta nu nog dichter bij mensen. In vijfentwintig jaar pastoraat kreeg ik te maken met rouw om jonge kinderen en om mensen in hoge ouderdom. Ik kende de theorie, maar nu weet ik: ik had geen flauw idee waar de nabestaanden doorheen gingen. De binnenkant van rouwen kende ik niet. Het gaat dieper dan ik ooit had kunnen denken.

Nu weet ik wat het is en kan ik er op een andere manier voor mensen zijn.’

Maar wie is de pastor van de pastor?

‘Iemand uit onze vriendenkring heeft veel met ons gepraat en gebeden en dat is ook na Hetties overlijden doorgegaan. Maar ik heb geen ingewikkelde geloofsvragen, twijfels of verwijten aan God. Ik praat overal met Hem over. Ik heb wel gevraagd: oké, in uw

31



 ONTMOETING

 ‘Wie zei dat alleen kamperen leuk is?’  zorg voor Hettie heeft U haar thuisgehaald, maar wat is nu uw zorg voor mij? Wat is uw plan met mijn leven?’

Kamperen

Jaap had de caravan drie maanden op de camping gezet, zodat hij er af en toe eens uit kon. ‘Maar ik heb me daar een paar keer stikeenzaam gevoeld. Wie zei dat alleen kamperen leuk is? Het was heel confronterend. Ik had daar niet de afleiding van mijn orgel, andere hobby’s en het werk. Maar ik moest er doorheen. Door de pijn heen komt er genezing.’

Muziek kon troost bieden. Het ‘Kyrie’ van Vivaldi, cantates van Bach, soms Sela. Thuis speelt hij orgel. Koraalmuziek, Liedboek of psalmen. Zo nu en dan zingt hij mee. ‘De Psalmen 23 of 43 troosten me. Of Psalm 108 vers 1 en 2.

“Ja, hoger dan het hemels blauw / is, Heer, uw goedheid en uw trouw.” Vers 2 eindigt met: “Geef antwoord, Heer.” Dat is de roep van mijn hart: U kent mij, U ziet mij huilend door het huis lopen. Heer, geef antwoord!’

Op welke vraag wil je een antwoord?

‘Ik wandelde begin dit jaar op de dijk met de hond en praatte met God. En toen merkte ik: er is iets geknapt.

Het is lastig uit te leggen, alsof het elastiek in m’n hoofd geknapt is. Die diepe pijn en het verdriet… Dat je de hoop kwijt bent… We hadden nog zo veel plannen samen. Ik snapte in die eerste periode dat mensen ’s ochtends de dekens over hun hoofd trekken en in bed blijven liggen.

Het is dat de hond eruit moest. Ik worstelde met God, niet verwijtend, vooral zoekend. Wat is Gods plan? Is er een plan? Of gaat God gewoon mee en mag ik zelf kiezen?’

Denk je nooit: lekkere God is dit, nu zit ik hier alleen?

‘Nee. Wel: ik dacht dat U met ons een plan had, wat moet ik nu? Die antwoorden kunnen komen, rechtstreeks of doordat je achteraf Gods hand ziet in hoe je leven gelopen is.’

Als ‘professioneel gelovige’ moet je elke zondag de blijde boodschap vertellen – of je daar zelf nu wel of niet blij mee bent. Mag je het van jezelf niet meer weten qua geloof?

‘Als ik het basaal niet meer zou weten, dan zou ik een timeout nemen. Maar dat is niet aan de orde. Nee, ik sta met vreugde en overtuiging op het podium en verleen graag pastoraat. Maar het verdriet is dieper gegaan dan ik had verwacht en het zal nog dieper gaan, want ik zit er nog middenin. En tegelijk: het gaat beter dan ik had verwacht.’

Jaap Ophoff: ‘Ik worstelde met God, niet verwijtend, > vooral zoekend. Wat is Gods plan? Is er een plan?’

32

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

Lekkernijen

De eerste maanden van het jaar waren zwaar voor Jaap.

Wat hij niet verwacht had: eten koken was verschrikkelijk.

‘Ik kookte altijd al, maar nu kon ik niet overleggen over wat we gingen eten. Dat deed hartstikke zeer. Weet je, we deden alles samen, genoten van lekkernijen. Dat kon niet meer. Ik stond huilend te koken. Het eten smaakte me ook niet. Rouw slaat kennelijk zelfs op je smaakpapillen. Daar schrok ik van. Ik at regelmatig bij anderen om vriendschap te ervaren en mijn verhaal kwijt te kunnen.’

Maar, haast hij zich te zeggen, leuke momenten omarmde hij ook. ‘Ik mocht college geven aan de Viaa Hogeschool.

