Iwona i Lech Cieœlakowie
Egzamin gimnazjalny Jak to napisaæ? Poradnik dla ka¿dego ucznia Wydanie II z æwiczeniami
Redaktor wydania:
Zdzis³aw G³owacki Recenzja i konsultacje:
Beata Zasada Redakcja techniczna, opracowanie graficzne, ³amanie i przygotowanie do druku:
Robert Ciechanowski, RC PRO
[www.rc-pro.eu]
Projekt ok³adki:
Miros³aw G³odkowski, Zdzis³aw G³owacki
Ksi¹¿ka Jak to napisaæ? jest zbiorem opracowañ wiêkszoœci form wypowiedzi omawianych i stosowanych w szkole podstawowej oraz w gimnazjum. Zawiera dok³adne informacje o ka¿dej z form, szczegó³owe wskazówki dotycz¹ce pracy nad redagowaniem tekstu, a tak¿e przyk³ady wypowiedzi z zaznaczonymi najistotniejszymi dla niej elementami. Ponadto w ksi¹¿ce zosta³y zawarte kryteria oceniania wraz z punktacj¹ dla wszystkich opisanych w niej rodzajów wypowiedzi. Jak to napisaæ? pomo¿e ka¿demu uczniowi w doskonaleniu umiejêtnoœci wypowiadania siê w dowolnej formie, a tak¿e pozwoli dobrze przygotowaæ siê do egzaminu gimnazjalnego.
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Tutor” Wydanie II. Toruñ 2009 r. Oficyna Wydawnicza „Tutor” 87-100 Toruñ, ul. Warszawska 14/2, tel./fax 0-56 65-999-55 Wysy³kowa Ksiêgarnia Internetowa: www.tutor.edu.pl
ISBN 978-83-89563-37-8
Spis treﾅ田i
Zamiast przedmowy
5
Charakterystyka
7
Dedykacja
13
Dziennik
15
Esej
19
Felieton
23
Instrukcja
27
Kartka pocztowa
30
List
32
Notatka
42
Ogﾂｳoszenie (zawiadomienie)
47
Opis
50
Opowiadanie
62
Pamiﾃｪtnik
69
Plan
73
Podanie
78
Podziﾃｪkowanie
81
Protokó³
83
Przemówienie
89
Przepis/przepisy (regulamin)
95
Recenzja
98
Referat
102
Reklama
106
Reporta¿
109
Rozprawka
113
Sprawozdanie
118
Streszczenie
122
Telegram
126
Wywiad
129
Zaproszenie
134
¯yciorys
137
¯yczenia
141
Zamiast przedmowy
Recenzja poradnika Jak to napisaæ? Standardy wymagañ z zakresu przedmiotów humanistycznych bêd¹ce podstaw¹ przeprowadzania egzaminu w ostatnim roku nauki w gimnazjum obejmuj¹ kompetencje ucznia w dwóch obszarach: II. Czytanie i odbiór tekstów kultury II. Tworzenie w³asnego tekstu W wyszczególnionym w ramach drugiego obszaru punkcie pierwszym czytamy: „(Uczeñ:) buduje wypowiedzi poprawne pod wzglêdem jêzykowym i stylistycznym w nastêpuj¹cych formach: opis, opowiadanie, charakterystyka, sprawozdanie, recenzja, rozprawka, notatka, plan, reporta¿, artyku³, wywiad, og³oszenie, zaproszenie, dedykacja, podanie, list, pamiêtnik”. Koñcz¹cy szko³ê gimnazjalista na pewno bêdzie musia³ zredagowaæ któr¹œ z wy¿ej wymienionych form wypowiedzi na egzaminie gimnazjalnym. Rodzi siê wiêc zapotrzebowanie na dobr¹ ksi¹¿kê — poradnik... W to zapotrzebowanie doskonale wpisuje siê ksi¹¿ka Jak to napisaæ? Poradnik gimnazjalisty autorstwa Iwony i Lecha Cieœlaków. Ksi¹¿ka przeznaczona jest przede wszystkim dla uczniów, ale mo¿e stanowiæ równie¿ pomoc dla nauczycieli czy rodziców szczególnie zaanga¿owanych w edukacjê swoich dzieci. Poradnik zawiera 31 opracowañ ró¿nych form wypowiedzi u³o¿onych w kolejnoœci alfabetycznej. W ka¿dej z nich znajdziemy: l
informacje ogólne o danej formie wypowiedzi (definicja, celowoœæ u¿ycia, klasyfikacja, znani autorzy... itp.)
