Η έννοια του πολλαπλού στη μεταμοντέρνα τέχνη by Εκδόσεις Οσελότος

210 × 280 SPINE: 21 FLAPS: 80

ΜΑΡΙΑ ΠΑΤΣΗ Η Μαρία Πατσή του Σωτηρίου, ζει και εργάζεται στην Αθήνα, είναι ζωγράφος, χαράκτρια και Δρ. Θεωρητικός της Τέχνης, με σπουδές στο Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών, της Σχολής Καλών Τεχνών, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ/νίκης. Είναι εκπαιδευτικός του Πειραματικού Μουσικού Γυμνασίου Παλλήνης. Tο 2017 ως το 2020 διετέλεσε Σύμβουλος Β’ Διδακτικής της Τέχνης, του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής.

Μια νέα οπτική στη χαρακτική

Η έννοια του πολλαπλού στη μεταμοντέρνα τέχνη

ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ: στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας, στο Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού Αθήνας, Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης Ξάνθη, Μουσείο Χαρακτικής Τ. Κατσουλίδη Μεσσήνη, Πινακοθήκη Χαρακτικής του Νίκου Γρηγοράκη, Πινακοθήκη του Ιδρύματος Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, Κέντρο Χαρακτικής «ΗΛΙΟΣ» Νεάπολη, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Α. Τάσσου Αθήνα, συλλογή του Εργαστηρίου Χαρακτικής του Α.Π.Θ., Βιβλιοθήκη του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Α.Π.Θ., «ΤΕΧΝΗ» Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία, Κιλκίς, Πινακοθήκη του Βαφοπουλείου Πνευματικού Κέντρου Θεσσαλονίκη, Μουσείο Αβέρωφ Μέτσοβο, Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Θες/νίκη, πρόσκληση από το Engraving Museum of Douro, Alijo, Portugal, (Μουσείο Χαρακτικής στο Αλίχο της Πορτογαλίας), πήρε μέρος σε μπιενάλε & τριενάλε του Premio Acqui, Acqui Terme της Ιταλίας, –συλλογή της Ένωσης Χαρακτών του Chamaliere, Γαλλία, συλλογή της Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων με αφορμή την έκθεση «Χαρταετοί στον Αττικό ουρανό», Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής γραφείο Προέδρου και Γραμματεία Προέδρου, στη συλλογή του κ. Γεράσιμου Τόλη της γκαλερί «Ειρμός» Θεσσαλονίκη, στη συλλογή του Γιώργου Κητή στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες ιδιωτικές συλλογές.

ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ: 2019, 2020, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας, Καφέ του Μουσείου, 2018, Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, Λουτρό Αέρηδων, 2007, Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο, Θεσσαλονίκη, 2007, Κέντρο Τεχνών Δήμου Αθηναίων, 2006,“ΤΕΧΝΗ”, Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία, Κιλκίς, 2005, Γκαλερί «ΕΙΡΜΟΣ», Θεσσαλονίκη, 2004, Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, Ξάνθη, 1997, «Πολιτιστικό κέντρο», Δήμου Αγ. Παύλου, Θεσσαλονίκη «Πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης».

ISBN 978-618-205-056-9

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Μαρία Πατσή

Η Έννοια του Πολλαπλού στη Μεταμοντέρνα Τέχνη Μία Νέα Οπτική της Χαρακτικής

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

ΤΙΤΛΟΣ

Η Έννοια του Πολλαπλού στη Μεταμοντέρνα Τέχνη Μία Νέα Οπτική της Χαρακτικής ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ

Μαρία Σ. Πατσή ΜΑΚΕΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ

Μαρία Σ. Πατσή ΕΠΙMΕΛΕΙΑ - ΔΙΟΡΘΩΣΗ

Αντωνία Δημητράσκου Φιλόλογος ΠΕ02

Επικοινωνία: dimitantonia@yahoo.gr

Μαρία Σ. Πατσή ΠΡΏΤΗ ΕΚΔΟΣΗ

Αθήνα, Μάρτιος 2021 ISBN 978-618-205-056-9

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108

ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

Στην Οικογένειά μου

ΕΥΧΑΡΙΣΤΊΕΣ Για τη συνεργασία, βοήθεια, υποστήριξη όσον αφορά για την παροχή υλικού, κειμένων, φωτογραφιών, για την άδεια χρήσης όλου του υλικού της διδακτορικής μου διατριβής, με τίτλο: «Η έννοια του Πολλαπλού στη μεταμοντέρνα τέχνη, μια νέα οπτική της χαρακτικής», εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου: στις οικογένειες των καλλιτεχνών: στον Αρχιτέκτονα κ. Παναγιώτη Γραμματόπουλο, γιο του Κωνσταντίνου Γραμματόπουλου, στους καλλιτέχνες: στον Ζωγράφο και Χαράκτη Αλέξανδρο Δημητριάδη και στον Γλύπτη Χρήστο Πόνη, στον Χαράκτη και Δάσκαλο μου Ξενή Σαχίνη, Καθηγητή Χαρακτικής του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών της ΣΚΤ του ΑΠΘ, στους Θεωρητικούς Δασκάλους μου, Καθηγητές του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών της ΣΚΤ, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης: Ρεγγίνα Αργυράκη - Χριστοδουλίδη, Εμμανουήλ Μαυρομάτη, Χαράλαμπο Σαββόπουλο, στις Εκδόσεις: Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Εκδόσεις Διάπλαση Εκδόσεις Τουμπής Εκδόσεις Copyright (C) Richard Noyce and A&C Black (London), April 2006 Στον Θεωρητικό Mr. Richard Noyce, Στον Καθηγητή του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Prof. Paul Coldwell Στον Καθηγητή του Πανεπιστήμίου του Βρόσλαβ Πολωνίας Prof. Pawel Frackiewicz Στον Ιδιοκτήτη της Γκαλερί «Ειρμός» κ. Γεράσιμο Τόλη Στην Φιλόλογο & Επιμελήτρια Εκδόσεων, κ. Αντωνία Δημητράσκου Στην οικογένειά μου Στη Μαργαρίτα Κουλεντιανού και Νίκο Ντόκα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες �� 4 Πρόλογος �� 8 Εισαγωγή �� 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 — ΠΑΛΙΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΜΕ ΝΕΑ ΟΠΤΙΚΗ �� 15 1.1. ΠΑΛΙΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΜΕ ΝΕΑ ΟΠΤΙΚΗ ��17 1.2. ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΟΥ ΑΙΣΘΗΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ �� 30 1.3. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥ και του ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ �� 48 1.4. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ – ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ �� 61 1.5. ΠΑΡΑΠΟΜΠΈΣ – ΥΠΟΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ ΤΟΥ 1OY ΚΕΦΆΛΑΙΟΥ �� 63 1.6. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΉ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ �� 87 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 — ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥΣ �� 95 2.1. ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ �� 97 2.2. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ �� 99 2.3. ΤΟΝΙΑ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗ ��116 2.4. ΞΕΝΟΦΩΝ ΣΑΧΙΝΗΣ (Ξενής) �� 122 2.5. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ – ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΡΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΟΣ �� 134 2.6. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ – ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 2ΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ �� 134 2.7. ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ �� 145 2.8. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΉ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΧΑΡΑΚΤΙΚΉ �� 149 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 — ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ �� 153 3.1. ΤΟ ΜΟΝΤΈΡΝΟ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΤΑΜΟΝΤΈΡΝΟ. MΊΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΉ ΠΡΟΣΈΓΓΙΣΗ �� 155 3.2. Η ΤΕΧΝΗ, ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ �� 178 3.3. ΠΑΡΑΠΟΜΠΈΣ - ΥΠΟΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ ΤΟΥ 3ΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ �� 190 3.4. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΉ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ: �� 201 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 — ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΕΔΙΟ �� 205 4.1. ΑΝΤΊ ΠΡΟΛΌΓΟΥ �� 207 4.2. ΤΟ ΔΙΕΘΝΈΣ ΠΕΔΊΟ �� 217 4.3. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΆ ΤΩΝ ΓΕΝΕΏΝ �� 219 4.4. ΠΑΡΑΠΟΜΠΈΣ - ΥΠΟΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ ΤΟΥ 4ΟΥ ΚΕΦΑΛΑΊΟΥ �� 237 4.5. INTERNET – ΙΣΤΟΣΕΛΊΔΕΣ: �� 245 4.6. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ �� 247 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 — ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ �� 249 5.1. ΤΟ ΠΝΕΎΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΉΣ �� 251 5.2. ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ �� 263 5.3. ΠΑΡΑΠΟΜΠΈΣ - ΥΠΟΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ ΤΟΥ 5ΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ �� 272 5.4. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ �� 277 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ �� 279 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ �� 288

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΛΑΠΛΟΥ ΣΤΗ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ ΜΙΑ ΝΕΑ ΟΠΤΙΚΗ ΤΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ

ημαντική αφορμή για να θέσω την υπόθεση εργασίας με τίτλο: «Η έννοια του πολλαπλού στη μεταμοντέρνα τέχνη. Η νέα οπτική της χαρακτικής» στάθηκε το γεγονός ότι ήθελα να διερευνήσω και να εμβαθύνω στο θέμα από την οπτική της χαράκτριας. Η παγίωση αυτής της ιδιαίτερης τροπικότητας της προσοχής μου πηγάζει κατευθείαν από τη ζωγραφική παιδεία που απέκτησα κοντά στον δάσκαλό μου, Μάκη Θεοφυλακτόπουλο, καθώς και στις μετέπειτα σπουδές μου στη χαρακτική κοντά στον έτερο των δασκάλων μου, τον Ξενή Σαχίνη. Η ανάγκη διατύπωσης της προβληματικής ενός χαράκτη έπρεπε να μορφοποιηθεί λεκτικά και θεωρητικά τόσο σε επίπεδο φιλοσοφίας, όσο και σε επίπεδο ιστορίας. Έτσι, οδηγήθηκα σε έναν διάλογο ακόμα ανοιχτό και εξελισσόμενο με τη Ρεγγίνα Αργυράκη, τον Χάρη Σαββόπουλο και τον Ξενή Σαχίνη, με αποτέλεσμα να τολμήσω να αρχίσω να γράφω αυτή τη μονογραφία. Τέτοιοι εποικοδομητικοί διάλογοι ελπίζω και εύχομαι να συνεχιστούν και σε μεταγενέστερα επίπεδα, τόσο της θεωρητικής, όσο και της καλλιτεχνικής μου εξέλιξης. Οι θέσεις που διατυπώνονται εδώ πηγάζουν κατ’ εξοχήν από την καλλιτεχνική και θεωρητική μου συνύπαρξη με τους παραπάνω συνομιλητές μου, ωστόσο, την ευθύνη του αποτελέσματος φέρω αποκλειστικά εγώ, μια πραγματικά προβληματιζόμενη και –θεωρώ σκεπτόμενη– καλλιτέχνης.

