NOMMER 37 by NV NOM

JUNI 2020

GROEIEN BEGINT HIER.

BUKU MAAKT STUDEREN (NOG) LEUKER #FUNDRIGHT STELT DOELEN WEP MARKTLEIDER IN GEOTHERMIE

COLUMN Ons adaptief vermogen In 1986 organiseerde ik een congres over telecommunicatie

En niet alleen bij de NOM zien we de voordelen. We horen

en de gevolgen voor regionale werkgelegenheid. Afstand zou

het ook terug van ondernemers. Ze geven aan dat medewerkers

minder belangrijk worden en thuiswerken zou nieuwe mogelijk-

gelukkiger zijn. Er is een betere balans tussen werk en privĂŠ.

heden bieden. Dat is het in die 35 jaar ongetwijfeld ook geweest

Reistijd vervalt. En dat grote kantoor is niet meer noodzakelijk.

voor verschillende mensen en bedrijven. Voor mij was thuiswerken

Minder m2 werkt ook prima. Concrete stappen hiervoor worden

geen optie. Dacht ik. Voor mijn werk is persoonlijk contact cruciaal.

al genomen. Huurcontracten worden opgezegd. Grote kantoren

Dacht ik.

worden vervangen door kleinere ruimtes voor sociale interactie.

Vanaf begin maart werk ik inmiddels net als heel veel mensen

Een kostenbesparing en verandering van werkwijze ineen.

vanuit huis. De wekelijkse vergaderingen van het managementteam,

Neemt niet weg dat ik het persoonlijk contact heel erg mis.

persoonlijke doelstellingsgesprekken met collegaâ&#x20AC;&#x2122;s en netwerk-

Zodra het weer kan zullen we dat natuurlijk weer doen. Maar

bijeenkomsten van ondernemers vinden allemaal vanuit huis plaats.

een combinatie met het thuiswerken anno 2020 is een blijvertje.

Ook hebben we een scala aan pitches van ondernemers in het kader

Dat weet ik zeker.

van investeringsvoorstellen via Teams of Zoom besproken.

Ik ben positief verrast hoe goed het eigenlijk ging in de afgelopen periode. Nu we ook bij de NOM bezig zijn met een voorzichtige terugkeer naar kantoor proberen we wel de voordelen van de afgelopen periode vast te houden. We hebben een enorme slag gemaakt met videobellen, digitalisering van contracten, webinars. Allemaal technologie die er al was. Ons adaptief vermogen als gebruikers bleek enorm.

boonstra@nom.nl @dinaboonstra

In deze

QSIL LEVERT WERELDWIJD GLAS

en verder ...

5 Buku streamt studieboeken 10 Het Corona Rebuild Programma 12 De drijfveren van Hessel Jan Sinnige 17 Geld voor groei 18 Met gmak je huis verkopen 20 NOM kijkt om naar PRA 24 Tryptomera bestrijdt plaagdieren 27 Zoek je een investeerder? 28 Het ridderschap van Trijnie Faberg 30 De Corona OverbruggingsLening 32 Bionica in het MKB 35 Groeien begint hier 36 Doelstellingen en resultaten 38 Voortaan Duurzaam 40 Tips voor een goed businessplan

DE KRACHT VAN WEP

14 22

YBA: SERIOUS BUSINESS

STATEMENT:

COLOFON NOMMER is een magazine van N.V. NOM en speciaal bedoeld voor relaties en iedereen die geĂŻnteresseerd is in de activiteiten van de investerings- en ontwikkelingsmaatschappij voor het Noorden. NOMMER is open, toekomst- en resultaatgericht en beschrijft de economische ontwikkelingen, de ondernemingsgeest, en het leven en werken in Groningen, Friesland en Drenthe. Verspreiding: gratis onder alle relaties van N.V. NOM. Redactie: Communicatie N.V. NOM, Manisch Creatief. Eindredactie: Annemarie Atema, atema@nom.nl. Idee, art direction en realisatie: Manisch Creatief. Tekstbijdragen: Annemarie Atema, Amber Boomsma, Manisch Creatief, Folkert van der Glas, Minke Haveman, Loek Mulder, Bouke Nielsen en Jean Paul Taffijn. Fotografie: Hans van Dijk, Alfred Oosterman en NOM-stock. 4

Drukwerk: Scholma Print & Media. Oplage: papier 3.200, digitaal 835. Rechten: Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, vermenigvuldigd of geproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de N.V. NOM of andere auteursrechthebbenden. Alle gegevens zijn onder voorbehoud, en er kunnen geen rechten aan worden ontleend. NOMMER is een uitgave van N.V. NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland. Paterswoldseweg 810, Groningen. Telefoon (050) 521 44 44, communicatie@nom.nl, www.nom.nl Cover: De mannen van Buku staan voor digitaal studeren. De NOMMER is gedrukt op houtvrij offset, FSC Mix Credit gecertificeerd. De gebruikte biofolie is biologisch afbreekbaar en composteerbaar. Juni 2020

| JUNI 2020

DE NOMMER, DAAR ZIT GEEN LUCHTJE AAN Niet iedereen is even gecharmeerd van de geur van de NOMMER als deze vers van de pers op de deurmat ploft. Dat vinden we jammer. We leggen dan ook graag uit hoe dat nu precies zit. Voor de NOMMER wordt gebruikgemaakt van biologische inkt en houtvrij offset, FSC Mix Credit gecertificeerd papier. FSC zet zich in voor behoud en verantwoord bosbeheer wereldwijd. Zij hebben een standaard opgesteld waaraan moet worden voldaan om voor een bos een FSC-certificaat te verkrijgen. FSC Mix Credit is papier dat deels uit FSCÂŽ-gecertificeerde bossen, deels uit gecontroleerd bos en deels uit gerecycled papier bestaat. De droogstoffen in de biologische inkt veroorzaken de (voor sommige lezers vervelende) geur. Gewone, dus niet biologische inkt is nagenoeg geurloos. De folie waarin het blad wordt verstuurd is biologisch afbreekbaar en composteerbaar. Het is natuurlijk een weloverwogen besluit om de NOMMER zo duurzaam mogelijk te produceren.

FLINC

BUKU, STREAMINGDIENST VOOR STUDIEBOEKEN,

Vlnr: Alexander Postma, Jeff van der Laan, Bertus Jan Epema (allen Buku) en Nommer Bjorn Redmeijer.

BREEKT LANGZAAM DOOR 5

Buku is zó’n logische oplossing voor een probleem, dat het wel een succes móet worden. Bertus Jan Epema, die vier jaar geleden mede-eigenaar en salesdirector werd van het streamingplatform voor studieboeken, gelooft dat nog steeds. Het gaat alleen iets trager en anders dan het team voorzien had.

‘Als je het op een rijtje zet, en je neemt dan onze oplossing in ogenschouw, dan lijkt het een simpel sommetje’, zegt de in Roden woonachtige Epema. ‘Dat is ook de reden dat ik vol overtuiging in dit avontuur ben gestapt, na een lange carrière in het bankwezen. Het ligt zó voor de hand dat wat wij bieden beter is dan wat er is. Goedkoper, duurzamer, flexibeler, toekomstbestendiger, rijker aan mogelijkheden. Dat zien gelukkig steeds meer mensen. Ik voorspel dat het streamen van studieboeken over vijf jaar common sense is in Nederland.’

Vergelijking met Spotify

Feit: studenten in het hoger onderwijs kopen in hun eerste jaar vaak nog redelijk trouw al hun studieboeken, maar slaan de jaren daarna massaal aan het kopiëren, lenen en illegaal downloaden. Feit: docenten in het hoger onderwijs zouden het liefst een curriculum opbouwen op basis van fragmenten uit meerdere boeken. Feit: studieboeken zijn zwaar en gemaakt van dode bomen.

Dat is het nu nog niet. En dat heeft volgens Epema alles te maken met de manier waarop het landschap van studieboeken in ons land is ingericht. Grote uitgevers beheersen de markt al sinds mensenheugenis. Hogescholen en universiteiten, vaak de docenten zelf, kiezen de methode die het best bij ze past en vragen hun studenten de bijbehorende boeken aan te schaffen. Dat is een verdienmodel waarmee de uitgevers groot zijn geworden en die in alle vormen van onderwijs tot nu toe uitstekend werkt. Waarom zouden ze dan ruimte moeten bieden aan een streamingplatform?

| GROEIEN BEGINT HIER.

Dat het werkt, dat studenten en docenten blij worden van Buku, blijkt al in de praktijk. Het platform draaide pilots aan de Johan Cruyff Academie van de Hanzehogeschool en op meer opleidingen. ‘Aan de NOVI-hogeschool in Utrecht, die ict’ers opleidt, is Buku helemaal geïntegreerd in de leeromgeving van de studenten. Dat werkt voortreffelijk. Zeker omdat het een IT-opleiding is, vinden wij dat heel waardevol.’