l
wskazówki dla pisz¹cego
l
przyk³adowe teksty
l
kryteria oceny
Czytelna, jednolita konstrukcja ka¿dego omówienia stanowi zapewne du¿e u³atwienie w korzystaniu z ksi¹¿ki. Kolejn¹ istotn¹ zalet¹ tego poradnika jest jêzyk — prosty, rzeczowy, bezpretensjonalny. Nic dziwnego — w koñcu któ¿ mo¿e lepiej wiedzieæ, jakim jêzykiem przemawiaæ do wspó³czesnego gimnazjalisty ni¿ praktykuj¹cy nauczyciele! (autorzy s¹ nauczycielami jêzyka polskiego). W poradniku nie ma zbêdnych informacji, a niektóre spoœród nich, szczególnie wa¿ne, autorzy uwypuklaj¹, opatruj¹c has³em „Uwaga!” Wskazówki dla pisz¹cego formu³owane s¹ w 2. os. lp., co niew¹tpliwie u³atwia komunikacjê. Czytaj¹c je, uczeñ natknie siê na wiele wa¿nych informacji praktycznych (np. gdy bêdzie czyta³, ¿e w czêœci koñcowej listu powinien u¿yæ ponownie formu³y
6
Jak to napisaæ?
grzecznoœciowej, zostanie mu zwrócona uwaga, by nie stawia³ po niej kropki). Mniej jednoznaczne wskazówki opatrzone s¹ dodatkowo przyk³adami — co niezwykle z punktu widzenia odbiorcy istotne — aktualnymi! W tego rodzaju poradnikach zamieszczanie przyk³adowych tekstów jako ilustracji przedstawionych wczeœniej informacji teoretycznych nie jest niczym nowym. W Jak to napisaæ? uczeñ znajdzie zaznaczone w tekstach i wyszczególnione na apli elementy struktury. Ka¿d¹ teoretyczn¹ wskazówkê bêdzie wiêc móg³ zweryfikowaæ w praktyce. Autorzy poradnika zamieœcili w nim jednolite, czytelnie sformu³owane kryteria oceny omówionych form wypowiedzi. Kolejna bardzo trafna decyzja, gdy¿ wspó³czesna szko³a nie mo¿e dobrze funkcjonowaæ bez kryterialnego oceniania. Powinni je stosowaæ nauczyciele, powinni je znaæ uczniowie i ich rodzice. D¹¿my do tego, by dzisiejszy gimnazjalista mia³ œwiadomoœæ, ¿e jego praca oceniana jest na kilku p³aszczyznach, a brak sprawnoœci w zakresie ortografii i interpunkcji nie dyskwalifikuje go jeszcze jako myœl¹cego, oczytanego m³odego cz³owieka. Poradnik Jak to napisaæ? jest niew¹tpliwie atrakcyjn¹ pomoc¹ dla lepszego poznania i zrozumienia specyfiki poszczególnych form wypowiedzi. Z pewnoœci¹ u³atwi uczniom przygotowanie siê do egzaminu gimnazjalnego i uczyni redagowanie wypracowania znacznie przyjemniejszym zadaniem. Beata Zasada Recenzentka jest egzaminatork¹ Okrêgowej Komisji Egzaminacyjnej w Gdañsku. Pracuje jako nauczycielka jêzyka polskiego w Gimnazjum nr 10 w Toruniu.