Een nieuwe uitdaging, midden in mijn rouwproces. Wat een feest was dat! Ik hoef echt niet mijn best te doen om te genieten. Mijn glas is halfvol, of misschien nog wel wat voller. En dankzij mijn hond Joy maak ik drie keer per dag een wandeling; dat is goed voor me.’

Merkt de hond dat Hettie er niet meer is?

‘Toen Hettie net was overleden, liep Joy naar Hettie toe en begon haar hand te likken. Ze nam afscheid van haar. Joy is regelmatig onrustig. De hele roedel is uit elkaar gespat.

Eerst gingen onze kinderen op kamers. Toen overleed Hettie. Als ik van huis ben, is Joy alleen. Ze mist Hettie: ze is nog steeds ongedurig en extra aanhankelijk.’

Hoe is het met de kinderen?

‘Goed. We merken wel dat elk gezinslid op zijn eigen manier rouwt. Dat is confronterend en een uitdaging. Ik wil het graag samen doen, maar je begrijpt elkaar niet altijd. De een

Twitter als geest van de tijd De openhartige blogs van Hettie Ophoff zijn samen met foto’s van Lidy van Veen gebundeld in het boek Levensecht.

Als je weet dat je gaat (uitgeverij Sestra). Jaap: ‘Het boek was een droom van Hettie. Ik zie het als een eerbewijs en een diepe buiging voor haar.’

heeft nachtmerries, de ander ligt wakker. En ik woon in dit huis, op een plek van rouw. Als de kinderen hier komen, worden ze ermee geconfronteerd dat Hettie er niet is. Dat is anders als je hier elke dag bent. Ze hebben de eerste maanden veel voor mij gezorgd, door in de weekenden thuis te zijn.

Ze zitten niet altijd op mijn verhalen over rouw te wachten. Door daar samen over te praten leerde ik dat ik hen moet loslaten en me niet te veel moet bemoeien met hun rouwproces.’

Op de gevel staat ‘Huis van vrede’, maar het is nu ook een huis van rouw.

‘Dat klopt, maar ‘Huis van vrede’ is de hoofdmoot.

Ik ben wel verdrietig, maar ik ga niet verdrietig door het leven. Er wordt hier gehuild, maar er wordt meer gelachen. Er wordt hier geleefd. Daarom heb ik onlangs Hetties kledingkast uitgeruimd. Ik wil niet de man zijn die jaren later nog de kleren van zijn vrouw in de kast heeft hangen. Na een aantal maanden kreeg ik weer energie om dingen te veranderen.’

Heeft het overlijden van Hettie zin gehad, voor jou of voor anderen?

Hij denkt enige tijd na. Dan: ‘Veel mensen halen steun uit haar blogs, die erg openhartig zijn. Als haar overlijden iets van God is – en dat geloof ik, want ze is verlost – dan zal dit ook vrucht dragen. Ik hoop dat haar eerlijke blogs, die nu in een boek verschijnen, mensen inspireren om ook open en kwetsbaar te zijn. Bij alle verlies zal er ook winst zijn.’

SJOERD WIELENGA IS FREELANCE JOURNALIST. HET INTERVIEW MET HETTIE OPHOFF IS TERUG TE LEZEN VIA WWW.ONDERWEGONLINE.NL/OPHOFF.

I

k ben al jaren actief op Twitter. Ik volg een divers gezelschap van burgers. Sommigen presenteren zich met foto en toenaam. Anderen wentelen zich in anonimiteit. Misschien zitten er wel trollen achter van buitenlandse mogendheden. Wie weet. Wat mij opvalt is de geweldige polarisatie, het gebruik van schuttingtaal en het continu zaaien van wantrouwen. Soms vraag ik me af: is er nog wel iets wat ons als Nederlanders verbindt?

Herman Tjeenk Willink, een van de ministers van staat, heeft een boekje geschreven met de titel Groter denken, kleiner doen. Hij maakt daarin de balans op van het functioneren van de democratie, de staat en de samenleving. Hij signaleert dat het ons niet goed lukt om de grote problemen van onze tijd op te lossen. Dat roept bij hem de angstige vraag op: waar staan we als het er echt om gaat spannen?

 Waar sta ik als de klimaatcrisis offers gaat vragen?  Laat ik deze vraag persoonlijk maken: waar sta ik als het er echt om gaat spannen? Als de maatschappelijke tegenstellingen groter worden? Als de klimaatcrisis offers gaat vragen? Als de ‘islamisering’ voortschrijdt? Waar sta ik als de diversiteit binnen het kerkverband groeit? Als de tegenstellingen binnen de eigen gemeente toenemen?

Als de roep om kerkelijke eenheid steeds luider wordt? Als mensen zich niet meer thuis voelen in de kerk?

