Αζτέκων Ποίησις by Εκδόσεις Οσελότος

140 × 210

SPINE: 3.4

FLAPS: 80

C C U U L L TT UU RR AA

M M

II CC AA NN AA

Α ζτέκων ζτέκων Ποίησις Ποίησις

ΜΕ ε λΛέΕτΤηΗ t• ΜΜΕεΤΑΦ τ ά φΡΑ ρα σΣηΗ t• Σ Υ Σ υΓ γΓγΡΑΦ ρα φΗ ή Μ

Luis Gómezbeck ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Τιτλος Συγγραφέας Σειρα Eikona εξωφυλλου

Αζτέκων Ποίησις Luis Gómezbeck • Λούης Γκόμεζμπεκ CULTURA MEXICANA [1065]0712/01 O θεός Τεσκατλιπόκα

(Κύριος του Ουρανού και της Γης) Κώδικας Μπόργια

Πρώτη Εκδοση Αθήνα, Ιούλιος 2012 ISBN 978-960-9607-74-2 Η επιμέλεια της έκδοσης έγινε από τις εκδόσεις οσελότος

H παρούσα έκδοση έγινε σε συνεργασία με την Αστική Πολιτιστική Εταιρία la Melena del Huachinango

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα Τηλ. : 210 6431108 ekdoseis.ocelotos@gmail.com, ocelotos@otenet.gr www. ocelotos. gr

e-mail:

«Αγαπώ το τραγούδι του σενσόντλε πουλί τετρακοσίων φωνών. Αγαπώ το χρώμα του νεφρίτη και το άρωμα των λουλουδιών. Όμως, αγαπώ περισσότερο τον αδερφό μου: τον άνθρωπο». Νεσαουαλκόγιοτλ

Η θεά των λουλουδιών, της γονιμότητας και της γεωργίας Σοτσικέτ(σ)αλ

Luis Gómezbeck • Λούης Γκόμεζμπεκ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Πρόλογος �� 7 2. Εισαγωγή �� 9 3. Αζτέκοι: Κόσμος και Θεοί �� 12 3.1. Τριπλή Συμμαχία �� 12 3.2. Αστικό κέντρο �� 13 3.3. Πολιτική δομή �� 13 3.4. Κοινωνία �� 14 3.5. Γεωργία �� 14 3.6. Τέχνη �� 14 3.7. Θρησκεία �� 15 3.8. Το τέλος της αυτοκρατορίας �� 17 4. Η φιλοσοφία των Αζτέκων �� 18 5. Η γλώσσα νάουατλ �� 20 5.1. Η γλώσσα κατά τους προ-ισπανικούς καιρούς �� 20 5.2. Η γλώσσα κατά την αποικιοκρατία �� 20 5.3. Η γλώσσα σήμερα �� 21 5.4. Σύνθεση �� 22 5.5. Γραφή �� 23 5.6. Λογοτεχνία �� 23 5.7. Λέξεις που προέρχονται από τη νάουατλ �� 24 6. Η ποίηση ως μέσω έκφρασης των Αζτέκων �� 26 Κετ(σ)αλκόατλ: Ο Προμηθέας των Αζτέκων �� 30 7. Νεσαουαλκόγιοτλ: Ο βασιλιάς ποιητής �� 33 7.1. Το έργο του �� 38 7.2. Η σκέψη του �� 40 8. Αζτέκων Ποίησις �� 43 Ποίηση του Νεσαουαλκόγιοτλ �� 43 Ποίηση του Τοτοκουιλάτ(σ)ιν �� 57 Ποίηση του Τεκαγιεουάτ(σ)ιν �� 58 Ποίηση του Νονάντ(σ)ιν �� 61 Ποίηση ανωνύμων �� 61 9. Βιβλιογραφία �� 64 αζτεκων ποιησισ

Γενική σημείωση: Τα αρχαία μεξικάνικα ονόματα που εμπεριέχουν τα σύμφωνα «τσ» δεν διαβάζονται πάντα όπως στην ελληνική, αλλά σαν ξεχωριστά γράμματα και γι’ αυτό στις περιπτώσεις που προφέρονται σαν δυο διαφορετικά γράμματα έχουν μπει εντός παρενθέσεως.

Ο θεός της αγάπης, της ομορφιάς, των παιχνιδιών, του χορού και του τραγουδιού, Σοτσιπίλι.

