Ow 2 15 ouderen in de kerk

www.onderwegonline.nl

#15  jaargang 2  6 augustus 2016

Onder

e Inspirarti voo n te reisgeno

‘Ik geef door wat waardevol is’ THEMA: OUDEREN IN DE KERK

08 VERGRIJZING OP HET SPEELVELD BLIJVEN STAAN > 12 WIL DOORNENBAL ‘DE GEEST IS NIET KLAAR MET JE WANNEER JE OUDER WORDT’ > 20 KEES SMIT DE LAATSTE NGK-KRIJGSMACHTPREDIKANT NEEMT AFSCHEID

 Inhoud Thema

08 OPINIE

Op het speelveld blijven staan

De samenleving vergrijst en nergens lijkt dat zo hard te gaan als in de kerk. Wat heeft dat voor gevolgen? En hoe kan

12 INTERVIEWS

‘De Geest is niet klaar met je wanneer je ouder wordt’

Wat kunnen ouderen betekenen voor de gemeente, en dan

die uitdijende groep ouderen een waardevolle plek blijven

vooral voor de jonge generatie? Elze Sietzema voerde vier

innemen in het gemeenteleven? Henk Schaafsma beschrijft

gesprekken met betrokkenen, onder wie Wil Doornenbal: ‘In

de ontwikkelingen en geeft verschillende handvatten.

Bijbelse tijden stonden grijze haren voor levenswijsheid en ervaring. Op dat punt kunnen ouderen veel betekenen voor jongeren. Jongeren willen graag horen hoe ouderen hun weg met God gaan en hoe dat ook bij hen met vallen en opstaan gepaard gaat.’

22 WOORDZOEKER

Vakantie, vrijheid en vitamines

De zomer is een heerlijk seizoen. De zon schijnt en de

32 JEUGDWERK

Vakantiewerk in de kerk

Voor jeugdwerkers lijken de zomermaanden vooral

druk van het dagelijkse leven valt even weg. Jammer

een periode van rust. Of toch niet? De planning voor

genoeg is dat gevoel van vrijheid niet voor iedereen

het volgende seizoen moet gemaakt, er liggen nog

weggelegd. Velen tobben met financiële problemen of

tig ongelezen boeken over jeugdwerk, er zijn nieuwe

met hun gezondheid. En dan zegt Paulus: ‘Christus heeft

vrijwilligers nodig en niet te vergeten: er zijn ook jongeren

ons bevrijd opdat wij in vrijheid zouden leven.’ Hoe

die niet op vakantie gaan. Nee, het jeugdwerk staat in de

realistisch is dat?

zomer zeker niet stil.

24 MISSIONAIR

Geloven in Taizé

Ook deze zomer trekken weer meer dan 30.000 mensen,

34 WANDELEN MET GOD

De schepping zet ons op onze plaats

vooral jongeren, voorbij aan de tachtig broeders van de

Elk jaar na de zomervakantie spreken we met elkaar over

Taizégemeenschap in een piepklein dorpje in het midden

onze vakantie-ervaringen. Vaak komt dan het volgende zin-

van Frankrijk. Ongelooflijk dat geloven zo leeft, zo actief

netje terug, bijvoorbeeld als mensen indrukwekkende berg-

en intensief, midden in het seculiere Europa. ‘Volgend

landschappen hebben verkend: ‘Je merkt weer hoe nietig

jaar kom ik weer.’

we als mensen zijn.’ We hebben zulke ervaringen nodig om onze plek in de schepping te kennen.

2

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

 Thema Volgende nummer

In verband met de zomer verschijnt het volgende nummer van OnderWeg niet over twee, maar over vier weken, op zaterdag 3 september.

16 REPORTAGE

Gemeente zijn voor alle generaties

Exit?

I

k kan me voorstellen dat ook OnderWeg-lezers het woord ‘exit’, of woorden die daarmee te maken hebben, liever niet meer horen of lezen. Toch waag ik het

erop. Waarom? Omdat het woord van toepassing lijkt op het thema van deze OnderWeg: ouderen in de kerk. Ou-

Wat gebeurt er in gemeenten om de rol van ouderen een

deren zijn exit, toch?

positieve impuls te geven? Wat zijn mooie voorbeelden voor

Je hoort het soms terug in reacties van ouderen zelf. Ze

andere gemeenten? OnderWeg bericht vanuit Emmen, Hoorn,

merken dat zij er in de kerk niet echt meer bij horen: ‘Dit

Nijverdal, Langerak en Leek.

is mijn kerk niet meer. Dit is niet meer de kerk die ik gewend was.’ Of ze voelen zich machteloos: ‘Ik zie dingen veranderen. Maar hoe breng ik mijn onvrede erover ter

26 TOERUSTING

Handvatten voor ouderenbezoekwerk

sprake?’

Onder jongeren hoor je soms ook dat ‘ouderen hun tijd wel hebben gehad’. Zij zijn ‘van de regeltjes’. En wat moet je daar vandaag mee? Laten zij kerkelijke fenome-

Je bent op bezoek bij een oudere, maar het gesprek komt

nen als classis, synode of landelijke vergadering maar

niet verder dan koetjes en kalfjes. Je verlangt naar een

bemensen; met de uitkomsten daarvan doen we toch

diepgaander contact, een geloofsgesprek. Maar hoe leid je

niet zo veel.

het gesprek naar diepere lagen? Hoe breng je de naam van

Het is dus dringen geblazen onder het exitbord in de

Christus ter sprake, zonder Hem vlak voor vertrek nog even

kerk. Er staan jongeren die ouderen wel willen uit-

de kamer in te parachuteren? Hoe kan het tot een gesprek

zwaaien. En er staan ouderen die, bepakt en bezakt, ge-

komen waarin het niet vreemd is dat er tot slot gebeden

voelsmatig beginnen aan afscheid nemen.

wordt?

Deze schets is natuurlijk overdreven. Maar er zit, zoals in elk voorbeeld, wel wat in. Reden voor deze OnderWeg. Hoe zit het eigenlijk met ouderen in de kerk? Over welke ouderen hebben we het dan? En wat kun je zeggen over

EN VERDER: 04 Web- en leestips 05 In beeld

hun rol en positie in de samenleving en in de kerk?

Een aantal scribenten levert daar materiaal over aan. Er staan pareltjes in. Neem alleen al de titel van een boek dat genoemd wordt: Reizen door nieuw land; ouderen in perspectief. Of: ‘Een oudere is iemand in ontwikkeling, net zoals ieder mens.’ En over de uitdaging voor ouderen:

06 Praktijklokaal

‘Geef alsjeblieft door wat waardevol is.’

10 Redactioneel

Blijft het exitbordje hangen boven ouderen in de kerk? Of

19 Nieuws

veranderen we het bord in: Conversation Room? Lijkt me.

19 Colofon 20 Afscheid krijgsmachtpredikant Kees Smit 24 Column Eline de Boo 30 Stimulans 35 Column Wim van der Schee Leendert de Jong (GKv), hoofdredacteur OnderWeg (beeld voorkant Ruslan Guzov/Shutterstock) 3

 Tips

Handvatten voor het thema ouderen in de kerk Leestips J.I. Packer, Met vreugde ouder worden, Heerenveen (Jong-

• w ww.fritsdelange.nl

bloed), 2016.

De website bevat verschillende bijdragen over ouder worden

Theoloog J.I. Packer vergelijkt ouderdom met een langeaf-

van deze hoogleraar ethiek van de Protestantse Theologi-

standsloop. Zoals hardlopers krachten sparen voor de eind-

sche Universiteit in Groningen.

sprint, zo zouden ook christenen de laatste ronde van het leven op volle kracht moeten afleggen.

• w ww.baptisten.nl/images/seminarium/publicaties/artikelen/artikel_oudisout_wh.pdf De breed opgezette notitie Oud is out van Wout Huizing gaat

Wil Doornenbal, Reizen door een nieuw land. Ouder worden met perspectief, Zoetermeer (Boekencentrum), 2015.

Wat valt er, naast het verlies dat wordt geleden, met het

over de plaats van ouderen in de Baptistengemeenten in Nederland. Goed bruikbaar voor de GKv en de NGK. • w ww.diaconaalsteunpunt.nl/gemeente/doelgroepen/

ouder worden te winnen en welke vruchten kan ouderdom

ouderen

opleveren?

Hier is Oud Goud, een brochure over diaconaat aan ouderen in de gemeente, te downloaden.

Joan Chittister, Groeien met de jaren. De weldaad van het ouder worden, Kampen/Leuven (Kok), 2010.

• w ww.steunpuntbijbelstudie.nl/ouderen-in-de-kerk Een uitgave van het Steunpunt Bijbelstudie, met onder meer een Bijbelstudie over ouder worden naar Gods beeld en arti-

Tjerk de Reus en Lars Bovenberg, De balans van Bovenberg.

kelen over de vraag hoe de kerk de gaven van ouderen beter

Economie en geloof in crisistijd, Kampen (Kok), 2009. Zie hoofd-

kan gebruiken.

stuk 9: ‘Ouderen zijn de gasbel van de economie van de toekomst’.

Frits de Lange, De mythe van het voltooide leven. Over de oude dag van morgen, Zoetermeer (Boekencentrum), 2007.

Diversen Het blad Lichtspoor, uitgegeven door de IZB in de Protestantse Kerk, verschijnt zesmaal per jaar in een oplage van 25.000.

Frits de Lange, De armoede van het zwitserlevengevoel. Pleidooi

Het richt zich op ouderen in de christelijke gemeente en wordt

voor beter ouder worden, Zoetermeer (Boekencentrum), 2008.

vooral in de PKN veelvuldig gebruikt bij het pastoraat en het ouderenbezoekwerk. Zie www.izb.nl/bestellen/lichtspoor.

Frits de Lange, Waardigheid. Voor wie oud wil worden, Amsterdam (SWP), 2010.

De redactie van Lichtspoor organiseert op 29 oktober in de Nieuwe Kerk in Amersfoort de toerustingbijeenkomst ‘Voorbij

Webtips

koetjes en kalfjes’. De bijeenkomst is bedoeld voor wie be-

• w ww.eo.nl/radio5/programmas/eo-live/fragment/artikel/

loge Wil Doornenbal en emeritus predikant Henk de Graaff.

voeren van een goed pastoraal gesprek. Sprekers zijn psycho-

wil-doornenbal-over-haar-boek-reizen-door-nieuw-land

De bijeenkomst is gratis toegankelijk. Er wordt een vrijwillige

Radio-interview met Wil Doornenbal over haar boek Reizen

bijdrage gevraagd voor de lunch en de bestrijding van de on-

door een nieuw land.

kosten. Aanmelden is verplicht, via info@izb.nl.

• steunpuntbijbelstudie.nl/images/stories/wegwijs/documenten/Wegwijs%202003/okttromp.pdf Het artikel ‘Ouderen zijn onmisbaar in de gemeente’ van Thijs Tromp, in 2003 verschenen in WegWijs.

4

trokken is bij het pastoraat aan ouderen. Het is gericht op het

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

 In beeld

 Het geloof gaat

In beeld: Henk Meulink Leeftijd: 57 Woonplaats: Hardenberg Kerkelijke gemeente: PKN Hardenberg Heemse Gezinsomstandigheden: getrouwd, twee kinderen Werk: eigen bedrijf in duurzame energiesystemen en Statenlid (CDA) van de provincie Overijssel

1. Op wat voor manier heeft jouw geloof je leven veranderd? Ik ben opgegroeid met het

4. Wie bewonder je? Angela

geloof en de kerk. Er is niet een bijzon-

in mijn beleving nu meer over de essentiële zaken in het leven 

Merkel, die ondanks de scherpe kritiek

6. Welke fout maak je nooit weer? Ik heb te veel fouten gemaakt

bij haar standpunt over de opvang van

om er hier één te noemen. Ik kan nogal

vluchtelingen blijft. Een land dat geen

eens boos worden, waarbij ik achteraf

der moment aan te wijzen waarop mijn

plaats heeft voor mensen die op de

bedenk dat het niet zo verstandig was.

leven is veranderd. Er zijn wel levens-

vlucht zijn, is niet mijn land. Dat is niet

fases geweest waarin ik er verschillend

alleen geloven, maar ook durven zeg-

mee omging. Zo ben ik opgegroeid in

gen wat dat in de praktijk betekent.

de Nederlands Gereformeerde Kerk van

7. Waaraan ben jij te herkennen als christen? Dat zou je eigenlijk aan mijn omgeving moeten vragen.

werd gediscussieerd over het zingen

5. Welke Bijbeltekst is jou het meest dierbaar en waarom?

uit het Liedboek, de vrouw in het ambt,

Het verhaal van Jezus op de berg met

kinderen aan het avondmaal, homofilie,

Mozes en Elia. Petrus vindt dit zo’n

euthanasie. Sinds 24 jaar ben ik lid van

mooi moment, dat hij voorstelt om een

de PKN in Hardenberg. Een andere kerk,

tent op te zetten. Dat is een beeld dat

8. Waar kunnen ze je voor wakker maken? Eigenlijk nergens

waardoor ook in de loop van de jaren

mij vaak door het hoofd schiet als ik

voor, want ik slaap graag.

je geloof en je leven veranderen. Nog

ergens heel gelukkig ben. Dan wil ik dat

steeds is het geloof voor mij een be-

moment graag vasthouden, net zoals

langrijke drijfveer, maar het gaat in mijn

Petrus dat wilde.

Enschede, in een tijd dat er nog heftig

Ik hoop dat mensen mij herkennen als iemand die voor anderen klaar staat, maar of mij dat altijd lukt, betwijfel ik.

beleving nu meer over de essentiële zaken in het leven.

2. Wat doe je om gelukkig te zijn? Als ik mijn geluk en voorspoed met anderen kan delen, dan voel ik mij gelukkig.

3. Wat is je mooiste ervaring in de kerk? Vorig jaar was er gedurende een week een noodopvang voor vluchtelingen in Hardenberg. Op zondagochtend werd in de kerkdienst gevraagd om warme kleren af te staan, want de vluchtelingen hadden het koud.

De inzameling moest zondagmiddag om 13.00 uur worden gestopt, want er kwam zo veel binnen dat ze het niet meer konden verwerken. Dat voelde als echte naastenliefde.

5

 Praktijklokaal Talstelling en bezoek middagdienst

E

r zijn inmiddels heel wat gemeen-

ambtsdrager? Of voegen we dan een

ten die geen middag- of avond-

zelfbedacht criterium toe aan de criteria

dienst meer kennen, zowel in de

die de apostel Paulus noemt in 1 Timo-

GKv als in de NGK. De nieuwe kerkorde

teüs 3 en Titus 1?

binnen de GKv geeft aan dat de kerken-

In een aantal gemeenten zal dat geen

raad ‘als regel’ de gemeente twee keer

item zijn, maar de kerkenraad van

per zondag bijeenroept (artikel B36.1).

de GKv Zuidlaren heeft zich uitvoerig

Het Akkoord voor Kerkelijk Samenleven

met die vraag beziggehouden en nam

(NGK) kent eenzelfde artikel. Maar wat

daarover een besluit. Eén van de aan-

nu als gemeenteleden ‘als regel’ maar

leidingen voor deze bezinning en het

één keer per zondag naar de kerk gaan

uiteindelijke besluit was dat gemeente-

in een gemeente die de kerkordelijke

leden die namen van geschikt geachte

regel van twee diensten per zondag

ambtsdragers instuurden, de kerkenraad

volgt? Kunnen ze dan op tal komen voor

ook attendeerden op gemeenteleden die

Ds. Theo Havinga benadrukt dat dit be-

maar eenmaal per zondag naar de kerk

sluit niet betekent dat de kerkenraad

gaan. De kerkenraad besloot als volgt:

geen waarde meer hecht aan het bezoek

‘Bij de talstelling van ambtsdragers zul-

van de middagdiensten. ‘We worden ook

len de criteria die in de Bijbel voorko-

’s middags geroepen om de gemeen-

men in 1 Timoteüs 3 en Titus 1, gebruikt

schap met elkaar te zoeken en de band

worden. Iemand die de gewoonte heeft

met God te vieren.’