Investeerders Waarom maakt nog niet elke hbo- of wo-opleiding gebruik van het Groningse platform, vraag je je af. ‘Het is een kwestie van tijd. We zijn alleen relevant als alle, of bijna alle, grote uitgevers meedoen, zodat onze abonnees nooit ‘misgrijpen’. De gesprekken lopen al jaren en het moment komt steeds dichterbij dat de uitgevers inzien dat het in hun eigen belang is om mee te doen.’

Daar zijn zat redenen voor, weet Buku. ‘Dat hebben we natuurlijk onderzocht. De markt van studieboeken in het hoger onderwijs slinkt elk jaar fors. Terwijl het aantal studenten juist stijgt. Studenten ontdekken al snel dat ze een groot deel van hun boeken helemaal niet gebruiken. Dus stoppen ze met het kopen van nieuwe boeken. Ze zorgen gewoon dat ze op een andere manier aan hun tekst komen. Als uitgevers hun boeken via ons platform aanbieden, dan zullen studenten wel weer gaan betalen voor content en zullen de verdiensten van uitgevers zelfs weer gaan stijgen.’ Daar staan dan wel alle eerdergenoemde voordelen voor docenten en studenten tegenover. Bertus Jan Epema wil zo langzamerhand wel af van de vergelijking met muziekstreamingdienst Spotify. Maar het legt wel lekker uit. ‘In het begin waren artiesten en platenlabels bang dat ze door Spotify inkomsten zouden mislopen. Dat is al lang niet meer. Mensen gingen toch kopiëren of illegaal downloaden, cd’s werden nauwelijks meer verkocht, dus stapten alle platenlabels uiteindelijk in. En nu verdient de muziekwereld weer een boterham dánkzij Spotify. Waarbij de gebruiker (betaalbaar!) een enorme rijkdom aan muziek altijd en overal kan gebruiken. Bij Buku is het niet anders. Sterker nog: in ons model gaat 80 procent van de inkomsten uit abonnementsgelden naar de uitgevers, meer dan labels overhouden bij Spotify.’

In belang uitgevers Wie een abonnement neemt, krijgt toegang tot álle studieboeken. Onbeperkt. Nieuwe druk? Geen probleem, die staat er ook meteen op. ‘Voor docenten heeft dat een enorm voordeel. Zij bouwen hun colleges het liefst op met hoofdstukken uit allerlei verschillende boeken. Dat kan nu gewoon. Sterker nog: met onze tool zetten ze op het platform gewoon precies klaar wat ze willen dat hun studenten tot zich nemen. Hoofdstuk uit het ene boek, fragment uit het andere, het kan allemaal. Dat betekent een verrijking van de lesstof.’ Geen gesjouw meer, altijd je boeken op je mobiele device bij de hand. Voor studenten is Buku een uitkomst. ‘Alleen al de zoekfunctie. Heb je natuurlijk niet in papieren boeken. Bijkomend voordeel: studenten worden aangemoedigd om meer te lezen over het onderwerp waarin ze geïnteresseerd zijn door de aanbevelingen die we doen.’

| JUNI 2020

Die mening is Buku niet alleen toegedaan. Onlangs werden in de Groningse investeringsmaatschappijen Carduso Capital en Boost-up extra partners van formaat gevonden. De NOM had bij het proces om tot nieuwe investeerders te komen een flinke rol. Epema: ‘Vooral Bjorn Redmeijer van Flinc moet genoemd worden. Echt een goede coach, die ons op de pijnbank kon leggen. Hij stelde goede vragen, zette ons op scherp en zo kregen we ons eigen verhaal veel helderder. Het gevolg was dat we uiteindelijk meer investeringsgeld kregen aangeboden dan we nodig hadden. We zaten echt in een mooie positie.’

Ik voorspel dat het streamen van

studieboeken over vijf jaar common sense is in Nederland Bertus Jan Epema, Buku

Redmeijer raakte anderhalf jaar geleden betrokken bij de startup. ‘Ik kende Buku natuurlijk al uit de media. Ik vond het meteen interessant om met de mannen te werken. Het team is goed, vooral de wisselwerking tussen de jonge Jeff en de door de wol geverfde Bertus Jan

WWW.BUKU.IO/NL hoe krachtig ons platform is. Bovendien doen de grote Nederlandse uitgevers daar wel mee, en zien ze dus wat de mogelijkheden zijn. In Suriname bijvoorbeeld zijn we al heel groot.’ Daar zijn studieboeken relatief nog veel duurder dan hier. En koopt dus bijna niemand ze. ‘Maar een abonnement op onze diensten is er wél betaalbaar. Dus krijgen de studenten de beste lesstof en verdienen de uitgevers er ook nog wat. Dat is het mooie van ons model: we passen het abonnementsgeld aan op het inkomstenniveau van het land. In Nederland is het 25 euro per maand, in Suriname een tientje. En in Afrika wordt het nog goedkoper. Ik denk dat we met maximaal 25 man in Groningen samen met resellers in verschillende landen de hele wereld kunnen bedienen.’

is geweldig. Ik was positief verrast over het product. De techniek staat, alles werkt, de ontwikkeling is al heel ver, klaar om verder uit te rollen. En dat is iets waarbij ik ze kon helpen.’ Wat Flinc doet is met innovatieve ondernemers samen komen tot een investor ready businessplan. Redmeijer: ‘Naar mijn mening kon het nog wel wat strakker, wat scherper. In verschillende sparringsessies heb ik ze kritisch bevraagd. Waar liggen kansen in de markt? Hoe vertaal je dit naar de strategie? Hoe ga je lanceren in het buitenland? Hoe ga je hier om met pricing? Wat wordt het verdienmodel? Wat betekent dit voor de financiële prognoses en financieringsbehoefte? Wat zoek je in een investeerder, naast kapitaal? Dat soort vragen. Dat heeft geholpen, denk ik, op weg naar het vinden van de juiste investeerders. Die hebben ze nu, partijen die niet alleen geld, maar ook advies, ervaring en hun netwerk inzetten.’

Het is bepaald niet onlogisch dat Buku eerst naar landen kijkt waar het welvaartsniveau wat lager ligt, legt Epema uit. ‘Dat zijn gebieden waar uitgevers amper iets verdienen, omdat boeken er onbetaalbaar zijn. En dan zijn ze dus geneigd wel met ons samen te werken. Dan heb je het over de grootste studieboekuitgevers in de wereld. We zijn met allemaal in gesprek. In Namibië hebben we inmiddels een salesteam, in Sierra Leone praten we met de minister, in andere Afrikaanse landen draaien projecten.’ Het is typisch de weg die een startup kan afleggen. Je denkt dat je je om te beginnen op Nederland gaat richten, maar de trein rijdt eerst de andere kant op. Dat het een retourtje is, leidt voor Buku geen twijfel. ‘Op de Antillen gaan we ook heel hard. Net als in Suriname gaat het om boeken van Nederlandse uitgevers. Die verdienen dankzij ons platform geld waar ze eerst amper omzet hadden. Voor ons zijn het geweldige showcases die eigenlijk alleen maar kunnen resulteren in succes op de Nederlandse markt.’

HET BRILJANTE IDEE VAN JEFF VAN DER LAAN Hij bedacht het al in zijn studententijd en hakte in 2015 de knoop door: Jeff van der Laan ging vol gas voor een streamingdienst voor studieboeken. Een jaar later zag het er zo veelbelovend uit dat hij verder professionaliseerde en Bertus Jan Epema aantrok. De rollen zijn recent verdeeld: Van der Laan is nu CFO van het bedrijf, Alexander Postma CTO en Epema CEO. Samen met hun ontwikkelteam sleepten ze al verschillende prijzen in de wacht op startupfestivals, waaronder de landelijk Innovatie Award Publieksprijs van de KvK 2019, waar ze moesten concurreren met 99 andere bedrijven.

Van Afrika tot aan Azië Met het geld werkt Buku aan de uitbreiding van het team van programmeurs in Nederland om de techniek te verbeteren en het platform nog schaalbaarder te maken, maar ook aan de versterking van teams in het buitenland. Want die zijn er ook al. ‘Daar laten we zien

Bjorn Redmeijer | Project Manager Flinc T +31 6 541 001 22 | E redmeijer@flinc.nl

| GROEIEN BEGINT HIER.