Luis Gómezbeck • Λούης Γκόμεζμπεκ

1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η φιλοσοφική σκέψη των Αζτέκων έχει επιβιώσει ως τις μέρες μας κυρίως μέσα από κείμενα γραμμένα μετά τη βίαιη κατάκτηση του Μεξικού από τους Ισπανούς. Παρόλο που η γλώσσα των ιθαγενών της ευρύτερης αζτέκικης αυτοκρατορίας ήταν η νάουατλ1 , τα κείμενα που διασώζονται είναι γραμμένα με λατινικούς χαρακτήρες. Όσα γνωρίζουμε για τον πολιτισμό αυτόν προέρχονται κυρίως από τα βιβλία: Códice Matritense2, Colección de Canciones Mexicanas3 και Crónicas de Cuahutitlán4. Κατά την εποχή των Αζτέκων, οι φιλοσοφικές έννοιες δίνονταν στους νέους υπό μορφή ρητορικών λόγων και ποιημάτων, που εκείνοι έπρεπε να απομνημονεύουν. Οι νέοι διδάσκονταν από τους τλαμαντίνες5 , οι οποίοι στα κείμενά τους διατύπωναν ζητήματα μεταφυσικά, όπως το μυστήριο του Θεού, την προέλευση του ανθρώπου ή τη μοίρα του επάνω στη γη, και εξέφραζαν την αγωνία για αναζήτηση σταθερών αξιών μέσα σε έναν εύθραυστο και φευγαλέο κόσμο. Η καταγραφή αυτών των διδασκαλιών συλλέχτηκε από Ισπανούς χρονογράφους και αποτελεί την ιστορική μας πηγή. 1. Νάουατλ (ισπανικά: náhuatl) και όχι νάχουατλ. Το γράμμα H-h δεν προφέρεται στην ισπανική γλώσσα. Σημαίνει «η διαυγής γλώσσα». Είναι μια από τις 62 ιθαγενείς γλώσσες που ακόμα ομιλούνται στο Μεξικό. 2. Χρονικά του Ματριτένσε: Εικονογραφίες με εξηγήσεις και επεξηγήσεις για τη Γενική Ιστορία της Αμερικής, οι οποίες συλλέχτηκαν και επιμελήθηκαν (περί τα 1570-1580) από τον ιεραπόστολο Φράι Μπερναρδίνο δε Σααγούν, ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της αμερικάνικης εθνοϊστορίας, για τον τρόπο με τον οποίο διέσωσε και διέδωσε πτυχές του μεξικάνικου πολιτισμού μετά από την κατάκτηση από τους Ισπανούς. 3. Συλλογή Μεξικάνικων Τραγουδιών. 4. Χρονικά της Κουαουτιτλάν: Πιστεύεται πως η πόλη αυτή θεμελιώθηκε από τους Τσιτσιμέκας, οι οποίοι στη συνέχεια κατακτήθηκαν από τους Αζτέκους. Το όνομα της πόλης σημαίνει «ανάμεσα σε δέντρα». 5. Οι τλαμαντίνες ήταν οι «σοφοί» στο αρχαίο Μεξικό. Η λέξη σημαίνει: «αυτοί που ξέρουν πράγματα». αζτεκων ποιησισ

Συλλέγοντας και μελετώντας όλα όσα συμπεριλαμβάνονται σε τούτη την έκδοση, είχα την ευκαιρία να προσεγγίσω ακόμα πιο πολύ τη νοοτροπία του λαού που αποτελεί τη ρίζα μου. Εύχομαι να νοιώσετε το σφοδρό και δραματικό χαρακτήρα του αζτέκικου πολιτισμού που, ποτισμένος με λυρικό μυστικισμό, κατάφερε να εναρμονίσει τον πόλεμο με την ποίηση. Αθήνα, Νοέμβριος 2010

Αζτέκος μουσικός και ποιητής (Κώδικας Μπορμπόνικο)

Luis Gómezbeck • Λούης Γκόμεζμπεκ

2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Δεν μπορούμε να περιφρονήσουμε τον πλούτο και το βάθος της σκέψης, το στοχασμό, τη φιλομάθεια και την αναζήτηση απαντήσεων σε θεμελιώδη ερωτήματα. Ο άνθρωπος έχει κατανοήσει τη δυνητικότητα της ευφυΐας, έχει συγκροτήσει τη σκέψη μέσα από τη λογική διερεύνηση του κόσμου και του σύμπαντος. Πολλοί άνθρωποι, παρόλο που δεν είχαν πάντα τη δυνατότητα ελεύθερης έρευνας και διαλόγου, δεν πτοήθηκαν, ψάχνοντας την αλήθεια, όπου κι αν βρισκόταν αυτή»6.