 Of voegen we dan een zelfbedacht criterium toe aan de criteria die Paulus noemt in 1 Timoteüs 3 en Titus 1? 

om op zondag eenmaal naar de kerk gegaan, kan op tal worden gezet. Tenzij die eenmalige kerkgang een uiting is van een gebrek aan toewijding en trouw. Het gebrek aan toewijding en trouw is in dat

Webtip

geval zichtbaar in zijn hele functioneren

www.praktijkcentrum.org/als-regel

in de gemeente.’

Glutenvrij brood bij het avondmaal

D

ruivensap of alcoholvrije wijn

De kerk blijft daarom bij de gewoonte

bij het avondmaal, het is in veel

dat de mensen die deze glutenintoleran-

gemeenten onderwerp van ge-

tie hebben, bij de avondmaalsviering zelf

sprek. De NGK Dordrecht heeft ook te

hun brood meenemen. De gemeentele-

maken met mensen met een intolerantie

den om wie het gaat, vinden dat goed.

voor gluten. Kun je daaraan tegemoet-

Ook de Rooms-Katholieke Kerk kende

komen door als gemeente ook glutenvrij

deze discussie. Daar worden glutenvrije

brood aan te bieden tijdens de viering?

hosties gedoogd. In 1995 is opnieuw

Dat leek de gemeente geen goed idee,

bepaald dat glutenvrije hosties niet zijn

omdat je niet kunt garanderen dat het

toegestaan, omdat Christus zelf gewoon

glutenvrije brood niet direct of indirect in

tarwebrood gebruikte. Ze zijn echter wel

aanraking komt met het gewone brood,

verkrijgbaar.

via de handen van wie ermee bezig is.

6

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

 Praktijklokaal GKv en NGK Leerdam in diaconaal platform

I

n Leerdam zijn ze met hun diaco-

dersteuning van bijvoorbeeld mantel-

naal platform zeker niet de eerste:

zorgers. Samen Doen wil de krachten

in 2013 telde het Diaconaal Steun-

bundelen van inwoners, professionals

punt in Zwolle er al meer dan 75. Het

en instellingen rond persoonlijke en

Steunpunt gaf er in samenwerking met

maatschappelijke vraagstukken.

het Diaconaal Bureau van de Christe-

De doelstelling van het DPL is om

lijke Gereformeerde Kerken ook een

samen als kerken hulp te bieden aan

brochure over uit. Maar ze hebben er

mensen die niet kerkelijk georiënteerd

in Leerdam wel goed over nagedacht.

zijn en die ondanks de bestaande so-

Elf kerken in en rond Leerdam doen

ciale voorzieningen toch tussen wal en

mee aan het Diaconaal Platform Leer-

schip dreigen te vallen. De deelnemers

dam (DPL); enkele kerken denken er

vinden hun motivatie in de overtuiging

nog over na. De deelnemende kerken

dat het gebod van naastenliefde niet

leveren elk een lid van de Raad van

alleen voor kerkleden geldt, maar ook

Toezicht en een (kleine) financiële bij-

voor mensen buiten de kerk. Uiteraard

drage als startkapitaal. Daarnaast – en

gaat de diaconale zorg voor de leden

daar gaat het uiteindelijk om – leveren

van de eigen gemeenschap gewoon

zij de vrijwilligers.

door.

Bij de activiteiten van de vrijwilligers

 De gemeente Leerdam is enthousiast en verdubbelde het startbedrag van 5.000 euro 

valt te denken aan praktische hulp (vervoer naar het ziekenhuis, boodschappen doen, eten klaarmaken, klusjes in en rond huis), maar ook aan meer langdurige ondersteuning, zoals

Tijdens de startbijeenkomst vulden verte-

mantelzorg of regelmatig boodschap-

genwoordigers van de kerken een schaal

pen doen. Bij langdurige ondersteu-

met verschillend gekleurde glazen ballen,

ning gaat het om hulp die langer dan

een symbool voor de diversiteit van de

vier tot zes weken nodig is. Kortdu-

kerken die samen helpen waar geen hel-

rende hulp kan nodig zijn om in acute

per is. (beeld Saskia Smeenk)

situaties de tijd te overbruggen naar de inzet van professionals. Soms kan een (stille) financiële handreiking goed

een schaal met verschillend gekleurde

De elf kerken van het platform staan

werken: het platform kan bijvoorbeeld

glazen ballen: die staan voor de di-

ook weer in verbinding met andere

een rekening betalen. Bij dat laatste

versiteit van de kerken die op dit punt

organisaties: de gemeentelijke orga-

gaat het wel om bescheiden bedragen.

de handen ineenslaan en helpen waar

nisatie Samen Doen in Leerdam en de

Hulp kan ook bestaan uit het doorver-

geen helper is.

Nederlandse Patiëntenvereniging. Die

wijzen naar de professionele hulpver-

De eerste taak is nu het werven en

laatste zet zich al langer in voor on-

lening.

opleiden van vrijwilligers: maatjes,

Op 26 mei is het Diaconaal Platform

vrijwilligers voor praktische hulp zoals

Leerdam van start gegaan tijdens een

vervoer naar het ziekenhuis, maar ook

Webtips

officiële bijeenkomst in de hervormde

mensen die anderen kunnen helpen

Pauluskerk, waarbij ook de wethou-

in hun persoonlijke situatie. Samen

• w ww.diaconaalsteunpunt.nl/

ders van de burgerlijke gemeente aan-

Doen gaat hen zo nodig opleiden, zorgt

samenleving/diaconaat-in-de-buurt/

wezig waren. De gemeente Leerdam is

voor de intake en de soms noodza-

diaconaal-platform

enthousiast over het initiatief en ver-

kelijke screening, om misbruik door

• www.npvzorg.nl/thuishulp

dubbelde het startbedrag van 5.000

hulpvragers te voorkomen, en is in de

• www.samendoen.expert

euro. De mensen van het platform

toekomst ook beschikbaar voor hulp in

vulden tijdens de startbijeenkomst

meer complexe situaties.

7

 Thema Ouderen in kerk en samenleving

Op het speelveld blijven staan De samenleving vergrijst en nergens lijkt dat zo hard te gaan als in de kerk. Wat heeft dat voor gevolgen? En hoe kan die uitdijende groep ouderen een waardevolle plek blijven innemen in het gemeenteleven?

tekst Henk Schaafsma beeld l i g h t p o e t/Shutterstock

De feiten over de leeftijdsontwikkeling

niet-werkenden verandert. Minder

Oude platen over de levensloop laten

en de bevolkingsopbouw in Nederland

mensen nemen deel aan het arbeids-

de mens zien als een zich oprichtend

spreken duidelijke taal: het aantal ou-

proces.

wezen; van baby naar kind naar jongere

2. H et platteland en de dorpen ontvol-

naar volwassene. Iemand is op 50-jarige

neemt af, we worden gemiddeld ouder

ken, omdat jongeren naar de stad

leeftijd op de top van de levensberg en

en die trend zal zich alleen maar voort-

trekken. Daar is onderwijs en werkge-

daalt vervolgens weer af, om uiteinde-

zetten. In 2015 was 18 procent van de

legenheid.

lijk in het graf te eindigen.

deren neemt toe, het aantal jongeren

bevolking ouder dan 65 jaar. Dat aandeel zal de komende jaren stijgen naar meer dan 25 procent.

3. V eel taken in de samenleving worden

In onze tijd lijkt die tekening niet meer

door ouderen vervuld of vallen weg.

op te gaan. De levensloop voltrekt zich

4. O uderen blijven langer deelnemen

niet meer op een voor velen vergelijk-

De geboortegolf van na de Tweede We-

aan het arbeidsproces en het maat-

bare, rechtlijnige manier. Ieder mens

reldoorlog bereikt nu de 65-jarige leef-

schappelijke leven.

schrijft zijn eigen levensverhaal, waarin

tijd. Daarmee behoren de babyboomers

5. H et aantal zorgbehoeftige ouderen

het aankomt op zelfsturing en zelfver-

tot de oudere generatie. Ondertussen

neemt toe, evenals de intensiteit en

werkelijking. Mensen blijven bovendien

blijft de levensverwachting stijgen, door

de duur van de zorg. Sommige ‘jon-

veel langer vitaal en leveren daardoor

de verbeterde gezondheidszorg en de

gere’ ouderen (65+’ers) moeten hun

tot op hoge leeftijd bijdragen aan de

eigen ouders (85+’ers) verzorgen.

samenleving. Het clichébeeld van de

kende ons land 10 mensen die 100 jaar

6. T raditionele kerken lijden onder het

passieve oudere in bejaardentehuis

oud waren, in 1997 waren dat er 1.000

verlies van leden. De gemiddelde

Avondrood is allang verdwenen.

en in 2010 1.400.

leeftijd van kerkelijke gemeenten

De commercie doet er ook alles aan om

We spreken van vergrijzing, ontgroe-

neemt toe.

ouderen een leven vol rozengeur en

betere leefomstandigheden. In 1900

ning, dubbele vergrijzing en in de kerk

maneschijn voor te spiegelen. Economie

zelfs van driedubbele vergrijzing. Die

Zwitserlevengevoel

vergrijzing heeft een aantal gevolgen.

Waar spreken we eigenlijk over als we

het inpalmen van de nog levenslustige

1. D e verhouding tussen werkenden en

het over ouderen hebben?

maar vergrijzende bevolking. Een cruise

8

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

en geneeskunde gaan hand in hand bij

 Opinie

 Het clichébeeld

van de passieve oudere in bejaardentehuis Avondrood is allang verdwenen  hier, een stedentrip daar, overwinteren in Spanje: de mogelijkheden lijken eindeloos. Maar ziet de werkelijkheid er werkelijk zo uit?

Frits de Lange, hoogleraar theologie in Groningen en Stellenbosch, spreekt hierbij over ‘de armoede van het zwitserlevengevoel’. Hij bindt de strijd aan tegen het ‘grijze genieten’. Het zwitserlevengevoel is maar voor weinigen weggelegd, zegt hij. Het deugt niet als ideaal.

In werkelijkheid ervaren ouderen dat twee factoren een steeds grotere rol in hun leven gaan spelen. Allereerst is dat regieverlies. Dat is een maatschappelijke, geestelijke en lichamelijke realiteit. Verantwoordelijkheden worden overgedragen aan de volgende generatie, kinderen worden volwassen en lichamelijke functies gaan langzaam maar zeker minder werken. De tweede factor is eindigheid. De ervaring dat dit de laatste levensfase hier op aarde is, speelt een bepalende rol. Om ouderen heen vallen mensen weg, tot aan de eigen partner toe. Ze worden steeds indringender geconfronteerd met hun eigen sterfelijkheid. In dit verband spoort Ad de Bruijne ouderen aan om levenskunst te ontwikkelen. Tegenover het zwitserlevengevoel stelt hij dat het Gods bedoeling is dat wij een ‘mooi

Als je je aan Christus kunt overgeven, zul je ook blijven meedoen. Je neemt niet plaats op

leven’ leiden voor Hem (Romeinen 12).

de tribune, maar blijft op het speelveld staan.

9

 Redactioneel

Hoezo bubbel? ‘

Z

o, ben je weer terug van je weekje christelijk bubbelen?’

Kleurenpalet

vroeg iemand me jaren geleden na de New Wine Zomer-

Veel mensen hebben de neiging om ontwikkelingen als

conferentie. Dat is dus het beeld: een week lang in een chris-

de vergrijzing als een probleem te zien. Wat moeten we

telijke bubbel van praise en prayer, knus als kerkmensen onder

straks met al die ouderen in de kerk? Frits de Lange ziet

elkaar, met de boze wereld buiten de tentdeur. De hemel op

de ‘grijze kerk’ echter als een uitdaging. Hij vindt dat we

aarde.

de driedubbele vergrijzing in de kerk met open vizier

De werkelijkheid is anders. Door de alomtegenwoordige smart-

moeten benaderen. ‘Is de gemiddelde leeftijd van de

phone kon je vorige week ook bij New Wine niet om de haat en

Nederlandse bevolking 41 jaar, het actieve kernlid van

horror van Turkije, Saint Étienne-du-Rouvray en Donald Trump

een kerkgemeenschap is gemiddeld 53 jaar oud’, schrijft

heen. En jawel, je bent er als christenen onder elkaar, maar die

hij. Hij refereert daarbij aan de situatie in de PKN, maar

nemen allemaal hun zonden en wonden mee. In gesprekken op

dit kan op termijn ook van toepassing zijn op de GKv en

je kampeerveld is de gebrokenheid van het leven net zo tast-

de NGK. Ik sluit me bij De Lange aan: dat is een uitda-

baar als in de tranen van conferentiegangers wanneer in toe-

ging. Maar ook een opdracht. De gemeente van Christus

spraken pijnlijke plekken worden aangeraakt. Hoezo bubbel?

is veelkleurig en als daarin steeds meer tinten grijs op-

 Geen christelijke luchtbel, maar Gods koninkrijk 

lichten, dan is het de opdracht van de hele gemeente om daarmee een mooi kleurenpalet te maken.

Ik stel voor om te beginnen met gezamenlijke Bijbelstudie. De Bijbel staat vol met wijsheden over jongeren en ouderen, en over de zegeningen en de vloek van ouder-

New Wine wil Jezus’ liefde laten landen in de shit van het leven:

dom. Het lijkt me waardevol dat ouderen en jongeren

kapotte relaties, zieke lichamen, gewonde harten, verscheurde

zich samen over de Schrift buigen en met elkaar be-

kerken, een verrotte wereld. Meer dan ooit ging het dit jaar

spreken wat deze teksten met hen doen en hoe ze daar

over vergeving, heling en genezing, over zorg voor de schep-

invulling aan geven. Thijs Tromp heeft daar een mooie

ping en recht voor armen en vluchtelingen – de last, de lost

voorzet voor gegeven in het artikel ‘Ouderen zijn onmis-

en de least. En als je je toch in een christelijke luchtbel wilde

baar in de gemeente’ (zie de tips op pagina 4). Aanspre-

opsluiten, prikte hoofdspreker Karl Martin die met verwijzingen

kend is zijn stelling dat ouderen wel traditioneel moeten

naar Jozua keer op keer lek. ‘Het is fijn om na de woestijnreis

zijn, maar zich niet conservatief mogen opstellen.

te badderen in de rivier, maar God wil ons het beloofde land in hebben, om de afgodsbeelden van cultuur en traditie stuk te

Tribune

slaan. Zet tegenover de suikerspinnen van hedonisme en indi-

Een volgende stap is om vooroordelen over elkaar af te

vidualisme, die mensen gevangen houden in illusies, een leven

breken. Ik generaliseer nu met de bedoeling om zaken

dat vol is van Jezus.’ Hoezo bubbel?

duidelijk te maken. Bij jongeren in de kerk merk ik dat ze

Geen christelijke luchtbel dus, maar Gods koninkrijk: herstel van

naar ouderen kijken als mensen:

gebrokenheid, beginnetjes (soms doorbraken!) van heling van

– die hun tijd hebben gehad;

lichamen, harten en relaties, erkenning van schuld en zonde

– die alleen maar bezig zijn met de besteding van hun

(met honderden mensen op de knieën), stappen naar verzoening, handen omhoog én handen uit de mouwen. Met haar zieke lijf zingt Kinga Ban: ‘Laat maar komen wat komen moet,

pensioen; – die niet geïnteresseerd zijn in wat jongeren bezighoudt;

want Hij laat ons nooit alleen.’ Als leden van verscheurde ker-

– die alleen maar kunnen mopperen en overal tegen zijn;

ken vieren we de eenheid aan het avondmaal. We aanbidden

– die niet van Opwekking houden en alleen maar psal-

God on the road marked with suf-

men willen zingen;

fering, zingen over de ‘zegetocht

– die strak aan regels vasthouden;

van heiligen en twijfelaars’ en

– die niet luisteren, maar alleen praten en preken over

vuren elkaar aan: ‘Houd vol, houd vol, Hij laat niet los.’ Geen bubbel,

vroeger; – die het leven bekijken vanuit de achteruitkijkspiegel.

maar koninkrijk. Toch de hemel op aarde. Wow!