Tim Laning | Grendel Games:

FOREIGN DIRECT INVESTMENT

Glasproductiebedrijf QSIL tuigt in haar Winschoter fabriek extra ovens op om te

Hoe groot de vraag ook is.’

voldoen aan de toenemende vraag naar speciaal glas voor de UV-C desinfectielampen die wereldwijd gebruikt worden om het Covid-19 virus te bestrijden. Managing Director Nina Huck is blij dat de productie daardoor ook in crisistijd goed op peil blijft. ‘We zijn hier trots een bijdrage te leveren in de aanpak van corona.’

| JUNI 2020

~ Nina Huck, Managing Director QSIL

WINSCHOTER FABRIEK LEVERT WERELD WIJD GLAS VOOR DESINFECTIELAMPEN Wereldwijd zijn er slechts twee producenten die het speciale glas voor UV-C lampen kunnen leveren en QSIL – voorheen Philips Lighting – is er één van. Wat maakt dit glas zo bijzonder? ‘Het gaat om de combinatie van receptuur en een zeer beheerste productie in een speciale oven’, legt Huck uit. ‘De uitdaging daarbij is ervoor te zorgen dat er zo min mogelijk ijzer in het glas terecht komt. UV-C licht heeft een open spectrum nodig, anders werkt het niet. De straling is in staat om de celwand van virussen kapot te maken en daarmee is UV-C licht een schone technologie om effectief te desinfecteren. China was het eerste land waar dit glas zeer gewild werd in de coronabestrijding.’

om de ultraviolette straling zo breed mogelijk in te zetten voor desinfectie. ‘Naast het ontsmetten van ziekenhuizen en openbaar vervoer kun je denken aan inzet voor vliegtuigen of speciale wasstraten voor winkelkarren. Ook mondkapjes kun je steriliseren met UV-C licht. Het is wel belangrijk om daar afgesloten units voor te bouwen, omdat de straling schadelijk is voor de menselijke huid. Om die reden dragen de mensen die met zo’n desinfectie-lamp aan de slag gaan altijd van die beschermingspakken en -brillen. Dat is niet alleen om zich tegen het virus te beschermen, maar ook tegen de UV-C straling.’

Toenemende vraag QSIL kreeg begin dit jaar opeens verrassend veel vraag naar het speciale glas van compleet nieuwe klanten uit China. ‘Het bleek dat zij desinfectie-eenheden met UV-C lampen inzetten om onder andere ziekenhuizen en openbaar vervoer te ontsmetten’, vertelt Huck. ‘Snel daarna nam ook de vraag van onze vaste afnemers in andere landen toe, die dezelfde ontdekking deden. Al in de voorjaarsvakantie – toen corona in Nederland nog niet speelde – tuigden wij een tweede oven op om aan de groeiende vraag te kunnen voldoen. We hadden gelukkig nog een oven leeg staan die we vrij vlot bedrijfsklaar konden krijgen voor deze speciale glasproductie.’

Huck is blij dat ze door de vraag naar het speciale ‘coronaglas’ de productie in Winschoten zo goed op peil kunnen houden. ‘Want onze andere markten zijn helaas wel tijdelijk ingezakt, zoals quartz glas, optical fibers en automotive. Door de wereldwijde lock-downs kunnen we veel afnemers niet beleveren en er zijn klanten die kampen met problemen in hun business. Het blijft onzeker hoe de situatie zich gaat herstellen na de coronacrisis. Dat maakt het waardevol dat onze voltallige groep medewerkers – meer dan 135 mensen – hier nog steeds volop aan het werk kan. Allemaal zijn ze trots een bijdrage te leveren in de coronabestrijding en er is groot enthousiasme dat er zelfs een derde oven nodig is voor dit speciale glas.’

Nieuwe standaard

Kwaliteit voorop

Beide ovens draaien 24/7 door en de behoefte aan een derde oven neemt toe. ‘Dan moeten we echt gaan ombouwen in de fabriek’, stelt de managing director. ‘Bovendien zijn er dan uitzendkrachten nodig om de ploegen rond te krijgen. We hebben twee scenario’s: als het écht snel moet, kunnen we binnen acht weken die derde oven in bedrijf hebben, maar de voorkeur gaat uit naar starten in november. Dan hebben we zeker voldoende voorbereidingstijd. Het is de investering waard, want we verwachten dat ook ná de ergste corona-pieken de vraag naar dit speciale glas groot blijft. Het risico van Covid-19 of andere virussen hoort volgens deskundigen bij de toekomst. Desinfectie wordt een nieuwe standaard en daar horen UV-C lampen zeker bij.’

Dat QSIL ondanks de omvang van de fabriek vrij onbekend is in Noord-Nederland komt volgens Huck doordat de afzetmarkten vooral elders in de wereld zitten. ‘Maar onze binding met de regio is er zeker. Doordat onze medewerkers uit Winschoten en omgeving komen, net als onze toeleveranciers voor onder meer schoonmaak, catering en groenvoorziening. Door de lange dienstverbanden is de betrokkenheid hoog. En gelukkig hebben we geen uitval sinds de corona-uitbraak in Nederland. De ploegen zijn direct gescheiden en we nemen de 1,5 meter afstand en desinfectieprotocollen goed in acht. We draaiden hier altijd al 24 uur per dag, het enige verschil nu is de extra oven voor het UV-C glas. Hoe groot zo’n oven is? In de wereld van glasproductie zijn die van ons relatief klein: 35 tot 40 vierkante meter. Maar bij dit speciale glas is kwaliteit natuurlijk veel belangrijker dan kwantiteit.

Mondkapjes steriliseren

Productie op peil 9

De meeste UV-C lampen zien er uit als een traditionele TL-buis. Volgens Huck worden er wereldwijd nieuwe toepassingen gezocht

WWW.QSIL.COM

| GROEIEN BEGINT HIER.

Erik Muggen, Greenwall

Een eerste reeks van het Corona Rebuild Programma – een soort Eerste Hulp Bij Corona – zit erop. De hulptroepen van de NOM schoten ermee in de roos. 10

Waar het corona-fenomeen al niet toe kan leiden. Erik Muggen van Greenwall uit Beilen heeft besloten zich meer op consumenten te richten – hij had vooral zakelijke klanten voor zijn groene geluidswallen – nadat die, thuiswerkend vanuit hun tuin, veelvuldig Greenwall begonnen te bellen.

Nieuwe business dankzij consument Dat zit zo. Normaal bellen consumenten alleen maar als er bij hen in de buurt een geluidswal wordt geplaatst, zo weet Muggen. Ze zijn dan vaak al op de website van Greenwall geweest, maar snappen weinig van de technische informatie en dus pakken ze de telefoon. Dat bellen nam alleen maar toe toen de thuiswerkende consument vanuit de eigen tuin ook nog eens het nabije omgevingslawaai als last herkende. Erik Muggen: ‘We zijn die consumenten graag ter wille, maar eigenlijk brengen die telefoontjes ons niet zo veel. De consumenten zijn niet onze doelgroep. Maar er belden de laatste maanden zo veel dat het flink wat tijd kostte. Dat kwam aan de orde in de Rebuild-sessies bij de NOM en het leidde uiteindelijk tot een plan voor nieuwe business.’

Groene geluidswerende schuttingen Allereerst wordt een nieuwe website van Greenwall straks toegankelijk gemaakt voor consumenten, zodat ze de informatie begrijpen en niet meer hoeven te bellen. Dat scheelt tijd en tijd is nu eenmaal geld. Maar ook komt er een nieuw product voor consumenten. Want die

| JUNI 2020

DE BATEN VAN NOM’S EERSTE BIJ CORONA telefoontjes hebben aan Muggen ook duidelijk gemaakt dat er behoefte is aan een vorm van groene geluidswerende schuttingen voor in de tuin. Muggen is nu een dag per week bezig nieuwe (consumenten) producten te ontwerpen. Het is een fraai voorbeeld van wat de Corona Rebuild-sessies hebben gebracht. De NOM herkende al snel dat er een Eerste Hulp Bij Corona moest worden opgetuigd, toen noordelijke bedrijven halverwege maart met gezondheids- in plaats van marktproblemen en ook met aanbod- in plaats van vraaguitval werden geconfronteerd. Er was iets vreemds aan de hand. De oplossing viel niet uit de geschiedenisboeken te halen en dus werd al heel snel het zogenoemde Corona Rebuild-programma opgestart.

Heftige gesprekken in sessies Ellen Ploeger, coördinator bij NOM’s Flinc, heeft het programma aangejaagd. Eind maart was duidelijk dat er iets moest gebeuren voor de ondernemingen waarin de NOM participeert, en op 13 mei was de afsluiting van het eerste 30-daagse programma. Het totale traject bestond uit vier masterclasses van drie uur en daarnaast wekelijks twee keer een sessie van een uur met een persoonlijk adviseur. ‘Het was best intensief’, zegt Ploeger. ‘En het waren soms best heftige gesprekken die veel energie vroegen van de ondernemer.’ Een van de eerste aanbevelingen van de NOM-adviseurs was: breng de invloed van de coronacrisis op jouw bedrijf in kaart en ga hiervoor onder andere in gesprek met je klanten. Ploeger: ‘We kregen vaak te horen: dat is niet nodig, ik zit al zo lang in de branche, mijn markt ken ik wel. Het ging om bewustwording. De tweede stap was de vraag of men nog dezelfde problemen voor de klant oploste, of hebben de klanten inmiddels een ander probleem en is er geen product/market fit meer.’

Beter aansluiten bij veranderende markt Het draaide er uiteindelijk om dat de bedrijven weer grip zouden krijgen op de situatie. Ploeger: ‘We willen structuur en handvatten aanreiken om het bedrijf beter te laten aansluiten bij een veranderende markt.’

