Η Αθήνα και
οι Αθηναίοι πολιτικοί
στην Επανάσταση του 1821
Τι Τλος
Η Αθήνα και οι Αθηναίοι πολιτικοί στην Επανάσταση του 1821
ς
υγγρΑ φ ΕΑ ς Ζαχαρίας Δ. Αντωνάκης
ςΕ ιρΑ ιστορία [7358] 0324/02
Επιm Ε λ Ε ι Α - Διορθω ςΗ Ζαχαρίας Δ. Αντωνάκης
Layout - Design myrtilo, λένα παντοπούλου
Copyright© 2024
Ζαχαρίας Δ. Αντωνάκης
π ρ ωΤΗ Εκ Δο ςΗ Αθήνα, Μάρτιος 2024
is B n 978-618-205-565-6
Εικόνα εξωφύλλου: Franz Heger (1792-1836), 1819, View of Athens (προσωπική ιδιωτική συλλογή). Η γκραβούρα είναι του 1830 με χαράκτη τον Άγγλο
Samuel Davenport (1783-1867) και εκδότη τον Thomas Kelly.
κΕΝΤρικΗ ΔιΑθΕςΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗλ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.
Ζαχαρίας Δ. Αντωνάκης
Η Αθήνα και
οι Αθηναίοι πολιτικοί
στην Επανάσταση του 1821 —
Πρόλόγός
Η ανά χείρας μελέτη έχει ως αντικείμενό της την παρουσία της κοινότητας της Αθήνας μέσα στην Επανάσταση, ενταγμένης στο ευρύτερο πλαίσιο ρήξεων και ανακατατάξεων που η Επανάσταση φέρνει στην «Ανατολική Χέρσο Ελλάδα»,1 δηλαδή, στην σημερινή Ανατολική Στερεά Ελλάδα. Επιμέρους αντικείμενο αυτής της μελέτης είναι η ανάδυση μιας νέας δυναμικής κατηγορίας ανθρώπων στην Αθήνα της Επανάστασης, που εκμεταλλεύεται τις συνθήκες για να ανέλθει πολιτικά και κοινωνικά σε μια πόλη που προεπαναστατικά ήλεγχαν αποκλειστικά οι προεστοί της. Η νέα αυτή οικονομικά εύρωστη τάξη αποκαλείται στην έρευνά μας ως «νοικοκυραίοι». Βασική μας προσπάθεια και αντικείμενο της μελέτης είναι να επιχειρήσουμε μια διαφορετική προσέγγιση της Αθήνας μέσα στην Επανάσταση μέσα από την ανάδειξη των οικονομικοπολιτικών συσχετισμών δυνάμεων στο εσωτερικό της «κοινότητας Αθηνών» και την προβολή τους στις δυναμικές σχέσεις της με την κεντρική διοίκηση του έθνους
1 Ανδρέου Ζ. Μάμουκα, «Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος» «Ήτοι, συλλογή των περί την αναγεννώμενην Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων επισήμων πράξεων από του 1821 μέχρι του 1832», τόμος Α', Πειραιάς, τυπογραφία Ηλίου Χριστοφίδου, Η αγαθή τύχη, 1839, σ. 36-81: «Νομική Διάταξις της Ανατολ. Χέρσου Ελλάδος ή Οργανισμός του Αρείου Πάγου, γερουσίας της Ανατολικής Ελλάδος».
Ζαχαρίας Δ. αντωνακης
και τους οπλαρχηγούς της «Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος». τέλος θα επιχειρηθεί μια νέα ανάγνωση της πολιτικής πορείας του σημαντικού οπλαρχηγού οδυσσέα Ανδρούτσου, η οποία προσεγγίζει ή αποκλίνει από τις πορείες των Αθηναίων προεστών και νοικοκυραίων μέσα στην Επανάσταση. Η Αθήνα και οι Αθηναίοι πολιτικοί μέσα στην Επανάσταση θα έχουν σημαίνοντα ρόλο στις εξελίξεις και τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στην «Ανατολική Χέρσο Ελλάδα».
