ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΟΥΜΕΝΟΣ ΜΗΝΑΣ Κ. ΤΣΑΜΠΑΝΑΚΗΣ

ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΑ - ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΜΟΣ Δ' - 2012

Μ Η Ν Α Σ ΑΛ. Α Λ Ε Ξ Ι Α Δ Η Σ

ΜΗΝΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΣΑΜΠΑΝΑΚΗΣ (1926 - 2001): ΕΝΑΣ ΑΑΪΚΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΚΑΡΠΑΘΟΥ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΟΥΜΕΝΟΣ

ΑΝΑΤΥΠΟ

ΡΟΔΟΣ 2012

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΑ - ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΜΟΣ Δ' - 2012

Μ Η Ν Α Σ ΑΑ. ΑΑΕΞΙΑΔΗΣ

ΜΗΝΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΣΑΜΠΑΝΑΚΗΣ (1926 - 2001): ΕΝΑΣ ΑΑΪΚΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΚΑΡΠΑΘΟΥ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΟΥΜΕΝΟΣ

ο

Λ

^

ΑΝΑΤΥΠΟ

ΡΟΔΟΣ 2012

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΜΟΣ Δ' — ΡΟΔΟΣ 2012 Έκδοση: ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Διαγοριδών 8 - ΡΟΔΟΣ Επιμέλεια έκδοσης: Μανόλης Μακρής ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Κωνσταντίνος Μηνάς Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης Μανόλης Μακρής

Scanned: G.V. Giorgakis

ΜΗΝΑΣ ΑΑ. ΑΑΕΞΙΑΔΗΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

ΜΗΝΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΣΑΜΠΑΝΑΚΗΣ (1926 - 2001): ΕΝΑΣ ΑΑΪΚΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΚΑΡΠΑΘΟΥ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΟΥΜΕΝΟΣ

1. Εισαγωγικά Σε παλαιότερα μελετήματα μου παρουσίασα δείγματα λαϊκών ποιητών της Καρπάθου, οι οποίοι δημοσίευσαν στιχουργήματά τους σε φυλλάδια και τοπικές εφημερίδες, τον κατ' εξοχήν «βιότοπο» τέτοιων στιχουργημάτων·1 ορισμένες φορές, τα εξέδιδαν σε αυτοτελείς εκδόσεις.2 Τα αυτοσχέδια αυτά στιχουργήματα, δίστιχα και ρίμες, αναφέρονται στην ιστορία, στην κοινωνική ζωή, σε θαύματα Αγίων και σε ποικίλα γεγονότα τοπικού ή ευρύτερου ενδιαφέροντος, ενώ συχνά διακρίνονται για το προσωπικό ύφος και την ηθικοδιδακτική διάθεση του συντάκτη τους. Ανάλογη στιχουργική παράδοση, όπως είναι γνωστό, παρατηρείται και αλλού στον Ελληνικό νησιωτικό χώρο, όπως στην Κρήτη, στην Κύπρο, στη Νάξο, στη Λευκάδα και γενικότερα στον Δωδεκανησιακό χώρο.3 Οι Καρπάθιοι λαϊκοί στιχουργοί είναι ερασιτέχνες και ονομάζονται ή αυτοαποκαλούνται

1. Βλ. σχετικά Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, Νεωτερική Ελληνική Λαογραφία, Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη, Ινστιτούτο του Βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2008, σ. 131.

2. Βλ. σχετικά Μηνά Αλ. Α λ ε ξ ι ά δ η , Λαϊκοί ποιητές της Καρπάθου. Τρία παραδείγματα, Αθήνα 1997 (= Καρπαθιακή Λαογραφία. Όψεις του λαϊκού πολιτι-

σμού, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Καρπάθου, Αθήνα 2001, σ. 161-250).

3. Βλ. σχετική βιβλιογραφία στου Μηνά Αλ. Α λ ε ξ ι ά δ η , «Προλεγόμενα», στο βιβλίο του Βάσου Ευ. Γεραπετρίτη, Ύμνος στην Κάρπαθο: Λαϊκή

ποίηση,

Αθήνα 2006, σ. xiii-xv.

171 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

«ποιητές», σε αντίθεση με τους επαγγελματίες λαϊκούς ποιητάρηδες της Κύπρου και της Κρήτης, που τύπωναν και πουλούσαν τις φυλλάδες με τα κείμενά τους για βιοποριστικούς λόγους.4 Από τους Καρπάθιους λαϊκούς ποιητές μνημονεύω εδώ τους Ηλία Δρόσο, 5 Νικόλαο Δ. Καλή (Ξυλάρμενο), 6 Μαριγώ Κουμούτσου, 7 Βασίλειο Πύλιαρη, 8 Άννα Χρυσοχέρη, 9 Γεώργιο Ρεΐση, 10 Κωνσταντίνο Χαψή," Νικόλαο Κωνσταντινίδη, 12 Νίκο Παπαμιχαήλ, 13 Εμμανουήλ Βασιλαρά, 14 Γιώργο Κανάκη, 15 Γιάννη Χαψή, 16 Φωτεινή Μακρή, 17 Ευδοξία

4. Μηνά Αλ. Α λ ε ξ ι ά δ η , Καρπαθιακή Λαογραφία. Όψεις του λαϊκού πολιτισμού, ό.π., σ. 218.

5. Βλ. Ηλία Δ ρ ό σ ο υ , Η καταδίκη του προέδρου της Σκαρπάθου (sic) και η άδικος φυλάκισις του Ιωάννου Μελασσιανού, Εν Αθήναις 1891 (βλ. και δεύτερη

φωτοτυπική επανέκδοση, Αθήνα 2010, που έγινε από την Επιτροπή του ναϋδρίου του Χριστού Μενετών Καρπάθου. Την Επιτροπή αποτελούν οι Γεώργιος I. Σακελλάκης, Ηλίας Ν. Χαλκιάς, Ρήνα Ν. Ρουσσάκη).

6. Νικολάου Δ. Κ α λ ή (Ξυλάρμενου), [«Ο Ξυλάρμενος»], στο βιβλίο του Γεωργ. Μ. Γεωργίου, Καρπαθιακά, τόμ. Α', Πειραιεύς 1958, σ. 261-264. Για τον λαϊκό αυτόν ποιητάρη βλ. τώρα Ιωάννη Ν. Β α σ ι λ α ρ ά κ η , «Για τον Ξυλάρμενο - Ταξιδευτή και τη σπηλιά - κιβωτό της ερημίας του», Παρνασσός, 51 (2009), σ. 387-398.

7. Μαριγώς Κ ο υ μ ο ύ τ σ ο υ , Η Παναγία των Μενετών, Κάρπαθος 1960.

8. Βασιλείου Π ύ λ ι α ρ η , Αναμνήσεις και έθιμα της Καρπάθου, Πειραιεύς 1969.

9. Αννας Χ ρ υ σ ο χ έ ρ η , Το δράμα μου, Νίκαια 1969.

10. Γεωργίου Ρ ε ΐ σ η , Αναπολώντας, Πειραιεύς 1975.

11. Κων. Χ α ψ ή , Λαϊκά δίστιχα, Έκδοση της εφημερίδας «Η Φωνή της Ολύμπου», Αθήνα 1976.

12. Νικολάου Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ η , Νοσταλγίες, Αθήνα 1976.

13. Νίκου Π α π α μ ι χ α ή λ , Ηθικοπλαστικοί στόχοι, Αθήνα 1977.

14. Εμμ. Β α σ ι λ α ρ ά , Χρυσάνθη, Αθήνα 1988.

15. Γιώργου Ν. Κ α ν ά κ η , Στης πέτρας τη σιωπή. Χωρατάες από στόμα σε στόμα. Πρόλογος Κωστή Μ η ν ά , Σημείωμα για την Όλυμπο Καρπάθου Σοφίας Κ α ν ά κ η - Π ρ ω τ ό π α π α , Αθήνα 1996.

16. Γιάννη Μιχ. Χ α ψ ή , «Πες μας Χαψή μια μαντινά ...», Κάρπαθος 1998.

17. Φωτεινής Ηλ. Μ α κ ρ ή , Μιας Καρπαθιάς ο νόστος, Ρόδος 1999.

172

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

Καπετανάκη, 18 Ειρήνη Δ. Χατζηγεωργίου, 19 Βάσο Γεραπετρίτη, 20 Νικολή Οθείτη και Αριστείδη Παπουτσάκη, 21 καθώς επίσης και τη Φωτεινιώ Ευστ. Οθείτη. 22 *

*

*

Στη μελέτη αυτή θα παρουσιάσω ένα λαϊκό ποιητή από την Όλυμπο, που είναι το λαογραφικότερο χωριό της Καρπάθου. Πρόκειται για τον Μηνά Τσαμπανάκη (1926-2001), γνωστό τραγουδιστή, που γνώρισα πριν από χρόνια σε γλέντι στην Όλυμπο και είχα εκφρασθεί θετικά για το ποιητικό ταλέντο του, ενώ έκτοτε συναντήθηκα μαζί του αρκετές φορές. Ο Τσαμπανάκης μου εμπιστεύθηκε την έμμετρη αυτοβιογραφία του το 2001, λίγο πριν από τον θάνατο του. Το κείμενο, χειρόγραφο και δακτυλογραφημένο, υπογεγραμμένο από τον ίδιο, με χρονολογία 284-2001, ήλθε στα χέρια μου με την ευγενική φροντίδα του ανεψιού του Ηλία Οικονόμου. 23 Στα «Προλεγόμενά» μου στο βιβλίο του Βάσου Γεραπετρίτη, Ύμνος στην Κάρπαθο: Λαϊκή Ποίηση (2006), στη σ. xiii, σημείωνα την πρόθεσή μου να δημοσιεύσω το κείμενο του Μηνά Τσαμπανάκη, και χαίρομαι που τώρα έχω τη δυνατότητα να το κάνω στα Καρπαθιακά, τα οποία εκδίδονται από το Κέντρο Καρπαθιακών Ερευνών της Ρόδου. Πρόκειται για κείμενο με 274 συνολικά δεκαπεντασύλλαβους στίχους, που αναφέρεται

18. Ευδοξίας Ν. Κ α π ε τ α ν ά κ η , Της καρδιάς μου οι παλμοί, Ρόδος 2000.

19. Ειρήνης Δ. Χ α τ ζ η γ ε ω ρ γ ί ο υ , Τα θαύματα της Παναγίας Μενετών, [Κάρπαθος 2002], 20. Βάσου Ευ. Γ ε ρ α π ε τ ρ ί τ η , Ύμνος στην Κάρπαθο: Ααϊκή ποίηση, Αθήνα 2006.

21. Για τους λαϊκούς ποιητές Νικόλαο Μιχαήλ Οθείτη (ή Ψαρά) και Αριστείδη Παπουτσάκη, βλ. αναλυτικά Μηνά Αλ. Α λ ε ξ ι ά δ η , Καρπαθιακή Λαογραφία. Όψεις του λαϊκού πολιτισμού, ό.π., σ. 228-244.

22. Φωτεινιώς Ευστ. Ο θ ε ί τ η , Στιγμές της ζωής μου στις Μενετές Καρπάθου: Έμμετρη απόδοση και ένα πεζό αφήγημα, Πρόλογος Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, Αθήνα 2009.