HULP Het waren soms best

heftige gesprekken die veel energie vroegen van de ondernemer.

Ellen Ploeger, coördinator Flinc

Arjan Herskamp, MyDataFactory / Calago

Arjan Herskamp, van MyDataFactory en Calago uit Meppel, deed samen met zijn managementteam ook mee aan de Rebuild-sessies. MyDataFactory groeit inmiddels versneld, want groothandels zien dat B2B internetverkoop booming is en dat ze snel en goed kunnen offreren met de MyDataMatcher. Deze tool zorgt dat de online productgegevens op orde zijn en de gevraagde productspecificaties van de klanten exact gematcht worden in de offerte, zonder handmatige werkzaamheden.

we hebben zeker nog een forse kostenreductie kunnen maken’, vertelt Herskamp. ‘Het team kreeg ook de tip eens naast de klant te gaan staan: wat konden we nog doen om de pijn van de klanten te verzachten. Dat leverde nieuwe inzichten op. We kijken nu zelfs vanwege de toename in thuiswerken naar een kleiner kantoor. Een verandering die goed is voor mens en milieu, want 75 procent van onze mensen zegt hierdoor gelukkiger te worden.’

Anders leren kijken door sessies

‘Je krijgt er vragen die je jezelf niet stelt’

De sessies zijn voor Erik Muggen een heuse eyeopener geweest. Hij dacht zichzelf goed te kennen. Muggen zag zichzelf als een flexibele ondernemer die heel goed in staat was kansen te herkennen. ‘De adviseurs zeiden me die waarneming te checken, want mijn gevoel tot 16 maart zou niet eens kloppen’, zegt hij nu met een glimlach.

Bij Calago was er een ander beeld: projecten werden uitgesteld of vertraagd. Herskamp: ‘Er moest daardoor pas op de plaats worden gemaakt. Door de flexibele schil konden we snel de organisatie aanpassen. Inmiddels is dankzij de coronacrisis de internetverkoop booming. Er zijn klanten met omzetstijgingen van meer dan vijftig procent. De offerte-aanvragen komen daarom ook alweer binnen bij Calago.’

Hij geeft ze met terugwerkende kracht gelijk. Hij is daarom ook anders naar de particuliere markt gaan kijken. ‘Het is een kwestie van anders kijken, want in feite stelden we voor de consument te hoge akoestische eisen aan onze producten’, weet hij nu. ‘Nu gaan we een budgetversie van de groene geluidswal maken, die misschien minder effect heeft, maar wel betaalbaar is.’

Het managementteam had recent al de nodige stappen gezet en toch zorgde het Corona Rebuild Programma voor extra scherpte. ‘Je krijgt er vragen die je jezelf niet stelt’, is het relaas van Arjan Herskamp. ‘Je krijgt een spiegel voorgehouden. Jeroen van Onna van de NOM snapt onze business, hij heeft een mening en gaat tegen je in. Dat voegt waarde toe, je krijgt meer reliëf in je beeld.’

Ellen Ploeger is trots op de stappen die ondernemers hebben gezet. ‘Het levert ons ook wat op, onder meer een betere band met onze participaties’, weet ze nu. ‘Het is jammer dat we er een coronacrisis voor nodig hebben, maar idealiter zouden we als NOM nog vaker naast onze ondernemers moeten willen staan.’

Nóg een forse kostenreductie Zo kreeg hij de aanbeveling nog eens goed naar bepaalde kosten te kijken. ‘Ik had het gevoel daar al goed naar gekeken te hebben, maar

Ellen Ploeger | Coördinator Flinc T +31 6 481 779 08 | E ploeger@flinc.nl

| GROEIEN BEGINT HIER.

DRIJFVEREN

Drijfveren zijn de werkelijke motor achter groei en ontwikkeling, maar in hoeverre zijn bedrijven in NoordNederland daar bewust mee bezig? En hoe pakken ze dat aan? NOM is nieuwsgierig en interviewt voor deze rubriek organisaties die hun beweegredenen actief onderzoeken.

Hessel Jan Sinnige

ZUCO WIL ZELF WAARDE TOEVOEGEN

Bij het stadspand van Zuco in hartje Dokkum is de passie te zien, te proeven en te horen. Zeker als je praat met Hessel Jan Sinnige (30), één van de bevlogen oprichters van de ambachtelijke zuivelcoöperatie. Hij ziet toekomst in een kleinschalige aanpak en denkt tegelijk groot. ‘Wat wij nu lokaal doen, is uit te bouwen tot een omvangrijk platform waar kleine, krachtige bedrijven onder hangen die bereid zijn zelf waarde toe te voegen aan de coöperatie.’

| JUNI 2020

WWW.ZUCODOKKUM.NL

Hij ging van groot naar klein, maar streeft nu naar een andere manier van groot: dat is de beweging die Hessel Jan maakt in zijn ondernemerschap. Hij verkocht in 2016 wegens chronische rugklachten zijn melkveehouderij met zo’n 200 koeien en vatte daarna het plan op om een coöperatieve zuivelmakerij in Dokkum te starten met lokaal geproduceerde melk. Want aan zijn drijfveren mankeert gelukkig niets; hij heeft nog steeds hart voor het witte goud. ‘Het is een prachtige uitdaging om melk te verwaarden’, vindt de Friese ondernemer. ‘Zuco beheerst de hele zuivelketen: van bodem en gras tot ambachtelijk bereide culinaire producten. We verkopen basisproducten als melk, yoghurt en boter, al maken we vooral het verschil met onze exclusieve producten, zoals pannacotta en ijscreaties.’

Nieuw concept Van een modern boerenbedrijf naar een compleet nieuw concept waarin het ambacht terugkeert: deze stap komt mede voort uit de overtuiging van Hessel Jan dat we in onze huidige economie te weinig waarde toevoegen. ‘In vroeger tijden werden in steden als Dokkum grondstoffen aangevoerd, die de lokale ondernemers zelf verwerkten tot producten. Tegenwoordig komt alles kant-en-klaar binnen en draait het alleen nog om verkopen. Toch krijgt vakmanschap weer een opleving. Wij zien een groeiende markt voor onze aanpak: we brengen kwaliteitsmelk van kleinschalige boerenbedrijfjes uit de buurt zelf met een klein melktankje naar de stad, om daar – zichtbaar voor de consumenten – de melk te verwerken tot smakelijke producten. In een trendy setting, maar wel met ambachtelijke kennis van hoe je écht goede zuivel maakt.’

Meer mogelijkheden Door zijn ambities uit te spreken, kwam Hessel Jan in contact met chef-kok Sander Wijnstra, die graag met verse streekproducten werkt en een voorliefde heeft voor ijs. ‘We zijn samen deze zuivelcoöperatie gestart, naar voorbeeld van verre voorouders, die betrokken waren bij oprichting van de allereerste coöperatie in 1876 in Wergea. Plan was dat ik zelf nog een klein aantal koeien zou houden voor de levering van kwaliteitsmelk, maar al snel is een bevriende kalverhandelaar toegetreden als partner in de coöperatie. Hij droomde ervan om boer te worden, terwijl ik me – mede door mijn rugklachten – beter op de strategie van Zuco kon richten. Want we zagen al snel meer mogelijkheden. Wat nu klein en lokaal in is begonnen, biedt als platform kansen voor een veel grotere opzet.’

‘Als dit in Dokkum kan, werkt het overal’, stel de ondernemer, die verder droomt dan Noord-Nederland. ‘Ons concept heeft de potentie om in binnen- en buitenland verder uit te rollen. Het idee is dat ondernemende vakmensen met passie zélf een kleinschalige winkel met zuivelmakerij gaan runnen onder de coöperatievlag van Zuco. Zij hebben natuurlijk regionale leveranciers van verse melk nodig. We willen werken met kleinschalige boeren die maximaal rond de 25 raskoeien houden en focussen op een gezonde bodem en gras, zodat ze melk van topkwaliteit leveren. Die kleine schaal is mogelijk omdat wij een euro per liter melk betalen, terwijl de gangbare prijs gemiddeld dertig cent is. Wij kunnen die euro per liter betalen – voor zover de huidige markt dat toelaat – omdat we in de zuivelmakerij in staat zijn met ambachtelijk vakmanschap en culinaire creativiteit waarde toe te voegen aan de verse kwaliteitsmelk.’