Για την παρούσα μελέτη χρωστώ πολλά στους καθηγητές μου Χρήστο Χατζηιωσήφ, Χρήστο λούκο, Ελευθερία Ζέη, Ηλία Κολοβό, Δημήτρη Δημητρόπουλο, Σωκράτη Πετμεζά και Γιώργο Μαργαρίτη. Με ώθησαν στην έρευνα και με συνέδραμαν με τις παρατηρήσεις τους, στις οποίες πιστεύω να ανταποκρίθηκα επαρκώς. Ένας ευρύτερος κύκλος προσώπων μου συμπαραστάθηκαν στην πορεία της έρευνας και της συγγραφής κυρίως με την παρουσία τους και τις συζητήσεις πάνω σε κοινούς προβληματισμούς. Αναφέρω τους Γιάννη Κοκκινάκη, Αντώνη Αναστασόπουλο, Παναγιώτη Στάθη, Νίκο Θεοτοκά, Παρασκευά Ματάλα, ύπακοή Χατζημιχαήλ, Ελένη Νικολάου και Ειρήνη ρενιέρη. Ευχαριστίες χρωστώ στο διευθυντή δευτεροβάθμιας Διεύθυνσης ρεθύμνου ιωάννη Μαρκαντέ, στη διευθύντρια του Γυμνασίου Συβρίτου Αμαρίου, ΜαρίαΜαγδαληνή Σταυριδάκη, καθώς και στο σύλλογο διδασκόντων. Η ερευνητική ομάδα του προγράμματος του Ε.Α.Π. για το 1821 με επικεφαλής τον Νίκο Κο-
ταρίδη και το Βασίλη Καρδάση υπήρξε το εργαστήριο
ιδεών και ένα γόνιμο πεδίο διαλόγου και προβληματισμού. τέλος, απαραίτητη θεωρώ την αναφορά προσώπων που με στήριξαν στην προσπάθειά μου, όπως τον Κωστή Ντεμιρτζόγλου, θείο μου, και τον αδερφό μου τάσο.
το 1458 η Αθήνα γινόταν οθωμανική πόλη.2 Από τότε μέχρι και το ξέσπασμα της Επανάστασης η πολιτική οντότητα της χριστιανικής κοινότητας της Αθήνας πέρασε από πολλές φάσεις: διαφορετικοί κρατικοί διοικητές, διαφορετικοί βοεβόδες, συνέχιση της κυριαρχίας των οθωμανών, όταν η Πελοπόννησος περνούσε στους Ενετούς. Για τους οθωμανούς η ελληνική Επανάσταση ήταν μία «εξέγερση» από παραπλανηθέντες από τον διάβολο αντάρτες που υπονόμευαν την τάξη και τα θεμέλια της αυτοκρατορίας.3 Η «αταξία» των Ελλήνων δεν προκάλεσε ίσως την αντίδραση που ακόμη και ο ίδιος ο σουλτάνος θα περίμενε από τους μουσουλμάνους υπηκόους του σύμφωνα με τη σαρία και το κοράνι. Δεν κατανόησαν τους πολιτικούς στόχους της Επανάστασης, την υποτίμησαν, και για το λόγο αυτό ποτέ δεν κατανόησαν το επαναστατικό σύνθημα
από το ιάσιο του ύψηλάντη «εις τα όπλα λοιπόν φίλοι η Πατρίς Μάς προσκαλεί».4 Η «αρχή των ελληνικών
2 Για το τι σήμαινε η κατάκτηση για τους χριστιανούς βλέπε Γιώργος Μαργαρίτης, Ενάντια σε φρούρια και τείχη. Μία μικρή εισαγωγή για την Ελληνική Επανάσταση, εκδόσεις Διόπτρα, Αθήνα 2020, σ. 1730.
3 Hüseyin Şükrü Ilıcak, «Η οθωμανική πολιτική φιλοσοφία και η αντίδραση στην ελληνική αταξία», στο 1821, Η γέννηση ενός έθνους – κράτους, τ. Ε', Αθήνα 2010, σ. 62-159.