23. Ο Μηνάς Τσαμπανάκης πέθανε στις 17 Μαΐου 2001, δηλαδή λίγες μόνον ημέρες αφότου υπέγραψε το δακτυλογραφημένο κείμενο της αυτοβιογραφίας του. Ευχαριστώ και από τη θέση αυτή τον φίλο κ. Ηλία Οικονόμου για τις φροντίδες του.

173 Scanned: G.V. Giorgakis

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

γενικά στη ζωή του ποιητή, αλλά παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού επικεντρώνεται σε βιωμένες εμπειρίες και αναμνήσεις του από την εποχή της Ιταλογερμανικής Κατοχής στην Κάρπαθο. Ακολούθως αναφέρομαι σε ορισμένα θέματα, που αφορούν τη λαϊκή αυτοβιογραφία, αναλύω το κείμενο του Μηνά Τσαμπανάκη κατά θεματικές ενότητες και επιχειρώ τη σύγκριση του με ανάλογα στιχουργήματα άλλων λαϊκών ποιητών της Καρπάθου, για να αναδείξω ομοιότητες και ιδιαιτερότητες της συγκεκριμένης αυτοβιογραφίας. Η εργασία μου ολοκληρώνεται με την παράθεση του κειμένου του Μηνά Τσαμπανάκη και σχετικές (επιλογικές) παρατηρήσεις. Προσθέτονται επίσης δύο σελίδες με αυτόγραφα του ποιητή και απόσπασμα από το δακτυλογραφημένο αντίγραφο, με ιδιόχειρη υπογραφή του και ημερομηνία.

2. Επισημάνσεις για τη λαϊκή αυτοβιογραφία και τη σχέση της με την προφορική ιστορία Διαβάζοντας την έμμετρη αυτοβιογραφία του Μηνά Τσαμπανάκη, διαπιστώνω ότι το μεγαλύτερο τμήμα της (στίχοι 25 έως 244), είναι αφιερωμένο στις εμπειρίες του από την Ιταλογερμανική Κατοχή, που έζησε στην Όλυμπο, παιδί και νέος άντρας, μέχρι τα 22 του χρόνια, οπότε ήλθε η Απελευθέρωση και η Ένωση της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα. Το στοιχείο αυτό με οδηγεί στο να αναρωτηθώ, γιατί ο λαϊκός αυτός στιχουργός εστίασε την έμμετρη αφήγησή του στην περίοδο της Κατοχής, που φαίνεται ότι βαρύνει καταλυτικά στην αυτοπαρουσίασή του. Συγχρόνως, μου δίνει την ευκαιρία να διερευνήσω τη σχέση της αυτοβιογραφίας, έμμετρης στην περίπτωση αυτή, με την Ιστορία και την παραγωγή και αναπαραγωγή της γνώσης του παρελθόντος. Η αυτοβιογραφία είναι αφήγηση «αυτοδιηγητική», δηλαδή σε πρώτο πρόσωπο και με αναφορά στο ίδιο το άτομο, ενώ η βιογραφία είναι αφήγηση «ετεροδιηγητική», όπου ο αφηγητής μιλά για κάποιον άλλον.24 Παρόλο που είναι αφήγηση προσωπική, με την έννοια ότι ο αφηγητής τονίζει

24. Βλ. και Μαρίας Θ α ν ο π ο ύ λ ο υ - Μαρίνας Π ε τ ρ ο ν ώ τ η , «Βιογραφική προσέγγιση: Μια άλλη πρόταση για την κοινωνιολογική θεώρηση της ανθρώπινης εμπειρίας», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 64 (1987), σ. 24, σημ.

21, όπου οι συγγραφείς αναφέρονται σε ορισμούς του G. Genette.

174

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

αυτά που ο ίδιος αξιολογεί ως σημαντικότερα, η αυτοβιογραφία είναι βαθιά ριζωμένη στο κοινωνικό πλαίσιο από το οποίο προέρχεται ο ποιητής και το οποίο εμπεριέχει το ακροατήριο προς το οποίο απευθύνεται το κείμενο του. Τόσο η μορφή, όσο και το περιεχόμενο της αυτοβιογραφίας, είναι συνυφασμένα με τα κοινωνικά συμφραζόμενα μέσα στα οποία ο λαϊκός στιχουργός δημιουργεί το κείμενο του. Άλλωστε «ο τρόπος γραφής της ακολουθεί συνήθως τους λογοτεχνικούς κανόνες και το περιεχόμενο της επιλέγεται σύμφωνα με τις προτιμήσεις του κοινού που θα τη διαβάσει», σημειώνει ο Paul Thompson.25 Όταν πρόκειται για μια μικρή σχετικά κοινότητα, όπως είναι το περιβάλλον της Ολύμπου, και της Καρπάθου, γενικότερα, μέσα στο οποίο έζησε και έγραψε την αυτοβιογραφία του ο Μηνάς Τσαμπανάκης, η έμμετρη μορφή της, ως σύνολο μαντινάδων, ένα είδος ρίμας, υπαγορεύεται από τον κοινωνικά αποδεκτό τρόπο προφορικής και γραπτής επικοινωνίας που είναι δημοφιλής σε αυτή την κοινότητα: ο Μηνάς Τσαμπανάκης δεν θα μπορούσε να είχε γράψει την αυτοβιογραφία του διαφορετικά, για παράδειγμα, σε πεζό λόγο. Και τούτο γιατί ο ποιητικός λόγος της μαντινάδας θεωρείται ως ο μόνος κατάλληλος για τη μετάδοση γνώσεων, ειδήσεων και σκέψεων σημαντικών για την κοινότητα και άξιων να διατηρηθούν στη συλλογική μνήμη των μελών της. Η Elizabeth Tonkin, στο βιβλίο της, Narrating our Pasts (1993), αντλώντας από την επιτόπια έρευνά της στη Δυτική Αφρική, διαπιστώνει ότι «το περιεχόμενο και η μορφή της μνήμης επηρεάζονται κατά ένα μεγάλο βαθμό από τα κοινωνικά πλαίσια μέσα στα οποία παράγονται, στα οποία συμπεριλαμβάνονται ο τύπος της εκτέλεσης, το λογοτεχνικό είδος και οι προσδοκίες του κοινού».26 Η έμμετρη λαϊκή αυτοβιογραφία των Καρπαθίων γενικά, αν και γραπτή, αντλεί από το προφορικό λογοτεχνικό είδος του διστίχου και της εκτενέστερης, και αρχικά προφορικής, ρίμας.27

25. Paul T h o m p s o n , Φωνές από το Παρελθόν. Προφορική Ιστορία, μετάφραση Ρ. Β. Μπούσχοτεν - Ν. Ποταμιάνος, επιμ. Κ. Μπάδα - Ρ. Β. Μπούσχοτεν, Πλέθρον, Αθήνα 2002, σ. 161.

26. Paul T h o m p s o n , ό.π., σ. 165.

27. Εκτενή βιβλιογραφία για τις λαϊκές αυτοβιογραφίες βλ. στου Μηνά Αλ. Α λ ε ξ ι ά δ η , Νεωτερική Ελληνική Λαογραφία, Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη, Ινστιτούτο του Βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2008, σ. 261-293. Προσθέτω εδώ ενδεικτικά δύο νεώτερα δημοσιεύματα: Ρέας Κ α κ ά μ π ο υ ρ α , Αφηγήσεις Ζωής. Η 175 Scanned: G.V. Giorgakis

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Η σχέση της αυτοβιογραφίας με την Προφορική Ιστορία έχει επισημανθεί και μελετηθεί εκτενώς από κοινωνικούς επιστήμονες. Και οι δύο κλάδοι χρησιμοποιούν τη βιογραφική προσέγγιση στην καταγραφή και στην απόπειρα ερμηνείας της εμπειρίας, περνώντας από την έμφαση στα αντικειμενικά και στατιστικά στοιχεία και στη μέτρηση των μεταβλητών, στην υποκειμενική αντίληψη και απόδοση της πραγματικότητας, όπως την βιώνουν οι απλοί άνθρωποι. Προσέχοντας το υλικό που προσκομίζουν οι αυτοβιογραφίες και οι συνεντεύξεις, ο λαογράφος, ο ιστορικός, ο κοινωνικός επιστήμονας εντοπίζει «νέα τεκμήρια από τα κάτω», από τη βάση, που μπορούν να συμπληρώσουν ή και να αμφισβητήσουν ριζικά τις υποθέσεις των ιστορικών και να αναδείξουν σημαντικές κοινωνικές ομάδες και πρακτικές που είχαν συστηματικά αγνοηθεί. Για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Paul Thompson, που θεμελίωσε την Προφορική Ιστορία (Oral History) ως ιδιαίτερο κλάδο στις κοινωνικές επιστήμες από τη δεκαετία του 1970 και εξής, «η ιστορία γίνεται πιο δημοκρατική».28 Αφηγούμενοι στον ερευνητή τις βιωμένες εμπειρίες τους για γεγονότα και

βιογραφική προσέγγιση στη σύγχρονη λαογραφική έρευνα, Ατραπός, Αθήνα 2008. -

Βλ. ακόμη Βασίλη Ν ι τ σ ι ά κ ο υ , Μαρτυρίες Αλβανών Μεταναστών, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2003 και Βασιλικής Χ ρ υ σ α ν θ ο π ο ύ λ ο υ , «Οι Αλβανοί μετανάστες του Πόρτο Ράφτη Μεσογαίας μέσα από προσωπικές τους αφηγήσεις», Πρακτικά ΙΑ' Επιστημονικής Συνάντησης Ν.Α. Αττικής (Σπάτα, 11-14 Νοεμβρίου 2004), Εταιρεία Μελετών Νοτιοανατολικής Αττικής, Σπάτα 2006, σ. 507-530.

28. Βλ. Paul T h o m p s o n , Φωνές από το παρελθόν, ό.π., σ. 37. Για την προφορική ιστορία στην Ελλάδα βλ. ενδεικτικά Μ. Γ. Μ ε ρ α κ λ ή , «Αυτοβιογραφίες Ηπειρωτών χωρικών», Πρακτικά Δ' Συμποσίου του Βορειοελλαδικού Χώρου (Ιωάννινα, 10-12 Οκτωβρίου 1979), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 181-187. - Αλκής Κ υ ρ ι α κ ί δ ο υ - Ν έ σ τ ο ρ ο ς , Λαογραφικά Μελετήματα II, Εκδόσεις Πορεία, Αθήνα 1993, σ. 227-270. - Βαγγέλη Γρ. Α υ δ ί κ ο υ , «Λαογραφία και Προφορική Ιστορία: Ιστορικό βάθος και νέα δεδομένα», στον τόμο Λαογραφία και Ιστορία, Συνέδριο στη μνήμη της Αλκής Κυριακίδου - Νέστορος, επιμ. Χρυσούλας Χατζητάκη - Καψωμένου, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 152 -158. - Επίσης Μ. Θ α ν ο π ο ύ λ ο υ και Α. Μ π ο υ τ ζ ο υ β ή (επιμ.), Όψεις της προφορικής ιστορίας στην Ελλάδα. Ειδικό τεύχος, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 107 Α' (2002). - (Ευχαριστώ, και από τη θέση αυτή, την αγαπητή συνάδελφο Βασιλική Χρυσανθοπούλου για τις χρήσιμες συζητήσεις που είχαμε για το θέμα της σχέσης έμμετρης λαϊκής αυτοβιογραφίας και Προφορικής Ιστορίας).