Dichtbij de basis ‘We beseffen dat de markt voor exclusieve producten kleiner is. Veel burgers zijn enthousiast over ons initiatief, maar als consument vinden ze de producten wel duur. Toch is er een categorie klanten die het er voor over heeft en daar richten wij ons op. In het westen is die groep nog veel groter dan hier in het noorden. Bovendien sluit onze opzet prachtig aan bij de ontwikkelingen die gaande zijn in de zuivelindustrie. Ons bedrijfsplan was net klaar toen Carola Schouten met haar visie kwam voor een kringloopeconomie. Wij passen daar naadloos in. En we krijgen ook collega’s uit de industrie op bezoek. Zij volgen nieuwsgierig wat we doen. Wij willen als platform groeien, maar het moet wel kloppen wat we doen. Wij willen dichtbij de basis blijven, met respect voor de waarde van kleinschaligheid en het ambacht.’ Om de coöperatie verder uit te breiden, zoeken Hessel Jan en zijn partners nieuwe ondernemers die – net als zijzelf – bereid zijn om het verschil te maken. ‘De kern van onze onderneming is zélf waarde toevoegen. Door een combinatie van liefde voor het vak en inzicht in een financieel gezonde bedrijfsvoering. Het gaat om evenwicht tussen hart en hoofd. En om de bereidheid te blijven leren en bewuste afwegingen te maken. Wij hebben ervoor gekozen om dit bedrijf vanaf nul op te bouwen, met een paar particuliere investeerders en verder door de verkoop van obligaties. Zo betrekken we klanten actief bij ons bedrijf. Zichtbaarheid is essentieel. Via de fysieke winkel en zuivelmakerij in de stad, maar ook online en via Zuco-colleges of lezingen. Wat wij doen, daar schuilt een echt verhaal achter. Dan is storytelling geen kunstje, maar een unique selling point.’

| GROEIEN BEGINT HIER.

TOEKOMST VAN NEDERLAND STAAT

Wat is de betekenis van de Young Business Award (YBA) voor Noord-Nederland? Niels Palmers glimlacht en zegt: ‘Hier gaat het vaak over, dit is de eeuwige discussie. 14

De toegevoegde waarde van de YBA zit vooral in acquisitie van bedrijven die bij ons meedoen. De toekomst van Nederland staat bij ons op het podium.’

Niels Palmers begon in 2014 met zijn companen Stef Brandsema en Roy Rocks met de voorloper van de YBA. Het was een competitie voor starters die voor de toekomst een potentiële hoofdsponsor van FC Emmen moest opleveren. De YBA groeide de jaren daarna uit tot een landelijke supercompetitie voor startups. De twaalf halve-finalisten van dit jaar haalden al meer dan 60 miljoen euro aan investeringen op. Van dat niveau is de YBA dus.

‘Onze waarde? Hardt levert straks 400 arbeidsplaatsen’ De betekenis van de YBA illustreert Palmers ook aan de hand van een terugblik. We gaan even naar 2017, toen de mannen van Hardt – ofwel de Nederlandse Hyperloop – meededen. Ze haalden niet eens de finale, omdat ze in die tijd nog meer met techniek dan met een businessplan bezig waren.

| JUNI 2020

Palmers: ‘Toen ontstonden de contacten tussen de Noord-Nederlandse overheden en Hardt over een testtraject voor een hyperloop in Noord-Nederland. Drie jaar later bouwt Hardt een testcentrum in de regio. De provincie Groningen en Bureau Berenschot verwachten er 400 arbeidsplaatsen van. Onze waarde mag duidelijk zijn.’

Nationale deelnemers houden ons spiegel voor Vergeleken met die beginperiode is er veel veranderd. Het ging van XXXS naar XXXL. ‘Misschien is het podium nu wel iets te landelijk’, stelt Palmers vast. ‘Maar de nationale deelnemers houden ons wel een spiegel voor. Ik kan me herinneren dat in 2018 Invoice Finance tijdens de halve finale in Friesland stelde dat met geld nieuw geld werd gemaakt. En omdat we geld hebben, zijn we tien tot twintig keer zo efficiënt als de Rabobank, werd gezegd. Die directheid maakte veel los, partijen zagen in dat ze moeten veranderen.’

BIJ YBA OP PODIUM

~ Niels Palmers

Maar hoe landelijk ook, het verhaal van Noord-Nederland moet bij de YBA over het voetlicht komen. De YBA trekt veel media-aandacht in Drenthe, Friesland en Groningen. ‘Als je naar de acquisitiemogelijkheden en de beeldvorming kijkt, dan is het die paar euro die de YBA kost inmiddels wel waard’, stelt Palmers vol overtuiging. Voor een nog completer beeld van de acquisitiekansen: een van de deelnemers (slaaprobot Somnox) liet al spullen maken bij de productieplek van de toekomst, Technologies Added in Emmen.

YBA werd marktbreed interessant door Sprout en BNR Palmers heeft in de loop der jaren alles in het werk gesteld om de YBA te laten groeien. Zo kwam Sprout (magazine voor startups) aan boord en werd Palmers als expert herkend, waarna hij zelf werd uitgenodigd als startup-specialist bij BNR-radio. ‘We werden op die manier marktbreed interessant’, vindt hij.

De YBA was eind 2018 zelfs rond met een overnamepartij, maar die haakte in een laat stadium af waardoor de editie van 2019 afgelast moest worden. ‘Dat is nog maar twee jaar terug en ik had graag de bevestiging gehad dat we de zaak op de rails hadden.’ Momenteel strooit het coronavirus zand in de YBA-raderen.

Bij gamechanger-sessies met prins Constantijn ‘We worden in den lande in elk geval serieus genomen’, stelt Palmers vast. Hij mocht bijvoorbeeld meedoen met gamechanger-sessies bij startup-gezant prins Constantijn thuis. En hij weet dat er bij de YBA wordt gescout naar kandidaten die namens Nederland mee mogen naar de technologiebeurs CES in Las Vegas. ‘Maar door alle gedoe in de afgelopen jaren voelen we ons een beetje als Ronaldo die van Real Madrid naar Juventus gaat en dan anderhalf

| GROEIEN BEGINT HIER.

NOORDELIJKE STARTUPS JAGEN OP GROTER NETWERK 16

Drie noordelijke startups zitten in de halve finale van de YBA. Het zijn CodeSandbox (Assen, inmiddels verhuisd naar Amsterdam), Klippa (Groningen) en Flow Money Automation (Tijnje). Wat willen ze graag bereiken in die halve finales?

jaar niet kan spelen’, zegt hij. ‘Iedereen weet dat hij goed is, maar ja, hij kan het niet bewijzen. Het gevolg is ook dat je nu alleen maar naar het verleden kijkt. Terwijl ik me het liefst nu bewijs.’

‘Groningen naast Amsterdam als het om digitaal talent gaat’

Yeelen Knegtering wil met ‘zijn’ Klippa sowieso de grootste documentverwerker van Europa worden. Maar tijdens de halve finale wil hij maar één ding en dat is autoriteit opbouwen. ‘Door met dit soort wedstrijden mee te doen word je serieuzer genomen’, is zijn ervaring. ‘We zijn een groep van allemaal mensen die jonger zijn dan 30 en als je dan zaken wil doen met een partij als ING, heb je gezag nodig. Beslissers zitten niet overdadig in je netwerk.’

Even naar het heden. De Randstad is altijd een meer professionele omgeving voor de startup geweest. Maar geldt dat nog steeds? ‘Waarom kiest Facebook voor Silicon Valley en Booking voor Amsterdam?’, is de tegenvraag van Palmers. ‘Dat heeft met de talentpool ter plekke te maken. Het zijn dat soort overwegingen die TVM ook had om eventueel te verhuizen. Als het om digitaal talent gaat, staat Groningen toch wel naast Amsterdam.’ En Palmers voegt eraan toe dat Drenthe en Friesland volop in beweging zijn en zijn meegegroeid.

Niels Mulder van Flow Money Automation – een soort digitale budgetcoach voor zowel consumenten als zzp’ers – wil het bedrijf vooral profileren. ‘Er is al veel belangstelling voor ons, ook uit het buitenland, en dan is dit een geweldig podium om het te laten zien’, vindt Mulder. Flow Money Automation geeft gebruikers inzicht in hun geldstromen en helpt hen de zaken op orde te krijgen of te houden.

Dit jaar gaat de YBA in zee met een nieuwe presentator. Jort Kelder had een belangrijke inbreng, want de finale-avond was ontegenzeglijk ook een ‘avondje Jort’. Sander Schimmelpenninck, hoofdredacteur van Quote en presentator bij Op1, gaat het stokje overnemen.

Bas Buursma, samen met Ives ten Hoorne founder van CodeSandbox (een open platform waarop vanaf verschillende locaties gelijktijdig aan software kan worden gewerkt) ziet de YBA als mogelijkheid om naam te maken. ‘We willen in Nederland meer bekendheid’, zegt Buursma, ‘en dat kan op dit podium. Tegelijk hopen we ons netwerk met andere founders uit te breiden.’

| JUNI 2020

‘Jort Kelder tilde YBA naar hoger niveau’ ‘Jort Kelder heeft de finale van de YBA naar een hoger niveau getild’, vindt Palmers. ‘Hij heeft mij ook scherp gekregen. Jort heeft overal commentaar op en je wilt niet door hem afgezeken worden.’