Ik denk dat ouderen er soms ook wel aanleiding toe geven dat deze vooroordelen ontstaan. Als ik naar mijn leeftijdsgenoten kijk, zie ik (wederom generaliserend)

Ad de Boer (NGK), hoofdredacteur OnderWeg

 Opinie

vier verschillende houdingen.

niet plaats op de tribune, maar blijft op

Begrijpen

Ik zie allereerst ouderen die afhaken.

het speelveld staan. Ik zie ouderen die

In het nadenken over de verhouding

Voor hen hoeft het allemaal niet meer.

meebewegen met ontwikkelingen. Zij

tussen oud en jong is de leeftijdsop-

Ze zijn er wel klaar mee. Ze maken zich

zoeken en vinden een nieuw evenwicht

bouw en omvang van een gemeente

niet meer druk, want dat helpt toch niet.

in een veranderende tijd en in een

van groot belang. In een kleine ge-

‘Het is niet meer zoals vroeger, toen

nieuwe levensfase. Ze blijven niet op

meente op het platteland waar de ge-

er nog naar je geluisterd werd’, hoor je

hun strepen staan, maar dragen ver-

middelde leeftijd boven de 50 ligt, is het

hen zeggen. Ze voelen zich aan de kant

antwoordelijkheden over. Ze stellen de

vaak noodzaak dat ouderen lang blijven

gezet. Ze hebben plaatsgenomen op

vraag: willen jullie als nieuwe generatie

meedoen in allerlei taken. De vraag of

de tribune. Vanaf die positie geven ze

aangeven hoe wij nu dienstbaar kunnen

een 70+’er nog ouderling kan zijn, is

hoofdschuddend commentaar op de ge-

zijn?

daar vaak eenvoudig met ja te beant-

beurtenissen en ontvangen ze instemmend geknik van ‘medetibunezitters’.

Ik zie ten tweede ouderen die volharden. Deze mensen ontkennen dat ze

woorden (hoewel het ook hier sterk van

 Vaak hoor je

de vitaliteit van de persoon afhangt). In een gemeente van gemiddelde grootte

van jongeren die bij ouderen op bezoek zijn geweest dat ze veel geleerd hebben van hun levenskunst 

waarvan de gemiddelde leeftijd onder

leren loslaten. Ik vind dat geen goed

Deelnemer aan de kerk blijf je tot je

Wat willen we uitstralen?

taalgebruik. Een hond laat je los. Ik be-

dood toe. Ik verwonder me er steeds

Mij staat een beeld voor ogen van een

roep me liever op Bonhoeffer, die ons

meer over hoelang ouderen kunnen blij-

kerk waar mensen gebruikmaken van

overgave leert. Overgave aan Hem, bij

ven meedoen in de kerk. Ook al zijn er

elkaars kwaliteiten, ongeacht leeftijd en

wie mijn zorgen en noden veilig zijn. Zo

fysieke problemen en nemen de krach-

geslacht. Een gemeente waar de gene-

zijn er ouderen in de gemeente die dur-

ten af, dan nog kunnen oudere broeders

raties met elkaar in gesprek gaan door

ven overgeven aan de volgende gene-

en zusters hun bijdrage leveren. Vaak

elkaar eerst te begrijpen, voordat ze zelf

ratie. Zij hebben verantwoordelijkheid

hoor je van jongeren die bij ouderen op

begrepen willen worden. Een gemeente

genomen en durven die nu af te staan.

bezoek zijn geweest dat ze veel geleerd

waar de koers gezamenlijk wordt be-

Ze zijn ervan overtuigd dat een vol-

hebben van hun levenskunst.

paald, zonder dat mensen uitgesloten

ouder zijn; ze gaan op dezelfde voet verder. Waarom zou je boven de 70 moeten stoppen met kerkenraadswerk en allerlei bestuursfuncties? Trouwens, wie moet het van hen overnemen?

Iedereen zit te springen om mensen als zij. Van tijd tot tijd verheffen ze hun stem om duidelijk te zeggen waar het op aankomt in kerk en samenleving.

Ook zij ontvangen instemmend geknik van de omstanders.

Ik zie ten derde ouderen die zich overgeven. ‘Loslaten’ is een modewoord geworden. Als je ouder wordt, moet je

gende generatie verantwoordelijkheid

de 40 ligt, is het antwoord op die vraag eerder negatief. In zo’n situatie zou ik er eerder voor pleiten dat ouderen ingezet worden in adviserende rollen of praktische, minder belastende en kortdurende zaken.

De plaats die ouderen in de gemeente innemen, hangt ook samen met het beeld dat anderen en wijzelf van onze gemeente hebben. Hoe willen we bekendstaan? Als een kerk waar de ouderen het nog steeds voor het zeggen hebben? Of, tegenovergesteld, als een kerk waar ouderen uitgerangeerd zijn?

worden. Een gemeente waar ouderen

kan dragen. Zoals Ad de Bruijne schrijft:

Eerder noemde ik twee factoren die een

met overgave verantwoordelijkheden

‘Ouderen moeten een schakel zijn naar

grote rol spelen in het leven van oude-

aan jongeren overdragen, omdat ze

Gods grote werken. (...) Ze moeten met

ren: regieverlies en eindigheidsbesef.

geloven dat niet zij de eigenaar van de

hun geloofservaring de jongere gene-

In de komende tijd ligt er een opdracht

kerk zijn, maar Christus.

raties voorgaan. Je moet uitstralen: ik

voor de kerk om dit tot thema te maken

geef door wat waardevol is.’

in het beleid, de prediking en het pasto-

Henk Schaafsma (GKv) is een baby-

Ik zie tot slot ouderen die deelnemen.

raat. Jong en oud zullen zich met elkaar

boomer in zijn 70ste levensjaar en nog

Als je je aan Christus kunt overgeven,

moeten afvragen hoe je in elke leeftijd

werkzaam als adviseur, coach, docent

zul je ook blijven meedoen. Je neemt

levenskunst kunt ontwikkelen.

en mediator.

11

 Thema

Wat kunnen ouderen betekenen voor de gemeente, en dan vooral voor de jonge generatie?

Elze Sietzema voerde vier gesprekken met betrokkenen.

tekst Elze Sietzema

‘De Geest is niet klaar met je wanneer je ouder wordt’ Is ouder worden een noodzakelijk kwaad? Volgens klinisch psycholoog Wil Doornenbal (1938) doet dat geen recht aan onze bestemming als mens. Ze schreef er een boek over: Reizen door nieuw land; ouder worden met perspectief. In het voorwoord schrijft ze: ‘Iemand op leeftijd wordt in de Bijbel vergeleken met een oudere boom waaraan nieuwe vrucht kan blijven groeien. Levenskwaliteiten zoals liefde, blijdschap, vrede, geduld. Ouder worden kan kennelijk meer inhouden dan dingen kwijtraken; het levert zijn eigen vrucht op.’ Een gesprek over wat dit inhoudt voor de kerk.

Er is veel vergrijzing in de kerk. Tege-

Toch staat ouderdom ook in het teken

lijkertijd probeert men met man en

van aftakelen. Wordt het dan geen

macht de jongeren vast te houden.

tijd om te ontvangen, na wellicht een

Niet zelden worden ouderen daarbij

leven lang geven?

gezien als een sta-in-weg. Herkent u

‘Paulus schrijft dat de tent wordt afge-

dit?

broken; dat is het uiterlijk. Maar inner-

‘Veel kerken focussen inderdaad op

lijk wordt hij van dag tot dag vernieuwd

jongeren, waardoor ouderen soms het

(2 Korintiërs 4:16). Ja, er is lichamelijk

idee kunnen krijgen dat ze er minder

verlies. Niemand vindt dat leuk. Ik wil

toe doen. Maar dat ze een sta-in-de-

ook niets afdoen aan het lijden dat men

weg zouden zijn, daar ben ik het niet

daarin ondergaat. Tegelijkertijd biedt de

mee eens. Dat is een etikettering die

Bijbel een ander perspectief. Ouderen

niemand recht doet. Ja, natuurlijk zijn

moeten we niet zien als consumenten

er mopperaars, maar dat betekent nog

die alleen getroost moeten worden,

niet dat elke oudere zo is! Tegelijkertijd

maar als mensen die vrucht kunnen

moet je er als oudere voor zorgen dat je

blijven dragen, die zich kunnen blijven

niet in de slachtofferrol schiet, maar dat

ontwikkelen en die van dag tot dag ver-

je gericht blijft op deze maatschappij en

nieuwd kunnen worden. Omgekeerd:

nadenkt over hoe je gevend kunt leven,

als ouderen zich als slachtoffer zien,

in plaats van dat je denkt: het moet wel

ontnemen ze zichzelf alle geluk. Bo-

mijn kerk blijven, het moet wel op mijn

vendien maken ze zich dan afhankelijk

manier gaan. In geloof gevend leven,

van hun omgeving om in hun levenszin

dat betekent: zie jij jouw waarde en

te voorzien. Die omgeving kan jou wel

belang? Je leven lang is dat de centrale

steunen, maar uiteindelijk moet je zelf

Wil Doornenbal: ‘Zie jij jouw waarde en

vraag. En dat blijft het, ook als je ouder

je eigen waarde bevestigen.’

belang? Je leven lang is dat

wordt.’

12

de centrale vraag.’ (beeld Niek Stam)

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

 Interview

Hoe doe je dat?

‘Dat doe je zoals je dat je hele leven al doet: stapje voor stapje, met vallen en opstaan en in relatie met God. Door amen te zeggen op de waarde die Hij geeft aan jou als persoon, aan je eigen bijdrage en aan de dag die voor je ligt.

Een oudere is iemand in ontwikkeling, net zoals ieder mens. Het is de taak

 ‘Een oudere is iemand in ontwikkeling, net zoals ieder mens’ 

leven soms ook. Elke leeftijd geeft z’n eigen huiswerk. Met ouderen is dat niet anders. Of het zoveel moeilijker is voor ouderen… Dat weet ik niet. Voor sommigen wel, voor anderen niet. Het hangt er ook van af of je redelijk gezond blijft.’

De vraag die overblijft is natuurlijk: hoe is de kerk gebaat bij dat investeren in

van de kerk om er te zijn voor de totale

krijgen: dat ze zielig zijn en niet geluk-

ouderen?

mens, dus ook voor ouderen. De kerk

kig. Maar weet je dat de gelukscurve

‘Als je mensen bevestigt in hun waarde,

mag die ontwikkeling stimuleren, on-

een U-curve is? Hij is het diepst rond de

in plaats van in hun zieligheid, of welk

dersteunen en bevragen. Dat is ook in

40-50 jaar en gaat omhoog tot de 80

ander etiket ook, en als je hen onder-

lijn met de Bijbel.’

jaar. Het gaat mij er niet om zo’n getal

steunt in hun ontwikkeling, dan zullen

te verabsoluteren, maar wel om aan

ze vrucht dragen. Welke vruchten dat

Dus als het gaat om ouderen is het de

te geven dat er nog zo veel te winnen

zijn en hoe die tot rijping komen bij

taak van de kerk om hen te ondersteu-

valt!’

ouderen, daar heb ik Reizen door nieuw land over geschreven. Maar voor wat

nen in hun ontwikkeling?

‘Onder meer. Ze kan ondersteunen bij

Ik heb wel te doen met de ouderen.

betreft de kerk zou ik zeggen dat er

de vragen en het “huiswerk” van de ou-

Onze maatschappij is zo snel aan het

in het algemeen veel schatten liggen

dere. Zoals: Hoe beleef jij je levensfase

veranderen, zelfs als 29-jarige wordt

verborgen. Schatten in levenservaring:

in je geloof? Wat is het belang van ou-

het me weleens te veel…

mensen hebben van fouten geleerd,

deren in Gods ogen en in de kerk? Hoe

‘De maatschappij is voor bijna elke leef-

hebben bitterheid overwonnen en

helpen we jou, oudere, om invloed te

tijd ingewikkeld, ook voor ouderen. Ik

zijn tot vergeving gekomen. Maar ook

hebben? Het zou goed zijn als gemeen-

merk bijvoorbeeld hoe moeilijk jonge-

schatten in de huidige levenservaring

ten dit meer aan de orde stellen, zowel

ren het soms hebben, door keuzestress

als oudere. Het zou leerzaam en op-

in preken als in het pastoraat. Soms vind

of doordat ze voelen dat ze anders zijn

bouwend zijn om deze schatten op te

ik de benadering van ouderen in de kerk

dan anderen. Maar ook jonge ouders

diepen en aan gemeenteleden door te

wat eenzijdig. Er ligt vaak een zwaar

hebben het niet gemakkelijk. “Het leven

geven, juist ook voor de toekomst van

accent op het helpen bij verdriet, de

is de Kruisbanier tot in Gods handen

de kerk. De Geest is immers niet klaar

troostkant. Wellicht heeft dat te maken

dragen”, dichtte Guido Gezelle. Het

met je wanneer je ouder wordt.’

met een ander etiket dat ouderen vaak

klinkt een beetje zwaar, maar zo is het

‘It takes a village to raise a child’ Welke waarde hebben ouderen

‘Ik geloof heel erg in het Afrikaanse ge-

goed om ook ouderen te spreken en te

voor de kinderen in de kerk?

zegde: it takes a village to raise a child.

zien. Eén van de verrijkingen van een

Zo is het ook met geloven in God. Ge-

kerk is dat je juist niet in die vanzelf-

meenschap is voor geloven zo belang-

sprekende gemeenschappen vervalt.

(1978), moeder, theoloog,

rijk. Er wordt van alles georganiseerd in

Het is jammer als we kinderen en vol-

hoofdredacteur van het maga-

de kerk, maar vaak is dat op bepaalde

wassenen in hun eigen leeftijdsgroe-

leeftijdsgroepen gericht. Dat is echt

pen opsluiten.’

Ik vraag het Janneke Burger

zine Jente en schrijver.

zonde. Zo zoeken gezinnetjes elkaar op. Eigenlijk vind ik dat een verlies voor

‘In onze vorige gemeente in Franeker

de kinderen. Het is voor een kind heel

zaten we in een huiskring waarbij onze

 13

 Thema

kinderen de enige kinderen waren. Anderen vonden dat zielig, maar dat was niet zo. Ze werden juist heel hartelijk ontvangen door de ouderen. Ouderen kunnen in de kerk een glimlachende en verwelkomende aanwezigheid voor kinderen zijn. Dat is belangrijk.

Toen we verhuisd waren naar Kampen, kwamen we in een grote kerk terecht.