De vraag ‘Waar staan we?’ heeft te maken met de kwaliteit van onze verbindingen. De verbindingen binnen de samenleving, de verbindingen binnen de kerk. De geest van de tijd – zoals die zich openbaart op Twitter – waait in het hart van elke christen en heeft een grote invloed op de kerk. Ik belijd dat er één verbinding is die alle verbindingen kan vernieuwen: de verbinding met Christus. Tegelijkertijd belijd ik met Paulus dat de kinderen van God, die de Geest ontvangen hebben, zuchten. Laten we bidden. Voor herstel van relaties. In kerk en samenleving.

MAARTEN VERKERK IS ONDER MEER EERSTE KAMERLID VOOR DE CU.

 OPINIE

Presteren kun je afleren In toenemende mate zorgen stress en overbelasting voor het uitvallen van werknemers. Het zit misschien te diep in ons, het idee dat we onszelf moeten ontwikkelen. De cultuur van vandaag is vooral gericht op competenties, zelfontplooiing en carrière. Dat zijn waardevolle elementen, maar het kan lijken alsof je alleen daardoor bestaansrecht en eigenwaarde creëert. Dat is nonsens.

I TEKST PIETER CNOSSEN BEELD STICHTING PRESENT

n 2018 bleek 16 procent van de mannelijke en 18 procent van de vrouwelijke werknemers enkele keren per maand of vaker burnoutklachten te ervaren. In 2018 gaf bijna een derde van de werknemers in de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden aan dat werkstress de belangrijkste oorzaak is van het werkgerelateerde verzuim. Als we niets doen, zal in 2030 een kwart van de werkenden minder kunnen werken door stress en overbelasting, zo voorspelt dienstverlener Arbo Unie.

In onze contacten met jonge mensen ervaren mijn vrouw Hanna en ik dat er in de afgelopen twintig jaar een sterke toename is te zien van stress, onrust en overspannenheid.

Juist ook bij jonge mensen. Ze moeten van alles, hebben last van de fear of missing out (fomo), de angst om iets te missen. En ze hebben niet geleerd hoe ze om moeten gaan met duizenden prikkels en de druk van anderen.

Daarnaast lijkt het wel alsof alles altijd leuk moet zijn en zien ze via de sociale media dat het gras bij de studiegenoot veel groener is. Die doet allerlei leuke dingen en lijkt door het leven te huppelen. Een recent onderzoek onder 1.682 studenten in onze woonplaats Enschede levert de volgende krantenkop op: ‘Tachtig procent UTstudenten kampt met angst en depressie’.

Hoe kan het dat we in een van de meest welvarende landen ter wereld ten onder lijken te gaan aan stress?

34

OnderWeg #22 > Jaargang 5 > 7 december 2019

Examen

Stress is niet per definitie ongezond. Je hebt een bepaalde mate van stress nodig om goed te kunnen functioneren, bijvoorbeeld bij een examen, optreden, sollicitatiegesprek of andere spannende gebeurtenis. Stress zorgt ervoor dat je extra alert kunt reageren en geconcentreerd kunt werken. Wanneer stress echter te lang aanhoudt, te vaak voorkomt en/of te groot is, is er onvoldoende gelegenheid om tussentijds te herstellen. Dan is er sprake van ongezonde stress.

Ontmoeting

Als directeur van Stichting Present omarm ik van harte onze missie: zorgen dat mensen het vanzelfsprekend vinden om naar elkaar om te zien. Dat geven wij vorm door jaarlijks duizenden mensen te vragen of ze van betekenis willen zijn voor een ander. Het antwoord is steevast een volmondig ja. Vervolgens vragen we op welke manier men dat vorm zou willen geven en koppelen we groepen vrijwilligers aan de hulpvragen die we uit ons uitgebreide netwerk ontvangen.

Tijdens de actie, sociaal of praktisch van aard, ontstaat geregeld een intense ontmoeting. Dat is het mooiste dat het leven te bieden heeft: elkaar in de ogen kijken, helpen, aanmoedigen, zien. Tijdens de projecten die mensen via Present hebben gedaan, ervaren ze dat steevast weer: ook

 In de meest

hectische tijden kiest Jezus ervoor om individuen te ontmoeten 

Vrijwilligers van Stichting Present willen graag van betekenis zijn voor een ander.

mensen met of in problemen zijn gewoon mensen. Door de waan van de dag en de waas van alle informatie is de kern van het bestaan soms moeilijk in beeld te krijgen. Oog in oog met elkaar en ontdaan van luxe en ladingen informatie komt die kern dan ineens dichtbij.