WWW.YOUNGBUSINESSAWARD.COM

2020 update #2

GELD VOOR GROEI We houden u graag per kwartaal op de hoogte van de financieringen via Geld voor Groei. Dat doen we online, maar ook in de NOMMER.

MILJOEN 17

173 56

Voor startende bedrijven en bedrijven die willen groeien of een overname willen doen.

MILJOEN

9 Bel Daniëlle van Dalfsen op 06 152 425 41 of mail haar via vandalfsen@geldvoorgroei.nl

Voor innovatieve ondernemers, starters en bestaande bedrijven in Fryslân.

Voor starters en bestaande bedrijven in Drenthe.

Voor starters, het mkb en voor grote investeringen in Noord-Groningen.

| GROEIEN BEGINT HIER.

FINANCE

ZELF JE HUIS VERKOPEN? Zet je huis te koop

Promoot de verkoop van je woning

Plan de bezichtigingen

Hoezo gmak?

De beste verkoper van je huis ben je zelf, weet Chris van der Voorn uit eigen ervaring. ‘Het scheelt je een flink bedrag aan makelaarskosten, je kunt een hogere verkoopprijs vragen en het is nog leuk ook’. Hij startte gmak, een online platform dat zonder tussenkomst van een makelaar begeleidt naar succesvolle verkoop van je eigen woning.

| JUNI 2020

‘Toen ik twee jaar geleden besloot zelf mijn woning te verkopen ben ik tegen flink wat barrières aan gelopen. Ik moest de kennis overal vandaan halen. Hoe je erachter komt wat de verkoopwaarde van je woning is, wat onder voorbehoud verkocht betekent, maar ook hoe het zit met energielabels. Ik had veel informatie nodig van andere partijen. Het heeft me veel tijd gekost, maar het heeft me ook veel opgeleverd. Ik heb makelaarskosten bespaard en mijn huis voor meer geld verkocht dan van tevoren was geschat. Dat zette me aan het denken. gmak is begonnen met ontzettend veel ideeën om dat proces gemakkelijker te maken.’

Hoe werkt gmak? ‘Via gmak.nl maken we het verkoopproces transparant en inzichtelijk. We bieden op verschillende manieren ondersteuning aan. Allereerst door te helpen met de informatie die over je woning beschikbaar is, zoals de geschatte verkoopwaarde, plattegrond- en perceelinformatie, en meer. Vervolgens door tools te bieden die ervoor zorgen dat het verkopen zo gemakkelijk mogelijk gaat, je eigen woningwebsite, een online planner voor bezichtigingen en sjablonen voor een koopcontract. En kom je er niet uit, dan brengen we je in contact met experts die je verder helpen, een fotograaf of een jurist bijvoorbeeld. Via gmak proberen we mensen gratis door het proces te loodsen. Daar waar je extra hulp nodig hebt kost dat hooguit een paar tientjes.’

DAT DOE JE MET GMAK Regel de onderhandelingen

Stel het koopcontract op

WWW.GMAK.NL

Rond de verkoop af tijdens de overdracht

Ik vind het gaaf om dit soort innovatie

elkaar. Het is fantastisch om te zien dat mensen met gmak zelfstandig hun woning kunnen verkopen. Niet alleen omdat het kan, maar omdat ze het zelf willen.’

als de makelaardij. gmak durft ervoor

gmak dus, hoe gaan jullie verder?

te zien in een bestaand businessmodel te gaan.

Diederik Jongema | Investment Manager FOM T +31 6 557 122 96 | E jongema@fom.frl

Tools, service, gemak, allemaal gratis? ‘De transacties die plaatsvinden rondom een verhuizing zijn interessant voor commerciële partijen. Omdat wij via gmak het verkoopproces van begin tot eind volgen kennen we de customer journey van koper en verkoper, en kunnen op basis daarvan partijen met elkaar in contact brengen. Wij kunnen dus verhuisbedrijf, keukenleverancier en hypotheekverstrekker aan interessante informatie helpen. Daar zit voor ons de waarde.’

Zitten woningeigenaren wel op gmak te wachten? ‘Jazeker. Dat hebben we grondig onderzocht. Zelf je woning verkopen is helemaal van deze tijd. Met gmak laten we aan kopers en verkopers zien dat het eigenlijk helemaal niet zo spannend is. We zetten techniek in om het mensen gemakkelijker te maken en brengen partijen bij

‘Vorig jaar zijn we live gegaan. Ons plan heeft potentie. Inmiddels zijn de eerste 100 woningen verkocht, klanten waarderen ons met een 8 of 9. In plaats van op eigen kracht het platform verder ontwikkelen zijn we op zoek gegaan naar investeerders. Met hulp van de NOM en de FOM kunnen we ons ontwikkelteam opschalen en het platform verder optimaliseren om sneller tot een groter marktaandeel te komen. We gaan gas geven. Het blijft risicovol, het blijft ondernemen, maar juist dit pad betreden waar nog niemand is ingeslagen maakt het heel spannend.’

Ik geloof dat deze ondernemers de

markt echt kunnen veranderen met

hun online ervaring en kennis van de woningmarkt.

Klaas Kooistra | Investment Manager T +31 6 557 076 95 | E kooistra@nom.nl

| GROEIEN BEGINT HIER.

KIJKT OM Hoe gaat het eigenlijk met de bedrijven waar NOM in het verleden mee heeft samengewerkt? In deze rubriek kijken we samen met ondernemers terug naar de ontwikkeling tussen toen en nu.

< Peter Ketelaar

PRA: AL 36 JAAR LEIDEND IN GENEESMIDDELENONDERZOEK WWW.PRAHS.COM WWW.GENEESMIDDELENONDERZOEK.NL

| JUNI 2020

Toen het Amerikaanse PRA Health Sciences veertien jaar geleden het Nederlandse Pharma BioResearch (PBR) overnam, werkten er in Nederland 350 mensen voor het bedrijf. Inmiddels zijn dat er ruim 700. Peter Ketelaar bekleedt de functie van Vice President Global Bioanalytical Services, een functietitel die de Amerikaanse inslag laat doorschemeren. Toch is wat het bedrijf in Assen en Groningen doet nog ‘gewoon’ Nederlands. ‘Wij zitten in een tak van sport waarin PRA vóór de overname in 2006 nog niet was vertegenwoordigd. Van oudsher richten wij ons vanuit Groningen en Assen op geneesmiddelenonderzoek in de eerste fase. Dat wil zeggen dat medicijnen getest worden op gezonde vrijwilligers om de veiligheid te testen. PRA richtte zich altijd op de tweede en derde fase van het onderzoek, die zich afspelen in ziekenhuizen, waarin met groepen patiënten gekeken wordt naar werkzaamheid en eventuele bijwerkingen van het betreffende medicijn.’

PRA Health Sciences heeft wat te vieren: de uitbreiding van het laboratorium in Assen. Het is de volgende stap in een vrij onstuimig groeiproces dat van het bedrijf één van Europa’s grootsten in zijn soort maakte.

Corona

Dat begon allemaal in Assen, waar apotheker Jan Jonkman begon met het uitvoeren van laboratoriumonderzoek voor farmaceutische bedrijven. Een paar jaar later breidde Pharma BioResearch zich uit naar Zuidlaren, waar het begon met klinisch geneesmiddelenonderzoek met behulp van groepen gezonde vrijwilligers. Weer later kwam daar een vestiging binnen het UMCG bij. Het ging jarenlang crescendo, tot eind vorige eeuw. Een doorstart, een overname en een verkoop resulteerden in rustiger vaarwater. Met nieuwe aandeelhouders werd weer geïnvesteerd en de vaart kwam er weer in. Dat was allemaal een tijdje voordat Peter Ketelaar het bedrijf in 2005 kwam binnenlopen. ‘We waren toen al een van de grootsten in Europa, wat vooral onze markt was. We deden ook wel wat in de Verenigde Staten, maar niet veel.’ Dat veranderde een jaar later met de overname door PRA. Ketelaar: ‘Een heel groot bedrijf met nu 18.000 medewerkers wereldwijd. Met ons erbij bedienen ze een nog groter deel van de keten van klinisch onderzoek. Dat strategische belang ligt voor de hand.’ PRA Netherlands in Groningen en Assen blijft voor het bedrijf de springplank van het fase 1-onderzoek. Maar inmiddels zijn er in de VS drie locaties bijgekomen, een laboratorium en kliniek in Kansas City en een kliniek in Salt Lake City. ‘Noord-Nederland blijft leidend in het Europese geneesmiddelenonderzoek.’