 Ouderen als ankerpunten, daar heeft de kerk behoefte aan 

Te midden van die onrust zag ik altijd

zodanig te gaan zien én op te zoeken.

een oude man zitten. Hij zei heel wei-

Hun ervaringen en wijsheid zijn vaak

nig en zat stil op zijn stoel, maar hij

wat verstopt en niet alle ouderen pra-

glimlachte wel af en toe. Hij was voor

ten gemakkelijk over hun geloof in God

Janneke Burger: ‘Ouderen kunnen in

mij een soort ankerpunt. In de onzeker-

en over het leven. Het is dan zaak om

de kerk een glimlachende en verwel-

heid van al die nieuwe mensen keek

creatieve manieren te bedenken om

komende aanwezigheid voor kinderen

ik even naar hem en dan glimlachte hij

met elkaar in gesprek te gaan en ons

zijn.’

vriendelijk.

geloof te delen. Daarvoor is ook tijd en

Ouderen als ankerpunten, daar heeft

geduld nodig. Iets wat ik en zo veel an-

de kerk en hebben gelovigen behoefte

deren niet meer lijken te hebben…’

aan. Nu is het nog de kunst om hen als

Jong en oud: een dreamteam Ouderen kunnen veel bijdragen aan de kerk, getuigen Hans (1947) en Janny (1950) de Groot. Na jaren in het speciaal voortgezet onderwijs te hebben gewerkt, genieten ze nu van hun pensioen. Maar stilzitten is niets voor​hen. Ze zetten zich actief in binnen hun ​​​​kerkelijke gemeente, de NGK Enschede​, w​aar ze hun passie voor jongeren gestalte blijven geven.

mee houden en je activiteiten op afstemmen. Zo is het fijn als ouderen een jeugddienst bezoeken, ook al is dat een Twitterdienst, en als jongeren rekening houden met de ouderen. Het is mooi als de liefde van twee kanten komt!’

‘We geven jongeren graag mee hoe be-

‘We vinden het belangrijk om ons

We proberen vanuit onze werk- en le-

langrijk het is om van jongs af aan mee

steentje bij te dragen, voor zover dat

venservaring mee te denken’, vertellen

te doen in de kerk door naar clubs, ver-

in ons vermogen ligt. We zijn betrok-

Hans en Janny.

enigingen en catechisatie te gaan, om

ken bij het pastorale bezoekwerk en de

‘Juist omdat ouderen veel tijd heb-

op te groeien in geloof, maar ook om

zusterhulp, en maken deel uit van het

ben, kunnen ze een grote bijdrage

vrienden te maken en zo meer binding

“Dreamteam”, een groepje gemeentele-

leveren ​aan de gemeente. Ze kunnen

te krijgen met de kerk. We zien ver-

den dat een klankbord wil zijn voor alle

bijvoorbeeld overdag zieke of eenzame

drietig genoeg jongeren afhaken, maar

mensen die iets doen in het jeugdwerk.

mensen bezoeken. Maar ook het posi-

gelukkig zien we ook steeds weer jon-

tief in contact blijven met jongeren is

geren die voor God kiezen en belijdenis

belangrijk, voor de ouderen en voor de

doen. Door alles heen willen we onze

kerk. Reageer niet meteen negatief op

gaven gebruiken in de gemeente, opdat

veranderingen in bijvoorbeeld de litur-

we iets kunnen betekenen voor broers

gie, maar sta open voor wat jongeren

en zussen, jong en oud. Zo proberen we

beweegt. Zij groeien op in een heel an-

in de voetsporen van Jezus te gaan.’

 ‘Het is mooi als de liefde van twee kanten komt!’  14

dere tijd dan wij. Daar moet je rekening

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

 Interview

‘Jongeren zijn op zoek naar doorleefde wijsheid en authenticiteit’ Jongerenwerker Martijn Dekker (1991) droomt van een kerk waar jongeren en ouderen wederzijds van elkaar leren, waar persoonlijk contact centraal staat en waar openheid is om in alle kwetsbaarheid vragen aan elkaar te stellen.

‘Als jongeren en ouderen in gesprek gaan, vallen vooroordelen aan beide kanten weg. Jammer genoeg gebeurt dit nog te weinig: de generaties praten veel over elkaar, maar niet met elkaar.

Dat is een gemiste kans. Er valt zo veel van elkaar te leren!’

 ‘Zowel jongeren als ouderen vonden het fantastisch’ 

‘De pracht van jonge mensen is hun kracht, de sier van oude mensen is hun

maaltijd, waarna de groep met elkaar

grijze haar’, staat in Spreuken 20:29.

in gesprek ging. Zowel jongeren als ou-

Martijn: ‘In Bijbelse tijden stonden grijze

deren vonden het fantastisch. Sommige

haren voor levenswijsheid en ervaring.

jongeren waren verbaasd dat je met ou-

Op dat punt kunnen ouderen veel be-

deren zowel goed kon praten als goed

tekenen voor jongeren. Jongeren willen

kon chillen. Eén jongen, die erg zoe-

graag horen hoe ouderen hun weg met

kende is, zei tegen mij: “Wat mij betreft

God gaan en hoe dat ook bij hen met

schaffen we catechisatie af en doen

vallen en opstaan gepaard gaat. Maar

we dit gewoon altijd.” Ik vind dat een

dergelijke ontmoetingen en gesprekken

prachtig idee. Deze generatie jongeren

ontstaan vaak niet vanzelf. We geven

is echt op zoek naar doorleefde wijsheid

Martijn Dekker: ‘In Bijbelse tijden stonden

hier onvoldoende aandacht aan in de

en authenticiteit. Wat dat betreft heeft

grijze haren voor levenswijsheid en er-

kerk. Maar met een beetje creativiteit

die jongen een belangrijk punt: het is

varing. Op dat punt kunnen ouderen veel

valt er veel te bedenken.

jammer dat we in de catechese het

betekenen voor jongeren.’

In mijn gemeente in Zuidhorn hebben

geloofsgesprek tussen de verschillende

we geëxperimenteerd met een vorm

generaties vaak onbenut laten.

die enorm aansloeg. We organiseerden

Tegelijkertijd mogen jongeren ook se-

gespreksavonden, voorbereid door kop-

rieus genomen worden. Ouderen zijn

pels van een oudere en een jongere, die

niet de enigen met wijsheid en goede

samen een thema bedachten. In de kerk

inzichten! God gebruikt ook jonge men-

legden we intekenlijsten neer, waarop

sen, zo laat de Bijbel zien. Jammer dat

gemeenteleden zich voor een thema

we hun wijsheid vaak onbenut laten.

konden inschrijven. Daarbij letten we

Ook daar liggen zo veel verborgen

op een gelijke verdeling van jong en

schatten.’

oud. De avonden begonnen met een Elze Sietzema-Riemer is journalist en godsdienstwetenschapper (www.elzeriemer.com).

15

 Thema

Gemeente zijn voor alle generaties Wat gebeurt er in gemeenten om de rol van ouderen een positieve impuls te geven? Wat zijn mooie voorbeelden voor andere gemeenten? OnderWeg bericht vanuit Emmen, Hoorn, Nijverdal, Langerak en Leek. tekst Nels Fahner beeld Tyler Olson/Shutterstock

‘Het slaat aan, bij jongeren én bij ouderen’,

tussen jong en oud worden groter door de

Margriet sinds twee jaar buddy van een

vertelt dominee Jan Haveman van de GKv

nieuwe techniek van telefoons en compu-

jongen van 20. ‘Wij hebben als vaste vorm

Emmen. Hij wordt enthousiast van de zoge-

ters. De wereld is snel en flitsend. Ouderen

dat we om de zes weken samen eten.

heten driegeneratiegesprekken die om de

vinden het lastig om dat bij te benen.’

Anderen gaan juist de stad in met elkaar,

zoveel tijd in zijn kerk worden gehouden.

die gaan echt iets doen.’ Meestal begint

‘Jongelui zijn benieuwd naar het geloof van

Buddy

ouderen en voor ouderen is het mooi om te

Volgens Haveman moeten ouderen ‘het

vertelt Peter. ‘Wij vertellen tijdens het

ontdekken dat jongeren serieus en positief

niet laten gebeuren dat ze aan de kant

natafelen ook wat ons bezighoudt, zodat

met het geloof bezig kunnen zijn.’

gezet worden. Het is heel gemakkelijk om

Onlangs vond zo’n driegeneratiegesprek

je terug te trekken. Maar ouderen blijven

plaats, op een startavond over het thema

nodig in de kerk. Ze vormen de verbinding

Lied over oud en jong

‘leven in de vrijheid van Jezus’. Na een

met het voorgeslacht en zorgen voor ba-

Voor de NGK Oegstgeest maakte ge-

gezamenlijke inleiding werd de groep

lans.’

meentelid en musicus Antoine Houben

verdeeld in kleinere groepen, bestaande

Het is dan ook niet vreemd dat ver-

een lied over oud en jong in de kerk,

uit tieners en mensen van de generaties

schillende GKv- en NGK-gemeenten de

met als refrein: ‘Ben je nog jong: deel

van hun ouders en grootouders. In oktober

afgelopen jaren zijn gestart met een bud-

van je levensvreugde – hoop voor wat

staat er weer zo’n gesprek op de rol. ‘We

dysysteem. Ouderen worden gekoppeld

komen gaat. Ben je al oud: deel van je

hebben dan de “maand van de opvoeding”.

aan jongeren, zodat zij een tijdje samen

levenswijsheid – schenk gul je goede

Het gaat dan over geloofsopvoeding, maar

kunnen oplopen op geloofsgebied.

raad.’ Eén van de coupletten is geïnspi-

ook over de vraag: hoe voeden we elkaar

In de NGK Hoorn draaien op dit moment

reerd door 1 Johannes 2:12-14 en bezingt

op?’

dertien jongeren in de leeftijd van 18 tot

‘het leven vanuit vergeving waarin je

Het gesprek tussen generaties gaat niet

22 jaar mee in zo’n buddysysteem, vertelt

van jong tot oud in één groot gezin God

altijd vanzelf. Daarom is het van belang dat

coördinator Esther Jeunink. Het doel is

steeds beter leert kennen en het kwaad

er zo veel mogelijk gemixt wordt, vindt Ha-

het bevorderen van aandacht, contact en

leert overwinnen’. Zie voor de tekst en

veman. ‘Vooroordelen over en weer – over

discipelschap. De meeste ouderen die hen

de melodie www.antoinehouben.nl/

de jeugd van tegenwoordig bijvoorbeeld

begeleiden zijn overigens nog niet 65+. Zo

Jong%20en%20oud.html.

– waren er altijd al. Maar de verschillen

is Peter Kuijers (58) samen met zijn vrouw

16

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

zo’n maaltijd met alledaagse onderwerpen,

 Reportage

Jongelui zijn benieuwd naar het geloof van ouderen en voor ouderen is het mooi om te ontdekken dat jongeren serieus en positief met het geloof bezig kunnen zijn.

het geen eenrichtingsverkeer is. We zijn

brengen. Daar komen gesprekken uit voort,

verrast hoe open de jongen is met wie we

soms van een kwartier, soms ook langer.

optrekken. Er komen ook echt diepe vragen

Predikant Herman Scheffer vroeg ook eens

op tafel: over geloofsstrijd en over hoe wij

aan catechisanten om op papier te zetten

de zaken aanpakken.’

welke persoonlijke vragen ze aan de ge-

De maaltijd wordt afgesloten met gebed

neratie van hun opa en oma zouden willen

voor elkaar. Kuijers kan het iedereen aanra-

stellen (zie kader op pagina 18). Die vragen

den: ‘Het zijn heel fijne avonden.’

waren vaak verrassend en zijn volgens

Persoonlijk In de GKv/NGK-samenwerkingsgemeente De Levensbron in Nijverdal heeft men net

hem ook bruikbaar om in andere gemeenten het gesprek tussen ouderen en jongeren op gang te brengen.

 ‘Er komen ook

echt diepe vragen op tafel: over geloofsstrijd en over hoe wij de zaken aanpakken’ 

als in Hoorn een creatieve vorm gevonden

Pijler

om generaties met elkaar te verbinden.

Sommige ouderen zijn niet meer in staat

Jongeren van de jeugdgroepen gaan rond

om naar de kerk te komen, maar willen

ze kennen, vertelt ouderling Janko Ster-

kerst twee aan twee bij oudere alleen-

wel graag iets doen voor andere gemeen-

renburg. ‘Enkele ouderen gaven tegenover

staanden of echtparen uit de gemeente

teleden. In de NGK Langerak loopt daarom

onze pastoraal werkster aan dat ze zich

op bezoek om een kerstgeschenk langs te

een initiatief waarbij ouderen bidden voor

een beetje buiten de gemeente voelen

jongeren en gezinnen in de gemeente die

17



 Thema

staan, omdat ze niet meer in de kerk kun-

wat verteld over stervensvoorbereiding

nen komen. De belangrijkste pijler onder

en reanimatie. Haveman: ‘Ik heb de Bijbel

hun geloof is toch het gebed, vandaar het

er natuurlijk ook bij betrokken, maar het is

idee dat zij voor gezinnen en jongeren

voor een groot deel gewoon voorlichting.’

bidden.’

 ‘Ze vormen de verbinding met het voorgeslacht en zorgen voor balans’ 

Er zijn nu zo’n tien ouderen die op deze

Drempel

manier voor een gezin dat ze kennen bid-

Een creatieve werkvorm brengt vaak een

den, schat Sterrenburg. ‘De één zegt: je

goed gesprek op gang, ook over pittige

mag best laten weten dat ik dit doe, als

onderwerpen, merkt Henk Bondt, pre-

bemoediging. De ander heeft dat liever

dikant in de GKv Leek. Hij organiseerde

niet, omdat het dan weer zo veel nadruk

gespreksmiddagen waarin ouderen uit zijn

krijgt.’

gemeente zich konden uitspreken over

een aantal jaartallen: de Vrijmaking van

Als andere gemeenten deze vorm willen

wat hun na aan het hart ligt. ‘Ik merk dat

1944, de kerkscheuring van 1966 en nog

overnemen, pleit Sterrenburg zelf voor

ouderen zorgen hebben over liturgische

wat kapstokken om herinneringen aan op

openheid hierover, omdat die tot extra

veranderingen, over landelijke kerkelijke

te hangen. Bondt liep de briefjes na en

onderling contact kan leiden tussen de ou-

ontwikkelingen en over de vraag: is er

vroeg hier en daar om toelichting aan wie

deren en degenen voor wie ze bidden.

straks nog wel een kerk?’

dat wilde geven. Daar liet hij het de eerste

Tot nu toe zijn er twee gespreksmiddagen

keer bij.

geweest, waarvan de eerste het prikke-

Bondt volgt met deze gespreksmiddagen

In de GKv Emmen houdt dominee Jan

lende thema ‘hoe open zijn we eigenlijk?’

het spoor van de methode ‘Waarderende

Haveman naast de periodieke driegene-

meekreeg. Bondt werkte met een geïm-

gemeenteopbouw’. Die methode begint

ratiegesprekken twee keer per jaar een

proviseerde ‘klaag- en jubelmuur’, vertelt

bij wat mensen ervaren, om vervolgens

themadienst waarin hij zich speciaal op

hij. ‘We hebben een aantal whiteboards

via hun drijfveren bij hun verlangens uit

senioren richt. Ook is er drie jaar geleden

neergezet. Elke aanwezige kreeg vijf

te komen. ‘Zo ontstaat er ruimte voor een

een seniorencontact in zijn gemeente ge-

plakbriefjes, waarop men een positieve of

proces dat positieve energie geeft. Het ap-

start, waarbij naast gezelligheid ook seri-

negatieve ervaring kon schrijven, om die

pelleert niet aan een probleembesef, maar

euze vragen aan de orde komen. Zo heeft

vervolgens op de muur te plakken.’ Als

aan wat mensen op hun hart hebben. Zo

een verpleegkundige uit de gemeente

hulpmiddel fungeerde een tijdbalk met

ontstaat er ook ruimte om over eventuele

Voorlichting

drempels te stappen.’

De drempel om zich uit te spreken is voor

Persoonlijke vragen

sommige ouderen hoog, merkt Bondt.