176 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

καταστάσεις του παρελθόντος, οι απλοί άνθρωποι συμμετέχουν στη γραφή της Ιστορίας, αλλά και στη διάπλαση της ίδιας της κοινότητας. Το ίδιο επιδιώκουν και οι συγγραφείς λαϊκών αυτοβιογραφιών ή ανάλογων κειμένων που περιέχουν αναμνήσεις του παρελθόντος, τις οποίες επιθυμούν με τον τρόπο αυτόν να «κοινωνήσουν» στην κοινότητα. Όπως και η προφορική ιστορία, έτσι και η λαϊκή αυτοβιογραφία «φέρνει την ιστορία μέσα στην κοινότητα και τη βγάζει έξω από αυτήν».29 Προτείνω, λοιπόν, να ερμηνεύσω την έντονη επικέντρωση του Μηνά Τσαμπανάκη στις εμπειρίες του στα χρόνια της Ιταλογερμανικής Κατοχής, ως ενσυνείδητη επιθυμία να προσφέρει στην κοινότητα, στο Καρπαθιακό, αλλά και στο ευρύτερο ακροατήριο του, μια γνώση προσωπική των γεγονότων της κρίσιμης αυτής ιστορικής περιόδου και να συμβάλει στη βαθύτερη κατανόησή τους. Εξ άλλου, το δηλώνει απερίφραστα στο τέλος του κειμένου του: «Αυτά 'χω μέχρι σήμερο που γράφω να τονίσω ...».

3. Μορφολογική και θεματική ανάλυση του κειμένου Η Ρέα Κακάμπουρα, που ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τις λαϊκές αφηγήσεις, αντλώντας από την προγενέστερη ταξινόμηση του Γρ. Πασχαλίδη, διακρίνει δύο τύπους αυτοβιογραφίας: τον συμβατικό και τον λογοτεχνικό. Ο συμβατικός τύπος περιλαμβάνει κείμενα που ποικίλλουν σε έκταση, «από ολιγοσέλιδα βιογραφικά σημειώματα έως μακροσκελείς εξιστορήσεις των "res gestae"», δίνοντας «μία έμφαση στην ιστορική ακρίβεια, στην υφολογική λιτότητα και στην απλή χρονολογική σύνταξή τους» (...). «Σε αυτό το εργοβιογραφικό πρότυπο αυτοβιογραφίας το άτομο ταυτίζεται με το έργο του», σημειώνει η Κακάμπουρα, γι' αυτό το έχουν χρησιμοποιήσει καλλιτέχνες, πολιτικοί, επιχειρηματίες, επιστήμονες και άλλα δημόσια πρόσωπα, που θέλουν να δώσουν στο ευρύ κοινό την επίσημη, σωστή και αντικειμενική, κατά τη γνώμη τους, αυτοεικόνα τους. Το συμβατικό πρότυπο αυτοβιογραφίας ακολουθούν επίσης «μέλη κοινωνικών, πολιτικών, εθνικών ή πολιτισμικών μειονοτήτων και ομάδων, οι οποίες σκοπό έχουν την αναπαράσταση μιας ιδιαίτερης κατηγορίας κοινωνικής εμπειρίας»30. Έτσι προ-

29. Paul T h o m p s o n , ό.π., σ. 53.

30. Βλ. Ρέας Κ α κ ά μ π ο υ ρ α , Αφηγήσεις Ζωής. Η βιογραφική προσέγγιση στη σύγχρονη λαογραφική έρευνα, Ατραπός, Αθήνα 2008, σ. 33. - Γρ. Π α σ χ α λ ί δ η , Η ποιητική της αυτοβιογραφίας, Σμίλη, Αθήνα 1993, σ. 60.

177 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

κύπτει ένα «γραμμικού τύπου χρονολογικό αφήγημα που αποφεύγει την πλοκή και τη σκηνική δράση, θεωρώντας αυτά τα εκφραστικά μέσα ως ακατάλληλα να αποδώσουν την επιδιωκόμενη ιστοριογραφική αλήθεια».31 Ο λογοτεχνικός τύπος αυτοβιογραφίας, κατά τον Πασχαλίδη, «χαρακτηρίζεται από την εξιστόρηση της ζωής και της δραστηριότητας του αυτοβιογράφου με έμφαση στην προσωπική, βιωματική διάσταση και σημασία τους και στα πλαίσια μιας, περισσότερο ή λιγότερο, συστηματικής ενδοσκόπησης και μιας εμβάθυνσης στη διαμόρφωση, εξέλιξη και ιδιοσυστασία της προσωπικότητάς του». 32 Οι αυτοβιογραφίες τέτοιου τύπου συχνά υιοθετούν τεχνικές, όπως την πλοκή και τη σκηνική δράση και εστιάζουν στην αναπαράσταση του εαυτού του συγγραφέα τους. Σε παλαιότερο μελέτημά μου, σχολιάζοντας το εν πολλοίς αυτοβιογραφικό κείμενο του Νικολή Οθείτη, σημείωνα «το σύνηθες σε όλες σχεδόν τις λαϊκές αυτοβιογραφίες μορφολογικό φαινόμενο της ασυνέχειας, καθώς γεγονότα ή ιδέες, θέματα κ.λπ., που έχουν ιδιαίτερη σημασία για τον αφηγητή, επανέρχονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, διασπώντας ζωντανά την τυπική συνέχεια και ροή των ιστορουμένων».33 Η λαϊκή αυτοβιογραφία του Μηνά Τσαμπανάκη, αν και «λογοτεχνική» ως προς την έμμετρη μορφή της, εμπίπτει περισσότερο στον συμβατικό τύπο αυτοβιογραφίας. Η αφήγηση του βίου του από τον ίδιο ακολουθεί χρονολογική σειρά χωρίς παλινδρομήσεις και πρωθύστερα, καθώς ξεκινά από τα παιδικά του χρόνια και καταλήγει στη στιγμή που ακούμπησε το μολύβι στο χαρτί, τελειώνοντας την εξιστόρησή του, κοντά στο τέλος της ζωής του. Ο λόγος του είναι σαφής, λιτός, με ακρίβεια στις περιγραφές και με την αμεσότητα της προφορικής αφήγησης, που εκφράζεται ανεπιτήδευτα μέσα από το γλωσσικό ιδίωμα της Ολύμπου, με την άψογη, σχεδόν, ομοιοκαταληξία των μαντινάδων του. Το ότι ο Τσαμπανάκης συνέταξε σαν να επρόκειτο να αποδώσει προφορικά τους στίχους, διαπιστώνεται, εξ άλλου, από το γεγονός ότι στο χειρόγραφο της βιογραφίας του, γραμμένης με καλλιγραφικά, ευανάγνωστα, αν και κάπως ανορθόγραφα, γράμματα, ξεχώριζε μόνος του τα δίστιχα με μικρές καμπυλωτές γραμμές ανάμεσά τους.

31. Βλ. Ρέας Κ α κ ά μ π ο υ ρ α , ό.π.

32. Βλ. Γρ. Π α σ χ α λ ί δ η , ό.π., σ. 63.

33. Βλ. Μηνά Αλ. Α λ ε ξ ι ά δ η , Καρπαθιακή Λαογραφία: Όψεις του λΜΪκού πολιτισμού, Αθήνα 2001, σ. 237-238.

178

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

Σημαντικό χαρακτηριστικό της έμμετρης αυτοβιογραφίας του Μηνά Τσαμπανάκη είναι η πειθαρχία του κειμένου στη χρονολογική διαδοχή των γεγονότων που παρουσιάζονται με τάξη και απλότητα. Η ευθύτητα και η γραμμικότητα της έμμετρης αφήγησης αντανακλά οπωσδήποτε την προσωπικότητα του ποιητή της, αλλά και το πολιτισμικό ήθος του Ολυμπίτη γλεντιστή —τέτοιος ήταν ο Μηνάς Τσαμπανάκης— για τον οποίο η ευταξία της αφήγησης και η προσοχή στην ολοκλήρωση των θεμάτων στο γλέντι, διαχέεται και στον γενικότερο τρόπο, με τον οποίο σκέπτεται και δρα στην καθημερινότητά του. Θεματικά, λοιπόν, μπορώ να διακρίνω στο κείμενο της αυτοβιογραφίας εννέα ενότητες. Η πρώτη (στ. 1-4) αναφέρεται στον στόχο του κειμένου, ν' αφηγηθεί, δηλαδή, τη ζωή του ποιητή του. Η δεύτερη (στ. 5-24) αναφέρεται σε κινητικό πρόβλημα που αντιμετώπισε μικρό παιδί, το οποίο ξεπεράστηκε με «θαύμα». Η τρίτη ενότητα (στ. 25-60) οδηγεί στον κύριο πυρήνα της αυτοβιογραφίας, που είναι οι βιωματικές εμπειρίες του Τσαμπανάκη επί Ιταλογερμανικής Κατοχής της Καρπάθου. Συγκεκριμένα, στην ενότητα αυτή εξιστορούνται οι πράξεις αντίστασης των Ολυμπιτών, τόσο των δασκάλων, όσο και των γυναικών. Μέσα από την αφήγηση προσωπικών εμπειριών του ποιητή τεκμηριώνονται και εμπλουτίζονται βιωματικά τα γεγονότα που έχει καταγράψει και μελετήσει η επίσημη ιστορία: Η αντίδραση των κατοίκων στην «πολιτογράφηση», όπως την αποκαλεί ο Τσαμπανάκης (στ. 37), που αναφέρεται στην εξέγερση, με προεξάρχουσες τις γυναίκες, κατά της απογραφής του πληθυσμού, η οποία οργανώθηκε από τους Ιταλούς το 1936 σε όλη την Κάρπαθο, και η οποία τελικά δεν πραγματοποιήθηκε. 34 Η αντίσταση των γυναικών στην Ιταλική απογραφή

34. Βλ. σχετικά Κωνσταντίνου Μ η ν ά , «Η συμμετοχή της Ολύμπου στην Επανάσταση της Καρπάθου (1944)», στο βιβλίο του, Ιστορικά, αρχαιολογικά και λαογραφικά της Καρπάθου, Κέντρο Καρπαθιακών Ερευνών, Κάρπαθος 2005, σ.