Dat thuis testen doet gelijk denken aan de toestand van de wereld anno nu: corona. PRA is daar druk mee. ‘Wij zijn geen diagnostische organisatie, we doen geen tests om na te gaan of iemand besmet is. Wat we wel kunnen is farmaceuten helpen met hun onderzoek naar geschikte geneesmiddelen. En dat doen we dus ook. We zijn momenteel vooral bezig voor onze klanten te achterhalen hoe werkzaam reeds bestaande medicijnen zijn. Dat doen we in het lab, maar ook in de kliniek door die geneesmiddelen uit te proberen op coronapatiënten.’ PRA (en daarvoor Pharma BioResearch) is geworteld in NoordNederland. Dat is één van de redenen dat de NOM graag meekijkt en meedenkt. Ketelaar: ‘Wij zijn een belangrijke werkgever, zeker als het gaat om hoger opgeleiden. Die kunnen we trouwens nog steeds wel vinden via onze warme banden met de Hanzehogeschool, Noorderpoort en de Rijksuniversiteit, al wordt het lastiger. Ook al omdat wij op belangrijke economische pijlers zitten, is het logisch dat we de NOM betrekken bij onze ontwikkeling.’ Om investeringen in geld gaat het niet. Wel is de NOM behulpzaam als het aankomt op het netwerk, op contacten bij overheden, grote potentiële klanten, onderwijsinstellingen. ‘Het is simpel. Als wij met iets groots bezig zijn als een uitbreiding, dan bellen we met de NOM. Daar zitten mensen die weten hoe we onze weg door vergunningenland kunnen vinden. Dat is maar een voorbeeld. De NOM is voor ons een praatpaal, een vraagbaak.’

PRA nu beursgenoteerd

Pete Hoekstra

Ketelaar: ‘Kansas City opende in 2010. Ik heb daar nog altijd de leiding, ben er vier keer per jaar te vinden. Het is mooi om te zien hoe geharmoniseerd er gewerkt wordt. Zelfde machines, zelfde logistieke processen, zelfde werkwijze als in Nederland. Het enige verschil is dat wij hier in Assen echt ons eigen laboratorium konden neerzetten. In Kansas City trokken we in een bestaand gebouw dat we moesten ombouwen.’ PRA Health Services heeft een notering aan de Nasdaq, de technologiebeurs van de VS. Die beurs doet de meeste mensen vooral denken aan IT-bedrijven. ‘Dat zijn wij natuurlijk niet, hoewel we ook daarin nu vooroplopen. Wij willen klinisch onderzoek zo weinig mogelijk belastend maken voor proefpersonen. Dus zetten we zulke technologie bijvoorbeeld in om zo veel mogelijk vanuit huis te kunnen laten plaatsvinden. Met een smartphone kun je ook tests doen en doorsturen. Dat is niet iets dat we zelf ontwikkelen. Dat doen we samen met partners, maar het is wel iets waar we continu naar kijken.’

Terug naar de viering van de uitbreiding van het lab in Assen. Het openingsfeestje had deze maand plaats moeten vinden, maar is vanwege de coronacrisis uitgesteld naar het najaar. Ketelaar: ‘De opening is een typisch voorbeeld van hoe goed het netwerk van de NOM is. Wij hadden de Amerikaanse ambassadeur, Pete Hoekstra, zo ver dat hij de openingshandeling wilde komen verrichten. Dat is alleen gelukt omdat de NOM de rest van het dagprogramma op zich nam. Hoekstra zou nog meer interessante plekken in het Noorden te zien krijgen. Alleen voor een openingsfeestje in Assen was hij denk ik niet naar het Noorden gekomen.’ Nu maar hopen dat Hoekstra in het najaar nog steeds tijd en zin heeft. Feestje of niet, PRA bouwt lekker door aan de groei in Nederland en daarbuiten. Ketelaar: ‘Over vijf jaar? Dan zitten we nog altijd in Assen, maar zijn we als bedrijf veel verder gegroeid. We hebben ook plannen om uit te breiden in Azië. Zo denk ik erover, we blijven ons best doen om een bijdrage te leveren aan een effectievere gezondheidszorg.’

Asser apotheker

| GROEIEN BEGINT HIER.

Diverse teams zijn betere teams en hebben een positieve invloed op de prestaties van organisaties. Met de ondertekening van het diversiteitsstatement #FundRight belooft de NOM binnen drie jaar alleen nog te investeren in startups waarvan het managementteam voor minimaal 35% bestaat uit vrouwen. #FundRight is opgesteld door Techleap.nl. Intussen hebben ruim 40 partijen, waaronder venture capitalists en ROM’s, het statement ondertekend. Techleap.nl roept ook andere investeerders op de verklaring te onderschrijven.

Startups krijgen in Nederland veel kansen. Maar als we naar de cijfers kijken, zien we dat het een wereld is waar vooral mannen een rol spelen. Zo ging 94,3% van het groeigeld tussen 2008 en 2019 naar startups met alleen mannelijke oprichters. #FundRight wil betere toegang tot financiering en kansen voor vrouwelijke ondernemers. Idee erachter is dat investeringen in door vrouwen geleide ondernemingen het algehele niveau van startups in Nederland omhoog zal helpen. Volgens Techleap-voorzitter Constantijn van Oranje zijn de gemengde (management)teams die zo ontstaan ‘veelzijdiger, veerkrachtiger en sterker’.

Onbewuste vooroordelen De beste persoon voor een functie moet die functie vervullen, of dat nu een man of een vrouw is. Maar in de wereld van startups is sprake van impliciete bias: onbewuste vooroordelen. Vaak is een gebrek

Directeur NOM > Dina Boonstra

OOK DE NOM ZET aan diversiteit geen bewuste keuze, maar ontstaat het bijna vanzelf. Mannelijke investmentmanagers zoeken in hun eigen netwerk van mannen naar een passend lid voor de RvC van de startups waar ze in investeren. Of een man geeft input aan een vacaturetekst voor het managementteam, die daardoor vol ‘mannelijke’ termen staat waarop vooral mannen reageren. En dan wordt die vacature ook nog eens uitgezet in het eigen netwerk, dat inderdaad voornamelijk bestaat uit mannen. Uit een onderzoek van het Center for Collective Intelligence van het Massachusetts Institute of Technology blijkt dat als er meer vrouwen in een beslissingsbevoegd team zitten, de uitkomsten van die beslissingen beter zijn. Het vermoeden is dat dat komt omdat vrouwen beter zicht hebben op de verschillende perspectieven die bij een keuze komen kijken. Door diversiteit bespreekbaar te maken, zal het effect

De aanjagers > Techleap.nl

WOORDEN ÉN DADEN

ER IS VEEL TERREIN TE WINNEN

Met #FundRight leggen we onszelf een inspanningsverplichting op. Bij investeringsaanvragen is diversiteit voortaan een vast punt op de agenda. We gaan ook met onze portfoliobedrijven om tafel. In rondetafels willen we investment managers, investeerders en vrouwelijke ondernemers bij elkaar brengen om te horen wat vrouwelijke ondernemers belangrijk vinden. Als ondernemingen toekomstbestendig willen zijn moeten ze iets doen met diversiteit. Juist het hebben van verschillende typen medewerkers draagt bij aan het rendement van een organisatie. Ik ben verbaasd als ondernemingen producten ontwikkelen voor vrouwen en er bij de ontwikkeling van die producten geen vrouwen betrokken zijn.

Onderzoek heeft keer op keer laten zien dat diverse teams beter presteren: ze zijn creatiever, innovatiever en weerbaarder dan homogene teams. Toch laat het diversiteitsrapport van Techleap.nl zien dat er op dit gebied in Nederland veel terrein te winnen is. Het is hoopvol dat al zoveel venture capitalists en ROM’s het #FundRight statement hebben ondertekend. De wil om te verbeteren is er. Techleap.nl speelt hierin een faciliterende rol, om de venture capitalists en ROM’s te helpen hun doelen te bereiken. Techleap.nl streeft ernaar om Nederland op de kaart te zetten als nummer 1 ecosysteem van Europa voor tech startups en scaleups. Diversiteit zorgt ervoor dat deze industrie kan blijven innoveren.

Met de ondertekening van #FundRight gaan we serieus werk van vrouwelijk ondernemerschap maken. Ik roep vrouwelijke ondernemers en startups op zich te melden als ze op zoek zijn naar venture capital en investeringsgeld.

| JUNI 2020

WWW.FUNDRIGHT.NL

DIVERSITEIT OP DE AGENDA van bias omdraaien, zodat meer objectieve beslissingen worden genomen.