Daar zit soms boosheid achter. ‘Sommige

De Nijverdalse predikant Herman Scheffer

Psalmen voor Nu en Opwekking?

veranderingen in de kerk, zoals de vele

vroeg jongeren om een aantal persoon-

Als er één ding van vroeger nu weer

nieuwe liederen die worden gezongen,

lijke vragen op papier te zetten die ze aan

terug mocht komen in de kerk, wat zou u

kunnen mensen boos maken. Dat is ook

ouderen zouden willen stellen.

kiezen?

niet zo gek. Je voelt je machteloos.’ Van-

Geeft het geloof in Jezus u rust?

daar dat hij in de eerste uitnodiging voor

Hoe denkt u dat de hemel eruitziet?

de middagen ook het thema ‘omgaan met

12-14 jaar

je boosheid’ noemde. Ouderen hebben

Hoe was het om belijdenis te doen?

Hoe weet u zeker dat u bij God wilt horen?

16+

volgens hem handvatten nodig om met

Hebt u uw hele leven geloofd, ook toen u

Wat is er tijdens uw leven positief veran-

hun emoties om te gaan. Op het moment

15 of 16 jaar oud was?

derd in de kerk en wat negatief?

dat die voorhanden zijn en er vertrouwen

Bent u bang voor de dood?

Welke lastige situaties komt u tegen in uw

is om je uit te spreken, komt er van alles

Hoe dacht u over de kerk toen u onze

leven, omdat uw geloof op nummer één

naar boven: negatieve, maar vooral ook

leeftijd had?

staat voor u?

positieve energie. ‘Er is vertrouwen en

Op welke momenten in uw leven hebt u

openheid ontstaan. Daar kunnen we in de

14-16 jaar

echt de aanwezigheid van God gevoeld en

toekomst op voortbouwen.’

Wat vindt u van nieuwe liederen zoals

hoe was dat?

Nels Fahner (NGK) is zelfstandig journalist.

18

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

Nieuws

 Colofon Kernredactie

Steunpunt GKv maakt weg vrij voor NGK De ledenvergadering van het Steunpunt Kerkenwerk (SKW) van de GKv heeft unaniem ingestemd met een statutenwijziging die het voor de CGK en de NGK mogelijk maakt om zich op voet van gelijkwaardigheid met de GKv bij het Steunpunt aan te sluiten. Naar verwachting zal de Landelijke Vergadering van de NGK in het najaar besluiten over

Ad de Boer (hoofdredacteur), Jan Haveman, Johanne de Heus (beeldredacteur), Leendert de Jong (hoofdredacteur), Peter Hommes, Pieter Kleingeld, Erik Koning (eindredacteur), Jordi Kooiman (eindredacteur), Bas Luiten, Heleen Sytsma-van Loo, Jolyn van Varik-Nijssink.

Brede redactie Kernredactie plus Rob van Houwelingen, Hans Schaeffer, Peter Strating, Hans Vel Tromp.

toetreding. Het SKW adviseert en ondersteunt kerken bij

Medewerkers

personeelsbeleid, materiële en financiële zaken, ANBI en

Eline de Boo, Han Hagg, Simon Kadijk, Myriam Klinker-De Klerck, Jan Kuiper, Roel Kuiper,

kerkelijk bestuur.

Almatine Leene, Wim van der Linde, Embert Messelink, Jan Mudde, Maurits Oldenhuis, Anko Oussoren, Hans-Jan Roosenbrand, Wolter Rose, Wim van der Schee, Karen Scheele,

Amerikaanse kerk dreigt GKv met breuk De Reformed Church in the United States (RCUS) zal de banden met de GKv verbreken, tenzij de GKv-synode volgend jaar bekering laat zien van de huidige koers van ‘deformatie’. Dat heeft de RCUS-synode besloten. De kleine Amerikaanse zusterkerk van de GKv (4.000 leden, 50 gemeenten) heeft al geruime tijd bezwaren tegen ontwikkelingen in de GKv, bijvoorbeeld rond de vrouw in het ambt en homoseksualiteit, en keert zich tegen hermeneutische opvattingen aan de TU Kampen die men in strijd acht met de Bijbel. De

Joost Smit, Paul Smit, Esther Spiering-de Hek, Karel Smouter, Jeroen Sytsma, Daniël Timmerman, Roel Venderbos, Maarten Verkerk, Ronald Westerbeek, Dick Westerkamp, Jeannette Westerkamp-Stegeman, Peter Wierenga.

Redactieadres ’t Hazeveld 115, 3862 XA Nijkerk, 033-750 67 87, redactie@onderwegonline.nl.

Lezersservice Voor abonnementen, adreswijzigingen, opzeggingen en bezorgklachten: Nico Schenk, Droogoven 7, 3961 EW Wijk bij Duurstede, 0343-57 50 27, administratie@onderwegonline.nl.

RCUS heeft op een aantal terreinen strikte opvattingen. Zo worden vrouwen uitgesloten van deelname aan het kiezen

OnderWeg in braille, grootletter en audio

van ouderlingen en diakenen, is men tegen het dienen van

OnderWeg is beschikbaar in passende leesvormen bij de Christelijke Bibliotheek voor Blinden

vrouwen in de krijgsmacht en moeten ambtsdragers instemmen met de opvatting dat de schepping plaatsvond in 6 dagen van 24 uur.

Herdenking vijftig jaar Open Brief Op 28 oktober wordt in de Nieuwe Kerk in Kampen een symposium gehouden vanwege het feit dat het vijftig jaar geleden is dat de Open Brief werd gepubliceerd, die in de spanningen binnen de GKv als lont in het kruitvat fun-

en Slechtzienden (CBB). Neem voor meer informatie contact op met de CBB: 0341-565499.

Abonnementsprijzen Jaarabonnement: € 46,- (studenten € 23,- / Europa € 85,- / buiten Europa € 115,-).

Abonnement OnderWegOnline: € 37,50.

Proefabonnement: drie maanden gratis.

Neem voor het afsluiten van een abonnement contact op met de lezersservice (zie hierboven) of vul uw aanvraag online in op www.onderwegonline.nl.

IBAN: NL89INGB0000404945 t.n.v. Gereformeerde Persvereniging OnderWeg te Wijk bij Duurstede.

geerde. In de jaren daarna scheurde de GKv en ontstond de NGK. Op het congres, dat wordt georganiseerd door

Persvereniging

het Archief- en Documentatiecentrum van de GKv en het

OnderWeg is een uitgave van de Gereformeerde Persvereniging OnderWeg.

Historisch Documentatiecentrum VU, zullen onder anderen James Kennedy, Ab van Langevelde, George Harinck, Johan Schaeffer, Daniël Timmerman, Geert van Dijk en Erik de Boer spreken. Informatie en opgave: info@adckampen.nl.

Komen en gaan Verbonden aan CGK/GKv Nijmegen: C.C. den Hertog (CGK/ GKv Surhuisterveen); aan GKv Arnhem: kandidaat C. Ham-

Informatie: Marga van Gent-Petter (secretaris), persvereniging@onderwegonline.nl.

Bestuur Persvereniging Bernard Bos, Marga van Gent-Petter, Krijn de Lange, Aad Lootens, Ale Sierksma, Hillie van de Streek.

Adverteren Nico Postuma, 0341-84 21 47 of 06-139 959 05, adverteren@onderwegonline.nl.

Zie voor de formaten, tarieven en verschijningsdata www.onderwegonline.nl/adverteren.

stra (Assen).

Aangenomen naar GKv Zutphen: J. van Houwelingen (CGK/

Vormgeving

GKv/NGK Lisse); naar GKv Lelystad: kandidaat C.A. Smit

Bredewold. Creatie, web & print. Postbus 86, 8090 AB Wezep, 038-376 33 90,

(Zeewolde); naar GKv Middelburg: A.S. de Vries (GKv Rid-

fax 038-376 53 03, onderweg@bredewold.nl, www.bredewold.nl.

derkerk), die bedankte voor GKv Kampen-Noord; naar GKv/ NGK Neede: C. van de Beek (Lichtenvoorde), die ook aan het missionaire project Licht in Lichtenvoorde blijft verbonden; NGK Bunschoten-Spakenburg: J. Winter (NGK Wezep).

Beroepbaar: ds. E. Meijer, die per 1 juni is losgemaakt van de GKv Bergentheim.

Technische realisatie en druk Zalsman B.V., Steinfurtstraat 1, 8028 PP Zwolle, Postbus 1025, 8001 BA Zwolle, 038-467 00 70. www.onderwegonline.nl

 www.facebook.com/onderwegonline  www.twitter.com/onderwegonline

19

 Interview De laatste krijgsmachtpredikant van de NGK neemt afscheid

‘Je brengt iets mee wat groter is dan Kees alleen’ Hoe laat staat een pensionado op? Het is even wennen voor Kees Smit, maar hij kan opstaan wanneer hij wil. En dat op een leeftijd (57) die hij niet direct associeert met achteroverleunen. Functioneel leeftijdsontslag heet dat bij Defensie. In 1991 werd Smit aangesteld als geestelijk verzorger bij de krijgsmacht, vanuit de NGK Culemborg, waar hij sinds 1984 gemeentepredikant was. Afgelopen mei nam hij, als enige overgebleven krijgsmachtpredikant van de NGK, afscheid in een uittrededienst. Een goed moment voor een terugblik op zijn werk.

tekst Harmen Holwerda beeld Albert Vietje

Beschrijf eens een dag van een geeste-

je: je geeft adviezen aan de organisatie

de uitleg van de leer, meer op zoek naar

lijk verzorger in het leger.

en je coördineert de zorg.’

waar het evangelie raakt aan het ver-

‘Een krijgsmachtpredikant is verbonden

haal van mensen. Iets minder hoofd, iets

aan een eenheid: een schip of, zoals in

En je deed kerkdiensten.

mijn geval, een opleidingscentrum, een

‘Ja, vooral tijdens oefeningen en missies.

tankbataljon en een pantserinfanterie-

Daar beleef je een intense verbonden-

Een militair is stoer, wil die zich wel in

bataljon. Een groep van 350-500 man-

heid. Omdat je zelf vanzelfsprekend deel

zijn ziel laten kijken?

nen en vrouwen. Samen met een arts en

uitmaakt van de groep, doet de kerk-

‘Natuurlijk zitten we niet te wachten

een maatschappelijk werker hoor je bij

dienst dat ook. Militairen verwachten

op een leger van watjes. Maar je mag

die club mensen. Dat betekent dat je hen

dat ook. In Bosnië was mijn trouwste

nog zo stoer zijn, als je leed en onrecht

bezoekt tijdens hun werk. Je leeft met

kerkganger een atheïst. Die waardeerde

tegenkomt of in de loop van een ka-

hen mee. Je praat over gewone dingen,

dat uur rust, dat moment van reflectie

lasjnikov kijkt, dan koop je niets voor je

maar ook over keuzes, relaties, blijde

op thema’s die in de dynamiek van de

stoerheid.

dingen, verdriet en wat hen gaande

compound niet aan bod kwamen.

Uiteraard is de dominee een softie. Maar

houdt. Je gaat ook met ze mee op oefe-

Ik ben in de loop van de jaren wel an-

als er een collega sneuvelt, moet die

ning en op missie. Daarnaast signaleer

ders gaan preken. Minder gefocust op

softie het wel doen; een militair weet

20

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

meer hart.’

 Interview

 ‘Uiteraard is de dominee een softie.

Maar als er een collega sneuvelt, moet die softie het wel doen’  niet hoe dat moet. Zelf moet je niet stoer lopen doen, dan val je door de mand. Je eigenheid is dat je een representant bent van de kerk, van God. Je brengt iets mee wat groter is dan Kees alleen. Je kunt ze een veiliger gevoel geven. Je aanwezigheid kan zelfs een bezwerende werking hebben tegen kwaad en dreiging.’

Welke ervaringen blijven je bij?

grensoverschrijdend. Hoe precies, dat

niet kloppend. Het geeft geen antwoord

weet ik niet, maar die ervaring maakte

op elke vraag.’

de God van de Bijbel alleen maar groter.’

Wat is de roeping van de kerk in de we-

‘Allereerst de verwondering dat mensen mij toelieten, dat ik echt bij ze hoorde.

Je eigen geloof, hoe zou je dat omschrij-

reld nu?

Ik denk aan de militair die me tijdens

ven?

‘Met Stefan Paas zeg ik: vergeet het

een missie vroeg: “Maar Kees, hoe gaat

‘Het is een basaal vertrouwen dat mijn

priesterlijke element niet. De priester

het nou met jóu?” Ik ben dankbaar voor

leven geborgen is in God. Ik leef in de

representeert God bij het volk en an-

de intense verbondenheid die ik be-

verhalen van de God van Israël, de God

dersom. Zo is het ook met de kerk. Wij

leefd heb met de militairen. Van al die

van Abraham, Isaak en Jakob, de vader

moeten de lofzang gaande houden,

ontmoetingen heb ik veel geleerd. Ik

van Jezus Christus. Zo ken ik Hem. Hij is

midden in deze wereld, als sacrament,

ben gegroeid in het leren kennen van

soms dichtbij, soms ver weg. Soms ben

als zichtbaar teken en zegel. Hier zie ik

de liefde van God, die mijn bevatting te

ik met Hem verbonden, soms niet. Maar

parallellen met mijn werk in het leger.

boven gaat. En ik heb geleerd met een

ik keer telkens terug naar Hem. Met alles

Het was niet mijn taak om te bekeren,

andere blik, met de ogen van de ander,

wat ik van Hem weet en niet weet.’

wel om zorg en aandacht aan de mensen te geven, gericht op de bronnen van

naar God te kijken.’

En Jezus?

het leven: hoop, troost, idealen, levens-

Kunnen wij even meekijken?

‘Met Jezus laat God zich in zijn hart

kracht en levenskunst. Typisch christe-

‘Ikzelf kan alleen maar kijken tot aan

kijken. Ik kan God niet denken zonder

lijk? Nee, maar ik had wel dat kruisje op

mijn eigen horizon. Door de ogen van

Jezus. Natuurlijk, ik ken vanuit mijn eigen

mijn uniform. Dat heeft de kerk ook. Het

een ander verschuift mijn blik op wat

verleden de traditionele benadering

goede doen, dat is wat God met de we-

God óók doet, hoe Hij óók is. Op zijn

waarin alles draait om Jezus en het kruis.

reld voorheeft. Zo wil God gekend zijn.

sterfbed vroeg een Hindoestaanse col-

Een waardevolle notie, maar die houdt

Daarom vernieuwt Hij ons dagelijks. Hij

lega mij: “Wil je met mij bidden?” “Maar

mij ook op afstand tot God zelf. Ik heb

wil dat het leven goed is.’

ik ben een gereformeerde jongen”, ant-

geen moeite met het verhaal van de

woordde ik. “Dat weet ik”, zei hij, “maar

verzoening en Jezus’ opstanding. Wel

Harmen Holwerda is lid van de NGK

wil je het doen?” Ik heb toen met hem

met een leerstuk waardoor alles klop-

Culemborg.

gebeden en die ervaring was voor mij

pend wordt. Het leven wordt daarmee

21

 Woordzoeker

Vakantie, vrijheid en vitamines

22

 Woordzoeker

Christus heeft ons bevrijd opdat wij in vrijheid zouden leven (Galaten 5:1a)

tekst Myriam Klinker-De Klerck beeld DNF-Style/iStockphoto

W

at is de zomer een heerlijk

niet zelf te doen. Dat zou je trouwens niet

seizoen. De zon schijnt en de

eens lukken: niemand kan de wet houden.

mensen zijn een stuk vrolijker.