ζωγράφος και χαράκτρια Μαρία Πατσή στο βιβλίο της με τίτλο: «Η έννοια του πολλαπλού στη μεταμοντέρνα τέχνη. Η νέα οπτική της χαρακτικής», ως καλλιτέχνις επιτυγχάνει με «εργαλεία» την ευαισθησία της, την ικανότητα και τη δίψα της για δημιουργία να μας αναδείξει τις αισθητικές αξίες των πολλαπλών τυπωμάτων της χαρακτικής τέχνης καθώς και τις ψηφιακές αναπαραγωγές του χαρακτικού έργου. Η Μαρία Πατσή επιτυγχάνει να εμβαθύνει με εύληπτο τρόπο στη μελέτη για το πολλαπλό έργο στη μοντέρνα και τη μεταμοντέρνα εποχή, σύμφωνα με τη φιλοσοφική ανάλυση του προτύπου και των δειγμάτων του. Με την παρουσίαση στο βιβλίο και των δικών της πολλαπλών χαρακτικών έργων καθίσταται εμφανές ότι κατορθώνει μεταγγίζοντας τη δική της προσωπικότητα να μεταμορφώνει μια πραγματικότητα σε μια άλλη με τη βοήθεια της φαντασίας της. Στα επιμέρους κεφάλαια – ενότητες του βιβλίου με το καλλιτεχνικό και ερευνητικό της πνεύμα επιτυγχάνει να διερευνήσει το πολλαπλό ως στοιχείο διαχρονικό για την Ιστορία της τέχνης στο πέρασμα του χρόνου και να φωτίσει όλα τα νέα εκφραστικά μέσα και τις διαφορετικές τεχνικές που επιτρέπουν στον καλλιτέχνη να εκφραστεί και να καταστήσει δυνατές τις εξάρσεις της φαντασίας του, προκειμένου να προσεγγίσει με τρόπο πολυπρισματικό την έννοια του πολλαπλού, συνδιαλεγόμενος με τον κόσμο της εποχής του. Είναι σίγουρο ότι μελετώντας αυτό το βιβλίο με την πλούσια εικονογράφηση θα αντλήσουμε σημαντικές πληροφορίες σε θεωρητικό επίπεδο, για να προβούμε σε αποκωδικοποιήσεις που απαιτούνται για να καταστεί προσπελάσιμο το έργο σύγχρονων καλλιτεχνών χαρακτών από το ελληνικό και το διεθνές πεδίο, αλλά και να αποκαλύψουμε την αισθητική αξία του χαρακτικού πολλαπλού. Αντωνία Δημητράσκου Επιμελήτρια της έκδοσης

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΛΑΠΛΟΥ ΣΤΗ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ ΜΙΑ ΝΕΑ ΟΠΤΙΚΗ ΤΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τα Εξαιρετικά Υβρίδια