4 Αλέξανδρος ύψηλάντης, «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος. […] Την 24ην Φεβρουαρίου 1821. Εις το γενικόν στρατόπεδον του Ιασί-
αρμάτων»5 το 1821 σήμανε τον «ιερό αγώνα του ελληνικού έθνους κατά των ωμοτάτων τυράννων»,6 δηλαδή, τον «δίκαιο» πόλεμο ενάντια στην «τυραννία»
που επικρατούσε «επί τουρκίας». «Εξαρχής της Επαναστάσεως εφάνησαν εις τον ιερόν αγώνα μας ένθερμοι ζηλωταί και συνεργάται με σημαντικάς εκδουλεύσεις αληθινών φίλων της ελευθερίας και της πατρίδος […]».7 Η αναφορά γίνεται για τους πολίτες τους «άξιους και φρόνιμους» από τον ύπουργό των Εσωτερικών. Αυτές αποτελούν μέρος των ποικίλλων διατυπώσεων μέσα στον Αγώνα για το τι έγινε το 1821. ο χρόνος εκλαμβάνεται ως χρόνος «πριν της Επαναστάσεως και μετά την Επανάστασιν», όταν γινόταν επίσημη αναφορά στις «εκδουλεύσεις προς την πατρίδαν» ή όταν το
κοινόν των Αθηνών μιλούσε για χρέη της κοινότητας.8
ου», μονόφυλλο.
5 Ενδεικτικά, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Αγώνος, Εκτελεστικόν Σώμα, (εφεξής ως Γ.Α.Κ., Εκτελεστικόν Σώμα) φάκελος 67, «Προς το Έξοχον Υπουργείον του Πολέμου. […] τη 5η Μαρτίου 1825, ευπειθής πατριώτης Γεώργιος Μαυρομάτης» .
6 Ενδεικτικά, Γ.Α.Κ., Εκτελεστικόν Σώμα, φάκελος 72, «Προς το Σεβαστόν Εκτελεστικόν Σώμα. […] Εν Ναυπλίω, τη 14 Μαρτίου 1825. Ο πατριώτης Βασίλειος Κώπας».
7 Γ.Α.Κ., Εκτελεστικόν Σώμα, φάκελος 73, «Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος. Το Υπουργείον των Εσωτερικών προς το Εκτελεστικόν Σώμα. […] Εν Ναυπλίω, τη 18 Μαρτίου 1825. Ο Υπουργός των Εσωτερικών Γρηγόριος Δικαίος».
8 Γ.Α.Κ., Εκτελεστικόν Σώμα, φάκελος 93, «Ευγενεστάτη κυρία Αβραμιότησα. […] Εν Αθήναις, τη 16 Απριλίου 1825. Οι Δημογέροντες Αθηνών Συμεών Μαρμαροτούρις, Σπυρίδων Πατούσας, Στ. Σεραφήμ, Μ. Μ. Βουζίκης». Η κοινότητα Αθηνών δεν μπορεί να πληρώσει «υπό αυτές τις περιστάσεις» χρέη προς τρίτους για την πριν την Επανάσταση περίοδο. Επιπλέον οι Δημογέροντες επικα-
Η ιδεολογικά φορτισμένη λέξη «Επανάστασις»9
δε λείπει, παρά τις ενστάσεις από μερικούς για τη χρήση της, από τα τεκμήρια του Αγώνα, όπως και ο όρος «Ελληνική Διοίκησις»,10 εννοώντας την «Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος». Η δίκαιη Επανάσταση του Έθνους εναντίον του αλλόθρησκου δυνάστη έπρεπε να παρουσιαστεί εξαρχής ως εθνική και όχι κοινωνική ή πολιτική επανάσταση. ο ιωάννης Καποδίστριας στην διακήρυξή του προς την Δ΄ Εθνοσυνέλευση του Άργους στις 11
λούνται το γεγονός πως οι προκάτοχοί τους Δημογέροντες Αθηνών δεν είχαν πληρώσει κανένα μέρος του ποσού. Παραπέμπουν, λοιπόν, στην αποπληρωμή υπό καλύτεριν περιστάσιν» του χρέους. το 1820 ο δόκτωρ Διονύσιος Αβραμιώτης είχε δανείσει με ομολογία 11.000 γρόσια στην κοινότητα Αθηνών, στο ό.π., φ. 93, «Προς το Σεβαστόν Εκτελεστικόν. […] εν Ναυπλίω, τη 28 Μαΐου 1825. Μαρία Αβραμιότι». Η συμβία του γέροντα πια Αβραμιώτη εξηγεί τις οικονομικές δυσκολίες που έχουν και ζητά τη φιλανθρωπία και δικαιοσύνη της πολιτείας.