Het laat juist zien hoe diep de zonde in

Dat is vast het effect van vitamine D,

ons mens zijn geworteld is. Maar Christus

maar vooral ook van vitamine V: vakantie,

geeft je vrijheid van de wet en, op een

vrijheid! De druk van het dagelijkse leven

dieper niveau, van je zonde.

valt even weg. Tijd om tot rust te komen

 De ander is

geen grens aan je vrijheid, maar het doel ervan 

van alle gejaag. Jammer genoeg is dit niet

Geen druk

voor iedereen weggelegd. Veel mensen

Deze vrijheid is niet een-op-een te ver-

tobben met financiële problemen, met

gelijken met wat wij doorgaans vrijheid

hun gezondheid of met hun nog niet le-

noemen. De overeenkomst is dat het gaat

van de gerichtheid op jezelf. Laat je leiden

gale status in Nederland. Er zijn ernstige

over iets drukkends dat van je afvalt.

door de Geest en dien de ander. Vrij zijn

vormen van onvrijheid. En dan lees je bij

Geen druk! Voor dit punt zijn wij in het

van de wet betekent dus allerminst dat jij

Paulus: ‘Christus heeft ons bevrijd opdat

Westen erg gevoelig. Dat blijkt bijvoor-

nu zelf de norm wordt. Integendeel, Pau-

wij in vrijheid zouden leven.’ Hoe realis-

beeld telkens wanneer ‘de’ vrijheid van

lus noemt dit zelfs misbruik van vrijheid.

tisch is dat?

meningsuiting in het gedrang komt. Ons

Vrijheid wordt pas werkelijkheid als je de

Paulus spreekt in de eerste plaats over

westerse begrip van vrijheid is gestoeld

ander liefhebt en dient. Vrij zijn betekent

vrijheid van de Thora. De Galaten aan

op twee beginselen. Allereerst is vrijheid

niet alleen ‘vrij van’, maar vooral ‘vrij

wie hij schrijft, werden immers sterk

iets van mij. Vrij zijn betekent zelf bepalen

voor’. De ander is geen grens aan je vrij-

beïnvloed door mensen die vonden dat

wat ik denk en doe (het autonomiebegin-

heid, maar het doel ervan.

alle christenen, van welke afkomst ook,

sel). Ten tweede heeft mijn vrijheid geen

de Joodse wet moesten houden. Onzin,

grenzen, behalve dat ik een ander geen

Correctie

windt Paulus zich op. Dít heb ik jullie niet

schade mag toebrengen (het schadebe-

Dit is op z’n minst een flinke correctie op

verkondigd. Je hebt via Christus vrij toe-

ginsel). Kortom, vrij zijn is vooral ‘vrij zijn

hoe wij doorgaans over vrijheid denken.

gang tot de God van Israël. Je hoeft het

van’.

Eigenlijk is het de kunst om zó dicht bij

Oproep Om over na te denken

Jezus te leven dat je eigen wil samenvalt met zijn wil. Dat is ongeveer wat Paulus

Maar Paulus gaat een stap verder. Nadat

bedoelde toen hij eerder in de Galaten-

hij de Galaten ervan verzekerd heeft

brief schreef: ‘Want ik ben gestorven

dat ze in Christus vrij zijn van de Thora,

door de wet en leef niet langer voor de

In welke uitspraken kun jij je vinden en

doet hij in vers 13 een dringende oproep:

wet, maar voor God. Met Christus ben ik

waarom?

‘Broeders en zusters, u bent geroepen om

gekruisigd: ikzelf leef niet meer, maar

vrij te zijn. Misbruik die vrijheid niet om

Christus leeft in mij’ (Galaten 2:19-20a).

niet eten van offervlees. Ook hier gaat

uw eigen verlangens te bevredigen, maar

Conclusie: de meest belangrijke vitamine

het over het juiste gebruik van onze

dien elkaar in liefde, want de hele wet is

is toch wel vitamine C.

vrijheid in Christus. Hoe zie je hier de

vervuld in één uitspraak: “Heb uw naaste

connectie ‘vrij van’ – ‘vrij voor’ terug?

lief als uzelf.”’

Myriam Klinker-De Klerck is docent

Voor Paulus is vrij zijn een roeping weg

Nieuwe Testament aan de TU Kampen.

• Zoek op ‘vrijheid’ in www.citaten.net.

• Lees 1 Korintiërs 8-10 over het al dan

23

 Column

Popcornkerk H

et popcorngebed kende ik al, maar een popcornkerk? Als je tijdens een kring samen bidt, dan kun je er voor kiezen

Geloven

om iedereen die zich daartoe geroepen voelt te laten bidden, zonder vooraf een volgorde te bepalen. De gebeden komen op als ploffende maiskorrels. Even spontaan was het idee van onze Amerikaanse gastvrouw om naar een popcornkerk te gaan. Als ervaren gemeentestichters zou het voor ons leuk zijn om kennis te maken met deze gloednieuwe kerkplant in het progressieve Noordoosten van de Verenigde Staten. Dit publiek moet van kerkbanken en regels niets hebben. Daarom gooit de kerk het hier over een andere boeg.

Nu zijn wij sowieso geen types die op vakantie aanschuiven bij een Nederlandstalige dienst. Vakantie is een mooi excuus om even los te komen van de eigen kerksleur en elders inspiratie op te doen. We geloven hetzelfde, maar vieren dat zo anders dan broeders en zusters in andere streken. Veel van onze kerkelijke tradities blijken dan vooral cultureel bepaald.

 Tussen de filmaankondigingen hangt een bord met de naam van de kerk  Op het adres van de popcornkerk staat een bioscoop. Tussen de filmaankondigingen hangt een bord met de naam van de kerk. Binnen is de ontvangst hartelijk en neemt iedereen de tijd om kennis te maken en samen koffie te drinken. Met een zak popcorn in de hand lopen we de bioscoopzaal binnen; we zetten onze koffiebekers in de houders van de comfortabele

Een Nederlands meisje omhelst huilend een Italiaanse jongen, terwijl de bus staat te wachten.

Het is zaterdagavond na de laatste viering, hun retraiteweek in Taizé is afgelopen. Ook deze zomer trekken weer meer dan 30.000 mensen voorbij aan de tachtig broeders van deze gemeenschap in een piepklein dorpje (vlak bij Cluny) in het midden van Frankrijk. Ongelooflijk dat geloven zo leeft, zo actief en intensief, midden in het seculiere Europa.

zetels. De dominee preekt voor het scherm, achter hem worden levensgrote illustraties geprojecteerd. De stoelen zijn zacht, de beelden indringend, de muziek levendig, de geur en smaak zoet

tekst en beeld Peter Wierenga

– alle zintuigen worden bediend.

Bijzonder hoe ondanks – of misschien dankzij – al deze prikkels het evangelie je niet kan ontgaan. Als je het al niet beleefd had

Het meisje en haar vriend zijn twee van de meer dan

in het warme bad van gastvrijheid waarin de gemeenteleden je

tweeduizend jongeren die deze week intensief met el-

onderdompelen. Na de zegen prijken de volgende eenvoudige

kaar hebben opgetrokken in corvee, Bijbelstudiegroep,

woorden op het scherm: ‘Ga nu en

tentenkamp, sport en spel en de vieringen, drie per dag.

wees de kerk’. Een uitdaging om

Daarnaast waren er nog groepen volwassenen en losse

overal ter wereld alle zintuigen in

gasten, zoals mijn vrouw en ik.

te zetten om mensen te prikkelen

Ooit vormde Cluny de grootste kloostergemeenschap

met het evangelie. Een prachtig

van Europa, waar meer dan 1200 monniken woonden

souvenir!

en werkten. De abt was zo bekend en belangrijk dat hij door de paus werd ingezet als ambassadeur. Slechts de ruïne van de abdijkerk en een kloostermuur getuigen nog van dat rijke gelovige leven. In het nabijgelegen

Eline de Boo is schrijfster met een missionaire roeping.

 Missionair

in Taizé Taizé woonden toen alleen pachters en een hulppriester. Nu staat er buiten het dorpje een enorm maar eenvoudig gebouw dat op een stenen schuur lijkt, en verder alleen grote witte tenten, houten bijgebouwen en parkeerplaatsen vol gravel. Het heeft allemaal iets tijdelijks, iets van een camping.

Alles is gericht op ontvangst, verblijf en meedoen. Kerk zijn op z’n mooist, eigenlijk.

Vrede Taizé werd geboren als de droom van één man: frère Roger. Na de Tweede Wereldoorlog leeft in zijn hart en hoofd de diepe overtuiging dat Europa vrede nodig heeft.

Echte vrede, die ontstaat door het wegdoen van twee soorten grenzen: de grenzen van land, ras en politiek; en de grens tussen God en mens. Hij vond een plek, mededromers en medewerkers en begon een gemeenschap van vredestichters.

Frère Roger vond een plek, mededromers en medewerkers en begon een gemeenschap van

Vanwege de gespannen naoorlogse ver-

vredestichters.

houdingen in Frankrijk richtten ze zich op de jongeren. Die dragen minder verleden

en daar stierf hij. Een Gandhi, een Martin

De jongeren leren hier de stilte kennen.

mee, kennen minder loopgraven, staan

Luther King, een moeder Theresa, een

Geloven is leren luisteren. Zeven keer drie

open voor nieuwe culturen en nieuwe er-

groot mens.

vieringen kunnen ze oefenen.

leerd of bewust aan de kant gezet.

Stilte

Verlangen

Een paar jaar geleden, hij was al in de 90,

Elke viering worden we omringd door jon-

‘s Avonds speel ik op de camping een Tai-

is frère Roger doodgestoken. Ik had hem

geren. Ze zingen meerstemmig of in canon

zélied. Een Duitse jongen komt naar me

het jaar daarvoor nog gezien, tussen de

onberijmde Bijbelverzen in meer dan tien

toe. ‘Mooi hè, die liederen’, zegt hij. ‘Voor

toen al bijna tachtig andere broeders. Ze

talen, met alleen een gitaar als begelei-

het eerst in jaren ben ik weer in een kerk

leidden hem naar z’n vaste bankje – hij

ding. We mogen verschillend klinken, maar

geweest. Unglaublich, die stilte. Dit lied

was inmiddels vrijwel blind. Daar zat hij

loven samen dezelfde Heer. Er staan geen

werd ook in mijn taal gezongen.’ Terwijl hij

stoelen, iedereen zit op de grond. Dat past

het vertelt, staan de tranen in zijn ogen. ‘Ik

in Gods aanwezigheid. En eenvoud trekt.

wou dat de kerk in mijn dorp ook zo was,

Er wordt niet gepreekt, de lezingen uit

dan zou ik erheen gaan.’ We zijn een tijdje

de Bijbel spreken voor zich. Bijbelstudie

stil. Ik tokkel het lied opnieuw. ‘Volgend

gebeurt interactief, in de eigen groep, ver-

jaar kom ik weer’, zegt hij.

spreid over de dag. Luisteren, nadenken en

Frère Roger heeft dat verlangen een leven

onderling gesprek: God wil dat we elkaar

lang gedroomd, gekoesterd en doelgericht

verder helpen.

vormgegeven. Bless the Lord, my soul!

varingen. En ze hebben God nog niet afge-

 Jongeren hebben God nog niet afgeleerd of bewust aan de kant gezet 

Voorafgaand aan en in de dienst, tijdens de lange gebedstijd, is het stil. Doodstil. Met

Peter Wierenga is consulent bij het

2500 mensen wordt het een gewijde stilte.

Missionair Steunpunt van de NGK.

25

 Thema

Handvatten voor ouderenbezoekwerk

Opeens laat je gesprekspartner de sleutel vallen Je bent als ambtsdrager, pastoraal bezoeker of gewoon gemeentelid op bezoek bij een oudere, maar het gesprek komt niet verder dan koetjes en kalfjes. Je verlangt naar een diepgaander contact, een geloofsgesprek. Maar hoe leid je het gesprek naar diepere lagen? Hoe breng je de naam van Christus ter sprake, zonder Hem vlak voor vertrek nog even de kamer in te parachuteren? Hoe kan het tot een gesprek komen waarin het niet vreemd is dat er tot slot gebeden wordt?

Senioren worden tegenwoordig onderverdeeld in drie groepen: jongere (65-75), middelbare (75-85) en oudere (85+) senioren. Voor veel oudere senioren is het laatste stukje van hun levensreis, hoewel zij psychisch redelijk gezond kunnen zijn, uitermate zwaar. Totale afhankelijkheid, voortdurende vermoeidheid, gevoelens van eenzaamheid en neerslachtigheid en een opeenstapeling van lichamelijke kwalen en ongemakken maken dat zij het leven als voltooid en zinloos ervaren.

tekst Henk de Graaff

Zij hebben vooral behoefte aan pastoraat waarin levenshulp ter sprake komt en perspectief geboden wordt. Dit artikel

26

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

 Pastoraat

 Je kunt het visualiseren door Hem als het ware te zien zitten in een stoel  tijd. Hij is erbij, zelfs al komt zijn naam niet expliciet ter sprake. En wanneer er dingen aan de orde komen waar je je geen raad mee weet, dan weet Hij ervan. Ik nodig mensen uit bezoekwerk te doen vanuit déze geloofswetenschap en daar voortdurend aandacht aan te geven.

Aandacht geven aan de ander is eveneens essentieel. Je moet er echt zijn voor de ander, je op hem of haar concentreren en met je hart luisteren naar wat hij of zij vertelt. Dat is niet eenvoudig, want je aandacht wordt voortdurend opgeëist door van alles en nog wat en je gedachten vliegen alle kanten op. Daarom is het nodig om jezelf te trainen in aandachtig en geconcentreerd luisteren. Dat is niet gemakkelijk, maar wel heilzaam. De ervaring leert dat mensen, wanneer je aandachtig met hen omgaat, vroeg of laat de sleutel laten vallen die past op hun levensgeschiedenis. Raap die sleutel op en benut hem. focust op pastoraat aan senioren die in

op bezoek om namens de goede herder

staat zijn en bereid zijn om na te denken

aandacht te geven aan deze concrete

Ontkiemen

over hun levensgeschiedenis, keuzes

mens.

Het kan gebeuren dat je bewust aan-

te maken en te leren. Zodat ze in hun

Jezus heeft beloofd dat waar twee of

dacht geeft aan je gesprekspartner,

ouderdom kunnen groeien als een palm-

drie in zijn naam bijeenkomen, Hij in hun

maar dat het gesprek voor je gevoel toch

boom (Psalm 92).

midden is (Matteüs 18:20). Aandacht

aan de oppervlakte blijft. Onbevredigd

geven aan jezelf tijdens bezoekwerk

ga je naar huis. Dat is onterecht: door

houdt in dat je je realiseert dat de goede

aandacht te geven aan de ander doe je

In een pastoraal gesprek is bewust

herder zélf aanwezig is. Je kunt dat visu-

werkelijk goed aan deze mens. Vanuit

aandacht geven van wezenlijk belang,

aliseren door Hem als het ware te zien

het perspectief van Gods koninkrijk is

zowel aan de ander als aan jezelf. Om

zitten in een stoel. Zo concreet is dat. En

dat waardevol!

met dat laatste te beginnen: wanneer je

bedenk dat wat aan jou verteld wordt,

Bovendien moet je niet onderschatten

een bezoek aflegt, is het goed om je te

eigenlijk aan Hem wordt toevertrouwd.

wat er kan gebeuren binnen een gezel-

realiseren dat je dit doet namens de ge-

Deze geloofswetenschap geeft diepte

ligheidscontact. Je voelt elkaar aan en je

meente, het lichaam van Christus. Je gaat

aan het gesprek en ontspant tegelijker-

begrijpt elkaar, ook zonder dat daar veel

Stoel

(beeld GooDween123/Shutterstock) 27



 Thema

woorden aan te pas komen. Er bloeit

het in zekere zin opnieuw te doorleven,

de sleutel op en gaat je ermee aan het

verbondenheid op. Er ontkiemt een ver-

krijgt de gebeurtenis iets meer een

werk.

trouwensband. Hoewel de chemie tus-

plek. Alleen al daarom is het heilzaam

sen karakters hierin ook een rol speelt,

dat je aandacht geeft aan wat verteld

Fontein

is zo’n vertrouwensband vrucht van het

wordt. Daarmee help je onbewust de

Je luistert met stille aandacht naar de

werk van de heilige Geest. Bewust ge-

ander.

levensgeschiedenis die je toevertrouwd

bruik ik het woordje ‘vrucht’. Ontkiemen

Als mensen iets vertellen over bijvoor-

wordt en stelt aan het einde wellicht

is niet alleen in de natuur, maar ook als

beeld een vroeggestorven kind, dan

een verhelderingsvraag. Maar dan valt

het gaat om het ontstaan van een ver-

vertellen ze niet alleen de feiten, maar

er een stilte. Het is duidelijk dat je ge-

trouwensband in het pastoraat het werk

met name de manier waarop zij het

sprekspartner een reactie verwacht. Het

van de heilige Geest.

ervaren hebben. De feiten worden ge-

ging tot nu toe over koetjes en kalfjes,

Zo’n vertrouwensband ontkiemt door-

kleurd vanuit de laag van hun ervaring.

maar nu komt opeens dit moeilijke of

gaans doordat je meerdere gesprekken

En onder die lagen van feiten en erva-

tere punt ter sprake. Hoe reageer je

met iemand voert. Het komt er dus op

ringen zit nog een derde laag, die van

daarop?

aan om trouw te zijn in je bezoekwerk

het zoeken naar zin en betekenis.