ο σύνηθες είναι οι ιστορικοί, φιλόσοφοι και κριτικοί της Τέχνης – όσοι καταχρηστικά και συλλήβδην συνωθούνται πίσω από τον τίτλο του θεωρητικού – να γράφουν βιβλία, δοκίμια ή άρθρα με αφαιρετική γλώσσα, πολλές μεταφορές και λογοτεχνίζουσες φιοριτούρες. Με αποτέλεσμα να εκλαμβάνωνται ως τόσο πιο έγκυροι, όσο περισσότερο ακατανόητοι παρουσιάζονται. Από την άλλη, όταν οι καλλιτέχνες αποφασίζουν να γράψουν, καταλήγουν να κρίνωνται ως επαρκείς ή μη «για καλλιτέχνες», επειδή οι αποδέκτες των κειμένων τους προτάσσουν μια προϋποτιθέμενη επιείκεια προς κάποιους που μπορούν μεν να κατασκευάζουν, αλλά όχι να διατυπώνουν με επάρκεια. Το αποτέλεσμα είναι πολύ συχνά να γράφωνται απίστευτα φληναφήματα ένθεν κακείθεν που σχεδόν ποτέ δεν υποβάλλονται σε σκληρή κριτική επιχειρημάτων ή απόψεων, αφού οι μη επαίοντες δεν πρέπει ποτέ να παραδεχτούν πως βλέπουν τον βασιλιά γυμνό. Οι ελάχιστες εξαιρέσεις και από τις δύο ομάδες παράγουν τις ρηξικέλευθες εκείνες προσεγγίσεις που βοηθούν ουσιαστικά στην θεμελίωση της αισθητηριακής (εν προκειμένω οπτικής) παιδείας του κοινού. Θεωρητικοί όπως ο Beardsley, ο Gombrich, ή ο Wollheim αποτελούν φωτεινές εξαιρέσεις, ενώ κατ αντίστιξη καλλιτέχνες όπως ο Tucker, ο De Ville, ή ο Σαχίνης χρησιμοποιούν με αυστηρότητα τον θεωρητικό τους λόγο. Αυτοί οι τελευταίοι είναι μετά βεβαιότητας εξαιρετικά υβρίδια, επειδή η πρωτογενής τους σπουδή εργαστηρίου και τα χιλιόμετρα πρακτικής στο κατασκευαστικό κομμάτι μετουσιώνονται σε ισχυρό φιλοσοφικοκοινωνικό πρόταγμα, οσάκις αποφασίζουν να το διαπραγματευτούν, ενώ τα κείμενά τους δεν επιδέχονται τις εκπτώσεις που συχνά συγχωρούνται σε χειρώνακτες. Με την πάροδο μάλιστα της μακροχρόνιας ακαδημαϊκής μου ζωής έχω καταλήξει πως ειδικά στις Σχολές Τέχνης οι Θεωρητικοί Δάσκαλοι πρέπει να έχουν, ως προϋπόθεση προσόντων θητεία και σε πρακτικές εργαστηρίου. Εν προκειμένω η Μαρία Πατσή είναι ένα τέτοιας τάξης υβρίδιο. Χαράκτρια εξαιρετικών προδιαγραφών που δεν έπαψε ποτέ να ασκή και να εξελίσση την τέχνη της, εντρύφησε σε θεωρητική σπουδή διδακτορικού επιπέδου. Με το βιβλίο της αυτό και χρησιμοποιώντας οξυμμένα φιλοσοφικά και ιστορικά εργαλεία, επανατοποθετεί υπό τις παρούσες συνθήκες μια σειρά από τα ανοιχτά ερωτήματα που μας κληροδότησε ο Μοντερνισμός και ανιχνεύει την αντιμετώπισή τους αναλύοντας τα έργα μιας σειράς μεγάλων καλλιτεχνών, Ελλήνων και ξένων. Οι βασικοί άξονες της έρευνάς της οργανώνονται γύρω από τρία ερωτήματα και μια διαπίστωση.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Α. Πού εδράζεται η μοναδικότητα του σειρραϊκού έργου τέχνης και ποια ειδοποιό διαφορά προϋποθέτει ο ορισμός του έναντι του διαφημιστικού πολλαπλού, της εξαιρετικής εκτύπωσης εικόνας Photoshop υψηλής ανάλυσης ή του επαναλαμβανόμενου mainstream ντοκουμέντου; Β. Γιατί δεν είναι το μέσο (παραδοσιακό ή πολυμέσο) αυτό που καθορίζει ένα αντικείμενο ως έργο; Γ. Πώς υφερπόντως η Θεσμική Θεωρία της Τέχνης (Institutional Theory of Art) επέτρεψε σε αισθητικά αντικείμενα μαζικής παραγωγής να διεμβολίσουν τα έργα τέχνης και πώς αυτό μπορεί να αντιμετωπιστή τόσο σε επίπεδο παιδείας, όσο και επίπεδο κοινωνίας; Η σημαντική δε διαπίστωσή της, μετά τη διαπραγμάτευση των προηγούμενων, επικεντρώνεται στο γεγονός πως ο Δάσκαλος Τέχνης οποιασδήποτε βαθμίδας μπορεί να γίνει αποτελεσματικός μόνον όταν είναι συγχρόνως και μάχιμος καλλιτέχνης, που μεταφέρει τα ζητήματα της αισθητικής του έρευνας στην τάξη ή στο εργαστήριο. Αυτό το θεωρητικό βιβλίο υπηρετήθηκε με υψηλή επάρκεια, ακριβώς επειδή η συγγραφέας είναι και καλλιτέχνις. Αποτελεί μια σημαντική ψηφίδα στην σύγχρονη συζήτηση περί την Τέχνη και τις πιθανές μορφές της, φωτίζοντας εκ των ένδον πολλά ζητήματα δημιουργίας και καθίσταται έτσι ένα απαραίτητο και πολύτιμο εγχειρίδιο γνώσης και προβληματισμού για οποιονδήποτε σκύβει πάνω από τέτοια θέματα. Ειλικρινά χάρηκα που κατάφερα να υποδεχτώ την έκδοσή του. Ρεγγίνα-Μαρία Αργυράκη Χριστοδουλίδη Καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Τέχνης, Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών, Σχολή Καλών Τεχνών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΛΑΠΛΟΥ ΣΤΗ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ ΜΙΑ ΝΕΑ ΟΠΤΙΚΗ ΤΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