56. Βλ. επίσης Βενετίας Μ. Σ κ ε υ ο φ ύ λ α κ α , «Πώς εκφράστηκε η Εξέγερση του 1936 στην Όλυμπο της Καρπάθου από δύο λαϊκούς καλλιτέχνες», Καρπαθιακά (Ρόδος), 3 (2009), σ. 562-583. Και άλλη ματαίωση απογραφής πληθυσμού και καταγραφής των σπιτιών του χωριού τους, την οποία είχαν επιδιώξει οι Ιταλοί, είχαν επιτύχει οι Ολυμπίτες ενωρίτερα, το 1921 (ό.π., σ. 55 και σημ. 2). Ο Βάσος Γεραπετρίτης ύμνησε με μαντινάδες ανάλογη αντίσταση των κατοίκων, με προεξάρχουσες τις γυναίκες στις Μενετές το 1922 (βλ. Μηνά Αλ. Α λ ε ξ ι ά δ η , Καρπαθιακή Λαογραφία: Όψεις του λαϊκού πολιτισμού, ό.π., σ. 221). Βλ. ακόμη

179 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

αποτελεί πλέον μείζον σύμβολο τοπικής ταυτότητας και ιδεολογίας των Ολυμπιτών και ως τέτοιο έχει αναπαρασταθεί εικαστικά σε γνωστό πίνακα του λαϊκού ζωγράφου της Ολύμπου Βασίλη Χατζηβασίλη.35 Οι στίχοι του Τσαμπανάκη που αναφέρονται στην αντίσταση των δασκάλων της Ολύμπου για την κατάργηση της Ελληνικής γλώσσας ως οργάνου διδασκαλίας στο σχολείο από το 1937-1938 και εξής, αποδίδουν βιωματικά τα όσα γνωρίζουμε από τη σχετική με το θέμα βιβλιογραφία.36 Η τέταρτη θεματική ενότητα της αυτοβιογραφίας αναφέρεται στην αγροτική παραγωγή και τροφοδοσία της Καρπάθου από την Ολυμπο και σε πράξεις αντίστασης που σχετίζονται με την οικονομική επιβίωση των κατοίκων της (στ. 61-98). Εδώ το βιωματικό στοιχείο είναι έντονο, αφού οι πληροφορίες προέρχονται από τις προσωπικές εμπειρίες του Μηνά Τσαμπανάκη, που εργάστηκε ως μάγειρας για αρκετό χρονικό διάστημα στη Φινάντσα (Finanza), δηλαδή στην Οικονομική Αστυνομία των Ιταλών, που είχε έδρα το Διαφάνι. Αναφέρεται στην πείνα που μάστιζε τον κόσμο σε όλη την Κάρπαθο, καθώς οι Ιταλοί έλεγχαν και αφαιρούσαν

για το ίδιο θέμα Γεωργίου Μ. Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Καρπαθιακά, τόμ. Α', Πειραιεύς 1958, σ. 146-148 και Χαράλαμπου Μ π α μ π ο ύ ν η , «Scarpanto Turbatus. Ένοπλη αντίσταση των Μενετιατών Καρπάθου τον Αύγουστο του 1922. Η αρίθμηση των οικιών και η απάλειψή της (Τα λέγόμενα "νούμερα")» στο: Κάρπαθος και Λαογραφία. Πρακτικά Γ' Διεθνούς Συνεδρίου Καρπαθιακής Λαογραφίας (Κάρπαθος, Μάρτιος 2006), επιμέλεια Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Καρπάθου - Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δωδεκανήσου - Επαρχείο Καρπάθου, Αθήνα 2008, σ. 737-761.

35. Για τον λαϊκό ζωγράφο Βασίλη Χατζηβασίλη βλ. το τιμητικό συλλογικό έργο Βασίλης Ν. Χατζηβασίλης, «Προορισμός του ανθρώπου είναι να μοιάσει του Θεού», επιμέλεια κειμένων Μανόλη Μ α κ ρ ή , Δήμος Ροδίων - Μουσείο Νεοελληνικής Τέχνης, Ρόδος 2010, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία.

36. Βλ. Κωνσταντίνου Μ η ν ά , ό.π., σ. 57, όπου αναφέρεται ότι τότε «στην Όλυμπο λειτουργούσε ένα είδος κρυφού σχολειού. Την ώρα που οι άλλοι δάσκαλοι δίδασκαν στην τάξη τους την ελληνική γλώσσα και την ελληνική ιστορία, ένας συνάδελφος τους περιέτρεχε το κτήριο του σχολείου και παρακολουθούσε την κίνηση. Είναι προς τιμή και των παιδιών και των γονιών τους το ότι δεν διέρρευσε ποτέ τίποτε». Βλ. γενικότερα για το θέμα και τις επιδιώξεις των Ιταλών στα εκπαιδευτικά ζητήματα της Δωδεκανήσου, Ζαχαρία Ν. Τ σ ι ρ π α ν λ ή , Η εκπαιδευτική πολατική των Ιταλών στα Δωδεκάνησα (1912-1943), University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2007.

180

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

από τους παραγωγούς σιτηρά, λάδι και κτηνοτροφικά προϊόντα. 37 Ο χερόμυλος, βοηθός επιβίωσης και σύμβολο αντίστασης των Ολυμπιτών και των άλλων Καρπαθίων στις Ιταλικές απαγορεύσεις, παρουσιάζεται και ως σύμβολο προσωπικής αντίστασης του λαϊκού ποιητή στις απαιτήσεις των κατακτητών: Επειδή η «Φινάντσα» σφράγιζε τους νερόμυλους και ανεμόμυλους, για να μην αλέθονται σιτηρά, παρά μόνον εν γνώσει των Ιταλών, «οι Καρπάθιοι έβαλαν σε ενέργεια τους χερόμυλους, και νύχτα μεσ' στον αποκρέατο, σε απόμερους στάβλους και σε σπηλιές άλεθαν λίγο σιτάρι...». 38 Γνωρίζοντας ότι οι κάτοικοι ακολουθούσαν αυτή την πρακτική, οι Ιταλοί χρησιμοποιούσαν καταδότες για να μαρτυρήσουν τους παραβάτες χρήστες του χερόμυλου, και προσπάθησαν να ζητήσουν τις ίδιες υπηρεσίες από τον εργαζόμενο στη Φινάντσα, Μηνά Τσαμπανάκη. Ο ίδιος περιγράφει την αποστροφή που του προκάλεσε το Ιταλικό αίτημα, σε δύο μαντινάδες (στ. 93-96), που ξεχωρίζουν για το έντονο συναίσθημα που εκφράζουν —σπάνιο στην αυτοβιογραφία του, που γενικά διακρίνεται από το ήρεμο, περιγραφικό της ύφος. Η αποτύπωση της απόλυτης διαφωνίας του με την προδοτική στάση των «μπράβων» των Ιταλών αποτελεί και μια υπενθύμιση ότι η έμμετρη λαϊκή παραγωγή, και ιδιαίτερα η αυτοβιογραφία, απευθύνεται σε ακροατήριο (στους αναγνώστες), γι' αυτό και ο αυτοβιογραφούμενος είναι ιδιαίτερα προσεκτικός για την εικόνα του εαυτού του. Η πέμπτη θεματική ενότητα αναφέρεται σε εχθροπραξίες των Ιταλών προς τους Γερμανούς προς το τέλος της Ιταλικής Κατοχής, και συγκεκριμένα στον θανάσιμο τραυματισμού ενός Γερμανού στρατιώτη από Ιταλό στο Διαφάνι (στ. 99-148). Πρόκειται για τη μοναδική πράξη αντίστασης

37. Βλ. σχετικά τις πληροφορίες στο βιβλίο του Μιχαήλ Γ. Μ ι χ α η λ ί δ ο υ Νουάρου, Ιστορία της νήσου Καμ πά.Οο υ (Λ ω δεκα νήσου) από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερον. Χρονικόν της νήσου Καρπάθου από του Ελληνοϊταλικού πολέμου (28 Οκτωβρίου 1940) μέχρι της Ενσωματώσεως αυτής εις την Ελλάδα,

τόμος δεύτερος, Β' έκδοση, Μορφωτικός Εξωραϊστικός Σύλλογος «ΕργασίαΧαρά», Όθος Καρπάθου 2002, σ. 663-665. Ιδιαίτερης σημασίας είναι τα λαϊκά στιχουργήματα σε μαντινάδες που παραθέτει, με τίτλους «Τραγούδια της Πείνας» και «Οι Τυραννίες των Ιταλών» (σ. 664-665).

38. Βλ. Μανώλη Γ. Κ α σ σ ώ τ η , Η Κάρπαθος στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, Κέντρο Καρπαθιακών Μελετών, Αθήνα 2007, σ. 340.

181 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

που προέβαλαν οι Ιταλοί στους Γερμανούς και συνδέεται με την προσθαλάσσωση Γερμανικών υδροπλάνων στο Διαφάνι, μετά από πτώση ενός υδροπλάνου, κτυπημένου από αντιαεροπορικά πυρά συμμαχικού πλοίου, κοντά στο χωριό, στις 16 Σεπτεμβρίου 1943. Οι Ιταλοί του Διαφανίου κάλεσαν ενισχύσεις από τη βάση που διατηρούσαν στον Τρίστομο και επακολούθησε σύγκρουση κατά τη διάρκεια της οποίας τραυματίστηκαν ένας Γερμανός και ένας Ιταλός.39 Ο Μηνάς Τσαμπανάκης παρακολούθησε και περιγράφει με ζωντάνια τα γεγονότα, ιδιαίτερα τον φόβο που του προκάλεσε αυτή η εμπειρία, που συχνά την ανακαλούσε στα όνειρά του αργότερα (στ. 141-148 και 203-204).40 Η έκτη θεματική ενότητα αναφέρεται στην εξουσία των Γερμανών στην Κάρπαθο. Συγκεκριμένα, ο Τσαμπανάκης εξιστορεί παραστατικά τη θεωρούμενη ως προσπάθεια των Γερμανών να οδηγήσουν τους ενήλικους Ολυμπίτες και τους λοιπούς Καρπάθιους στη Γερμανία, και την αποτυχία της, και προχωρεί στην περιγραφή της επίταξής τους σε καταναγκαστικά έργα στην Κάρπαθο (στ. 149-184). Πράγματι, τον Απρίλιο του 1943 όλοι οι ενήλικοι Ολυμπίτες και Διαφανιώτες οδηγήθηκαν ως όμηροι στη νότια Κάρπαθο, χωρίς να γνωρίζουν ποιος ήταν ο τελικός τους προορισμός.41 Οι περιγραφές του Τσαμπανάκη μεταδίδουν πειστικά το κλίμα της αβεβαιότητας και της απελπισίας των γυναικών που «μοιρολογούτο», ενώ αναφέρεται στη διαδομένη άποψη ότι οι Γερμανοί επρόκειτο να στείλουν

39. Βλ. Μανώλη Γ. Κ α σ σ ώ τ η , ό.π., σ. 271-272. Σύμφωνα με μαρτυρία του αρχιτέκτονα Νίκου Μιχ. Αναστασιάδη, ο Γερμανός στρατιώτης, ένα νέο παλικάρι, 22 περίπου ετών, ήταν ο μόνος που είχε μείνει να φρουρεί τα υδροπλάνα στο Διαφάνι, ενώ οι υπόλοιποι Γερμανοί είχαν ανέβει στην Όλυμπο. Όταν πυροβολήθηκε από τους Ιταλούς, οι κάτοικοι, με κίνδυνο της ζωής τους, τον περιέθαλψαν στο καφενείο της Ερνίας, πριν μεταφερθεί με υδροπλάνο, όπου και πέθανε στο ταξίδι προς τα Πηγάδια και ετάφη εκεί.

40. Περισσότερες ειδήσεις για το ιστορικό αυτό γεγονός βλ. τώρα στο βιβλίο του Μανόλη Μ α κ ρ ή , Στα χρόνια του Πολέμου - Όλυμπος και Ολυμπίτες 19391947, Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, Ρόδος 2011, σ. 247 κ.ε.

41. Βλ. Κωνσταντίνου Μ η ν ά , ό.π., σ. 59, σημ. 2, όπου και αναφέρεται ενδεικτικά μια μαντινάδα από τις πολλές που συντάχθηκαν για το γεγονός, και οι οποίες περιέχονται, μαζί με άλλες, σε μια κασέτα με τίτλο «Το Σαράντα της Ολύμπου». Οι μαντινάδες δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα Η Φωνή της Ολύμπου, Ιούλιος - Αύγουστος και Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 1992, από τον Νίκο I. Χαλκιά.