1. B esef dat dit stuk levensverhaal in

en alert te zijn op die groeiende verbondenheid. Het kan zomaar gebeuren dat je gesprekspartner spontaan brokstukken van zijn of haar levensgeschiedenis begint te vertellen. Hij vertelt wat hem in het leven is overkomen aan goede en aan verdrietige en moeilijke dingen.

Bijvoorbeeld hoe lastig zijn jeugd is geweest of wat een moeilijke plek hij had in het gezin waaruit hij afkomstig was.

Hij vertelt over een vroeggestorven kind of over de moeilijke relatie met

de eerste plaats aan de goede herder

 Wees alert, hier laat je gesprekspartner de sleutel vallen die past op zijn levensgeschiedenis 

zijn overleden partner. Wees alert, want

is toevertrouwd. Hij is immers, naar zijn belofte, bij het gesprek aanwezig.

Daar in stilte aandacht aan geven, biedt ruimte om even een rustpauze in te lassen. Daarin kun je jezelf voorhouden: ook al reageer ik misschien niet helemaal adequaat, het verhaal is wel aangekomen bij de goede herder, Hij weet ervan. Dat geeft ontspanning. Die rustpauze geeft je ook de ruimte om een schietgebed te doen om wijsheid te ontvangen.

hier laat je gesprekspartner de sleutel

Mensen zijn unieke wezens. Datgene

vallen die past op zijn levensgeschiede-

wat ons overkomt, kunnen we niet zo-

vertrouwen dat hij in je stelt door dit

nis.

maar naast ons neerleggen. We kunnen

met je te delen. Het is immers uniek

Op zulke momenten is het van extra

moeilijk leven met losse draadjes. We

wat hier gebeurt. Mogelijk kun je

groot belang dat je met oprechte aan-

zoeken naar de zin en de betekenis van

nog eens expliciet uitspreken dat dit

dacht luistert. Val de ander niet in de

die rafels. Dat vroege overlijden van

rede. Ga het verhaal niet beamen door

mijn kind is me toch niet zomaar over-

3. V el niet meteen een oordeel over wat

te vertellen dat jou ook iets dergelijks is

komen? Het is toch ergens goed voor?

je is toevertrouwd. Je hoeft er geen

overkomen. Probeer oprechte aandacht

Zoals goudzoekers tussen eindeloze

labeltje ‘goed’ of ‘slecht’ aan te han-

te geven aan wat de ander vertelt en

lagen van gesteenten blijven speuren

gen. Laat het verhaal staan zoals het

raap zo de sleutel op die de ander (on-

naar die ene dunne goudader, zo zijn wij

is verteld, in de wetenschap dat het

bewust) heeft laten vallen.

onophoudelijk op zoek naar de zin en

een verhaal is dat gekleurd is door

de betekenis van wat ons in het leven

de ervaring van de ander. Laat je dus

is overkomen. Zo zijn wij door onze

niet verleiden tot een oordeel in de

Wanneer je gesprekspartner een brok-

schepper geschapen. Wanneer een ou-

zin van: ‘Dat gevoel van bitterheid is

stuk van zijn of haar levensgeschiedenis

dere dus brokstukken van zijn of haar

verkeerd.’ Of: ‘Het feit dat u niet ver-

vertelt, houdt dit een verdere verwer-

levensverhaal begint te vertellen, dan

king in van wat toentertijd gebeurd is.

wordt daarmee vaak al vertellende ge-

Dat betekent dat er nog geen rust geko-

zocht naar de zin en de betekenis ervan,

ander ten aanzien van het vertelde.

men is ten aanzien van deze gebeurte-

om zo rust te vinden. Door te reageren

Hiermee zijn we bij de kern van het

nis. Door het (opnieuw) te vertellen, en

op wat je wordt toevertrouwd, raap je

benutten van de sleutel. Denk hierbij

Goudader

28

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

2. B edank je gesprekspartner voor het

kwetsbare verhaal veilig bij je is.

gevingsgezind bent, is zondig.’

4. V raag door naar de behoefte van de

 Pastoraat

De ervaring leert dat mensen, wanneer je aandachtig met hen omgaat, vroeg of laat de sleutel laten vallen die past op hun levensgeschiedenis. (beeld De Visu/Shutterstock)

aan rust, wijsheid, kracht, moed, ver-

5. W anneer enigszins duidelijk is ge-

varingen en de laag van zingeving

gevingsgezindheid, het vermogen om

worden wat de ander nodig heeft,

schuilgaat: de laag van de omgang

los te laten of de moed om jezelf te

heb je de mogelijkheid om de naam

met God, van de spiritualiteit en de

vergeven. Niet altijd zal de ander deze

van Jezus Christus ter sprake te

geloofservaring. Daardoor kan er iets

vraag direct begrijpen. Soms moet je

brengen. Hij is immers een fontein

opbloeien van een geloofsgesprek.

de helpende hand bieden en met een

van levend water (Johannes 4:14).

voorbeeld verduidelijken wat je be-

Hij is degene die beschikt over

De heilige Geest is creatief en beschikt

doelt. Ten aanzien van het vroeg over-

rust en kracht, moed en wijsheid,

over talloze mogelijkheden om ge-

lijden van een kind heeft iemand het

troost en vergevingsgezindheid, het

sprekken te verdiepen. Laat je bewust

wellicht nodig om te kunnen loslaten.

vermogen om los te laten en het

door Hem inschakelen en geef Hem

Door expliciet naar de behoefte

vermogen om jezelf te vergeven.

de ruimte om gebruik te maken van je

van de ander te vragen, nodig je je

Je kunt zijn naam ook ter sprake

gaven en talenten. In de pastorale om-

gesprekspartner uit om vooruit te

brengen door erop te wijzen dat

gang met ouderen is dat voor mij een

kijken en niet te blijven stilstaan bij

het vertelde primair aan Hem is

begaanbaar pad gebleken, zodat ik de

het gebeuren uit het verleden. Op

toevertrouwd. Of je kunt de ander

goede herder ter sprake kon brengen

deze manier wordt een verandering

uitnodigen om samen in gebed zijn

in gesprekken die aan de oppervlakte

van denken gestimuleerd en wordt

of haar behoefte aan Jezus voor te

dreigden te blijven.

perspectief geboden. Dat is heilzaam

leggen. Zo wordt op een natuurlijke

voor de verdere verwerking en het

wijze geraakt aan de laag die onder

Henk de Graaff is emeritus predikant

vinden van rust.

de laag van feiten, de laag van er-

in de Protestantse Kerk in Nederland.

29

 Stimulans In de rubriek Stimulans besteden we aandacht aan recent verschenen boeken, blogs en video’s die geschikt zijn voor geloofs- en gemeenteopbouw. In deze aflevering onder andere aandacht voor een tv-documentaire waarin de christelijke huwelijksmoraal alle ruimte krijgt en een boekje dat jonge tieners helpt om de aandacht bij de kerkdienst te houden. tekst Heleen Sytsma-van Loo

Trouwen en in de spiegel kijken

H

oezeer het klassieke huwelijk

kijk je als gelovige als het ware in een

in onze samenleving ook onder

spiegel. De journaliste reageert welis-

druk staat, Jelle en Nelleke,

waar respectvol, maar soms toch met

woonachtig op Urk, hebben het vaste

een ondertoon van bevreemding op de

voornemen om elkaar levenslang trouw

normen en waarden van Jelle en Nel-

te blijven. Ze stellen God in hun huwelijk

leke. Aan het einde doet ze uit de doeken

op de eerste plaats en gaan voor hun

waarom: een leven met God en naar zijn

trouwdag niet met elkaar naar bed.

wil is haar persoonlijk volkomen vreemd.

Als je in het komende seizoen, bijvoor-

De documentaire wordt daardoor extra

beeld met je jeugdgroep of in een andere

intrigerend. Ze geeft onbedoeld ook een

setting, in gesprek gaat over huwelijk,

inkijkje in hoe ‘men’ tegen ‘ons’ aankijkt

samenwonen en seksualiteit, dan biedt

op het gebied van relaties en seksualiteit.

Jelle en Nelleke op de dag na hun trouwen

de aflevering over Jelle en Nelleke uit de

De aflevering is er één uit een serie

aan het ontbijt. (beeld uit de aflevering)

serie Wedding Day van de Belgische fo-

waarin allerlei bijzondere en vreemde

tografe en documentairemaakster Lieve

vormen van trouwen overal ter wereld

kring of jeugdgroep: waar staan wij voor

Blanquaert daarvoor geschikte handvat-

aan de orde komen, van polygamie in

en hoe verhoudt zich dat tot de in onze

ten: is dit wat God van je vraagt in je re-

Senegal, trouwen in Las Vegas of in een

seculiere samenleving gangbare moraal?

latie, wat zegt de Bijbel daarover, en hoe

vluchtelingenkamp in Jordanië, tot een

Het is op internet even zoeken om de

gaan jullie daarmee om?

miljoenen verslindende bruiloft in India.

documentaire in zijn geheel te vinden;

Ik vond het verfrissend om deze jonge-

Kennelijk valt de klassieke christelijke

dat lukt eigenlijk alleen met een NPO-

ren in de aanloop naar hun trouwdag te

huwelijksmoraal voor de documentai-

plusabonnement. Via www.een.be zijn

volgen; frank en vrij geven ze antwoord

remakers in de categorie uitwassen en

wel gratis en legaal fragmenten terug te

op de belangstellende en soms wat ver-

rariteiten. En dat biedt ook weer allerlei

zien: www.een.be/programmas/tags/

baasde vragen van Blanquaert. Daardoor

aanknopingspunten voor een gesprek in

list/wedding-day/urk.

OPEN – Bijbelstudie voor jongeren(kringen)

B

30

ij uitgeverij Buijten & Schipperheijn

Bijbelboeken (Leviticus, Rechters, Hoog-

verschenen onlangs twee boeken

lied, Hosea, Jona, Ester, Matteüs, Galaten,

om jongeren (ik schat twintigers)

Filippenzen en 1 Petrus) en aan een aantal

te helpen bij het lezen van de Bijbel. De

Bijbelse personen (Kaïn, Abram, Mozes,

boeken en de bijbehorende website www.

Gideon, Ruth, Hizkia, Johannes de Doper,

ontdekkendbijbellezen.nl zijn een samen-

Natanaël, Stefanus en Timoteüs).

werkingsproject van de uitgeverij met het

Het zijn geen boeken vol antwoorden op

Praktijkcentrum, de Bijbelstudiebond en

allerlei vragen, maar boeken die uitdagen

de website www.opkijken.nl. De boeken

om zelf aan de slag te gaan om de Bijbel

zijn geschikt voor kringen, maar ook voor

beter te leren begrijpen. Bij elk hoofdstuk

individuele Bijbelstudie.

is een filmpje gemaakt waarin jongeren

De serie heet OPEN en de twee deeltjes

een moderne interpretatie geven van Bij-

zijn respectievelijk gewijd aan een aantal

belse personen en thema’s.

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

 Stimulans De tijd vliegt…

O

rgelpijpen en de lampen aan

Het boekje is gedeeltelijk vormgegeven

laatste vergt vaak wel wat moed: knip-

het plafond tellen, turven hoe

alsof ze met social media bezig zijn: de

oog naar een streng uitziende meneer of

vaak de dominee ‘gemeente’

preek of een andere gebeurtenis sa-

mevrouw, of: houd de laatste noot van

of ‘Jezus’ zegt, de zoveelste tekening

menvatten in 140 tekens, likes en dislikes

een lied te lang aan…

maken in een schrift, of stiekem toch

geven, een instagrammoment maken.

appen – kinderen vervelen zich vaak

Het is overigens niet de bedoeling dat de

tijdens de kerkdienst en hebben al-

kinderen hun mobiel ook daadwerkelijk

lemaal zo hun eigen manieren om de

gebruiken.

tijd te doden. Kinderboekenschrijfster

Ze kunnen precies bijhouden hoe lang

Corien Oranje komt hun tegemoet met

de preek duurt en die in eigen woorden

een nieuw boekje waarin ze van alles

weergeven, maar ze mogen er ook hun

op kunnen schrijven en tegelijk nog wat

mening over geven, waarbij ze kunnen

van de dienst meekrijgen: Time flies

kiezen tussen te lang, te kort, precies

when you’re in church (uitgeverij Jong-

goed, saai, interessant, prachtig en

bloed). Ik schat dat de doelgroep bestaat

‘zaten leuke dingen in’.

uit kinderen zo tussen de 10 en 14. Het

Als kers op de taart staan er op de

boekje gaat een kleine 50 diensten mee

rechterbladzij steeds een truth en een

– zo’n 45 doorsneediensten en 5 bijzon-

dare: een vraag die een eerlijk antwoord

dere feestdagen.

verlangt, en een uitdaging. Vooral die

Een neus voor Gods koninkrijk

H

et is niet de nieuwste blog op de website www.nietsnieuwsblog.nl, maar wel eentje die de

moeite waard is om even terug te zoeken (zoek onder ESSAY naar ‘Ratten en het koninkrijk’ (12 juli 2016)). Predikant, schrijver en fotograaf Maarten Boersema reisde dit voorjaar naar Tanzania om een fotoserie te maken over ratten die getraind worden om onder meer de ziekte tuberculose op te sporen. Onderweg naar huis bekroop hem de gedachte: had ik ook maar zo’n scherpe neus als die ratten, niet om een ziekte te kunnen ruiken, maar sporen van Gods koninkrijk.

In de Bijbel is sprake van een ‘kwartet van kwetsbaren’ (Nicolas Wolterstorff) die een speciale plek hebben in Gods koninkrijk: weduwen, wezen, vreemdelingen en

Een jonge tbc-patiënt in Tanzania met één van de getrainde ratten. (beeld Maarten Boersema)

armen. ‘Misschien moet ik gewoon meer gaan kwartetten om God en zijn koninkrijk

hij ze inmiddels op zijn netvlies. Nu zoekt

op www.boersemabeeldtaal.nl/van-de-

beter te begrijpen’, filosofeert Boersema

hij nog mensen die dat gezelschapsspel

ratten-besnuffeld. In dat artikel staan

in zijn blog, waarna hij in gedachten uit-

geregeld met hem willen spelen en die

ook enkele links naar media die aandacht

werkt wat de vier kaarten van zijn kwar-

hem uitdagen om een kaartje te leggen.

besteed hebben aan zijn verhaal en aan

tetspel in de praktijk betekenen. Zelf heeft

Meer over Boersema’s reis is te lezen

zijn foto’s.

31

 Jeugdwerk

Vakantiewerk in de kerk Een vreemde beleving, je smartphone geeft al de halve dag geen kik. Je controleert of je wel verbinding hebt of dat hij onbedoeld op de vliegtuigstand staat. Maar nee, dat is het niet. Het is zomer en zelfs in de drukste groepsapps is het rustig. Maar geldt dat ook voor het jeugdwerk zelf?