την έρευνά μου με τίτλο: «Η έννοια του πολλαπλού στη μεταμοντέρνα τέχνη. Η νέα οπτική της χαρακτικής», εστιάζω την προσοχή μου και το ενδιαφέρον μου στις αισθητικές αξίες των πολλαπλών τυπωμάτων της χαρακτικής τέχνης και τις ψηφιακές αναπαραγωγές του χαρακτικού έργου. Η ειδικότητά μου ως ζωγράφου και χαράκτριας με βοηθάει στην ευκολότερη κατανόηση της δημιουργικής διαδικασίας του καλλιτέχνη, επομένως με διευκολύνει να εργαστώ κάνοντας σχολαστικό έλεγχο πάνω στην παραγωγή του τυπώματος1. Ο έλεγχος που αφορά τον τρόπο παραγωγής του έργου τέχνης έχει σαν σκοπό την ιδανική κριτική γύρω από την αισθητική τεκμηρίωση του πολλαπλού έργου τέχνης. Η επαναδιαχείριση συντελεί στην καλύτερη κριτική άποψη, την «ιδανική κριτική» και την εξακρίβωση με την έννοια της ταυτοποίησης του πρότυπου έργου -χαρακτικής μήτρας- (ξύλινης, μεταλλικής, πλεξιγκλάς, ψηφιακής), με τα δείγματά του (αντίτυπα). Οι άξονες που διατρέχουν την έρευνα βασίζονται στα παρακάτω ερωτήματα: Υπάρχει η δυνατότητα θεμελίωσης της αισθητικής αξίας του ψηφιακού τυπώματος από την αισθητική κατηγοριακή διάταξη του υψηλού2;

Εικόνα 1: Φωτογραφίες έργων α) και β) της Μαρίας Πατσή, τίτλος έργων «Μικρά και Τετράγωνα» 2000, Oμαδική Έκθεση στη Γκαλερί «Ειρμός», το έργο 1. β) είναι ψηφιακό και έχει υποστεί επεξεργασία στον Η/Υ σε πρόγραμμα που επεξεργάζεται το χρώμα.