Charakterystyka Charakterystyka jest niejednorodn¹ form¹ wypowiedzi. Zawiera w swej strukturze zarówno elementy opisu, jak i opowiadania. Celem charakterystyki jest przedstawienie, zanalizowanie (wyodrêbnienie i podanie najwa¿niejszych cech) i zinterpretowanie (okreœlenie, ocena pozytywnych i negatywnych cech, zachowañ) postaci. Nale¿y w niej uwzglêdniæ: przedstawienie postaci, jej wygl¹d zewnêtrzny, cechy charakteru i osobowoœci (temperamentu), cechy psychiki, a tak¿e zainteresowania, pogl¹dy, stosunek do otoczenia. Uwaga!
Charakterystyka nie powinna byæ sporz¹dzana wed³ug jednego schematu — ka¿da postaæ wymaga indywidualnego sposobu prezentacji. Bardzo wa¿nym elementem pracy nad charakterystyk¹ jest wczeœniejsze zebranie jak najwiêkszej iloœci informacji o prezentowanej postaci. Informacje te musz¹ byæ posegregowane w odpowiednie grupy (osobno cechy charakteru, psychiki, zachowania itd.) i poddane selekcji — nale¿y oddzieliæ to, co najwa¿niejsze, od tego, co dla prezentacji postaci jest mniej wa¿ne. Po tych czynnoœciach mo¿na przyst¹piæ do sporz¹dzania charakterystyki.
Rodzaje charakterystyki Ze wzglêdu na to, kogo charakteryzujemy, wyró¿niamy charakterystyki: l
indywidualn¹ (prezentacja jednej postaci);
l
zbiorow¹ (prezentacja jakiejœ grupy ludzi, œrodowiska spo³ecznego);
l
porównawcz¹ (zestawienie przynajmniej dwóch postaci w celu ukazania ró¿nic i podobieñstw).
Charakterystyka mo¿e byæ równie¿: l
bezpoœrednia — piszemy wprost o wygl¹dzie i cechach charakteru postaci, np. Robinson ³atwo nawi¹zywa³ kontakty z innymi ludŸmi. By³ œmia³y, uczciwy, trochê ³atwowierny. Przeciwstawi³ siê woli rodziców, którzy nie chcieli, aby zgin¹³ tak, jak jego bracia. Wybra³ morze, dziêki czemu prze¿y³ najbardziej niesamowit¹ przygodê — ¿ycie na bezludnej wyspie. By³o to jednak mo¿liwe tylko dlatego, ¿e posiada³ wiele bardzo wartoœciowych cech, a przede wszystkim potrafi³ zachowaæ pogodê ducha i nigdy nie traci³ nadziei.
l
poœrednia — ukazujemy postaæ poprzez zaprezentowanie jej otoczenia (pokoju, w którym mieszka, miejsca pracy), sposobu zachowania wobec innych, jêzyka, jakim mówi (np. gwara podhalañska), np. Na jego biurku zawsze le¿a³y jakieœ kartki porzucane w nie³adzie, a tak¿e o³ówki, d³ugopisy, kolorowe flamastry. Na pó³ce nad biurkiem ksi¹¿ki rozmaitej gruboœci piêtrzy³y siê niedbale u³o¿onymi stosami, jakby co chwilê ktoœ siê-
8
Jak to napisaæ?
ga³ to po jedn¹, to po drug¹, a póŸniej szybko odk³ada³, nie zwracaj¹c ju¿ wiêkszej uwag, gdzie j¹ umieszcza. l
statyczna — postaæ jest ukazana jako swoisty model, wzór posiadaj¹cy cechy po¿¹dane (postaæ idealna) lub jest to postaæ o niezmiennym charakterze, zachowaniu itp.;
l
dynamiczna — przedstawiamy kogoœ konkretnego, kogo osobowoœæ ulega rozwojowi, zmianie.