Miguel León-Portilla

ε αντίθεση με τη δυτική σκέψη που φαίνεται να αγγίζει επιδερμικά το σκοτεινό, η σκέψη των Αζτέκων βουτά σε αυτό. Κολυμπά επίμονα στην αρρώστια και τον θάνατο, προσπαθώντας να φτάσει στην ακτή του μύθου. Να ξαπλώσει στην υπαρξιακή εμπειρία και τη σεξουαλικότητα. Στρέφει το βλέμμα του προς τον ουρανό και τα αστέρια για να βρει την ίδια του την προέλευση. Μελετά τα ουράνια σώματα και αισθάνεται ζωντανό μέρος του κόσμου. Ο Μεξικάνος ενσωματώνοντας τον γαλαξία στην καθημερινή του ύπαρξη, νοιώθει κι ο ίδιος μέρος της αρμονίας, αλλά και του θείου.

Οι θεοί είναι οι δημιουργοί των ανθρώπων και του κόσμου. Υπάρχει στενή και εξαρτημένη σχέση ανάμεσά τους, ανάμεσα στη θεϊκή πνοή και το ανθρώπινο ον, σε τέτοιο βαθμό που οι πράξεις του ενός επηρεάζουν αυτόματα τον άλλον. Επί παραδείγματι, εάν ο Τλάλοκ, ο θεός της βροχής, είναι ικανοποιημένος από τις πράξεις των ανθρώπων, τότε οι σοδειές αφθονούν. Ειδάλλως, οι άνθρωποι του οφείλουν θυσίες. 6. Μιγέλ Λεόν-Πορτίγια στο βιβλίο του Η φιλοσοφία νάουατλ. Βλ. στοιχεία στη βιβλιογραφία. αζτεκων ποιησισ

Παρόλο που τέτοιες αντιλήψεις φαίνονται πρωτόγονες και παρόλο που η σκέψη και μόνο της θυσίας του ανθρώπου προκαλεί φρίκη, η φιλοσοφία των Αζτέκων σχεδόν την εξαγνίζει. Ορίζει μια κοσμοθεωρία. Μια ολοκληρωμένη ερμηνεία του θείου, του σύμπαντος, του κόσμου. Δεν είναι ένα φιλοσοφικό σύστημα σύμφωνα με τις παραδοσιακές ευρωπαϊκές προδιαγραφές. Είναι η εύλογη εξήγηση που βρήκαν κάποιοι, μέσα από μοναδικές συγκυρίες. Οι αρχαίοι Μεξικάνοι είχαν την ανάγκη εκδήλωσης ιδεών και σκέψεων σε ένα επίμονο βάδισμα προς την αλήθεια. Ο προ-ισπανικός κόσμος, που έχει υποτιμηθεί και αντιμετωπιστεί με προκατάληψη από πολλούς δυτικούς μελετητές, κατάφερε να σταθεί φιλοσοφικώς απέναντι στην απορία του τι είναι ο άνθρωπος, τι είναι η ζωή, τι είναι ο θάνατος και τι είναι ο Θεός. Ο συγγραφέας και μελετητής Miguel León-Portilla στο βιβλίο του La filosofía náhuatl7 αναφέρει: «[…] ναι μεν, οι Αζτέκοι δεν είχαν μια αυστηρώς συστηματική και αναλυτική φιλοσοφία, σήκωσαν δε το κεφάλι τους προς τους ουρανούς, προς τον ορίζοντα, με σκοπό να βρουν μέσα τους τις απαντήσεις στα πολλαπλά ερωτήματά τους». Μπορεί, λοιπόν, η σκέψη τους να στερείται επιστημονικών επιχειρημάτων και δομών (με τη δυτική έννοια), όμως, η εσωτερική τους πάλη για να λύσουν τα μυστήρια της ανθρώπινης ύπαρξης από τη γέννησή της μέχρι την αναπόφευκτη στιγμή της αποχώρησης από τη ζωή με προορισμό το άγνωστο, είναι τουλάχιστον αξιοθαύμαστη και σεβαστή. Με τον τρόπο που το επέτρεψαν οι γνώσεις τους και οι ανακαλύψεις τους, οι Αζτέκοι ανέπτυξαν μια φιλοσοφική σκέ-

7. Μιγέλ Λεόν-Πορτίγια στο βιβλίο του Η φιλοσοφία νάουατλ. Βλ. στοιχεία στη βιβλιογραφία.

Luis Gómezbeck • Λούης Γκόμεζμπεκ

ψη που βάση είχε τη φύση και το θείο, έννοιες που σήμερα, τουλάχιστον, έχουν αποδεκατιστεί. Η γλώσσα νάουατλ συντήρησε τη φιλοσοφία τους ανά τους αιώνες και με τον τρόπο αυτό κατάφερε και η ίδια να διατηρηθεί ζωντανή. Κατά την εισβολή των Ισπανών στην αμερικάνικη ήπειρο και την αναπόφευκτη ανάμιξη πολιτισμών και γλωσσών, παρέμεινε κυρίαρχη, μαζί με την κουλτούρα που κουβαλούσε. Ενώ υπήρχαν σαφώς πιο εξελιγμένοι πολιτισμοί όπως αυτοί των Μάγια, των Τολτέκων και των Πουρέπετσα, ο πολιτισμός των Αζτέκων είναι αυτός που έναντι των άλλων κατάφερε να μεταλαμπαδεύσει το μήνυμα και το περιεχόμενό του στους ευρωπαίους. Ο θησαυρός αυτός φυλάσσεται σε τρεις κυρίαρχες μορφές: Κώδικες που περιγράφουν λεπτομερώς τη σοφία των ιθαγενών στην πρωτότυπη έκφρασή της. Μικτοί Κώδικες που επεξεργάστηκαν εν πολλοίς φραγκισκανοί μοναχοί. Αφηγήσεις που διηγήθηκαν αυτόπτες μάρτυρες. Παράλληλα, η ποίηση διασώζει κομμάτια αυτού του θησαυρού και τα μεταφέρει. Μελετώντας την, λοιπόν, ως ένα καλλιτεχνικό μέσο, κατανοεί κανείς τόσο τους Αζτέκους όσο και το πως έφτασαν σε ένα υψηλότατο καλλιτεχνικό επίπεδο, ακόμα και σε άλλες μορφές τέχνης, όπως είναι η μουσική, η ζωγραφική, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική.

αζτεκων ποιησισ

3. ΑΖΤΕΚΟΙ: ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΘΕΟΙ

ΑΈ

ναςοΜεξικάνος τα ωραιότερα δείγζτέκοι: κυρίαρχος συγκέντρωσε αρχαίος πολιτισμός στο σημεριματα της αζτέκικης ποίησης και τα μετέφρασε στα νό κεντρικό Μεξικό. Η προέλευσή τους συνδέεται ελληνικά –τα περισσότερα για πρώτη φορά– συμε τις μετακινήσεις πληθυσμών Τολτέκων και Τσιτσιμένοδεύοντάς τα με ένα συνοπτικό αλλά πλούσιο ταξίδι στον κων, πουτων εγκαταστάθηκαν στη σημερινή Πόλη του Μεξικόσμο Αζτέκων. κού, στις αρχές του 1000, εγκαθιδρύοντας μικρά κράτη. Οι Αζτέκοι, γνωστοί καιδεν ωςενώνει Μεχίκας, ήταν η τελευταία φυλή Ο Luis Gómezbeck απλώς δυο γλώσσες, μα συνΤσιτσιμέκων από τη μυθική περιοχή του Αστλάν. Μια προδέει δυο πολιτισμούς. Βοηθά τον αναγνώστη να οσμιστεί φητεία τους ενός υπαγόρευε να ιδρύσουν τη πρωτεύουσά τους τη μαγεία λαού που την ίδια στιγμή που προσφέρει στο σημείο όπου: «απάνω σε μιαγράφει φραγκοσυκιά αετός αίμα ανθρώπινο στους θεούς, στίχουςένας για το θρόενός αραβοσίτου. Ίσως επειδή ο Αζτέκος την θαισμα καταβροχθίζει ένα φίδι». Η πόλη, που αρχικώςνοιώθει ονομαζόυπεροχή του Θεού, ειδικά το μέσα από την σε ίδια την ποίηση, ταν Τενοτστίτλαν, κτίστηκε 1325 πάνω ακατοίκητες αφού όπως χαρακτηριστικά γράφει Το περί έμπνευσης: ελώδεις νήσους, στη Λίμνη Τεσκόκο. 1345 ακολούθησε το Τλατελόλκο, που έως σήμερα φέρει την ίδια ονομασία «Είμαι ποιητής, του ήτραγουδιού. ως Δήμος της Πόληςδιαισθάνομαι του Μεξικού.την Οι αρχή Αζτέκοι Μεχίκας Στη γη το όμορφο τραγούδι δεν έχει την αρχή. μιλούσαν τη γλώσσα νάουατλ, η οποία εξακολουθεί να Όχι, προέρχεται από τον ουρανό». ομιλείται και σήμερα.