Ποιες είναι οι αισθητικές αξίες των πολλαπλών τυπωμάτων της χαρακτικής τέχνης; Aπό ποιες αισθητικές αξίες ορίζεται το έργο τέχνης -χαρακτικό ή ψηφιακό αντίτυπο- ως αισθητικό αντικείμενο; Ποια είναι τα κριτήρια των αισθητικών αξιών της σύγχρονης τέχνης; Μπορεί να θεμελιωθεί το πολλαπλό ως έργο τέχνης; Πώς νοείται η έννοια του πολλαπλού σήμερα; Γιατί θεωρούμε σημαντικό να ασχοληθούμε με τις αναπαραγωγές όταν αυτό το επιτυγχάνει η διαφήμιση; Και πού ελλοχεύει τελικά η πολυσυζητημένη μοναδικότητα του έργου τέχνης; Όλα τα παραπάνω είναι ζητήματα που απασχόλησαν ιδιαίτερα τη φιλοσοφία της τέχνης από το 1960 και μετά ως απάντηση στις δράσεις της σχολής της Νέας Υόρκης και του τρόπου με τον οποίο η βιομηχανία έβγαζε προς τα έξω, στην κατανάλωση, αντικείμενα υψηλού σχεδιασμού (design), που τεχνηέντως τα ονόμαζε «έργα τέχνης». Με άλλα λόγια, στην εποχή του ύστερου μοντερνισμού τα όρια είναι δυσδιάκριτα ανάμεσα σε συγκεκριμένα έργα τέχνης που δεν είναι έργα καβαλέτου και σε αντικείμενα design που δανείζονται από την τέχνη όλον τον μορφοπλαστικό της εξοπλισμό. Ο Γουόρχωλ στις μεταξοτυπίες του ανάγει καταναλωτικά προϊόντα που μέχρι τότε θεωρούνταν σχεδόν παραδοσιακά λογότυπα σε αντικείμενα φετίχ που απαιτούν να εκτεθούν και να διεκδικούν ένα ιδιαίτερο είδος προσοχής. Δεν είναι ίσως η ενεργητική προσοχή που απαιτούν τα καθεαυτά έργα τέχνης, αλλά είναι ένα είδος προσοχής που συνεπικουρείται από ψυχαναλυτικές και κοινωνιολογικές παραμέτρους και επικαλείται την ανάγκη ενός άλλου είδους κριτικής. Όχι της φορμαλιστικής κριτικής που απευθύνεται σε έργα με αυτοδυναμία φόρμας, αλλά της κριτικής που ασχολείται με τη συμβολοποιητική δυνατότητα των αντικείμενων τέχνης και που την ίδια εποχή καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα από τον E. Cassirer3 και τη μαθήτριά του, S. Langer4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και αποτέλεσε την αρχή μιας ολόκληρης Σχολής, που επικύρωσε «έργα» και προκάλεσε εξαιρετικές συζητήσεις και διαμάχες μεταξύ των κριτικών του αγγλοσαξονικού κόσμου. Μετά τον Άντυ Γουόρχωλ5 και την Ποπ Αρτ6, η μεταξοτυπία είναι μία τεχνική που χρησιμοποιείται από ξένους και έλληνες καλλιτέχνες ως εικαστικό μέσο έκφρασης. Τα θέματα αφορούν τα καταναλωτικά προϊόντα και τη διαφήμισή τους την εποχή του 1960 και παρουσιάζονται από την Ποπ Αρτ7 ως έργα τέχνης. Το φιλότεχνο κοινό αποδέχεται αυτά τα Ποπ έργα τέχνης με θαυμασμό και έτσι η διαφήμιση γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής αλλά και κτήμα του καθενός, αφού μπαίνει στα σπίτια εύκολα, φτηνά και διασκεδαστικά. Η τέχνη των δεκαετιών του 1960 και του 1970 και όλη η αισθητική, από τα εικαστικά μέχρι τη μόδα και τη διακόσμηση, μεταβάλλεται σε μία εορταστική αρμονία επίπεδων χρωμάτων και σχημάτων, οικείων θεμάτων, λόγω της αναγνωρισιμότητάς τους από τα μαζικά μέσα επικοινωνίας. Εντάσσεται στη ζωή των ανθρώπων και το μήνυμα που μεταφέρει είναι ότι η κατανάλωση είναι μια όμορφη, χαρούμενη πρακτική και σε κάνει ευτυχισμένο. Η μαζική τέχνη, η τέχνη της δεκαετίας του 1960 με τα εντυπωσιακά χρώματά της, έχει σαν σκοπό να δελεάσει εμπορικά από τη μια το φιλότεχνο κοινό και από την άλλη, μέσω της διαφήμισης, τη μεγάλη μάζα των τηλεθεατών8. Τα επιμέρους ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν είναι: «Τι σημαίνει στη χαρακτική το πολλαπλό χθες και σήμερα»; «Ποιες είναι οι αισθητικές αξίες των έργων»; «Γιατί η φιλοσοφική ανάλυση του χαρακτικού πολλαπλού έχει για μας σημασία»; «Ποια είναι τα εικαστικά προβλήματα που έχουν απασχολήσει τους καλλιτέχνες χαράκτες από την εποχή του Γραμματόπουλου 9 και της Τόνιας Νικολαΐδη10 μέχρι τον Ξενή Σαχίνη11»; «Πώς έχει διαμορφωθεί δομικά το χαρακτικό έργο σήμερα»; «Ποια είναι η σχέση του με τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα»; «Είναι το σύγχρονο χαρακτικό έργο αισθητικά ισάξιο με το πολλαπλό χαρακτικό τύπωμα των προηγούμενων ετών»; Στην έρευνα γίνεται μελέτη για το πολλαπλό έργο στη μοντέρνα και τη μεταμοντέρνα εποχή, σύμφωνα με τη φιλοσοφική ανάλυση του προτύπου και των δειγμάτων του. Καθώς, επίσης, και η εξέλιξή του, τα μορφικά και τα δομικά του στοιχεία. Το «υψηλό»12, το «διακοσμητικό», το εφήμερο, το κιτς13, το πολλαπλό – το μοναδικό monoprint14 πρέπει να είναι οι άξονες της έρευνάς μας. Διερευνώνται τα νέα εκφραστικά μέσα - τα υλικά -, ο τρόπος με τον οποίο επηρεάζουν τις τέχνες στο εικαστικό τους αποτέλεσμα οι διαφορετικές τεχνικές που παρουσιάζουν τα αποτελέσματα των μηχανικών μεθόδων και η έλξη, την οποία ασκούν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές στους καλλιτέχνες. Στόχος είναι η πολυπρισματική προσέγγιση της έννοιας του πολλαπλού. Ως εκ τούτου, μελετάται το πολλαπλό ως προϊόν της τεχνικής της μεταξοτυπίας, το πολλαπλό ως φτηνή αναπαραγωγή -αφίσα του έργου των μεγάλων καλλιτεχνών των προηγούμενων αιώνων, το πολλαπλό ως χειροποίητο αντίτυπο της χαρακτικής τέχνης, το πολλαπλό ως φωτογραφικό τύπωμα ενσωματωμένο με μικτές τεχνικές σε ένα σύγχρονο εικαστικό έργο. Επίσης, διερευνάται το αυθεντικό ψηφιακό πολλαπλό ως έργο τέχνης, το ψηφιακό πολλαπλό ως μέσο διάδοσης της γνώσης από το διαδίκτυο καθώς και οι κανόνες της ταυτότητας του πρότυπου αντιτύπου σε αντιδιαστολή με την ταυτότητα 11

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΛΑΠΛΟΥ ΣΤΗ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ ΜΙΑ ΝΕΑ ΟΠΤΙΚΗ ΤΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ

του ψηφιακού πολλαπλού. Επιπροσθέτως, δίδεται έμφαση στο πολλαπλό ως στοιχείο διαχρονικό για την ιστορία της τέχνης στο πέρασμα του χρόνου, το πολλαπλό με την έννοια της προσβασιμότητας, το πολλαπλό ως ψηφιοποιημένο έργο για καταχώριση και αρχειοθέτηση με όρους κοινωνιολογικούς, το πολλαπλό στις ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες ως ιστορικό τεκμήριο για ανάλυση και μελέτη. Πώς διερευνάται η κοινωνιολογική πλευρά του ζητήματος του πολλαπλού έργου; Πώς αλλάζει το έργο τέχνης σε έργο για το ευρύ κοινό (π.χ. αφίσα); Γιατί μεταμορφώνεται το έργο σε πολλαπλό; Ο σκοπός αυτής της μεταμόρφωσης αποβλέπει στο να εξυπηρετήσει το αγοραστικό κοινό; Ικανοποιείται το αγοραστικό κοινό με τα πολλαπλά; Μπορεί το πολλαπλό της χαρακτικής να απειλήσει το «ασήμαντο» πολλαπλό της εφήμερης τέχνης15 (π.χ. αντίγραφο - κόπια);

Εικόνα 2: Φωτογραφία έργου της Μαρίας Πατσή από την ατομική της Έκθεση το 2018 στο Λουτρό των Αέρηδων, Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Κείμενα καταλόγου της έκθεσης από την Επίκουρη Καθηγήτρια της ΑΣΚΤ και Ιστορικό της Τέχνης, Δρ. Ασημίνα Κανιάρη, και τη Διευθύντρια του Μουσείου Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού Έλενα Μελίδη.