182

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

τους Καρπάθιους «εις το Νταχάου», συμφορά από την οποία τους έσωσε η έγκαιρη παρέμβαση του πατριώτη, συμμαχικού κατασκόπου, Χριστόφορου Λιτού. Στο βιβλίο του για την Κάρπαθο στον Β' παγκόσμιο πόλεμο, ο Μανώλης Κασσώτης απορρίπτει αυτή την εκδοχή ως «μύθο» που δημιουργήθηκε εκ των υστέρων, τονίζοντας ότι δεν εξηγείται, γιατί οι Γερμανοί θα επέλεγαν εργάτες για καταναγκαστικά έργα στη Γερμανία από την απομακρυσμένη Κάρπαθο, ενώ δεν το είχαν κάνει για άλλα μέρη της Ελλάδας ή των Δωδεκανήσων. 42 Ο Κασσώτης αναφέρεται στα καταναγκαστικό οχυρωματικά έργα στον Αφιάρτη και στο Φοινίκι, στα οποία επίταςαν οι Γερμανοί τους ενήλικους Καρπάθιους, για να αποσοβήσουν πιθανή απόβαση των Συμμάχων στις περιοχές αυτές. Αναφέρει και μιαν εξαίρεση που έκαναν για τους Ολυμπίτες, ότι δηλαδή τους χώρισαν σε δύο ομάδες που εναλλάσσονταν ανά δύο εβδομάδες, μια και ήταν η εποχή του θερισμού και η Όλυμπος χρειαζόταν ανθρώπους για να μαζέψουν τον καρπό.43 Ο Τσαμπανάκης επιβεβαιώνει αυτό το στοιχείο (στ. 177-178). Η εξιστόρηση της «μυθικής» εκδοχής που επικράτησε στους απλούς ανθρώπους της Καρπάθου, σύμφωνα με την οποία οι Γερμανοί θα έπαιρναν τον ανδρικό πληθυσμό από το νησί, είναι ένα παράδειγμα πληροφοριών «εκ των κάτω», από τη βάση, που μας παρέχουν λαϊκές αυτοβιογραφίες, όπως του Μηνά Τσαμπανάκη, και δείχνει τη σχέση του είδους αυτού με την προφορική ιστορία: η όλη περιγραφή της ατμόσφαιρας που επικρατούσε στην Όλυμπο, των εικασιών για την τύχη των ανδρών που έφευγαν και η ερμηνεία της τελικής έκβασης των γεγονότων, μας δίνει μιαν άλλη διάσταση της ιστορίας, που στηρίζεται στις πεποιθήσεις και στα συναισθήματα των απλών ανθρώπων απέναντι στους Γερμανούς κατακτητές. Η διάσταση αυτή συμπληρώνει, αν και αμφισβητεί, την επίσημη ερμηνεία των γεγονότων από τους ιστορικούς, πρέπει όμως να ληφθεί υπ' όψη για την πλήρη κατανόηση του πλαισίου και της ατμόσφαιράς τους. Η έβδομη ενότητα (στ. 185-204) αναφέρεται στην εργασιακή απασχόληση του λαϊκού ποιητή σε αγροτικές εργασίες και στη Φινάντσα προς το τέλος της Κατοχής. Η όγδοη (στ. 205-244), είναι επίσης σημαντική από την άποψη της προφορικής ιστορίας που αποκαλύπτει. Εδώ ο Τσαμπανάκης εξιστορεί το τέλος της Κατοχής και την Απελευθέρωση, με την

42. Βλ. Μανώλη Κ α σ σ ώ τ η , ό.π., σ. 308, σημ. 17.

43. Ό.π., σ. 300.

183 Scanned: G.V. Giorgakis

Μηνάς Αλ. Αλεξιά,δης

ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Α'

άφιξη των Άγγλων στο Διαφάνι και την αποχώρηση των Ιταλών. Αναφέρεται στην εμφάνιση του «καραβιού» στη θέση Μερές, νότια του Διαφανίου, στην απόβαση των Άγγλων συμμάχων, και περιγράφει βιωματικά τη συνάντηση μεταξύ του Ιταλού διοικητή, του Πρικαντιέρη (brigadiere) και των Άγγλων, που τον ανάγκασαν να τους ακολουθήσει στο πλοίο μαζί με τους άλλους Ιταλούς αιχμαλώτους.44 Οι λεπτομέρειες, με τη συνάντηση του Πρικαντιέρη και των Άγγλων, όπως την είδαν οι κάτοικοι και τη μεταφέρει στο κείμενο του ο Μηνάς Τσαμπανάκης, συμπληρώνουν τη γνώση των ιστορικών στιγμών της απελευθέρωσης της Καρπάθου μέσα από την τοπική ιστορία, σε μικροκλίμακα, της Ολύμπου και του Διαφανίου, που μας παρέχει η αυτοβιογραφική του αφήγηση. Η τελευταία ενότητα (στ. 245-274) αναφέρεται συνοπτικά στο υπόλοιπο της ζωής του λαϊκού μας ποιητή, από τα 22 του χρόνια και εξής, που το διατρέχει με συντομία: εκμάθηση της τέχνης του μαραγκού, εξάσκηση αυτής της εργασίας στην Κάρπαθο, γάμος, μετανάστευση και εργασία στη Γερμανία για δεκαέξι χρόνια, θετική αξιολόγηση της συζύγου του και έκφραση ικανοποίησης για τη ζωή του.

4. Σύγκριση με άλλα λαϊκά ιστορικά-αυτοβιογραφικά στιχουργήματα Καρπαθίων ποιητών Σε μια προσπάθεια αποτίμησης της έμμετρης λαϊκής αυτοβιογραφίας του Μηνά Τσαμπανάκη, θα ήθελα να διατυπώσω ορισμένες σκέψεις μου από τη σύγκριση με ανάλογα έμμετρα κείμενα Ολυμπιτών και άλλων Καρπαθίων ποιητών, που αναφέρονται επίσης σε αυτοβιογραφικά και ιστορικά γεγονότα. Στο βιβλίο του, «Δοξαστικό στον τόπο που γεννήθηκα: Μενετές Καρ-

44. Βλ. Κωνσταντίνου Μ η ν ά , ό.π., σ. 69-77 για τον σταδιακό αφοπλισμό και περιορισμό των Ιταλών στο Διαφάνι και στην Όλυμπο από τις 8 έως τις 17 Οκτωβρίου 1944. Για την εμφάνιση και τη δράση του αντιτορπιλλικού Cleveland, στο οποίο αναφέρεται ο Τσαμπανάκης, στις 18 Οκτωβρίου 1944, βλ. Μανώλη Κασσώτη, ό.π., σ. 400. Βλ. γενικότερα για την άφιξη και δράση των δύο Βρετανικών αντιτορπιλλικών «Τερψιχόρη» και «Cleveland» στην Κάρπαθο, που έγινε με απόφαση του συμμαχικού στρατηγείου του Καΐρου, στου Μανόλη Μ ε λ ά , «Το Ημερολόγιο της "Τερψιχόρης": Ένα μοναδικό ντοκουμέντο της Απελευθέρωσης», περ. Καρπαθιακή Ηχώ (Πειραιάς), τεύχος 426 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2005), σ. 38-39.

184

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

πάθου», ο Βάσος Γεραπετρίτης αναφέρεται εκτενώς στην Ιταλική Κατοχή, σε αντιστασιακές πράξεις και στο Επαναστατικό Απελευθερωτικό Κίνημα εναντίον των Ιταλών στις Μενετές, σε στιχουργήματα που ανήκουν στις «ιστορικές ρίμες».45 Ως προς τον βιο-ιστορικό χαρακτήρα (αναφορά στην Ιταλική Κατοχή) το κείμενο του ομοιάζει με του Μηνά Τσαμπανάκη, αν και διαφέρει από αυτό τόσο ως προς το γλωσσικό ιδίωμα, όσο και ως προς το ύφος (πιο απλό και γνήσια λαϊκό είναι το ύφος του Τσαμπανάκη). Ο Νικολής Οθείτης (ή Ψαράς) μας έχει δώσει μια ρίμα με αυτοβιογραφικές κυρίως, κοινωνικού και εθιμικού χαρακτήρα, αναμνήσεις και παραινέσεις. Ιδιαίτερα οι στίχοι 35-70, που αναφέρονται σε προσωπικά βιώματα και στην κοινωνική δράση του λαϊκού αυτού ποιητή, και οι στίχοι 97-124, όπου επιδίδεται σε αυτοχαρακτηρισμούς και αναπολή45. Βλ. Μηνά Αλ. Α λ ε ξ ι ά δ η , Καρπαθιακή Λαογραφία: Όψεις του λΜΪκού

πολιτισμού, ό.π., σ. 221. Για το Απελευθερωτικό Επαναστατικό Κίνημα των Καρπαθίων της 5. Οκτωβρίου 1944, βλ., μεταξύ άλλων, τα εξής δημοσιεύματα: Μιχ. Μ ι χ α η λ ί δ ο υ - Ν ο υ ά ρ ο υ , Χρονικόν της νήσου Καρπάθου, Πιττσβούργον Πεννσυλβανίας 1951, σ. 32-69. - Γεωργ. Μ. Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Καρπαθιακά, τόμ. Α', Πειραιεύς 1958, σ. 301-352. - Ιωάννου Γ. Ο θ ε ί τ η , Η Επανάστασις της Καρπάθου 1944, Αθήνα 1965. - Κων. Π α ζ α ρ τ ζ ή , «Το Απελευθερωτικό Κίνημα της Καρπάθου του 1944», Καρπαθιακαί Μελέται 1 (1979), σ. 70-98. - Γεωργίου Ν. Λεο ν τ σ ί ν η , «Η κοινωνική διάσταση του Εθνικοαπελευθερωτικού Κινήματος της Καρπάθου (5η Οκτωβρίου 1944)», στο βιβλίο του Ζητήματα Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Εκπαίδευσης, τόμ. Γ', Αθήνα 2000, σ. 393-400. - Μηνά Αλ. Αλεξιάδη - Ντίνου Αντ. Μ ε λ ά (επιμ.), Η Εττίσημη Επίσκεψη του Προέδρου της Δημοκρατίας Κωνσταντίνου Δ. Στεφανόπουλοο στην Κάρπαθο (Μενετές, 5 Οκτωβρίου 1999), Εκδόσεις Δήμου Καρπάθου, Αθήνα 2003. - π. Γεωργίου Μ ε τ α λ λ η ν ο ύ , «Η Καρπαθιακή Επανάσταση ως Ελληνορθόδοξη Συνέχεια», στο βιβλίο του, Συναντήσεις: Ερευνητικές Ανιχνεύσεις στην Ιστορία και το Παρόν, Εκδόσεις «Αρμός», Αθήνα 2005, σ. 193-202. - Μανώλη Γ. Κ α σ σ ώ τ η , Η Κάρπαθος στο Β' παγκόσμιο πόλεμο, Κέντρο Καρπαθιακών Μελετών, Αθήνα 2007, σ. 382-414. - Μηνά Αλ. Α λ ε ξ ι ά δ η , Ήθος και Λεβεντοσύνη στην Κάρπαθο της 5. Οκτωβρίου 1944, Αθήνα 2008. - Κωνσταντίνου Σ β ο λ ό π ο υ λ ο υ , «Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος και η 5η Οκτωβρίου 1944», Καρπαθιακή Ηχώ (Πειραιάς), τεύχος 439 (Οκτώβριος Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2008), σ. 25-28. - Κωνσταντίνου Αντ. Μ ε λ ά , Ιστορία του Επαναστατικού Απελευθερωτικού Κινήματος Καρπάθου της 5ης Οκτωβρίου 1944, Πρόλογος Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης, Έκδοση πρώην Κοινότητας Μενετών Καρπάθου, Αθήνα 2011. - Πρβλ. και Σωτήρη I. Α γ ά π η τ ί δ η , «Ο πατριωτικός δυναμισμός των ακριτών του Αιγαίου», Δωδεκανησιακόν Αρχείον 7 (1996), σ. 15-16.

185 2 Scanned: G.V. Giorgakis

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

σεις,46 καθιστούν τη ρίμα του περισσότερο αυτοβιογραφική, όπως και του Μηνά Τσαμπανάκη, αν και υπάρχουν διαφοροποιήσεις ως προς το ύφος, όπως είναι αναμενόμενο. Αντιπαραβάλλοντας τον Τσαμπανάκη με τους δύο συγχωριανούς του λαϊκούς ποιητές, τον Κωστή και τον Γιάννη Χαψή,47 συνάγονται ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Η Όλυμπος αποτελεί το κοινό σημείο αναφοράς και των τριών ποιητών: από αυτήν αντλούν τόσο τα θέματα, όσο και το γλωσσικό ιδίωμα της στιχουργίας τους. Ό,τι έγραψαν, περιστρέφεται γύρω από τη γενέθλια γη —κάτι που μοιράζονται με τους υπόλοιπους Καρπάθιους λαϊκούς ποιητές, που συχνότατα υμνούν τη μικρή τους πατρίδα, το χωριό της καταγωγής τους. Γνωρίζουμε ότι και οι τρεις, αν και απουσίασαν για περισσότερο ή λιγότερο χρόνο, επέστρεψαν μόνιμα ή προσκυνηματικά στην Όλυμπο, και δεν την ξέχασαν ποτέ. Ο Κωστής πέθανε στη Νέα Υόρκη, έχοντας στο μυαλό του την Όλυμπο. Ο Μηνάς επέστρεψε από τη Γερμανία μετά από δεκαέξι χρόνια μεταναστευτικής ζωής εκεί. Ο Γιάννης, εγκατεστημένος στο Όθος από νεαρή ηλικία, την επισκεπτόταν προσκυνηματικά. Συγκρίνοντας το ύφος και την επιμέρους θεματολογία τους, παρατηρώ ότι ο Τσαμπανάκης είναι πιο κοντά στον Γιάννη Χαψή ως προς τη λαϊκότητα του ύφους του, ενώ ο Κωστής είναι λογιότερος, γεγονός που οφείλεται σε καλύτερη μόρφωση, αλλά και στην προσωπική του καλλιέργεια και ευαισθησία. Ο Γιάννης Χαψής, με την ιδιότητά του ως οργανοπαίκτη, συναναστρέφεται με πολύ κόσμο και οι μαντινάδες του, πολλές από τις οποίες τραγουδήθηκαν, αναφέρονται σε κοινωνικές εμπειρίες και εθιμικά δρώμενα του περιβάλλοντος του. Οι μαντινάδες του Κωστή είναι προσωπικές, σε κοντινότερο πλάνο και πιο στοχαστικές από των άλλων δύο Ολυμπιτών. Συγχρόνως, όμως, ο Κωστής Χαψής είναι αρκετά περιγραφικός όσον αφορά στην εξιστόρηση διάφορων γεγονότων (για παράδειγμα, στη σύνθεσή του, «Παραμονή στον Αι-Λιά», όπου περιγράφει το γλέντι στον Προφήτη Ηλία και τη γελοιοποίηση του Ιταλού πρικαντιέρη μέσα από μαντινάδες).48 Μοιράζεται, λοιπόν, την περιγραφικότητα αυτήν της ποίησής του με την αντίστοιχη του Μηνά Τσαμπανάκη, του οποίου ωστόσο η ποίηση είναι κατεξοχήν ρεαλιστική και εξιστορητική.

46. Βλ. Μηνά Αλ. Α λ ε ξ ι ά δ η , Καρπαθιακή Λαογραφία: Όψεις του λαϊκού πολιτισμού, ό.π., σ. 231-236.

47. Βλ. Κωνσταντίνου Χ α ψ ή , ό.π. και Γιάννη Χ α ψ ή , ό.π.

48. Βλ. Κωνσταντίνου Χ α ψ ή , ό.π., σ. 47-49.

186

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

Ο Μηνάς Κ. Τσαμπανάκης

5. Το ποιητικό κείμενο Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΟΥ49

5

Είν' η βιογραφία μου από τη γέννηση μου και γράφω πώς επέρασα τα χρόνια της ζωής μου. Τα χρόνια μου περάσασι και προς το τέλος φτάνω και γράφω ένα κείμενο στο βίος μου απάνω. Στην Κατοχή γεννήθηκα, μέσ' στο εικοσιέξε, μα είχα ένα πρόβλημα σχεδόν χρόνια πεντέξε. Στον πέμπτο χρόνο ήμουνα και πού να περπατήσω ούτε κι ολόρτος50 μπόρεσα ποτέ να σταματήσω. Εκεί που με καΐζανε, δεν εμετακινιόμου(ν)

49. Προσαρμόζω το κείμενο στη Νεοελληνική ορθογραφία.

50. Όρθιος.

187 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ ' 10

15

20

25

30

35

40

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

κι η αγωνία ήτανε μεγάλη των γονιώ(ν) μου. Και κάθε μέρα ζούσανε κι οι δυό με αγωνία, 'λέγα, ανάπηρο παιδί 'ψέρα' στην κοινωνία. Η μάνα μου ήταν χριστιανή, τους Άγιους ετιμούσε, για να τη βοηθήσουνε τους επαρακαλούσε. Εις την Σαρία είμεθα κι εκείνοι εθερίζα κι εμένα σε μιαν άλωνα στη μέση με καΐζα.5' Και μιαν ημέρα η μάνα μου στον Πρόδρομο ήταξέ με και πράγματι η χάρη Του πολύ εβοήθησέ με. Πράγματι το απόγευμα την ίδια ημέρα, λίγο μετακινήθηκα και πήγα παραπέρα. Και ώς το βράδυ ήμουνα κοντά στις περιφέρες52 και από τότε αρχίσανε οι πιο καλές μου μέρες. Και οι γονείς μου εχάρησα(ν) κι από χαρά πετούσα(ν) και τον Θεό συνέχεια τον ευχαριστούσα(ν). Κι εφόσο το ξεπέρασα με χάρη των Αγίω(ν), ήτανε επιβλητικό να πάω στο σχολείο. Τα γράμματα απού 'μαθα ήταν πολύ ελία53, γιατ' είμεθα υπόδουλοι από την Ιταλία. Ελληνικά μαθαίναμε μέχρι την τρίτη τάξη μετά ατυχία είχαμε το καθεστώς ν' a/J-άξει. Ο φασισμός ξαπλώθηκε σε όλα τα νησιά μας κι ιταλικά διδάσκασι σε όλα τα σχολειά μας. Κι ο Μουσολίνης εντολή ήδωσε και θυμούμαι, ιταλικά στο σπίτι μας έπρεπε να μιλούμε. Μα όμως οι δασκάλοι μας αυτά τα αγ νοούσα (ν), ακόμα και στο μάθημα ελληνικά μιλούσα(ν). Μετά μας επιέζανε να πολιτογραφτούμε και ρούχα μας εψέρανε φασίστες να ντυθούμε. Μα όμως αντιδράσανε όλοι, μικροί, μεγάλοι και πρωτοπόροι γίνανε όλοι μας οι δασκάλοι.

51. Καθίζαν.

52. Οι περιφερειακές πλάκες του αλωνιού.

53. Λίγα.

188

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

45

50

55

60

65

70

54.

55.

56.

57.

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

Κι εκάνα(ν) επανάσταση μέσα εις το χωριό μας και στις γυναίκες είπανε, πιάστε τον Δήμαρχο μας. Γιατί αν υποκύψουμε στων Ιταλώ(ν) τη βία, θε' να καταδικάσομε όλα μας τα παιία.54 Και βρήκασι μια χωριανή, δασκάλοι και δυο άλλοι κι είπα (ν) της, σύρε μια φωνή, που ήτο σαν ατσάλι. Κι εκείνη εσυμφώνησε απόφαση να πάρει, κι ακουστή τότε μια φωνή απ' άκρη έως άκρη. Και το χωριό εβρόντηξε με την αγριοφωνάρα και οι γυναίκες του χωριού το μήνυμα επάρα. Κι αμέσως εμαζεύτησα(ν) με πέτρες και κοντάρια και στον αγώνα μπήκανε ωσά τα λεοντάρια. Τους άντρες δεν αφήνανε για να τις πλησιάσου(ν), γιατ' ήτανε οι Ιταλοί έτοιμοι να τους πιάσου(ν). Μονάχα οι δασκάλοι μας ντύνουτο γυναικεία και μπαίνασι στη μέση τω (ν) και συμβουλές τω βία.55 Μέρες οκτώ βαστήξανε εκείνον τον αγώνα και οι φωνές εκούουτο, θυμούμαι, απ' την Αυλώνα.56 Κι οι Ιταλοί βαρέθησα(ν) κι είπα να σταματήσου(ν) εφόσο δεν μπορούσανε τη βία να ασκήσου(ν). Κι εγώ εκείνη τη χρονιά απ' το σχολειό εβγήκα και στις αγροτικές δουλειές από μικρός εμπήκα. Κι έτσι μ' εκείνες τις δουλειές τα χρόνια μου περνούσα με τους γονείς μου πήγαινα και τους εβοηθούσα. Μετά μέσα στον πόλεμο άλλη δουλειά ευρήκα, εις τη Φινάζα μάγειρα φωνάξα με και μπήκα. Και όλ' οι Φιναζέρηδες, όλοι με αγαπούσαν, γιατί ό, τι και αν μου λέανε, σωστά το εκτελούσα. Το μόνο που δε μ' άρεσε εις την αστυνομία, ήταν που με ρωτούσανε χερόμυλο αν εία.57 Διότι μέσ' στον πόλεμο είχαμε και την πείνα

Παιδιά. Τους έδιναν. Αγροτικός οικισμός της Ολύμπου. Είδα.

189 Scanned: G.V. Giorgakis

Μηνάς Αλ. Αλεξιά.δης

ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ'

75

80

85

90

95

100

και όλα μας τα τρόφιμα με το δελτίο εδίνα(ν). Εμείς βέβαια 'σπέραμε όλοι, μικροί - μεγάλοι και κάναμε και τρώασι και οι Καρπάθιοι οι άλλοι. Δώδεκα ήτο τα χωριά, τα έντεκα πεινούσα(ν) και όλα απ' την Όλυμπο στον πόλεμο εζούσα(ν). Γι' αυτό και ο κατακτητής τέτοια μέτρα 'χε πάρει, μάζευε απ' την Όλυμπο σιτάρι και κριθάρι. Κι οι μύλοι ελέθανε κρυφά με φόβο και με τρόμο, γιατί ετρέμανε πολύ των Ιταλών τον νόμο. Γιατί νύχτα γυρίζανε κι όποιο εσυναντούσα(ν), τον παραβάτη μυλωνά σκληρά ετιμωρούσα(ν). Λεν τον εσυμβουλεύασι, δεν τον επροστιμέρα58, μονάχα στο στρατόπεδο, στη Ρόδο τον επαίρα. Όλ' είχανε χερόμυλους και τους εμεταφέρα και συνεχώς ελέθανε τη νύχτα και τη μέρα. Μα όμως είχα(ν) και σκοπό κι από μακριά κοιτούσε σαν έβλεπε αστυνομικό και τους ειδοποιούσε. Είχαν όμως τους μπράβους των και τους πληροφορούσα(ν) και τους ανθρώπους πιάνανε και τους ετιμωρούσα(ν). Γι' αυτό όταν με πήρανε να τους υπηρετήσω, των μπράβων τω (ν) την ταχτική θέλαν να συνεχίσω. Γι' αυτό σαν μου προτείνανε να κάνω τον ρουφιάνο, πάγο σαν να μου ρίχνανε εις το κορμί μου πάνω. Και δίνω των απάντηση, μη μου το ξαναπείτε, γιατί αμέσως έφυγα, δε θα με ξαναδείτε. Κι αυτοί ανάγκη μ' είχανε και με καλοκραούσα59 και πιο για τέτοια θέματα δε μου ξαναμιλούσα. Όμως σαν εκατέρρευσε κι έπεσε η Ιταλία, μια μέρα του καλοκαιριού φόβο και τρόμο εί(δ)α. Ήτανε Τρίτη απόγευμα και βουητό ακούμε και τότε εφτά υδρόπλανα στον ουρανό θωρούμε. Κι εκεί απού πετούσανε τό 'να βλάβη υπέστη

58. Δεν του έβαζαν πρόστιμο.