Pisz¹c charakterystykê: u
zbierz wszystkie mo¿liwe informacje o postaci, dokonaj ich uporz¹dkowania i wybierz te najistotniejsze dla scharakteryzowania postaci;
u
wybierz taki rodzaj charakterystyki, który najlepiej pozwoli ukazaæ postaæ;
u
sporz¹dŸ plan charakterystyki uwzglêdniaj¹cy: Ä wygl¹d zewnêtrzny postaci, Ä temperament (pogodny, gwa³towny, mi³y, k³ótliwy itp.), Ä cechy charakteru (silny, s³aby, odwa¿ny, tchórzliwy, szlachetny, podstêpny, pracowity, leniwy itp.), Ä psychikê (marzyciel, zagubiony, pewny siebie, zamkniêty w sobie, otwarty, szybko nawi¹zuj¹cy kontakty, egocentryk, ciekawy œwiata itp.), Ä cechy intelektualne (zainteresowania, zdolnoœci, umiejêtnoœci, wiedza itp.), Ä postawê moraln¹ lub œwiatopogl¹d (system wartoœci, którym kieruje siê postaæ w ¿yciu), Ä przyk³ady zachowañ lub sytuacji obrazuj¹cych cechy postaci, Ä w³asn¹ ocenê bohatera, Ä podsumowanie ukazuj¹ce ogólne wartoœci reprezentowane przez postaæ (Co odbiorcy mo¿e daæ poznanie postaci, jego losów? Jakie wnioski po¿yteczne dla czytelnika mo¿na wyci¹gn¹æ z charakterystyki tej postaci?);
u
pamiêtaj, by na pocz¹tku zaprezentowaæ postaæ, zaczynaj¹c na przyk³ad od s³ów: Jednym z bohaterów ksi¹¿ki X jest...; W ksi¹¿ce Y ukazane jest œrodowisko uczniowskie w XIX wieku; Uwaga!
Po zaprezentowaniu postaci wskazane jest podanie uzasadnienia jej wyboru, potrzeby jej charakteryzowania. u
stosuj s³ownictwo oceniaj¹ce, charakteryzuj¹ce, a tak¿e porównania i zwi¹zki frazeologiczne;
u
przedstawiane cechy postaci staraj siê uzasadniæ odpowiednimi przyk³adami zachowañ, sytuacji z jej udzia³em;
u
unikaj schematu kompozycji charakterystyki; poszczególne cechy, elementy osobowoœci musz¹ byæ prezentowane w kolejnoœci uzale¿nionej od osobowoœci postaci, tego, co jest w niej najbardziej wyraziste;
u
zadbaj o poprawnoœæ i estetykê wypowiedzi.
Charakterystyka
9
Przyk³ad
Charakterystyka Zenka Wójcika — bohatera powieœci Ten obcy Zenek Wójcik to tytu³owa postaæ powieœci Ireny Jurgielewiczowej pt. Ten obcy. Jest to ch³opiec w wieku oko³o 16 lat, który od dwóch tygodni wêdruje autostopem z Wroc³awia do Strykowa. Zamierza tam odnaleŸæ swego wuja. Matka ch³opca nie ¿yje, a ojciec nadu¿ywa³ alkoholu i znêca³ siê nad nim. Zenek postanowi³ wiêc uciec z domu. Kiedy czwórka przyjació³: Ula, Pestka, Marian i Julek spotykaj¹ Zenka po raz pierwszy na wyspie, jest zaniedbany, blady, ma zapad³e policzki i dawno niestrzy¿one w³osy. Ubranie ch³opca jest zniszczone i poplamione. Taki wygl¹d jest wynikiem d³ugiej podró¿y. Zenek jest szczup³y, wysoki, ma ciemne w³osy i grube brwi. Podoba siê Uli, a ca³ej za³odze imponuje jego tajemnicza postaæ. Zenek jest bardzo powa¿ny jak na swój wiek, jest skryty i nieufny. Trudna sytuacja w domu ojca, który o niego nie dba³ i poni¿a³, oraz samotna wêdrówka spowodowa³y, ¿e