Το έργο τέχνης εκτιμάται από τους λίγους, δηλαδή από το καλλιεργημένο φιλότεχνο κοινό, από τον κόσμο της τέχνης16 (the art world) και τελικά συσσωρεύεται στις γκαλερί, στις συλλογές και στα μουσεία και δεν αγγίζει το ευρύτερο κοινό; Μήπως όλα αυτά σχετίζονται με το ότι: (α) η οικονομική αξία του έργου τέχνης είναι για τους λίγους, (β) η αισθητική του αξία δεν γίνεται κατανοητή από το ευρύ κοινό και (γ) απαιτείται χώρος ανάρτησης ιδιαίτερα ανάλογος για τα έργα μεγάλων διαστάσεων, μία ανάγκη που δύσκολα ικανοποιείται σε ιδιωτικούς χώρους και ευκολότερα σε δημόσιους (π.χ. στο μουσείο). Το σύγχρονο έργο δεν είναι «όμορφο» στα μάτια του κοινού, δεν είναι προσιτό στην τιμή του, σε αντίθεση με μία αφίσα έργου ενός διάσημου καλλιτέχνη. Πολλοί καλλιτέχνες χρησιμοποίησαν τη μεταξοτυπία ως μία τεχνική για να αναπαραγάγουν μία φορά ή να αναπαράγουν κατ’ επανάληψη με πολλαπλό τρόπο το ζωγραφικό τους έργο, ώστε με αυτό τον τρόπο να αγγίξουν μια μεγάλη μερίδα του αγοραστικού κοινού (κυρίως τους καλλιεργημένους φιλότεχνους της μεσαίας αστικής τάξης). Είναι αρκετοί οι καλλιτέχνες που στο παρελθόν παρήγαγαν μεταξοτυπίες και συνεχίζουν μέχρι τις μέρες μας (όπως π.χ. στην Ελλάδα ο Τσαρούχης, ο Φασιανός, ο Σπεράντζας, ο Μυταράς, ο Σάμιος). Αναλύεται το χαρακτικό έργο καλλιτεχνών που μας άφησαν εικαστικό έργο με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά μοντέρνων και μεταμοντέρνων στοιχείων και επηρέασαν με τη διδασκαλία τους τις γενιές που ακολούθησαν. Πρόκειται για καλλιτέχνες, οι οποίοι με το έργο τους πέρασαν από τη μοντέρνα στη μεταμοντέρνα τέχνη ανοίγοντας τον δρόμο για τους επόμενους καλλιτέχνες να δράσουν σύμφωνα με το πρόταγμα του καιρού τους. Καλλιτέχνες, οι οποίοι φιλοτέχνησαν το χαρακτικό έργο με νέα τεχνολογικά μέσα και με νέα αντίληψη για τη χαρακτική και με προβληματισμό για τους κανόνες, οι οποίοι επί μισό αιώνα κρατούσαν δέσμιους τους δημιουργούς στο παλαιότερο πρότυπο, που ήταν η έκφραση μιας άλλης γενιάς. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τη χαράκτρια Τόνια Νικολαΐδη, η οποία με το έργο της (Έργο μικτής τεχνικής, τίτλος έργου: «Έρχονται άλλοι...2», 2000, Σύνθεση οκτώ έργων, Μικτή τεχνική, σελ. 19), περνάει στη μεταμοντέρνα φάση διαγράφοντας παραδοσιακούς κανόνες της χαρακτικής. Ένα άλλο πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ράδειγμα με τα χαρακτηριστικά της μεταμοντέρνας τέχνης, όπως τα θίγει η Ελένη Βακαλό, τα συναντάμε στο έργο του Μανόλη Γιανναδάκη17, ο οποίος επιτυγχάνει την αποφυγή των ορίων του τελάρου. Αναφερόμαστε στο έργο που είχε δημιουργήσει ο καλλιτέχνης με επιτοίχια χαρακτικά έργα που καταλάμβαναν τον περιβάλλοντα χώρο του εκθεσιακού κέντρου στον πολυχώρο εκδηλώσεων του Μύλου, στη Θεσσαλονίκη. Η Τόνια Νικολαΐδη βαδίζει παράλληλα με τον Γραμματόπουλο (το έργο του οποίου περιλαμβάνει στοιχεία από την αφαίρεση και τη γεωμετρικότητα του αναλυτικού κυβισμού, ύστερα από τα χρόνια σπουδών του στη Γαλλία), αφού και οι δύο υπήρξαν μαθητές του Γ . Κεφαλληνού18. Το έργο του Γραμματόπουλου εντάσσεται στη μοντέρνα τέχνη με όλα τα μορφοπλαστικά χαρακτηριστικά του δεύτερου μισού του 20 ου αιώνα. Το εικαστικό του έργο ουσιαστικά ανήγαγε τη χαρακτική σε αυτόνομη τέχνη όσον αφορά στις αισθητικές αξίες, αφού όμως πρώτος ο Δημήτρης Γαλάνης εξίσωσε την χαρακτική με τη ζωγραφική και μας άφησε χαρακτικά έργα ανεκτίμητης αισθητικής αξίας. Ο Εμμανουήλ Μαυρομάτης θεμελίωσε θεωρητικά στη διδακτορική του διατριβή19 την χαρακτική ως τέχνη ισότιμη με τη ζωγραφική, με παράδειγμα τη μονογραφία πάνω στο έργο του Γαλάνη. Ωστόσο, ο Γραμματόπουλος ανανέωσε τις τεχνικές μεθόδους της χαρακτικής τέχνης, απλοποιώντας τα εργαλεία του και τα υλικά του και καθόρισε με το έργο του μία μοναδικότητα στη μοντέρνα χαρακτική του 20 ου αιώνα της Ελλάδας, που είναι εμπνευσμένη από τη μοντέρνα τέχνη της Ευρώπης. Η μετάβαση από τη μία εποχή στην άλλη πραγματώνεται με το χαρακτικό έργο της Τόνιας Νικολαΐδου20. Καλλιτέχνες, όπως ο Ξ. Σαχίνης 21, με τα μεταμοντέρνα χαρακτηριστικά που εισάγει στο έργο του, εντάσσονται στην εποχή όπου το πολλαπλό έργο έχει διαφορετικά γνωρίσματα τόσο πλαστικά όσο και δομικά. Το έργο του Σαχίνη αποκτά τρίτη διάσταση, ποικιλομορφία και οι ιστορίες του με διάφορα στοιχεία του «χάπενινγκ», (όπως π.χ. στο έργο του: «Τα Φύλλα», που άφησε τα φύλλα να φύγουν καθώς έπλεαν κατά μήκος του ποταμού στο Λουτράκι πόζαρ της Αριδέας ενώ ταυτόχρονα τα φωτογράφιζε), οδηγούν τη χαρακτική τέχνη σε σύγχρονες εικαστικές λύσεις. Ο ίδιος δημιούργησε τις «αυτοπροσωπογραφίες» του παρωδώντας τον εαυτό του με έξυπνα εικαστικά σχόλια από την καθημερινότητά του. Το χαρακτικό τύπωμα έχει διερευνηθεί στο διεθνές πεδίο. Η έρευνα του Richard Noyce22 μας παρέχει με τις πληροφορίες σε θεωρητικό επίπεδο αλλά και με την πλούσια εικονογράφηση, στοιχεία που μας φέρνουν κοντά στο έργο σύγχρονων καλλιτεχνών χαρακτών από το διεθνές πεδίο. Μια ματιά στο έργο των ελλήνων χαρακτών σήμερα 23 θα μας οδηγήσει σε συμπεράσματα για το χαρακτικό πολλαπλό και την αισθητική του αξία. Τέλος, παρουσιάζεται η σύνοψη των συμπερασμάτων της έρευνας.

Εικόνα 3: Έργο του Ξενή Σαχίνη, μικτή τεχνική, χαράξεις και κουτιά πλεξιγκλάς. Η άδεια για τη χρήση της φωτογραφίας παραχωρήθηκε στη Μαρία Πατσή από τον ίδιο τον καλλιτέχνη.

210 × 280 SPINE: 21 FLAPS: 80

Μια νέα οπτική στη χαρακτική

Η έννοια του πολλαπλού στη μεταμοντέρνα τέχνη

ISBN 978-618-205-056-9

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς