ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG - WORD ONDERDEEL VAN DE OPLOSSING by O²PZ

ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

WORD ONDERDEEL VAN DE OPLOSSING

E-BOOK

Dit programma wordt mogelijk gemaakt door

DIT IS HET

ONDERWIJS PLATFORM

PALLIATIEVE ZORG! Ontdek hoe het Onderwijsplatform Palliatieve Zorg u kan helpen bij het optimaliseren van uw kennis over of uw onderwijs in palliatieve zorg.

Bekijk de animatie

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

SYMPOSIUM ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG:

WORD ONDERDEEL VAN DE OPLOSSING Op 15 april 2021 vond het tweede Optimaliseren Onderwijs Palliatieve Zorg (O2PZ) Symposium plaats met als thema Word onderdeel van de oplossing. Het symposium daagde de deelnemers uit direct aan de slag te gaan met de handvatten die door de sprekers werden aangereikt.

In dit e-book tref je al die handvatten aan. Bijvoorbeeld die van prof. dr. Arman Girbes, die nooit een behandeling staakt, dr. Suzanne Metselaar die een pleidooi houdt tegen het ‘iets-of-niets denken’ en de ervaringsdeskundigen die vertellen over hun herinneringen aan de palliatieve zorg voor hun naasten. Daarnaast kun je de vele tips en instrumenten uit de parallelsessies toepassen in je eigen praktijk. Zo inspireren alle sprekers je in dit e-book zelf onderdeel van de oplossing te worden. Tijdens het symposium werd het Onderwijsplatform Palliatieve Zorg op Palliaweb geïntroduceerd. Het onderwijsplatform biedt opleiders en docenten concrete handvatten om palliatieve zorg nog beter in hun onderwijs te verankeren. (Aankomende) zorgverleners vinden er het compleetste overzicht van bijen nascholingen over palliatieve zorg.

Bekijk het onderwijsplatform

Onderwijsplatform Palliatieve Zorg

Toolbox met onderwijsmaterialen

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

Catalogus met bijen nascholingen

WIJ STOPPEN NOOIT EEN BEHANDELING’ Iedereen kent wel de uitspraken ‘U bent uitbehandeld’ en ‘Wij kunnen niets meer voor u doen’. Prof. dr. Armand Girbes, hoofd intensive care volwassenen - intensivist/klinisch farmacoloog bij Amsterdam UMC wordt er verdrietig van. ‘Wij artsen focussen natuurlijk op genezen en willen daarom alles doen om iemand beter te maken. Maar het is ook zinvol je te realiseren dat je maar één keer kunt doodgaan. En dat moet je dan ook zo goed mogelijk doen’, aldus Girbes. Armand Girbes hoofd intensive care volwassenen intensivist/klinisch farmacoloog bij Amsterdam UMC

‘Het begint met het besef dat we niet de ziekte moeten behandelen, maar de patiënt’, legt Girbes uit. ‘Want waarom behandel je als arts een patiënt? Dat doet je om diegene een zo leuk mogelijk leven te geven. We behandelen de mens tussen geboorte en overlijden, waarbij het doel kan wijzigen van beter maken naar het leven verlengen, naar zo aangenaam mogelijk leven met een ziekte tot zo prettig mogelijk sterven. Dat is de reden waarom we nooit een behandeling stoppen. De enige reden om een behandeling te staken is dat de patiënt is overleden. En zelfs daarna kun je nog niet volledig stoppen, want dan volgt de zorg voor de familie en naasten. Wij kunnen niets meer voor u doen, is daarom een enorme denkfout.’ Minimaal wenselijk versus maximaal haalbaar Girbes: ‘Beslissingen rondom het levenseinde zijn naar mijn mening niet zo zeer het terrein van de ethici, maar hebben vooral met medische expertise te maken. Die expertise bepaalt wat het maximale is dat een behandeling kan bereiken in termen van de kwaliteit van leven. Aan de patiënt vraag je wat het minimaal wenselijke is. En als dat minimaal wenselijke meer is dan het maximaal haalbare, dan is het tijd om de doelen van de behandelingen te verzetten. Je beslist, met expertise, welke behandelingen je niet meer gaat uitvoeren (withhold), welke behandelingen je stopt (withdraw) en je stelt vast wat je dan wél voor de patiënt gaat doen. Dat kan een goede pijnbehandeling zijn, maar het doel kan ook zijn dat de patiënt thuis kan verblijven.’

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

Geen haastklus ‘Het bepalen van het moment waarop het einde van het leven is aangebroken, is erg moeilijk. Artsen en verpleegkundigen past wat dat betreft veel bescheidenheid, want uit onderzoek blijkt dat we daarin niet zo goed zijn. Maar er is iemand die het precies weet: de tijd. Neem voldoende tijd om gegevens te verzamelen, meningen en wensen te horen en doe dat samen met de patiënt en de familie. Dat mag nooit een haastklus zijn. Daarbij is het voor de patiënt belangrijk om te weten dat de behandeling wordt voortgezet en dat de patiënt niet in de steek gelaten wordt. Vandaar mijn motto: wij stoppen nooit een behandeling.’

‘UITEINDELIJK ZIJN WE ALLEMAAL CONDOLEREND GENEESHEER.’ Fons Jansen

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

PLEIDOOI TEGEN HET ‘IETS-OF-NIETS DENKEN’ Dr. Suzanne Metselaar is medisch ethicus aan Amsterdam UMC en begeleidt zorgverleners met morele dilemma’s in hun werk, zoals: moet ik stoppen of doorgaan met behandelen? ‘Een dergelijke dilemmaformulering is problematisch. Want je stopt niet met behandelen: zorg en behandeling duren een leven lang.’

Suzanne Metselaar medisch ethicus Amsterdam UMC

‘Een neurochirurg formuleerde het dilemma als volgt ‘ik weet dat het eigenlijk niet zinvol is om de patiënt te opereren maar ik vind het zo erg om met lege handen te staan. Een dergelijke formulering is problematisch. Het gaat hier om ‘iets of niets-denken’, aldus Metselaar. ‘Een ander probleem is de gelijkschakeling van ‘iets doen’ met curatieve zorg en ‘niets doen’ met palliatieve zorg. Gaan we door met behandelen of stoppen we ermee en richten we ons op palliatieve zorg? Dit impliceert niet alleen een ongelijkwaardige tegenstelling tussen curatieve en palliatieve zorg. Dit denkkader geeft een vertekend beeld van behandelopties, creëert onnodige morele stress ‘het met lege handen staan’ en heeft uiteindelijk een negatieve invloed op behandelbeslissingen en kwaliteit van leven en passende zorg.’ Behandeling stopt niet ‘Hoe moet je studenten dan leren denken en spreken? Door ze te leren dat de behandeling niet stopt in de overgang naar palliatieve zorg, maar juist dan begint: met gesprekken met en begeleiding van patiënt en familie, met symptoomverlichting en vooral met het scherp krijgen van de wensen van de patiënt.’ ‘Kortom, we moeten af van het ‘iets-of-niets denken’. Zodat ik als ethicus geen zorgverleners meer tegenkom die zeggen dat ze twijfelen tussen doorgaan of stoppen. En patiënten niet meer horen: ‘Ik kan niets meer voor u doen’. Maar in plaats daarvan: ‘Hoe zullen we het anders gaan doen?’

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

PANEL: ‘ER IS VEEL TE WEINIG AANDACHT VOOR DE DOOD IN HET ONDERWIJS’ De impact van een goede of slechte begeleiding in palliatieve zorg kan jaren later nog voelbaar zijn. Het kan immers het verschil maken tussen fijne of nare herinneringen aan het afscheid van een dierbare. Helaas wordt er in het onderwijs nog erg weinig aandacht besteed aan palliatieve zorg. In een paneldiscussie vertellen Marieke Groot, Marlie Kok, Christiaan Rhodius en Lia van Zuylen over hun ervaringen met palliatieve zorg in het onderwijs. Prof. dr. Lia van Zuylen is internist-oncoloog,internist-oncoloog en hoogleraar Kurialeerstoel Klinische Palliatieve Zorg in Amsterdam UMC. ‘Ik pleit voor het starten van palliatieve zorg vanaf het moment dat bekend is dat de patiënt naar alle waarschijnlijkheid op enig moment aan de vastgestelde ziekte zal komen te overlijden. Bij kanker is dat vanaf het moment dat sprake is van uitzaaiingen. De fout die vaak gemaakt wordt is dat dan pas de palliatieve zorg begint’, vertelt ze. ‘Palliatieve zorg begint echter niet pas als er geen behandelmogelijkheden van de ziekte meer zijn. Palliatieve zorg gaat samen op met ziektegericht behandelen.’ Bewandel je nog de goede weg? ‘Er zijn gelukkig steeds meer mogelijkheden om ongeneeslijke kanker te behandelen waardoor patiënten langer leven vervolgt ze. Daarbij moet je als zorgverlener wel steeds in de gaten houden of je de goede weg bewandelt met deze individuele patiënt. Want zelfs als er nog mogelijkheden tot behandeling zijn, kan een patiënt besluiten die weg niet meer te kiezen. Goede communicatie tussen arts en patiënt is daarbij essentieel.’ Niet weten wat de wensen zijn Dr. Marieke Groot,lector Persoonsgerichte (Palliatieve) Zorg aan de Hogeschool Rotterdam: ‘Een verpleegkundig specialist in opleiding, werkzaam op de

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

ambulance vertelde mij eens dat hij zich soms bij aankomst bij iemand thuis afvraagt of deze persoon nog wel naar het ziekenhuis gebracht moet worden. In de meeste gevallen weet hij echter niet wat de wensen van deze mensen zijn. En dat leidt natuurlijk lang niet altijd tot de juiste zorg. Ik pleit er dan ook voor dat we het gesprek vroegtijdig aangaan, of dat nou bij de verpleegkundige, praktijkondersteuner, specialist of huisarts is. En dat de wensen en voorkeuren die uit deze gesprekken duidelijk worden bekend zijn bij iedereen die betrokken is.’ Grote rol voor verpleegkundige Marlie Kok is verpleegkundige Palliatieve Zorg bij Cordaan. Bij het vroegtijdig bespreekbaar maken van behandelwensen en -grenzen is een grote rol weggelegd voor de verpleegkundige, vindt ze. ‘Bij een grote groep ouderen komt gedurende een lange periode thuiszorg over de vloer. Het lijkt dan logisch als zij dan ook het gesprek aan te gaan over behandelwensen. Uiteraard zullen er cliënten zijn die het niet over de dood willen hebben, maar dan heb je het wel aangekaart. Nu zie ik vooral vaak dat het gesprek helemaal niet wordt aangeboden en dat is een gemiste kans. ‘De dood is bespreekbaar’ Drs. Christiaan Rhodius, specialist Ouderengeneeskunde / arts Palliatieve Geneeskunde bij Hospice Bardo: ‘Ik hoop dat O2PZ eraan kan bijdragen dat we als samenleving veel meer gaan snappen dat de dood bespreekbaar is en dat je daarin dus ook kunt beslissen wat je juist niet meer wilt doen. Daarbij valt te denken aan iemand met hartklachten die niet meer ingestuurd wil worden, zodat niemand meer 112 belt als er iets gebeurt. Het is fijn voor patiënt en naasten je daarop te kunnen voorbereiden.’ In de geneeskundeopleiding in het eerste college zouden we al moeten melden dat we het hele leven bestrijken. Een op de zeven vrouwen krijgt te maken met borstkanker, een op de vijf mensen krijgt te maken met cognitieve problemen en een op een krijgt te maken met de dood. Het is eigenlijk krankzinnig dat er zo weinig aandacht voor is in het onderwijs.

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

I-HARP HELPT BIJ TIJDIG SIGNALEREN VAN PALLIATIEVE ZORGBEHOEFTEN BIJ HARTFALEN I-HARP (Identificeren van patiënten met HARtfalen met Palliatieve zorgbehoeften) is een hulpmiddel dat helpt bij het inventariseren van palliatieve zorgbehoeften bij mensen met gevorderd hartfalen. Het hulpmiddel kan in de eerstelijn, tweedelijn en in verpleeghuizen worden ingezet. Dr. Stephanie Ament Universiteit Maastricht

Dr. Stephanie Ament (Universiteit Maastricht): ‘Mede door de onzekere prognose en het fluctuerende verloop van hartfalen wordt vaak onvoldoende tegemoetgekomen aan de palliatieve zorgbehoeften van mensen met gevorderd hartfalen. I-HARP is een hulpmiddel met vragen en advies dat zorgverleners helpt om deze behoeften bij mensen met hartfalen tijdig te herkennen en richting te geven aan de benodigde zorg.’ I-HARP bestaat uit drie delen. 1. Het eerste deel (Signaleren) is bedoeld om een indruk van de palliatieve zorgbehoeften te krijgen. Het bestaat uit voorbeeldvragen om het gesprek te openen en dertien laagdrempelige signaleringsvragen. 2. Indien de persoon met hartfalen of diens naaste(n) één van de signaleringsvragen met ‘ja’ beantwoordt, helpen de doorvraagsuggesties uit het tweede deel (Doorvragen) bij het herkennen van de specifieke zorgbehoeften. 3. In deel 3 (Richting geven) staan tips en adviezen om met de geïdentificeerde zorgbehoeften aan de slag te gaan.

Bekijk het onderwijsmateriaal

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

ESCAPE ROOM: PASSENDE ZORG IN DE PALLIATIEVE FASE Dr. Marijke Noome is hoofddocent Palliatieve Zorg, lectoraat Verpleegkunde aan Saxion Hogeschool en bedacht de online escape room voor het tweede leerjaar. Op speelse wijze kunnen deelnemers hun kennis testen over palliatieve zorg.

Dr. Marijke Noome hoofddocent Palliatieve Zorg en lectoraat Verpleegkunde aan Saxion Hogeschool

‘Het doel van de escape room is het prikkelen van de basiskennis van de deelnemers en om uit te vinden waar ze informatie kunnen vinden over palliatieve zorg op het allereerste niveau’, legt Marijke Noome uit. ‘We focussen met name op de rol van de zorgverlener en op een aantal specifieke punten, zoals die ook in het Onderwijsraamwerk palliatieve zorg 2.0 vermeld staan. Daarnaast voegen we er ook onze eigen smaak aan toe. Voor ons is bijvoorbeeld samenwerking van groot belang, want de escape room is onderdeel van een serious game waarin we fictieve wijkteams online triggers geven. Dat staat heel dicht bij de werkelijkheid en leert studenten om te gaan met allerlei situaties.’ Meer weten over hoe je de escape room kunt gebruiken of opzetten? Neem dan contact op met Marijke Noome via m.noome@saxion.nl.

Bekijk het onderwijsraamwerk

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

PALLIATIEVE ZORG VOOR AIOS EN MEDISCH SPECIALISTEN Yvette van der Linden geeft regelmatig cursussen palliatieve zorg aan aios van alle medische specialismen. En dat is nodig, want het ontbreekt nog wel eens aan basiskennis, zo ondervindt zij.

Yvette van der Linden Radiotherapeutoncoloog (Foto Vincent Boon)

Radiotherapeut-oncoloog Yvette van der Linden is bijzonder hoogleraar Palliatieve Geneeskunde in Leiden. ‘Palliatieve zorg is in Nederland generalistische zorg, zo nodig specialistisch ondersteund door bijvoorbeeld consulenten van de diverse palliatieve adviesteams’, legt ze uit. ‘Dit betekent dat alle zorgverleners basiskennis moeten hebben van palliatieve zorg. Toch wordt in de meeste medische vervolgopleidingen voor artsen onvoldoende tijd en aandacht voor palliatieve zorg ingepland. En dat is doodzonde!’ De belangrijkste beginselen van goede palliatieve zorg die een aios en een medisch specialist zou moeten weten zijn: • Palliatieve zorg start voor de stervensfase; • Sluit aan bij de wensen en behoeftes van patiënten en naasten. Vraag er naar en vul het niet zelf in; • Complexe problematiek? Haal op tijd je hulptroepen erbij, bijvoorbeeld collega’s van het consultteam palliatieve zorg. Maar ook zou er meer aandacht moeten zijn voor communicatievaardigheden, symptoommanagement, interdisciplinair samenwerken, ethiek, cultuursensitiviteit, spiritualiteit en psychologische ondersteuning. ‘Tijdens de tweedaagse cursus die wij vanuit de samenwerkende academische Expertisecentra Palliatieve Zorg landelijk aanbieden gaan we daar om deze reden dieper op in. We nodigen arts-assistenten in opleiding tot medisch specialist, huisarts of specialist ouderengeneeskunde van harte uit deel te nemen.’

Bekijk de cursus

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

MARKEREN BIJ DEMENTIE: WANNEER EN HOE DOE JE DAT? Wanneer iemand de diagnose dementie krijgt, begint de palliatieve fase. Deze fase duurt gemiddeld tussen de zes en acht jaar. Het tijdig markeren van de palliatieve fase helpt om een goede focus op de zorgverlening te krijgen. De DEDICATED (Desired Dementia Care Towards End of Life) methode kan daarbij een goed hulpmiddel zijn.

Yvo Kesler kaderhuisarts Palliatieve Zorg

Nicole Quaedackers trajectbegeleider dementie

Om te weten wat de wensen en behoeften zijn van een persoon met dementie is het belangrijk hier tijdig het gesprek over aan te gaan, zodat ze op tijd kunnen worden vastgelegd. Yvo Kesler, kaderhuisarts Palliatieve Zorg verzorgt samen met Nicole Quaedackers (trajectbegeleider dementie) workshops over de DEDICATED-methode. ‘In de praktijk blijkt dat het voeren van gesprekken over de palliatieve fase lastig is, als de persoon in kwestie dementerend is’, vertelt Kesler. ‘Tegelijkertijd hebben degene met dementie en zijn mantelzorgers vaak wel behoefte aan het eerder bespreekbaar maken van het naderende levenseinde. Het is dus zinvol gesprekken te oefenen. Zo leer je welke valkuilen je kunt tegenkomen en krijg je handvatten om het gesprek aan te gaan’. Kesler heeft drie tips: 1. Bespreek het op tijd maar niet te vroeg 2. Zorg dat familie ook geïnformeerd is 3. Neem de tijd

Bekijk het onderwijsmateriaal

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

VAN TOOLBOX NAAR KENNISOVERDRACHT In zorgopleidingen ligt de focus nog veelal op behandeling van de ziekte en dat zien we terug in de praktijk. Palliatieve zorg, gericht op de mens achter de patiënt, verdient meer aandacht in onderwijs en opleidingen. Daartoe is de herziende toolbox met onderwijsmaterialen op Palliaweb een uitstekend hulpmiddel. Hoe je als specialist de toolbox kunt gebruiken voor onderwijs aan verpleegkundigen en artsen, vertellen Marjolein Verkammen en Jojanneke van Staveren.

Marjolein Verkammen senior-adviseur palliatieve zorg bij PZNL/IKNL

Jojanneke van Staveren onderwijsadviseur palliatieve zorg en programma adviseur O²PZ

De toolbox staat vol met onderwijs- en achtergrondmaterialen. Marjolein Verkammen, senior-adviseur palliatieve zorg bij PZNL/IKNL: ‘De toolbox bevat gescreend materiaal, dat op verschillende manieren te filteren is. Zo kun je zoeken op het niveau van de student, maar ook op het type materiaal. Er zijn zowel achtergrondmaterialen als kanten-klare lessen te vinden, compleet met leerdoelen en bijbehorende opdracht. Niet alle materialen zullen volledig voldoen aan hetgeen je zoekt, maar ze zijn meestal met een klein aanpassing geschikt te maken voor jouw doelgroep of les. We nodigen iedereen van harte uit die aanvullingen met ons te delen, zodat we het aanbod up-to-date houden en toepasbaar voor alle doelgroepen.’ Blended learning Jojanneke van Staveren, onderwijsadviseur palliatieve zorg Amsterdam UMC en programma adviseur O2PZ: ‘De materialen in de toolbox nodigen uit tot blended learning. Daarbij kun je denken aan de combinatie van bijeenkomsten, fysiek of online, met de onderwijsmaterialen. Zo leer de student op het moment dat het uitkomt en doe hij/zij tegelijkertijd mee aan bijeenkomsten met meerdere deelnemers. De toolbox bevat een totaalpakket voor blended learning, maar je kunt ook zelf een les samenstellen door tools, opdrachten en werkvormen te combineren.’

Bekijk de Toolbox

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

LAAGCOMPLEXE OPLEIDING, HOOGCOMPLEXE ZORG? Medewerkers die laagcomplexe zorg verlenen, worden enorm gewaardeerd. Ze zijn vaak onmisbaar voor de zorgverleners die zich richten op hoogcomplexe zorg. Maar zijn er ook risico’s bij het inzetten van deze lager opgeleide ondersteuners? En hoe zetten we ze succesvol in?

Walter Stekelenburg docent verpleegkunde aan ROC Midden Nederland

Walter Stekelenburg, docent verpleegkunde aan ROC Midden Nederland: ‘Laagcomplexe zorgwerkzaamheden worden vooral verricht door servicemedewerkers. Daarbij kun je denken aan voeding, receptie, faciliterende en assisterende werkzaamheden, gericht op ondersteuning. Het voordeel van deze zorgverleners is dat ze vaak alleen werken en goed signaleren wat er rondom de patiënt gebeurt.’ Uitdagingen ‘Er zijn echter ook uitdagingen. Deze medewerkers hebben een hart van goud en zijn zeer betrokken. Ze zijn echter ook vaak anderstalig en hebben moeite met het omgaan met problemen. Juist door hun enorme betrokkenheid ontstaat er vaak drang tot handelen. En dat is niet in alle gevallen raadzaam.’ ‘De oplossing ligt in regulering en aansturing door collega’s. Samen moeten ze ervoor zorgen dat er goed wordt samengewerkt. De betrokkenheid moet zeker gestimuleerd worden, maar door bedside teaching op bepaalde momenten worden afgeremd. Baken goed af waar deze medewerkers wel en waar ze niet ingezet kunnen worden en neem alle signalen serieus. Op die manier maak je optimaal gebruik van deze gewaardeerde zorgverleners.’

Bekijk de presentatie

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

RAAK GEÏNSPIREERD DOOR HET KEUZEDEEL PALLIATIEVE ZORG O²PZ ontwikkelde speciaal voor het mbo de inspiratiebox Keuzedeel Palliatieve Zorg. Docenten kunnen de inspiratiebox, die gevuld is met opdrachten, leerdoelen, handleidingen en achtergrondmaterialen, gebruiken om onderwijs vorm te geven en om een verdiepingsmodule aan te bieden aan studenten van mbo-niveau 3 en 4. Gerard Castermans en Appie Nieuwman leggen uit hoe het werkt.

Gerard Castermans projectleider O²PZ

Appie Nieuwman docent aan ROC Friese Poort

Gerard Castermans, projectleider O²PZ, stelde samen met een team het Keuzedeel Palliatieve Zorg op. ‘De materialen zijn ingedeeld naar drie niveaus, te weten, starter, gevorderd en beroepsbekwaam’, vertelt hij. ‘Aan de hand van het instrument SOLO dat binnen thema 1 wordt aangeboden - kan een docent een inschatting maken van het beginniveau van de studenten. Vervolgens maken zij keuzes welke materialen zij uit het Keuzedeel willen inzetten. De materialen zijn vrij inzetbaar.’ Voor mbo en hbo ‘De afgelopen jaren is door de diverse ROC’s op verschillende manieren invulling gegeven aan palliatieve zorg’, verduidelijkt Appie Nieuwman, docent aan ROC Friese Poort. ‘Daardoor is er nu een heel breed keuzedeel voorhanden. De opdrachten en de daaraan gekoppelde materialen kunnen docenten inzetten binnen het basiscurriculum van het mbo, maar ook binnen het hbo. De verwachting is dat na verloop van tijd de basis uitfaseert, zodat de daadwerkelijke verdieping overblijft.’

Bekijk het Keuzedeel

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

IMPLEMENTATIE VAN HET ONDERWIJSRAAMWERK: HOE DOE JE DAT? Wies Wagenaar projectleider O²PZ en ambassadeur van Noord-Holland/Flevoland

Moniek van Middendorp netwerkcoördinator Palliatieve Zorg, Gooi en Vechtstreek

Het Onderwijsraamwerk palliatieve zorg 2.0 is inmiddels iets meer dan een half jaar beschikbaar. Voor het onderwijs betekent dit dat het onderwijs over palliatieve zorg nu verder geoptimaliseerd kan worden. Maar hoe pakt u dit aan? Wies Wagenaar, projectleider O²PZ en ambassadeur van Noord-Holland/Flevoland: ‘Een mooi voorbeeld van hoe je dat kunt aanpakken is de samenwerking van het ‘MBO College Hilversum - ROC van Amsterdam’ met praktijkopleiders uit zorginstellingen in de regio. Dit initiatief, dat de naam De dialoog kreeg, laat zien hoe de zorgpraktijk samenkomt met de onderwijspraktijk. Ze trekken samen op bij de implementatie van het Onderwijsraamwerk palliatieve zorg 2.0, dat zo een gezamenlijke verantwoordelijkheid wordt.’ Dat gaat niet vanzelf, weet Moniek van Middendorp, netwerkcoördinator Palliatieve Zorg, Gooi en Vechtstreek. ‘Begin eerst met het leren kennen van elkaar’, adviseert ze. ‘Verken met elkaar wat je verstaat onder de palliatieve fase, zorg en ondersteuning. Daarna kun je bekijken welke onderwerpen uit Onderwijsraamwerk in welk lesjaar gegeven kunnen worden. Bijvoorbeeld: hoe kun je eerste- en tweedejaars studenten voorbereiden op een stage waar bewoners grotendeels in de palliatieve fase zijn?’ Ellen van Houten, opleidingsadviseur bij het ziekenhuis Tergooi: ‘Neem rustig de tijd. Iedereen heeft het druk, maar je moet dit zien als een proces van verkenning. Blijf elkaar ontmoeten om samen de juiste stappen te kunnen zetten.’

Ellen van Houten opleidingsadviseur bij het ziekenhuis Tergooi

Bekijk de presentatie

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

GOEDE SPIRITUELE ZORG BEGINT BIJ JEZELF Als zorgverlener wordt er van je verwacht dat je spirituele zorg kunt verlenen aan je patiënt. Maar het is ook belangrijk de aandacht regelmatig op jezelf te richten. Want wat doet die zorg voor een ernstig zieke met jou, hoe ga jij om met verdriet en onmacht van de ander?

Arie Kooijman specialist spirituele zorg

Arie Kooijman is gespecialiseerd in spirituele zorg. ‘Door de grote administratieve druk en de drang naar meer doelmatigheid raken veel zorgprofessionals uitgeput’, vertelt hij. ‘Dagelijks worden ze geconfronteerd met de zorgen van patiënten die bovendien ook mondiger zijn geworden. Maar wie zorgt er eigenlijk voor hen? Gelukkig komt er steeds meer aandacht voor het mentale welbevinden van artsen en verpleegkundigen.’ Tips Kooijman heeft alvast een aantal tips voor professionele spiritualiteit: • Zingeving heeft alles met je lichamelijkheid te maken. Wees je dus bewust van hoe je aanwezig bent. • Let op al je zintuigen: je neemt meer waar dan je ziet. • Jouw emoties en lichaam doen ertoe, dus luister naar je lijf. ‘Door training kunnen zorgverleners weer vanuit hun eigen kracht en innerlijke motivatie hun werk doen en daar ook plezier aan beleven. Zo zijn ze in staat betere zorg te verlenen en om te gaan met zelfbewuste patiënten en dat is belangrijk’, aldus Kooijman. Wil je meer weten over spirituele zorg voor jezelf, kijk dan op www.ariekooijman.nl

Bekijk de presentatie

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

SAMENWERKING TUSSEN ZORG EN SOCIAAL DOMEIN:

EEN PALLIATIEVE BENADERING IN DE VOLLE BREEDTE Zorgverleners kennen niet altijd de meerwaarde van professionals uit het sociaal domein en vice versa. Sandrina Sangers en Carolien Neefjes brengen daar verandering in. Ze zijn werkzaam bij Agora en brengen een samenwerking in de volle breedte in beeld.

Sandrina Sangers Agora

Mensen met een ongeneeslijke ziekte zijn omringd door professionals. Denk maar aan de huisarts, specialist, apotheker, fysiotherapeut en wijkverpleegkundigen. Maar ook met de Wmo-consulent, sociaal werker, mantelzorgondersteuner en het buurtteam zijn contacten. Dat zij elkaars werkzaamheden niet altijd kennen, is volgens Sangers en Neefjes een gemiste kans om daadwerkelijk die ondersteuning te bieden, die past bij de wensen en behoeften van hun cliënten. Sandrina Sangers: ‘Als professional moet je tijd maken en investeren in de samenwerking met professionals uit het andere domein. Het is essentieel relaties op te bouwen en elkaars werkzaamheden te leren kennen in het belang van de mensen voor wie je het doet. Je maakt zo elkaars werk niet alleen veel makkelijker, de cliënt heeft er profijt van.’

Carolien Neefjes Agora

Sociale kaart De sociale kaart is daarbij een handig hulpmiddel. Carolien Neefjes: ‘Zo weet wie je kunt bellen om mee samen te werken. Op die manier leert de wijkverpleegkundige wat de meerwaarde van een sociaal werker is, gaat de Wmo-consulent vaker op pad met de wijkverpleegkundige en zijn door de korte lijnen de juiste professionals eerder in beeld.’

Bekijk de presentatie

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

PALLIATIEVE ZORG: LEREN OVER, VAN EN MET ELKAAR! Nog te vaak staat bij de behandeling van ongeneeslijk zieke patiënten de ziekte centraal in plaats van de mens. Zorgverleners zijn zich (nog) niet altijd bewust van het bieden van passende, persoonsgerichte zorg die naadloos aansluit op de wensen en behoeften van de zorgvrager. Om dit te bereiken is optimalisatie van palliatieve zorg in het onderwijs essentieel.

Ingrid van Zuilekom hoofdocent-onderzoeker bij Saxion en projectleider van het kernproject hbo van O2PZ

O2PZ maakte de minidocumentaire Kijk je naar de ziekte of zie je een mens? over palliatieve zorg in de praktijk en de discrepantie tussen de aandacht die er in het zorgonderwijs aan wordt besteed. Ingrid van Zuilekom, hoofdocent-onderzoeker bij Saxion en projectleider van het kernproject hbo van O2PZ legt uit ‘de documentaire is een hulpmiddel om de discussie over goede palliatieve zorg opgang te brengen. De documentaire is niet ‘gescript’, maar een weergave van de werkelijke praktijk’. ‘Daardoor is de film uitermate geschikt om leerdoelen mee te formuleren voor iedere CanMEDS-rol. De docent kan samen met de studenten na het bekijken van de film bespreken wat palliatieve zorg inhoudt en hoe de verschillende domeinen van palliatieve zorg zichtbaar worden.’ ‘De documentaire is toepasbaar voor alle opleidingsniveaus, alle zorgprofessionals, niet gericht op een specifieke soort zorg of zorgsetting en is van toepassing op alle dimensies palliatieve zorg. In de bijhorende handleiding vindt de docent opdrachten om het gesprek met studenten aan te gaan en te reflecteren.’ Van Zuilekom hield tijdens het symposium op 15 april een presentatie over de toepassing van de documentaire als lesmateriaal.

Bekijk het onderwijsmateriaal

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

KNELPUNTEN IN PALLIATIEVE ZORG BIJ DE OVERGANG VAN KIND NAAR JONGVOLWASSENE Jongeren met een ongeneeslijke ziekte krijgen, meestal rond het achttiende levensjaar, te maken met de transitie van kinderarts naar een arts voor volwassenen. Dat deze overgang niet altijd soepel verloopt, weet Mara van Stiphout, beleidsmedewerker van het Kenniscentrum Palliatieve Zorg.

Mara van Stiphout beleidsmedewerker van het Kenniscentrum Palliatieve Zorg.

1 Bij de Surprise Question vraag je jezelf af of je verbaasd zou zijn wanneer een patiënt binnen een jaar zou komen te overlijden. Wanneer het antwoord op deze vraag nee is, wordt dit gezien als het begin van de palliatieve fase. 20

‘Een soepele overgang wordt bemoeilijkt door gebrek aan aansluiting van de definities van kinder- en volwassen palliatieve zorg: daar waar de eerstgenoemde start bij diagnose van een levensduurverkortende ziekte, wordt er bij volwassenen gewerkt met de surprise question1. Daarnaast wordt de overgang vaak gehinderd door verschillen in organisatie en bekostiging van kinderpalliatieve zorg en palliatieve zorg voor volwassenen’, legt Mara Van Stiphout uit. ‘Het Kenniscentrum Palliatieve Zorg heeft samen met PZNL hiernaar onderzoek gedaan en de conclusies en aanbevelingen gedeeld met het ministerie van VWS.’ Complexe ziektebeelden Niet alleen de verschillen in organisatie en bekostiging zijn het probleem. Van Stiphout: ‘Ziektebeelden in de kinderpalliatieve zorg zijn veelal complexer en zeldzamer dan die bij volwassenen, waardoor ze specialistische zorg vereisen. We zien dat de benodigde expertise en hulpmiddelen vaak niet aanwezig zijn binnen de palliatieve zorg voor volwassenen. Een aantal belangrijke spelers werkt nog niet overal voldoende samen, zoals Netwerken Integrale Kindzorg en de Netwerken Palliatieve Zorg, terwijl ze hierin wel een belangrijke rol vervullen. Aangezien het aantal jongeren met een ernstige ziekte die de volwassenleeftijd bereikt toeneemt, is het dus van groot belang dat we hier voortvarend mee aan de slag gaan.’

Bekijk de factsheet

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

MAAK KENNIS MET DE OOG VOOR NAASTEN-METHODIEK Naasten van patiënten met een levensverkortende ziekte of kwetsbaarheid hebben behoefte aan aandacht en steun. Zorgverleners willen deze aandacht en steun geven, maar weten vaak niet goed hoe dit precies te doen. De Oog voor Naastenmethodiek ondersteunt zorgverleners in verpleeg- of ziekenhuizen in het geven van systematische zorg aan naasten.

Marcella Tam auteur van het boek Medereiziger, steun voor de partner van een ongeneeslijk zieke en projectleider van Oog voor Naasten

Jelke Eita Gespecialiseerd verpleegkundige palliatieve zorg, WoonZorgcentra Haaglanden

Marcella Tam is auteur van het boek Medereiziger, steun voor de partner van een ongeneeslijk zieke en projectleider van Oog voor Naasten. Jenike Eita vertelt ‘Op het moment dat je partner of een ander direct naaste ongeneeslijk ziek is, word je medereiziger, want ook jouw leven verandert voorgoed’, vertelt ze. ‘In deze fase is het ontzettend belangrijk gezien en gehoord te worden. Daar kunnen zorgprofessionals, die ook medereizigers zijn, aan bijdragen.’ De Oog voor Naasten-methodiek biedt handvatten aan zorgverleners en zorgteams hoe aandacht te geven aan naasten rondom het ziekzijn en sterven van een dierbare. Tam: ‘Zorgverleners kunnen de informatiefolder Zorgen voor een ander begint bij zorgen voor mijzelf uitreiken, die naasten helpt met het beter voor zichzelf zorgen, maar ook met het zoeken naar de nodige informatie en ondersteuning. Voor de zorgverlener is er onder meer een werkboek hoe je dit in je organisatie kunt invoeren, een praktische handreiking Oog voor Naasten en een achtergrondbrochure.’

Bekijk het onderwijsmateriaal

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

GOED BEGREPEN:

EFFECTIEF COMMUNICEREN MET PATIËNTEN MET BEPERKTE GEZONDHEIDSVAARDIGHEDEN Mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden zijn minder vaardig om gezondheidsinformatie te begrijpen. In Nederland gaat het om een op de drie mensen. Communicatie met hen is voor de zorgprofessional vaak een struikelblok. Op basis van door het Nivel uitgevoerd wetenschappelijk onderzoek, ontwikkelde Gudule Boland de e-learning Goed Begrepen.

Gudule Boland strategisch adviseur en projectleider bij Pharos

Gudule Boland is strategisch adviseur en projectleider bij Pharos en gespecialiseerd in palliatieve zorg aan mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Daarnaast geeft ze trainingen over laaggeletterdheid en gezondheid en communicatie in de zorg. ‘Zorgverleners geven patiënten vaak te veel informatie en checken niet of die informatie ook begrepen wordt’, legt ze uit. ‘Bovendien gebruiken ze moeilijke woorden.’ Signalen Een patiënt met beperkte gezondheidsvaardigheden herken je aan signalen. Boland: ‘Denk aan het vermijden van lees- en schrijfsituaties, afwezig of ongeïnteresseerd lijken, geen of niet ter zake doende vragen stellen of niet adequaat antwoorden. In de Checklist herkennen zijn nog meer van die signalen te vinden.’ De terugvraagmethode ‘Ik adviseer zorgverleners altijd in begrijpelijke taal te spreken en de hoeveelheid informatie te beperken. Wat helpt, is de terugvraagmethode: zeg dat je wilt weten of je het goed hebt uitgelegd en vraag wat de patiënt thuis gaat vertellen. Als de patiënt vervolgens in eigen woorden kan vertellen wat er besproken is, was de boodschap duidelijk. Zo niet, dan kun je nog iets corrigeren of aanvullen. Zo zorgen we dat deze groep patiënten meer betrokken wordt bij beslissingen over hun eigen behandeling.’

Bekijk de e-learning 22

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

KWALITEIT VAN LEVEN:

EEN BALANS TUSSEN PROGNOSE, PROPORTIONALITEIT EN PERSOONLIJKE VOORKEUREN Hoe breng je prognose, persoonlijke voorkeuren en proportionaliteit van de behandeling in balans op de IC? Hoe zorg je ervoor dat je behandeldoel past bij de individuele patiënt? Monika Kerckhoffs, intensivist bij UMCU, promoveerde op dit onderwerp en vertelt over de Time Out, een gestandaardiseerd besluitvormingsproces.

Monika Kerckhoffs, intensivist bij UMCU

‘Op de IC is een behandeling zwaar en belastend voor de patiënt en de uitkomst soms onzeker. Daarom is het belangrijk regelmatig een pas op de plaats maken en je af te vragen of je nog steeds het goede doet. Wij hebben dat in het UMCU een Time Out genoemd, dat deels bestaat uit interprofessionele besluitvorming en deels uit besluitvorming met de patiënt. Samen met het team wegen we dan allerlei factoren’, aldus Monika Kerckhoffs. ‘We beginnen met een beeld te krijgen van de patiënt en zijn of haar leven, waarbij we naasten en de huisarts nauw betrekken. Vervolgens kijken we naar hoe het op dat moment gaat. Dan leggen we met elkaar te puzzelstukjes: de prognose van de ziekte, gecombineerd met het pre-existente functioneren, de voorkeuren van de patiënt en het huidig lijden. Daarna maken we een behandelvoorstel, dat we toetsen bij de patiënt en/ of zijn naasten. Dit doen we wekelijks voor iedere patiënt en met continue aandacht voor de lange termijnuitkomsten, zodat we samen weloverwogen beslissingen kunnen nemen.’

Bekijk het proefschrift

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

DE VERRUIMENDE BLIK VAN VIRTUAL REALITY Virtual reality biedt veelbelovende toepassingen in zowel zorg als onderwijs. Toch wordt de technologie in de praktijk nog maar schoorvoetend toegepast. Hoe kunnen we het potentieel van virtual reality optimaal benutten?

Christiaan Rhodius specialist ouderengeneeskunde/arts palliatieve geneeskunde bij hospice Bardo

Marieke Sonneveld universitair docent aan de TU Delft/Human Centered Design

Virtual reality (VR) biedt al goede resultaten in het zorgonderwijs. Christiaan Rhodius, specialist ouderengeneeskunde/arts palliatieve geneeskunde bij hospice Bardo: ‘Een groot voordeel is dat een module of applicatie op afstand door een breed publiek gebruikt en ervaren kan worden. Bovendien vergroot VR de beoogde leeropbrengst, omdat het onderwerp van de scholing op een levensechte manier onder de aandacht wordt gebracht.’ Delier nabootsen Marieke Sonneveld, universitair docent aan de TU Delft/Human Centered Design: ‘Levensecht is bijvoorbeeld dat je een delier kunt nabootsen, maar het biedt ook de mogelijkheid om van perspectief te wisselen. Hier wordt in het Spaarne Gasthuis mee geëxperimenteerd. Je kunt dus als zorgverlener naar de patiënt kijken, maar ook als patiënt ervaren hoe een bepaalde houding of handeling van een zorgverlener voelt als je een delier hebt. Dat is zeer waardevol.’ ‘VR heeft grote potentie’, vindt Rhodius. ‘We zien inmiddels allerlei lokale initiatieven. Maar om de kwaliteit van de applicaties te waarborgen, is het ook belangrijk nationaal de krachten te bundelen. Om VR in de palliatieve zorg te ontsluiten voor de vele potentiële toepassingsgebieden is daarnaast ook samenwerking met partijen van buiten de directe patiëntenzorg essentieel.’ Meer weten? Stuur dan een mail naar Christiaan Rhodius crhodius@hospicebardo.nl

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

ARTSEN BETER VOORBEREIDEN OP LEVENSEINDEZORG Mary-Joanne Verhoef en Josefien de Bruin deden onderzoek naar levenseindezorg in het onderwijs. De conclusie: palliatieve zorg wordt onvolledig onderwezen. Wat kunnen we doen om toekomstige artsen beter voor te bereiden?

Josefien de Bruin PhD kandidaat Juiste Zorg Op de Juiste Plek

‘Tijdens mijn studie geneeskunde verwonderde ik mij dat er vrijwel geen aandacht was voor zorg in de laatste levensfase’, vertelt Josefien de Bruin, PhD kandidaat Juiste Zorg Op de Juiste Plek. ‘Wat als iemands dood nabijkomt, wat doe je dan als arts? Vanuit deze verwondering heb ik samen met mijn toenmalige collega-student Mary-Joanne Verhoef onderzoek gedaan naar het voorkomen van levenseindezorg in de Nederlandse geneeskundeopleidingen. Het bleek dat palliatieve zorg onderwijs onvolledig wordt onderwezen. Sindsdien houd ik mij bezig met palliatieve zorg in het onderwijs.’ Mary-Joanne Verhoef (LUMC) had op dat moment eenzelfde ervaring: ‘Het idee dat patiënten in de laatste levensfase niet integraal onderdeel waren van de opleiding geneeskunde raakte me. Krijgen artsen hier niet onvermijdelijk mee te maken? Ik ontmoette toen Josefien en samen zijn we aan de slag gegaan.’

Mary-Joanne Verhoef LUMC

‘Ik werk momenteel met de stichting E-infuse en hoogleraar palliatieve zorg Yvette van de Linden (LUMC) aan een onlinecursus over palliatieve zorg voor aios en voor O2PZ werk ik aan de implementatie van palliatieve zorg in het geneeskunde onderwijs’, vertelt De Bruin. Verhoef rondt op dit moment haar promotieonderzoek af en werkt samen met onderzoekers van het UMC Utrecht aan een onderzoeksproject over persoonsgerichte communicatie in ziekenhuizen.

Lees het volledige artikel in NtvG

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

VAN ARTS NAAR PATIËNT:

‘WAT VOOR ONS EEN ROUTINEHANDELING IS, KAN VOOR DE PATIËNT ZEER INGRIJPEND ZIJN’ Als medisch specialist ben je niet immuun voor de ziekte die je behandelt. Zo werd interventieradioloog Warner Prevoo in 2016 gediagnosticeerd met longkanker. Hij vertelt over zijn ervaringen in het arts-patiëntcontact. Zijn belangrijkste boodschap: eerlijke en transparante communicatie tussen arts en patiënt is de sleutel. ‘Als je geen kanker hebt, kun je het ook niet begrijpen.’

Warner Prevoo interventieradioloog

Bekijk ook de sessie van Warner Prevoo tijdens het Symposium Onderwijs Palliatieve Zorg op 15 april 2021.

Bekijk de sessie

Meer lezen over de ervaringen van Warner Prevoo? Lees dan zijn boek Echte dokters huilen ook.

De dubbelrol van arts en patiënt was even wennen. ‘Als patiënt zag ik dat mijn collega’s hetzelfde reageerden als ik altijd had gedaan: begrip tonen en sterkte wensen’, vertelt Warner Prevoo. ‘Mijn familie en vrienden reageerden heel anders. Zij vertelden me juist dat ze er niets van begrepen en dat ze het vreselijk vonden dat ik misschien wel binnen een jaar dood kon zijn. Het was fijn geweest ook zo’n reactie van collega’s te ontvangen, maar vanwege die dubbelrol begrijp ik het ook wel weer. Want ik was ook zo’n arts die helemaal niets wist van leven met kanker. En als je het niet hebt, kun je niet oprecht zeggen dat je het begrijpt. Je kunt het niet weten, want je kunt immers mijn moeheid niet voelen.’ Rare relatie ‘Door mijn dubbelrol ben ik steeds meer gaan beseffen dat de relatie arts-patiënt soms best een rare is. Wat voor mij als arts slechts een handeling is, kan voor een patiënt soms heel grote impact hebben. Als interventieradioloog heb ik bijvoorbeeld vaak heel kort contact met iemand, om alleen een biopt te nemen en dan weer uit het leven van de patiënt te verdwijnen. Nu begrijp ik veel meer dat dit voor de patiënt een heel ingrijpende gebeurtenis is. Toen ik zelf een longbiopt kreeg en in de CT-scan lag, voelde ik me totaal weerloos en besefte dat ik zoiets nooit meer wilde meemaken.’ ‘Ik leef nu vijf jaar als patiënt en als ik naar een scan toeleef, word ik toch weer erg zenuwachtig. Want als zo’n scan slecht nieuws geeft, betekent dat dat het leven dat ik nu leef, volledig verandert. Dat is wat ik andere artsen wil meegeven. Wat voor hen een dagelijkse handeling is, is voor de patiënt enorm ingrijpend’, aldus Prevoo. E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

CURA HELPT ZORGVERLENERS REFLECTEREN De confrontatie met zorg in de laatste levensfase heeft op veel studenten en jong-gediplomeerden grote emotionele impact. CURA is een instrument dat helpt te reflecteren in klein groepsverband.

Charlotte Kröger PhD-student, onderzoeker en docent

PhD-student, onderzoeker en docent Charlotte Kröger: ‘Zorgverleners ervaren morele stress en emotionele belasting. Moreel lastige situaties kunnen twijfel oproepen: wat is goede zorg in deze situatie? CURA is een laagdrempelige manier om hier op gestructureerde wijze bij stil te staan en samen op te reflecteren. Met name voor studenten en pas afgestudeerde zorgverleners in de palliatieve zorg is ondersteuning bij moreel lastige situaties zeer belangrijk.’ Vier stappen UD en Senior Onderzoeker Suzanne Metselaar: ‘CURA staat voor vier processtappen: 1. Concentreren, 2. Uitstellen, 3. Reflecteren en 4. Actie ondernemen.

Suzanne Metselaar UD en Senior Onderzoeker

De eerste stap, concentreren, heeft als doel tot jezelf te komen en je focussen op de situatie die je als lastig of problematisch ervaart. In de tweede stap wordt om het uitstellen (‘parkeren’) van je eerste oordeel, reactie en emoties gevraagd. In de derde stap, reflecteren, gaat het erom je blik op de situatie te verruimen en tot slot volgt de vierde stap: actie ondernemen door samen met collega’s, andere disciplines, patiënten en familie werken aan goede zorg, en hierop invloed uitoefenen.’

Bekijk de handleiding

E-BOOK OPTIMALISEREN ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG

COLOFON Dit e-book is een uitgave van O²PZ CONTACT Van der Boechorststraat 7 1081 BT Amsterdam 020 - 444 4272 info@O2PZ.nl www.O2PZ.nl © O²PZ REDACTIE Kirsten Karmiggelt Machteld Mentink Tessa Schouten VORMGEVING Nils Wijnstroot

DISCLAIMER De informatie in dit e-book is uitsluitend bedoeld voor algemeen gebruik. Ondanks het feit dat O²PZ de grootste zorgvuldigheid heeft betracht bij de vervaardiging en totstandkoming van deze publicatie is het niet uitgesloten dat de informatie in dit e-book op enig moment, bijvoorbeeld als gevolg van ontwikkelingen of gewijzigde inzichten, onjuistheden bevat of achterhaald is. O²PZ is voor eventuele onjuistheden en onvolkomenheden niet aansprakelijk.

NIEUWSBRIEF Wilt u naast het nieuws op de website ook graag op de hoogte gehouden worden van de ontwikkelingen binnen het O²PZ programma via een nieuwsbrief? Meld u hier aan!

AANMELDEN NIEUWSBRIEF BEKIJK HET E-BOOK UIT 2019

SYMPOSIUM ONDERWIJS PALLIATIEVE ZORG GEMIST? BEKIJK DE OPNAMES HIER!

BEKIJK HET SYMPOSIUM PALLIATIEVE ZORG