jest tajemniczy, zamkniêty w sobie i czujny, jakby ca³y czas coœ mu grozi³o. Ukrywa swoje uczucia i myœli, mówi niewiele. Jego los wydaje siê podobny do losu psa Dunaja. Zenek bez trudu zreszt¹ odgaduje, ¿e pies musia³ wiele wycierpieæ i ktoœ bardzo go bi³. Nie chce nawet okazywaæ bólu, jaki przynosi mu zmiana opatrunku, a póŸniej marsz z krwawi¹c¹ na nodze ran¹. W czasie wêdrówki ch³opiec wykaza³ wiele wartoœciowych cech. Udowodni³, ¿e jest zaradny, samodzielny, wytrwa³y i uparty. Mimo pojawiaj¹cych siê trudnoœci, jak chocia¿by zraniona noga, nie rezygnuje z za³o¿onego celu dotarcia do wuja. Zenek ma od niego pami¹tkê — srebrny kompas. Podobnie jak on, te¿ chce w przysz³oœci p³ywaæ na statku. Niestety, ch³opiec zdany na samego siebie dopuszcza siê kradzie¿y pieniêdzy i jab³ek. Czyni to zarówno z g³odu, jak te¿ z g³upiej ambicji, chêci zaimponowania m³odszym odwag¹. Dzieci ulegaj¹ wp³ywowi Zenka i równie¿ kradn¹ owoce. Jednak odwaga ch³opca nie jest tylko na pokaz. Udowadnia to, ratuj¹c dziecko pozostawione na wozie, który sp³oszony koñ ci¹gn¹³ wprost pod samochód. Bohater ryzykowa³ wtedy w³asnym ¿yciem. Zenek jest wra¿liwy, ma dobre serce i kocha zwierzêta. Widaæ to wyraŸnie, gdy broni psa Dunaja przed grup¹ ³obuzów znêcaj¹cych siê nad zwierzêciem. To jednoczeœnie dowód jego odwagi. Zachowanie Zenka zmienia siê na korzyœæ pod wp³ywem Uli. Miêdzy obojgiem zawi¹zuje siê niæ bliskiej sympatii. Ch³opiec nabiera zaufania do ludzi i postanawia naprawiæ swoje b³êdy. Podejmuje pracê, aby oddaæ skradzione pieni¹dze. Wspiera go i pomaga mu w tym Ula. Postaæ Zenka wzbudzi³a moje zainteresowanie. Jego postêpowanie nie zawsze by³o dobre, ale po³o¿enie, w jakim siê znalaz³, w du¿ym stopniu go usprawiedliwia. Próbowa³ sam stawiæ czo³a bardzo powa¿nym problemom. Zaimponowa³a mi nie tylko jego wytrwa³oœæ i samodzielnoœæ, ale te¿ wra¿liwoœæ, szacunek dla zwierz¹t. Najwa¿niejsze jednak jest to, ¿e Zenek potrafi³ zauwa¿yæ i naprawiæ swoje b³êdy. Myœlê, ¿e w³aœnie ta cecha osobowoœci g³ównego bohatera powieœci jest bardzo wa¿na, i to nie tylko dla niego, ale i dla nas — czytelników. To dobrze, ¿e Zenek odnalaz³ swego wujka, ¿e nie bêdzie ju¿ czu³ siê samotny i odrzucony i ¿e znalaz³ przyjació³.
Przedstawienie postaci. Podstawowe informacje o postaci, sytuacji, w jakiej siê znajduje. Wygl¹d zewnêtrzny.
Cechy psychiki. Nawi¹zanie do wydarzeñ przedstawionych w ksi¹¿ce. Akapit oddzielaj¹cy kolejn¹ czêœæ tekstu. Cechy charakteru. Przyk³ad wydarzenia potwierdzaj¹cy cechê charakteru. Wpleciona informacja o bohaterze. Przyk³ad zachowania i jego interpretacja. Cechy charakteru poparte przyk³adami zachowañ.
Informacja o zmianie osobowoœci bohatera (charakterystyka dynamiczna). W³asna ocena postaci. Ogólny wniosek wynikaj¹cy z analizy postaci. Wniosek koñcowy.