Agenda

tekst en beeld Paul Smit

• Diverse data in september, oktober

Het jeugdwerk lijkt in de zomermaanden

die thuisblijven. Misschien zijn er in de

en november: training ‘Verbeter

vooral een moment van rust voor de

gemeente meer jongeren die thuisblijven

jezelf als catecheet’. De trainin-

jeugdleiders, jeugdouderlingen en jon-

en kun je iets organiseren, bijvoorbeeld

gen worden gegeven in Meppel en

gerenwerkers. Of toch niet? De planning

samen naar een pretpark gaan. Daarmee

Eindhoven-Best. Zie verder www.

voor het volgende seizoen moet worden

geef je ook de jongeren die niet op vakan-

praktijkcentrum.org/project/verbe-

gemaakt en er liggen nog tig boeken over

tie gaan een ervaring die ze kunnen delen

ter-jezelf-als-catecheet.

jeugdwerk ongelezen op een stapel. Mis-

als iedereen weer terug is.

schien spelen er nog allerlei vragen, bij-

Dat delen van ervaringen als jongeren en

voorbeeld over de groepsindelingen. En ga

jongvolwassenen weer terugkomen, is

je met de bestaande materialen verder of

trouwens al een kwestie op zich. Ga je het

niet? Zijn er misschien nog nieuwe vrijwil-

gesprek aan over wat ze gedaan hebben

ligers nodig? En niet te vergeten: er zijn

in het stereotype Cherso of Lloret, of is dat

ook jongeren die niet op vakantie gaan.

iets wat je maar liever niet wilt weten?

• 10 november: nieuwe studiedag over

Wat doe je met hen? Na de vakantie, hoe

Om met Prediker 11:9 te spreken: ‘Geniet

het thema Re-search & Re-act. Meer

ga je dan om met alles wat je terugziet en

dus, beste vriend, van je jonge jaren, haal

informatie volgt.

-hoort van de manier waarop de jongeren

je hart op aan de dagen van je jeugd. Volg

hun vakantie besteed hebben? Nee, het

de wegen die je hart wil gaan, gun je ogen

jeugdwerk staat in de zomer zeker niet stil.

wat ze wensen. En onthoud bij alles wat

Thuisblijven Volgens het NIBUD is de top drie in de

je doet dat God je aan zijn oordeel onderwerpt.’

Zomervakantie

besteding van het vakantiegeld: vakantie,

Plannen

• Juist nu er geen activiteiten zijn, heb

sparen, en het aflossen van schulden. Er

Met de ervaringen van het afgelopen sei-

je de kans om persoonlijk contact te

zijn heel wat huishoudens die niet op va-

zoen in gedachten is het goed om vooruit

maken met de jongeren die thuisblij-

kantie gaan en daar kunnen dus ook jon-

te plannen. Wat doen we met Pasen en

ven.

geren bij jou in de gemeente bij zijn. Het is

Kerst met de jeugd? Gaan we iets voorbe-

iets wat jongeren liever voor zich houden,

reiden voor Serious Request, om maar iets

er blij mee zijn als er een jaarplan-

waar ze zich soms zelfs voor schamen.

te noemen? Wanneer moeten we daar dan

ning klaarligt op het moment dat het

Juist nu er geen gezamenlijke activiteiten

de voorbereiding van starten? Welk week-

nieuwe seizoen weer begint.

zijn, heb je de gelegenheid om persoon-

end is de EO-Jongerendag of Opwekking?

lijk contact te maken met de jongeren

Wanneer gaan we ergens anders samen

• De vrijwilligers in de gemeente zullen

32

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

 Jeugdwerk

De planning voor het volgende seizoen moet worden gemaakt en er liggen nog tig boeken ongelezen op een stapel.

 Maak deze

zomer eens een afspraak met een jeugdleider uit een naburige kerk 

Een goede tip is om ook bij de buren te kijken welke agenda zij voor hun jeugdwerk aanhouden. Maak deze zomer eens een afspraak met een jeugdleider uit een naburige kerk.

Opladen

Media/tips • Zoek je in de vakantie nog wat leesvoer? We hebben de meest recente artikelen die wij hebben geschreven

Naast het ontspannen en opladen tijdens

over het jeugdwerk overzichtelijk

je eigen vakantieweken is het ook goed

bij elkaar gezet op een pagina op

om je in de zomerperiode op te laden voor

de website van het Praktijkcentrum:

je taken in het jeugdwerk. Als ik kijk naar de stapel boeken die ik zelf nog wil lezen,

www.praktijkcentrum.org/jeugd.

• Het Praktijkcentrum heeft in samen-

dan zorg ik ervoor dat er ook altijd een paar

werking met uitgeverij Buijten &

heen? En als er een kamp komt, met welke

boeken tussen zitten die me helpen mijn

Schipperheijn, Opkijken.nl en de Bij-

speciale data moeten we dan rekening hou-

geloof te verdiepen.

belstudiebond de serie OPEN ontwik-

den? Welke locaties zijn geschikt?

Het is zo makkelijk om dat aspect over te

keld. OPEN biedt op dit moment twee

Het zijn allemaal zaken die je in de zomer-

slaan en je alleen te richten op boeken die

inspirerende Bijbelstudieboeken voor

tijd eens rustig op een rijtje kunt zetten,

ingaan op het jeugdwerk zelf. Voor mij zijn

jongeren over bekende (en minder

met onder andere de school-, feestdagen-

het juist de theologische boeken die me

bekende) Bijbelse personen en Bij-

en examenplanning voor het komende

helpen om me op te laden voor het nieuwe

belboeken. Zie de bespreking ervan

seizoen bij de hand. Het is elk jaar weer

seizoen. Boeken die me vragen stellen,

in de rubriek Stimulans (pagina 30) en

een hele klus om ook het materiaal van de

vragen waardoor ik zelf met het evangelie

ook www.ontdekkendbijbellezen.nl.

methodes die gebruikt worden af te stem-

aan de slag moet om daarin antwoorden

men op al die momenten en activiteiten.

te vinden. Dergelijke boeken helpen je om

De vrijwilligers in de gemeente zullen er blij

voor ogen te houden wat echt belangrijk is.

mee zijn als er een jaarplanning (inclusief

Dat wil tijdens het seizoen nog weleens on-

aandacht voor de schoolvakanties) klaarligt

dersneeuwen door alle activiteiten (en het

op het moment dat het nieuwe seizoen

organiseren ervan) die dan om je aandacht

begint.

vragen.

Hoe logisch het ook lijkt om hier tijdig mee bezig te zijn, toch kom ik het regelmatig in

Paul Smit is jeugdwerkadviseur bij het NGJ.

gemeentes tegen dat verschillende activi-

Met bijdragen van Karen Scheele (NGJ) en

teiten in het jeugdwerk elkaar overlappen.

Anko Oussoren (Praktijkcentrum GKv).

33

 Wandelen met God

De schepping zet ons op onze plaats

Elk jaar na de zomervakantie spreken we met elkaar over onze vakantieervaringen. Vaak komt dan het volgende zinnetje terug, bijvoorbeeld als mensen in de Alpen hebben gewandeld of andere indrukwekkende landschappen hebben verkend: ‘Je merkt weer hoe nietig we als mensen zijn.’

We hebben zulke ervaringen nodig om onze plek in de schepping te kennen. tekst Embert Messelink beeld StockSnap

In de Bijbel ontdekt Job ook zijn eigen

Wie groef een bedding voor de

Gods vragen benadrukken de absurdi-

kleinheid in de natuur. Aan het einde

stromende regens,

teit van het idee dat de schepping om

van het Bijbelboek maakt Job aan Gods

wie effende een pad voor de

de mens draait. God heeft deze aarde

hand een lange rondreis door de wilder-

rollende donder,

niet alleen voor mensen gemaakt. Hij

nis. Hij ziet de meest wonderlijke dieren.

om regen neer te gieten zelfs op

zorgt ook voor plekken en schepselen

Dieren die voor mensen geen enkel nut

een land zonder mensen,

waar wij niet direct profijt van hebben,

hebben en die de meest eigenaardige

op een woestijn waar niemand woont,

tot aan woestijnen toe. De aarde is er

levens leiden. Ze bestaan voor God. God

om wildernis en woestijn te drenken,

allereerst voor Hem.

heeft plezier in die dieren, speelt met

en zelfs daar fris groen te laten

hen en ontfermt zich over hen.

ontkiemen?

In Job 38:25-27 vraagt God:

34

OnderWeg #15 > Jaargang 2 > 6 augustus 2016

Therapeutisch De reis gaat langs leeuw en raaf, berg-

 Column

 Heel die aarde en al die dieren zijn er voor God

Ketterij

H

et is ook met ketterij en dwaling maar net hoe je kijkt wat bepaalt wat je ziet. Een beetje gereformeerde kijkt voor

dwalingen naar wat er verteld wordt in de kerk. Dat moet in

geit en oerrund, arend en struisvogel, zelfs de sterrenstelsels

ieder geval op het eerste gezicht passen bij wat er sinds bijna

komen voorbij. En op de één of andere manier verstommen Jobs

vijfhonderd jaar verteld wordt in de kerken van de Reformatie,

vragen over het lijden. Het is een confronterende en therapeu-

anders zal iemand in naam van de trouwe wachters ‘Schrift en

tische reis. Eerder heeft hij God op het matje geroepen: waarom

belijdenis’ alarm slaan. Het Woord moet ‘recht gesneden’ worden

overkwam hem al dat lijden? Hij heeft zijn geboortedag ver-

en het liefst ‘de volle raad Gods’ onder de aandacht brengen.

vloekt. Maar in de confrontatie met Gods ongelooflijke schepping

Gereformeerden zijn luisteraars, doorgaans zeer kritische luiste-

ontdekt hij dat hij met al zijn vragen niet in het centrum van de

raars zelfs; de wacht houden over de zuiverheid van de bedie-

wereld staat. Van zijn reis door de wildernis gaat een heilzame

ning van het evangelie maakt tenslotte deel uit van het ambt

relativerende werking uit. God staat centraal, niet Job. Heel die

van alle gelovigen. Op de schaal van orthodoxie in de zin van het

aarde en al die dieren zijn er voor God. Job raakt opnieuw onder

juiste vertellen, scoren gereformeerde kerken doorgaans zeer

de indruk van Gods grootheid en ontdekt zijn eigen kleinheid. ‘Ik

hoog, zeker in hun eigen ogen.

ben onaanzienlijk. Wat zal ik U antwoorden? Ik leg mijn hand op mijn mond.’

Mooi dat wij nu diezelfde ervaring kunnen hebben als we op vakantie gaan! Ik heb dat als mens ook hard nodig. Ik loop het risico mijzelf te groot te maken en in het centrum van mijn leven te zetten. Ook ecologisch gezien heeft dat gevolgen: als ik mezelf te groot maak, belast ik de aarde onevenredig. Ik eigen me te veel toe en leef ten koste van mijn medeschepselen. Terwijl ik geloof

 De geloofsregel is dat

in elke serieuze eredienst avondmaal wordt gevierd 

dat we geroepen zijn om juist goed voor de aarde en alle schepselen te zorgen.

Gods grootheid

Maar wat gebeurt er wanneer je voor dwalingen eens kijkt naar wat er gedaan wordt in de kerk? De geloofsregel van de Kerk gaat niet alleen over het vertellen. Er is ook een schaal van

In de confrontatie met Gods grootse schepping kan ik er niet

orthodoxie in de zin van het juiste doen in de eredienst. Daar

onderuit: eeuw in eeuw uit houdt Hij alles in stand, terwijl ik een

scoren gereformeerde kerken even doorgaans zeer laag op.

voorbijganger ben. Ik ben kostbaar in Gods ogen, zeker! Maar

Bij voorbeeld: de geloofsregel is dat in elke serieuze eredienst

niet het centrum van de wereld. Dat is Hijzelf. Heel de schepping

avondmaal wordt gevierd. Wie dat anders doet, breekt net zo

maakt Hem groot, of ik er nu bij sta om ervan te genieten of niet.

goed met de geloofsregel van de Kerk als wie afstand neemt

Ik kan veel redenen opnoemen waarom de zorg voor Gods

van de geloofsbelijdenis van Nicea. Dat een standaard gerefor-

schepping ongelooflijk belangrijk is. Dit is er één van: wijzelf

meerde eredienst niet verder komt dan een dienst van Woord

hebben die veelkleurige schepping nodig omdat we daar – in

en gebed is op de schaal van de orthodoxie van het doen een

de natuur – onze plaats leren kennen. Als we in de natuur Gods

ketterij die qua gewicht vergelijkbaar is met het ontkennen van

grootheid zien, laten we het wel uit ons hoofd om Hem op het

de godheid van Christus op de schaal van de orthodoxie van het

matje te roepen. Onze plaats in Gods wereld kennen, dat bete-

vertellen. Het is in ieder geval in duidelijke strijd met de opdracht

kent dat we weten hoe klein we zijn, hoe incompleet onze kennis

van Christus zelf (‘Doe dit, telkens opnieuw’) zoals die vanouds,

is, hoe groot God is en hoe fantastisch en bijzonder al zijn schep-

en buiten de protestantse wereld overal, verstaan is.

selen zijn.

Je zou verwachten dat daar toch wat meer over nagedacht en doorgepraat zou worden dan tot dusver het geval is. Of is de

Embert Messelink (NGK) is directeur van de christelijke natuur-

rechte bediening van de sacramenten toch een vijftienderangs

beweging A Rocha.

kenmerk van de kerk, hoogstens goed voor een voetnoot voor geïnteresseerden?

Mede op basis van een blog van Dave Bookless: ‘Job – humbled and healed by nature’ (zie blog.arocha.org/en/job-humbledand-healed-by-nature).

Wim van der Schee is predikant in de GKv.

(advertenties)

De Lichtzijde is een dynamische samenwerkingsgemeente (van de NGK en CGK) in Zoetermeer met een grote groep jeugd.

Wij zijn op zoek naar een enthousiaste en authentieke

jeugdwerker (0,6 fte) Kijk op www.delichtzijde.nl voor een uitgebreide omschrijving van de functie en de sollicitatieprocedure.

Sluitingsdatum 20 augustus 2016.

#15  8 augustus 2015

www.onderwegonline.nl

Onder

Inspiratie voor reisgenoten

Adverteren in OnderWeg? De voordelen:  De oplage is groot.

'Ik was een vreemdeling en jullie namen Mij op'

“OnderWeg is een actuele bron van toerusting en inspiratie.”

THEMA: KERK EN VLUCHTELING

> 08 NAASTENLIEFDE HEB DE VLUCHTELING LIEF ALS UZELF > 12 KLAAS HARINK 'ONS GROOTSTE PROBLEEM: EGOÏSME' > 16 VIER VOORBEELDEN OMZIEN NAAR VLUCHTELINGEN > EN VEEL MEER...

Neem een proefabonnement: www.onderwegonline.nl Eerste drie maanden gratis!

 Het tarief is aantrekkelijk.  De nummers blijven lang bewaard.

Informatie en reserveringen: Nico Postuma, tel. 06-13995905, adverteren@onderwegonline.nl. Vind alle tarieven en formaten ook terug op www.onderwegonline.nl/adverteren.

richting inspiratie

Donatus verzekert vertro uwd Donatus verzekert kerkgebouwen en wat daar bij hoort, zoals catechese-lokalen, doopvonten,

kanselbijbels

en

orgels.

Donatus is een betrokken specialist. Klein genoeg om u persoonlijk van dienst te zijn.

Groot genoeg om uw verzekeringsbelangen aan toe te vertrouwen. Samen met u zorgen we ervoor dat wat waardevol is, behouden blijft voor onze kinderen en hun kinderen en hun kinderen…

www.donatus.nl tel . 073 - 522 170 0