In de begeleiding van de projecten merken we overigens dat we hier wel op moeten sturen: een project wordt door vrijwilligers nog weleens aangevlogen als een to-dolijst in plaats van een kans op een betekenisvolle ontmoeting.

Ook als Present merken we dat we kind van onze tijd zijn en zijn we gevoelig voor de cultuur van ‘je bent wat je doet’. Deadlines, wensen van subsidieverstrekkers en maatschappelijke organisaties die een probleem opgelost willen zien, maken het een uitdaging om het sturen op een echte ontmoeting scherp te houden. Maar die uitdaging gaan we graag aan.

Ontregelen

De stress ontregelen door te kiezen voor de ontmoeting met een ander. Keer op keer ben ik onder de indruk van Jezus en zijn ritme van leven. In de meest hectische tijden kiest Hij ervoor om individuen te ontmoeten. Die ontmoetingen bestaan niet slechts uit een vluchtig ‘Hallo’, maar hebben als kern een gesprek over hoop en rust.

Onderweg naar een ernstig ziek meisje – omgeven door een duwende menigte – neemt Jezus de tijd om een langdurig zieke vrouw te spreken en te bemoedigen. Jezus liet zichzelf niets opdringen en gaf op een prachtige manier invulling aan het idee dat ieder mens waardevol is.

Jezus daarin navolgen, zou dat een begin kunnen zijn van het ontregelen van stress? Het lijkt mij geen eenvoudige opgave gezien de omvang van de problematiek. Een goede start is misschien je leven en agenda zo te organiseren dat je ruimte schept voor ontmoetingen. Onlangs ving ik op dat de secretaresse van een nieuwbakken wethouder hem de tip gaf om twee dagdelen in de agenda te blokken, zodat er geen afspraken in kunnen worden gemaakt en er ademruimte ontstaat.

Dat klinkt als een haalbare ingreep in mijn agenda. Niet meteen in actie komen, maar er zijn. Een moment nemen om te reflecteren op het bestaan: wie ben ik en wat mag ik betekenen voor de ander? In die volgorde.

PIETER CNOSSEN IS DIRECTEUR VAN STICHTING PRESENT. PRESENT FACILITEERT VRIJWILLIGERS OM OP PROJECTBASIS EN VIA EEN GROEP VAN BETEKENIS TE ZIJN VOOR MENSEN DIE HULP GOED KUNNEN GEBRUIKEN.

35

ADVERTENTIES

Een nieuw leven

Gedachten over christelijke ethiek Dr. Kees Kleingeld Hoe geef je op christelijke wijze vorm aan je leven? Gaat het om wat mag en wat niet mag? We kunnen voor een christelijke levensstijl niet zomaar bij de geboden in de Bijbel terecht, zegt theoloog en ethicus Kees Kleingeld. Paulus schrijft dat de christen vrij van de wet is. Maar als je niet gebonden bent aan wetten en regels, hoe vind je dan een christelijke levensstijl, een christelijke ethiek?

Neem de uitdaging aan om volwassen gelovige te zijn en ga met de schrijver van dit boek op zoek naar een eigen, christelijke levensstijl. Op die zoektocht kijk je naar wie je bent als mens, naar het doel van de wet, naar het leven door de Geest en naar christelijke deugden, naar de rol van het geweten en naar begrippen zoals genade, barmhartigheid en zorg.

Buijten & Schipperheijn Motief

160 p. – e 16,90 – www.buijten-motief.nl – in de boekhandel

Onderweg 7-12-2019 Een nieuw leven.indd 1

28-11-19 10:08

De V.V.I stelt zich al 40 jaar ten doel: Israël helpen met de verpleging van alle bevolkingsgroepen, ongeacht afkomst en overtuiging.

Giften graag op NL97INGB0003885840

t.n.v. Penn. VVI, Postbus 476, 3440 AL Woerden

www.verplegingvoorisrael.nl

Diaconale werkvakanties Het hele jaar door in de Achterhoek een midweek de handen uit de mouwen voor dak- en thuisloze medemensen die even op adem komen Gegarandeerd onvergetelijk, waardevol, verrijkend en verrassend……

…. boek nu via de mail of bel Giften voor dit diaconale project zijn van harte welkom Stichting Het Passion Torenallee 6 6999 DD Hummelo

Tel. 0314 382 462 info@hetpassion.nl www.hetpassion.nl

Triodos Bank NL11 TRIO 078.13.22.618

Wat mij bezielt is dat God van mij houdt. Ongelooflijk!

Ik zoek bezieling om dat nog beter te kunnen ervaren.

Jij ook?

Neem nu een proefabonnement op OnderWeg.

ga naar onderwegonline.nl/gratis drie maanden gratis en stopt automatisch