9 Για παράδειγμα, Γ.Α.Κ., Εκτελεστικόν Σώμα, φάκελος 74, «Προς το Σ. Βουλευτικόν. […] Ναύπλιον, τη 19 Μαρτίου 1825. Ο Αντιπρόεδρος», στο ίδιο, φ. 74, «Προς το έξοχον Υπουργείον του Πολέμου. […] Ναύπλιον, 13 Μαρτίου 1825. Ο πατριώτης +Βρεσθένης Θεοδώρητος» και φ. 78, «Το Εκτελεστικόν Σώμα. […] Εν Ναυπλίω, τη 28 Μαρτίου 1825. Ο Αντιπρόεδρος», και ό.π., φ. 83, «Προς την Σεβαστήν Διοίκησιςν. […] τη 20 Απριλλίου 1825, εν Καλάμω. Οι Πατριώται Ξηρομέρου». Μάλιστα μετρούσαν τα έτη της Επανάστασης: πρώτο έτος, πέμπτο έτος. Η λέξη «Επανάσταση» στην Ευρώπη της
παλινόρθωσης ήταν αρνητικά φορτισμένη, καθώς σήμαινε την εξέγερση που δεν πηγάζει από νόμικο, ηθικό ή εθνικό δικαίωμα. Πριν της Επανάσταση του 1821 και κατά το πρώτο έτος γινόταν λόγος
στα κείμενα των διανοουμένων και σε επίσημα κείμενα για εξέγερση και αποστασία.
10 Γ.Α.Κ., Εκτελεστικόν Σώμα, φάκελος 79, «Η Ελληνική Διοίκησις να
δώση […] να λάβη […] Εν Ναυπλίω, τη 21 Οκτωβρίου 1824. Εμμ.
Αντωνιάδης».
Ηπορεία της κοινότητας Αθηνών προς το θεσμικό πλαίσιο που συνιστούσε η «Προσωρινή του Έθνους Διοίκηση» δεν ήταν ούτε αυτονόητη, ούτε επιτεύχθηκε χωρίς συγκρούσεις και αντιστάσεις. Υπήρξε το αποτέλεσμα της διαμόρφωσης εκείνων των συσχετισμών πολιτικών δυνάμεων που σταδιακά και για ποικίλους λόγους απέκλεισαν τις αντίρροπες πολιτικές δυνάμεις που μπορεί να πρέσβευαν μια παραδοσιακή αντίληψη περί πολιτικής, σαφώς πιο αυταρχικής, όμως δεν απέκλειαν και αυτές να συνομιλούν με τη νεοτερικότητα. Οι πολιτικές αυτές δυνάμεις που εκπροσωπούν την «καταδυναστεία» νικήθηκαν οριστικά το 1825 από τις πολιτικές εκείνες δυνάμεις που συντάχτηκαν με τους Νόμους, αφήνοντας πίσω πρακτικές «κατά συνήθειαν». Οι Αθηναίοι πολιτικοί του 1825 θα συνταχθούν με τους όρους της συνέλευσης των Σαλώνων (1824), που αναιρούσαν τις πολιτικές συνθήκες της συνέλευσης των Αθηνών (1822) και έθεταν την πολιτική παρουσία του Οδυσσέα Ανδρούτσου απέναντι στις αποφάσεις της «Προσωρινής Διοίκησης» και της κοινότητας Αθηνών.
ISBN 978-618-205-565-6 9