3.1. Τριπλή Συμμαχία Το 1367, οι Αζτέκοι άρχισαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ως μισθοφόροι στον κυβερνήτη της πόλης-κράτους των Τεπανέκων, Ασκαποσάλκο, ο οποίος διεκδικούσε από τους κυβερνήτες του Τεσκόκο την επικυριαρχία των νέων κρατών των Τσιτσιμέκων. Έπειτα από μια σειρά συμμαχιών και εξεγέρσεων, οι αζτέκικες πόλεις έγιναν μεγαλύτερες και πλουσιότερες, με τους ίδιους τους Αζτέκους να αυξάνουν 978-960-9607-74-2 όλο και περισσότερο τη δύναμή τους. ISBN Το 1434, οι κυβερνήτες της Τενοτστίτλαν συνήψαν την Τριπλή Συμμαχία με ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ο σ ε λΤεσκόκο ότ ο ς τους κυβερνήτες του και της Τλακόπαν. Περί το 1500, υπολογίζεται, ότι η Τριπλή Συμμαχία ήλεγχε μια περιοχή 200.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων και πιθανώς έναν 12

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www.•ocelotos. gr Luis Gómezbeck Λούης Γκόμεζμπεκ

πληθυσμό 10 εκατομμυρίων ανθρώπων. Η πλήρης κυριαρχία των Αζτέκων επετεύχθη περίπου το 1502.

3.2. Αστικό κέντρο Οι Αζτέκοι επένδυσαν πολύ χρόνο και κόπο στην κατασκευή πόλεων και γεωργικών συστημάτων. Στον ιερό περίβολο του κέντρου της Τενοτστίτλαν δέσποζε μια πυραμίδα ύψους 60 μέτρων, μέσα στην οποία φιλοξενούνταν οι ναοί του Τλάλοκ (θεού της βροχής) και του Ουιτ(σ)ιλοπότστλι (θεού του πολέμου). Ιερείς συγκεντρώνονταν εκεί για να προσευχηθούν ή να θέσουν στους θεούς τα αιτήματά τους. Σε μια μεγάλη αυλή λάμβανε χώρα το παραδοσιακό παιχνίδι της σφαίρας και σε ένα βάθρο επιδεικνύονταν τα κρανία των ανθρωποθυσιών. Γύρω από τον περίβολο των επιβλητικών κυβερνητικών ανακτόρων εκτείνονταν δύο μεγάλες υπαίθριες αγορές, πέρα από τις οποίες απλώνονταν οι κατοικίες των πολιτών.

3.3. Πολιτική δομή Ανώτατη αρχή ήταν οι τλατοάνι8, αξίωμα κληρονομικό. Εξ αιτίας της Τριπλής Συμμαχίας, η αυτοκρατορία είχε απαραιτήτως τρείς τλατοάνι. Όταν η Τενοτστίτλαν κατέκτησε τις άλλες δυο πόλεις-σύμμαχους, ο τλατοάνι της Τενοτστίτλαν έγινε ο Μέγας Τλατοάνι, αξίωμα που η ιστοριογραφία καταγράφει με τον όρο «Αζτέκος Αυτοκράτορας». Πέρα από τους τλατοάνι υπήρχαν οι πίπιλτιν9, συχνά συγγενείς των πρώτων. Σε αυτήν την τάξη ανήκαν συνήθως οι σύζυγοι των αυτοκρατόρων. Τα υπόλοιπα κοινωνικά στρώματα αποτελούνταν από ιερείς, πολεμιστές και μασεουάλες10. 8. Στη γλώσσα νάουατλ σημαίνει «ρήτορας». 9. Στη γλώσσα νάουατλ σημαίνει «ευγενής». 10. Στη γλώσσα νάουατλ σημαίνει «πληβείος». αζτεκων ποιησισ