59. Περιποιούνταν.

190

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

105

110

115

120

125

130

60.

61.

62.

63.

64.

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

και βλέπομε το από μακριά στη θάλασσα να πέφτει. Μετά τα δύο εκάτσανε τους ναυαγούς να πιάσου(ν) κι έγινε αιτία και τα δυό κι εκείνα να χαλάσου(ν). Κι αφού δεν εμπορέσανε να ξανασηκωθούσι, εις το Διαφάνι ήρτανε για να λιμενευτούσι. Ήρτανε και σκαρώσανε απάνω εις τον άμμο κι οι Ιταλοί με πρόσταξαν καφέδες να τους κάμω. Κι αφού ετελειώσανε αυτή την ιστορία, όλους τους εκαλέσανε εις την τραπεζαρία. Και Ιταλοί και Γερμανοί εκάτσαν μαζεμένοι και παστασούτα60 εφάγανε απού 'χα καμωμένη. Μετά απού 'ποφάγανε, οι Ιταλοί μιλούσα(ν), αιχμάλωτους τους Γερμανούς να πιάσου(ν) συζητούσα(ν). Εθέλα όμως εντολή για να αποφασίσου(ν) και πήγανε στον Τρίστομο61 με Ρόδο να μι).ήσου(ν). Εκεί είχα (ν) τον ασύρματο, εκεί 'τανε και η βάση κι όταν εθέλα(ν) εντολές εκεί 'πρεπε να πάσι. Κι ο Πρικαντιέρης62 είπε τω, αν είναι και σας πούσι οι στρατιώτες που 'ν' εκεί όλοι εδώ να 'ρτούσι. Οι Αφανιώτες63 οι πολλοί τ' ανάπλαϊ επιάσα(ν)64 και μέσ' τους πεύκους οι πολλοί τη νύχτα επλαγιά.σα(ν). Μ' εγώ 'μουνα τότε μικρός, πολύ δεν εφοούμου και στο Διαφάνι μοναχός τη νύχτα εκοιμούμου. Και μέσα στη βαθειά αυγή μια μπαλωτιά ακούστη και λέω μέσ' τον ύπνο μου, τ' είναι την ώρα τούτη. Κι έντρομος εσηκώθηκα κι ήλεα τι να κάμω και βλέπω έναν Γερμανό να πέφτει μέσ' τον άμμο. Ήτανε ένας Γερμανός που φύλαγε καρτέρι και επυροβολήθηκε 'πό ένα Φιναζέρη.

Μακαρονάδα, στα ιταλικά. Το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι στο βόρειο τμήμα της Καρπάθου. Τίτλος του Ιταλού διοικητή της οικονομικής αστυνομίας Διαφανίου. Οι κάτοικοι του Διαφανίου. Σκορπίσανε από τον φόβο τους στα βουνά.

191 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

135

140

145

150

155

160

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

Του 'λεε να παραδοθεί κι εκείνος αντιδρούσε, στ' αεροπλάνο θά 'μπαίνε και θα πυροβολούσε. Κι εκείνος εφοήθηκε κι αν δεν τον εκτυπούσε, στ' αεροπλάνο θά 'μπαίνε και θα πυροβολούσε. Τους τέσσαρους επιάσασι κι οι δύο επομείνα, τους είπαν να παραδοθού(ν), τα όπλα δεν εδίνα(ν). Τη λέξη να παραδοθού(ν) εκείνοι σαν ακούσα(ν), εβγάλα(ν) τα πιστόλια τω(ν) και επυροβολούσα(ν). Δυό ήτανε οι Γερμανοί κι οι Ιταλοί σεράντα,65 τον φόβο που αισθάνθηκα, δεν τον ξεχνώ για πάντα. Και τρέχω από τον φόβο μου μ' όλη τη δύναμή μου και στην Αυλώνα βρέθηκα και βρήκα τους γονείς μου. Έφυα και δεν γύριζα άλλο εις τη Φινάζα, όμως αυτοί με χρειάζουτο, να πάω, μου φωνάζα(ν). Τον φόβο δεν εμπόρεσα ποτέ να λησμονήσω, γι' αυτό δεν αποφάσιζα οπίσω να γυρίσω. Μετά απ' αυτό οι Γερμανοί επιάσαν τα ηνία και κατά τύπο οι Ιταλοί ήτο αστυνομία. Αστυνομία ήτανε, δεν είχαν εξουσίες, μονάχα από τους Γερμανούς επαίρνα(ν) οδηγίες. Την άνοιξη οι Γερμανοί διαταγή εδώσα και τους κατοίκους του νησιού τους επαναστατώσα. Όλοι οι άντρες είπανε να μην αντισταθούσι, εις την Αρκάσα66 όλοι τω για να συγκεντρωθούσι. Και οι γυναίκες του χωριού όλες μοιρολογούτο και λέα, πού 'το το κακό απού μας ηύρε τούτο. Ένα πρωί ξημέρωμα, θα το θυμούμαι πάντα, νέοι, μεγάλοι φεύγανε μέχρι χρονώ σεράντα. Παιδιά, γυναίκες μένασι και ορισμένοι γέροι και 'πόμείνε η Όλυμπος ωσάν βοβαρδισμένη. Οι Γερμανοί δεν έπρεπε πρόθεση καλή νά 'χου(ν), μονάχα να μας πάρουσι όλους εις το Νταχάου.

65. Σαράντα.

66. Χωριό της νότιας Καρπάθου.

192 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ ' 165

170

175

180

185

190

195

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

Μ' είχε ένα κατάσκοπο άξιο στο νησί μας και όπως μάθαμε μετά, έσωσε τη ζωή μας. Ήό τη Βωλάδα ήτανε και τη σκηνή θωρούσε κι ώς την Αρκάσα από μακριά μας παρακολουθούσε. Χριστόφορο τον λέανε κι απ' του Αυτού κρατούσε, το έθνος μας με κίνδυνο σωστά υπηρετούσε. Ειδοποιά τους σύμμαχους, το σκάφος να βυθίσου(ν) να μη προλάβου(ν) οι Γερμανοί να μας άνεμο υ ρ ίσο υ (ν) 67 Πράγματι επρολάβασι, το σκάφος εβουλιάξα(ν) τω(ν) Γερμανώ(ν) τα σχέδια απού 'χάνε αλλάξα(ν). Κι αφού δεν εμπορέσανε να βρου(ν) να μας μπαρκάρου(ν), μετά αποφασίσανε άλλα μέτρα να πάρου(ν). Στα έργα τ' αναγκαστικά μας κάνα(ν) σε ομάδες, κάθε ομάδα πήγαινε 'πό δύο εβδομάδες. Και μας ταλαιπωρούσανε να πάμε στην Αρκάσα και φορτωμένοι νά 'μεθα τον Μάη μέσ' την κάψα. Όμως σιγά-σιγά κι αυτοί οπιστοχωρούσα(ν) και λεύτερους μας 'φήσανε και δε μας τυραννούσα (ν). Όμως ακόμα τα νησιά εις τη σκλαβιά εζούσα(ν) και Γερμανοί και Ιταλοί, εμάς εδιοικούσα(ν·). Μετά 'π' αυτό ξανάπιασα πάλι την ταχτική μου, στη γεωργία δούλευα μαζί με τους γονείς μου. Να καθερίζω68 πήγαινα μια μέρα στη Σαρία και έτσι εναγκαστικά 'πό το Διαφάνι επήα. Μ' είδαν οι Φιναζέρηδες πριν μες τη βάρκα νά 'μπω κι ήρτα και με προλάβανε απ' όξω εις τον άμμο. Ήρτανε και μου λέανε, Μηνά, σε αγαπούμε άλλο παιδί ωσάν εσέ να βρούμε, δε μπορούμε. Μονάχα ξαναγύρισε κι έλα πάλι κοντά μας και θά 'χεις την αγάπη μας και τη συμπάθειά μας. Και τό 'που69 στον πατέρα μου, πού 'το κι αυτός στον άμμο, αυτά μου λέου οι Ιταλοί και πες μου, τι να κάμω.

67. Εξαφανίσουν.

68. Προετοιμάζω τα χωράφια για την σπορά.

69. Το είπα.

193 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

200

205

210

215

220

225

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

Κι εκείνος μού 'πε, δεν μπορώ, Μηνά, να σ' απαντήσω, αν είναι και αρέσει σου, απόμεινε οπίσω. Κι όλοι στη βάρκα πήγανε, τα πράματα εβάζα(ν) κι εγώ οπίσω επόμεινα και πήα στη Φινάζα. Και τη δουλειά συνέχισα, αφού 'μεινα οπίσω, τον φόβο δεν εμπόρεσα ποτέ να λησμονήσω. Ακόμα και στον ύπνο μου και μέσα στ' όνειρο μου, τον χτυπημένο Γερμανό σαν νά 'βλεπα ομπρός μου. Κι αφού έληξε ο πόλεμος κι οι Γερμανοί τον 'χάσα(ν), 'πό όπλα που πετάξανε πολλοί Καρπάθιοι επιάσα(ν). Και στο Διαφάνι ήρτανε καμπόσοι οπλισμένοι και πιάσανε τους Ιταλούς απού 'το ξεγνοιασμένοι. Στην Όλυμπο τους πήρανε και τους α ν/μ αλ ω τίσα (ν), ο Πρικαντιέρης άρρωστος ήτο και τον αφήσα(ν). Την άλλη μέρα το πρωί ήρτ' άλλος εφιάλτης 'πό μια γυναίκα πού 'φεύγε να πάει στη δουλειά της. Και όταν ανηφόρισε και τις Μερές70 κοιτάζει, καράβι άραξε εκεί, από μακριά φωνάζει. Κι εμείς αμέσως τρέξαμε για να βεβαιωθούμε και στις Μερές πραγματικά απ' όξω το θωρούμε. Πράγματι 'κει εφούνταρε κι ήκατσε όλη νύχτα, Αγγλοι στρατιώτες ήτανε, 'π' την Αλεξάνδρεια κι ήρτα. Μια βάρκα 'ρίξα(ν) στον γιαλό και κάμποσοι εμπήκα(ν) και στο Διαφάνι ήρτανε και εις τον άμμο βγήκα(ν). Κι ένας αξιωματικός, τους κάνει σε ομάδες, τους βάλει από το Χειμωνικό και μέχρι τις Καμάρες.71 Κι εφ' όπλου λόγχη κάτσανε, δίχως να κινηθούσι, παίρνου(ν) μετά διαταγή για να διαλυθούσι. Κι ο Πρικαντιέρης σίμωσε να τους καλοσωρίσει, άπλωσε και το χέρι του για να τους χαιρετήσει. Όμως δεν πήγε με στολή, γιατ' ήτο αρρωστημένος, με τις πιζάμες ήτανε ο Ιταλός ντυμένος.

70. Τοπωνύμιο Διαφανίου.

71. Τοπωνύμια του Διαφανίου.

194

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

230

235

240

245

250

255

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

Κι αυτοί τον καταλάβασι πως ήτο αστυνομία, με τον διερμηνέα τω(ν) διαταγές του βία. Του 'πάνε, πήαινε, άλλαξε και τα λεφτά να πάρεις, γιατί με τις πιζάμες σου, άνθρωπε, θα μπαρκάρεις. Αυτό όμως δεν το πίστεψε, μόνο μεταπατούσε, πάλι του το ξανάπασι κι όμως δεν το κουνούσε. Κι ένας Εγγλέζος νεύριασε και σαν θεριό εγίνη, στα χέρια του τον ήπιασε, στη βάρκα τον ερίχνει. Φέρανε κι απ' την Όλυμπο εκείνους πού 'χα(ν) πάρει κι όλους μαζί τους Ιταλούς τους είχανε μπαρκάρει. Τους Ιταλούς επήρανε και τους αιχμαλωτίσα(ν) και Άγγλους αστυνομικούς εφέρα(ν) και διοικήσα(ν). Και νιώσαμε ελεύθεροι κι άλλος αέρας 'φύσα, διότι οι καταχτητές ελεύθερους μας 'φήσα(ν). Μετά 'πό λίγο τα νησιά η Ελλάδα τά 'χε πάρει, κι είμεθα πια ελεύθεροι κι είχαμε άλλη χάρη. Ήμου(ν) εικοσιδυό χρονώ και δεν χωρούσε άλλο, έπρεπε νά 'βρω μια δουλειά και το ψωμί να βγάλω. Κι έτσι το σερανταοκτώ πήγα μέχρι τ' Απέρι72 και σαν εργάτης δούλεψα ώς τ' άλλο καλοκαίρι. Όμως όσο μεγάλωνα, σκέβουμου73 δεν συφέρνει και 'πρεπε οπωσδήποτε να μάθω μία τέχνη. Και πήγα μ' ένα μαραγκό πού 'το καλός τεχνίτης που στα Πηγάδια δούλε(υ)ε, αμ' ήτο Ολυμπίτης.74 Δυό χρόνια κάτω ήκατσα την τέχνη για να μάθω, μετά πήρα απόφαση εις το χωριό μου νά 'ρθω. Πράγματι ήρθα στο χωριό, πολλοί με προτιμούσα(ν) κι ό, τι δουλειά μου δίνασι σωστά την εχτελούσα.

72. Χωριό της νότιας Καρπάθου.

73. Σκεπτόμουν.

74. Πρόκειται για τον Κοσμά Αναστασιάδη, που διατηρούσε εργαστήρι με τον αδελφό του, τον Αντώνη, στα Πηγάδια (πληροφορία Νίκου Μιχ. Αναστασιάδη).

195 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

260

265

270

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

Μα όμως κάτι στη ζωή ακόμα εχρωστούσα, τα χρόνια επερνούσασι και το καθυστερούσα. Να παντρευτώ επιβάλλετο, πολλοί μου συνιστούσα(ν) και οι δικοί μου συνεχώς με επολιορκούσα(ν). Και το πενηντατέσσαρα απόφαση επήρα, να παντρευτώ αποφάσισα κι ό,τι μου φέρει η μοίρα. Πράγματι η μοίρα μού 'φερε ό,τ' είχα στο μυαλό μου, σύντροφο που στεκότανε πάντα εις το πλευρό μου. Ήτανε άξια σύζυγος και τις δουλειές λαλούσε, ενεύριαζα καμιά φορά, δεν με παραξηγούσε. Μέσ' το εξηντατέσσαρα πήγα στη Γερμανία και των παιδιώ ανάλαβε νά 'χει κηδεμονία. Δεκάξι χρόνια ήλειπα στην ξενιτειά μακριά της, μα 'στάθη σύζυγος πιστή και στα καθήκοντά της. Πάντως καλά επέρασα τα χρόνια τα δικά μου, μακάρι τέτοια πέραση νά 'χου(ν) και τα παιδιά μου. Αυτά 'χω μέχρι σήμερο που γράφω να τονίσω κι αν έχω χρόνια πιο πολλά πάλι θα συνεχίσω. Μηνάς Κωνσταντίνου Τσαμπανάκη[<ζ\ Όλυμπος Καρπάθου, Δωδεκάνησα,

28 - 4 - 2001 *

*

*

6. Επιλογικές παρατηρήσεις Σε 274 ομοιοκατάληκτους στίχους, στο Ολυμπίτικο ιδίωμα, ο γνωστός γλεντιστής της Ολύμπου και λαϊκός ποιητής, Μηνάς Κωνσταντίνου Τσαμπανάκης, μας έδωσε την έμμετρη αυτοβιογραφία του, η οποία έχει ιδιαίτερη λαογραφική και ιστορική σημασία. Η αφήγησή του είναι συγκροτημένη, διαβάζεται ευχάριστα, καθώς έχει συνταχθεί στη μορφή της μαντινάδας, και μάλιστα με έντονη προφορικότητα, σαν να εξιστορούσε τη ζωή του σε ένα Ολυμπίτικο γλέντι. Οι μαρτυρίες που καταθέτει, αφορούν την περίοδο της Ιταλογερμανικής Κατοχής στην Κάρπαθο, την οποία έζησε από κοντά, αφού εργαζόταν για την Ιταλική οικονομική διοίκηση.

196 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης

Είναι ενδιαφέρον και ενδεικτικό της προσωπικότητας του ποιητή, αλλά και της αντίληψής του για τους στόχους της αυτοβιογραφίας του, ότι αφιέρωσε το μεγαλύτερο τμήμα της στην εξιστόρηση της περιόδου αυτής, αντιπαρερχόμενος (ή παρουσιάζοντας συνοπτικά) τα γεγονότα της προσωπικής του ζωής. που θεώρησε ότι δεν είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους άλλους. Συνέταξε την αυτοβιογραφία του απευθυνόμενος στο ευρύτερο ακροατήριο της κοινότητας, με στόχο τη μετάδοση των γνώσεων και των εμπειριών του στα μέλη της. Επέτυχε, λοιπόν, με απλό και ανεπιτήδευτο τρόπο, να δώσει ένα έμμετρο κείμενο με σημαντικές πληροφορίες για την τοπική ιστορία της Ολύμπου και του Διαφανίου στη δύσκολη περίοδο της Κατοχής. Συμπληρώνει, με αυτόν τον τρόπο, την επίσημη ιστορία με βιωματικά στοιχεία και αναδεικνύει τη σημασία της αυτοβιογραφίας, έμμετρης και γραπτής, για την παραγωγή μιας ιστορίας «από τη βάση», που ζωντανεύει τα πρόσωπα, τα γεγονότα και την ατμόσφαιρα του παρελθόντος, για την καλύτερη κατανόησή του. Αθήνα, Νοέμβριος 2011

197 Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης 4

m >£ QX.gpkcf α. irvu/ my.a

<?4-&> fho.a.aah %<n,H βίνΐάί.^.α,ύ^ _— trah Suii^ jjuOO^ Μ4 ft ρ H Z* fta. vxLf ψ^/υα. ..guA&Ma^.,-.— ^S4-X-Α.Μΰζβ^ίΑ.A?£, ......... ·• ^ -

t>'«W Ψύ'^ίϊΐ^ί^ϊρΜ&Ϋκ ft ρ? > ^tt.^Tm-h-^^^t GiQmkJnjiitpf ^ ' « ^ J f f ^ ^ ^ y t ^ y g i x ^ v ^ f l M M

-

.AAt/SiiL^

-

ι

..,

Sd&s&yfAdE β^Κβ^ίΰ^-^ζ^

J6a

—

—

. _ — ,„.,.

— _ _

pimifL· LHAT — tfk-v ^(Τψί'-'Χ· Τζ+iti·• t-O^^Tat^. ^.Mi^Jb^Lj&^^^^z^c^ii^ p<& ^mofaJM, • ir^ t^O· ^ΜΛ it CZtiH/· nftb^fXlJiiflnZnkjj-^f/ •^«fci 4k Χ-Λ^ί liAU ti&iU· .·. i a eajditftety.: — — fllrf't ^VC^^·^*»- Tft^·' tii'jp'fp trjl>t*L·· ii. — J^isiLAf zhd^ukxL· AjtuiM&aJ. „ ... , V^m* tcQCecil'sflyyt^VtVf 4 fi+'t> ^fitf^'tr^a^ .. — _ fftV^V '•Buyc. '^-t·tfiiaa.Meet* iff «Μ t . y i f* -Vr.J ψ***) <η·ΐία«γ£ 't-ft+'^tikff'^i itff· frfap nf-F" fycfl-tfy - n& —__ γ-t «.TH'tiit*!*, 8*1* φβα XsfrV.JJxM^fU.ttt*. ; —

,f* t XiXi

^

—

—

» JkiaZs^ftU^

Αυτόγραφο της σελ. 1 του χειρογράφου 198

Scanned: G.V. Giorgakis

ΚΑΡΓΓΑΘΙΑΚΑ · Τόμος Δ '

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης Χ

•

tfcifW ,m J<"tgi i£mL.M«

***r t>%* $ ful&nafogptAit fit", L. — C6n&rt«.a* t-rttf**^ —

ff^-itrt·~ -T/W X'Siff-j·*

—

T^W.^Ji r^rs, Jtf τ λ i j f f Jt^ ~ J\-c r • (iJUar r<Tiy<»ji tffec* -——

H&^Xa &f*t,VC —

11

ruLp/a. tt /Χ-ΜΑ^^ο^S ^mp&t. ^aJje^toM-L·at, — Λ.^. fla. j^j&^utr.

KfoaL^ifeoi'^^.ous^rif..^

JXtiv cV» I f f Sf> jj^e&^iiL^tJi-rkz-ca i

t/i ?Cf>t*<*44c κοκ·

j y

•

-

-

—

—.—

Αυτόγραφο της σελ. 9 του χειρογράφου 10 Δεκάξι χρόνια ήλιιιτα στην ξενητεκ* μακριά της, μα 'σταθεί σύζυγος πιστή και στα καθήκοντα της. Πάντως καλά επέρασα τα χρόνια τα δικά μοο, μακάρι τέτοια πέραση να χου και τα παιδιά pou. Αυτά χω μέχρι σήμερο που γράφω να τονίσω κι αν έχω χρόνια πιο πολλά πάλι θα συνεχίσω.

tfnvis OZuLnos

X i u v / v o v

t i r a ^ n & v k t * '

apucc Μηνάς Κων/νου Τσαμπανάκης Όλυμπος Καρπάθου

Σελ. 10 του δακτυλογραφημένου αντιγράφου με την υπογραφή του ποιητή και ημερομηνία 199 Scanned: G.V. Giorgakis