Doelstelling #FundRight In #FundRight is een doelstelling voor de partners opgenomen om de resultaten meetbaar te maken: portfoliobedrijven moeten binnen drie jaar een managementteam hebben dat voor minimaal 35% uit vrouwen bestaat. Datzelfde percentage moet over drie jaar gelden voor de investeerders zelf. Kijken we naar de situatie bij de NOM, dan is er werk aan de winkel. Ons eigen investment team bestaat weliswaar voor 32% uit vrouwen, maar bij slechts 9% van onze portfoliobedrijven bestaat het managementteam voor minimaal 35% uit vrouwen. 88% heeft zelfs een managementteam dat volledig uit mannen bestaat. Om deze ver-

De ondernemer > Carver, Anton Rosier, ceo

VROUWEN ZORGEN VOOR NIEUWE INZICHTEN Carver richt zich op vervoersoplossingen om slim, snel en duurzaam te reizen. Vrouwen zijn een belangrijke doelgroep, dus het is vanzelfsprekend ze al vroeg bij productontwikkeling, verkoop en marketing te betrekken. Met de Carver richten we ons bijvoorbeeld erg op veiligheid in het verkeer. Vrouwen geven aan dat ze zich ook ín het voertuig veilig willen voelen. Dat inzicht is verwerkt in de materiaalkeuze. We hadden bedacht plexiglas ruiten te gebruiken in verband met het gewicht, maar hebben toch gekozen voor glas. En dat laten we ook zien in onze marketing, door foto’s van vrouwen in een Carver met slecht weer of als het donker is. Toch een ander gevoel dan beelden van mannen die stoer een bocht nemen. De bijdrage van vrouwen zorgt voor nieuwe inzichten, onze oplossingen worden beter. En er ontstaat een andere sfeer. Met goede argumenten bereik je bij ons tegenwoordig meer dan met de grootste mond.

Ellen Ploeger T +31 6 481 779 08 | E ploeger@flinc.nl

houdingen te verbeteren en daarmee het rendement van innovatieve bedrijven te bevorderen, willen we diversiteit permanent op de agenda krijgen.

Ambitie NOM Binnen drie jaar hebben alle startups en scaleups waar wij in investeren of in hebben geïnvesteerd een managementteam dat voor minimaal 35% bestaat uit vrouwen. Dat geldt ook voor ons investment team. Door het onderwerp bespreekbaar te maken, gaan we ontdekken hoe we onze eigen HR processen kunnen verbeteren en hoe we diversiteit op de agenda krijgen bij startups in Noord-Nederland.

We geloven dat het voor alle ondernemingen beter is als ze divers zijn, want dat leidt tot een beter bedrijfsresultaat. Met de ondertekening van #FundRight is diversiteit een vast onderwerp op onze agenda.

Founded in Groningen > Lian de Boer, programma manager

WE PROBEREN ZELF EEN VOORBEELD TE ZIJN Met Founded in Groningen werken we samen met ondernemers, onderwijsinstellingen en andere organisaties aan een ecosysteem waarin startups en scale-ups optimaal kunnen groeien. De komende jaren zetten we breed in op diversiteit onder ondernemers. We proberen zelf een voorbeeld te zijn in onze eigen programma’s en evenementen. Prins Constantijn van TechLeap wil niet meer in een jury als die niet divers is. Dat vind ik wel sterk. Wij doen dat ook. Ook gaan we in gesprek met partijen die we subsidiëren. Het gaat wat ons betreft over diverse teams in de brede zin, dus ook van verschillende nationaliteiten en leeftijden.

| GROEIEN BEGINT HIER.

FINANCE Plaaginsecten. Alleen al de gedachte doet menig kweker rillen van ellende. Ze richten immers nogal eens schade aan en kunnen oogsten zelfs compleet vernielen. Hoe je ze op een biologische manier bestrijdt? Simpel, door hun natuurlijke vijanden in te zetten. Roofmijten bijvoorbeeld. In Groningen worden ze door Tryptomera op grote schaal gekweekt en verkocht. Een groeimarkt, zo blijkt.

DE DUURZAME DADENDRANG | JUNI 2020

WWW.TRYPTOMERA-ROOFMIJT.NL

Van links naar rechts: Patrick Hartholt, Raymond Tel, Rob Baas en Hans Bruining

Stratiolaelaps scimitus heet ie, ook wel bekend als Hypoaspis miles. Of in goed Nederlands: een bodemroofmijt. Een minuscuul lichtbruin-beige beestje, een soort minispinnetje van 1 mm groot, dat zich thuis voelt in een vochtige bodem en zich daarin snel kan voortbewegen. Het is een echte veelvraat en een natuurlijke vijand van diverse plaaginsecten, waaronder trips en bloedluis. ‘Niet verwonderlijk dus dat roofmijten veelvuldig worden ingezet voor de biologische bestrijding van deze ongewenste insecten’, zegt Hans Bruining. ‘Met name in de glastuinbouw en bij grote sierbloemtelers, zoals orchideeën- en chrysantenkwekers.’ Hans is manager algemene zaken van Tryptomera, een bedrijf uit Groningen dat zich onder meer bezighoudt met de kweek en verkoop van roofmijten voor de zakelijke markt. Wekelijks vinden vanuit het pand aan de Admiraal de Ruyterlaan miljoenen beestjes hun weg naar professionele kwekers, verspreid over het hele land.

Complex proces Tryptomera komt voort uit Citeq BV, een eveneens in Groningen gevestigd biotechbedrijf, dat in de jaren tachtig werd opgericht door Kees van der Graaf en Betty Goedewaagen. Citeq BV is de afgelopen decennia uitgegroeid tot een toonaangevende producent van met name huisstofmijt grondstoffen voor de farmaceutische industrie. Vanuit die kennis en een snel toenemende vraag naar biologische bestrijdingsmiddelen werd enige tijd geleden besloten om onder de naam Tryptomera een eigen kweek van roofmijten op te zetten. Een complex proces, dat zeker. ‘Het kweken van roofmijten luistert zeer nauw’, onderstreept Hans. ‘Voor een effectieve bestrijding van plaaginsecten zijn roofmijten nodig die onder de juiste klimatologische omstandigheden zijn gekweekt. Dat betekent dat je de temperatuur en de luchtvochtigheid steeds nauwkeurig in de gaten moet houden. Evenals de voeding die je de roofmijten geeft. Zo’n beestje in leven houden is één ding, maar om ervoor te zorgen dat een populatie groeit, daar komt nogal wat bij kijken.’

VAN TRYPTOMERA | GROEIEN BEGINT HIER.

Webshop De zakelijke markt voor biologische bestrijdingsmiddelen is enorm en lijkt alleen maar te groeien. Voor de particuliere markt is dat niet anders. Alleen was het aanbod daar tot voor kort nogal beperkt. Vandaar dat Tryptomera onlangs startte met Biobestrijding.nl, een voornamelijk op particulieren gerichte webshop die naast roofmijten ook andere biologische bestrijdingsmiddelen zoals sluipwespen, aaltjes en lieveheersbeestjes verkoopt. ‘Vrijwel alle nuttige insecten die je maar kunt bedenken zijn verkrijgbaar, inclusief bijproducten als bodemverbeteraars en vogelhuisjes’, zegt marketing manager Raymond Tel. ‘Ook de webshop loopt uitstekend. Zeker tijdens de coronacrisis, toen mensen massaal in de tuin bezig waren. Met beide onderdelen van Tryptomera zijn we op het juiste moment begonnen. Of het nu de zakelijke of de particuliere klant betreft, de noodzaak van een transitie van chemische naar biologische bestrijdingsmiddelen wordt steeds breder gedragen. Tegelijkertijd hebben we tegenwoordig te maken met relatief warme winters, wat veel plaaginsecten met zich meebrengt. Het tij zit dus behoorlijk mee.’

De belangrijkste uitdaging voor

de komende periode is natuurlijk

het daadwerkelijk benutten van de groeimogelijkheden

Werkkapitaal

Inderdaad, voor Tryptomera gloort een mooie toekomst. Voor het bedrijf reden om de plannen en ambities nog eens grondig onder de loep te nemen. Waar liggen de uitdagingen en waar willen we op de langere termijn naartoe? ‘De belangrijkste uitdaging voor de komende periode is natuurlijk het daadwerkelijk benutten van de groeimogelijkheden’, vertelt Hans. ‘Daarvoor is extra werkkapitaal nodig. Daarnaast willen we in de nabije toekomst, naast bodemroofmijten, ook andere soorten nuttige insecten gaan kweken. We zijn daarom op zoek gegaan naar een partner die ons niet alleen bij de eerste, maar ook bij de tweede stap kan ondersteunen. Die zoektocht bracht ons uiteindelijk bij de NOM. Ik kende de organisatie vanuit mijn achtergrond bij de Rabobank. In het verleden hadden we al een paar keer op een prettige manier met elkaar samengewerkt. Bovendien zijn de eigenaar Kees van der Graaf en de NOM ook geen onbekenden van elkaar.’

Uitstekende stap Wat volgde was een zorgvuldig onderzoek door Klaas Kooistra, Investment Manager van de NOM. Hij bestudeerde het businessplan en voerde diverse gesprekken met direct betrokkenen en kwekerijen. Klaas was onder de indruk van de marktpotentie en besloot het bedrijf een financiering te verstrekken. ‘De markt voor biologische bestrijdingsmiddelen is een enorme groeimarkt’, benadrukt hij. ‘Momenteel wordt die markt gedomineerd door twee grote partijen. Uit de gesprekken met kwekerijen kwam duidelijk naar voren dat er grote behoefte bestaat aan meerdere sterke spelers. Daar liggen voor Tryptomera dan ook flinke kansen, zowel nationaal als internationaal. Het betekent wel dat het pallet aan producten moet worden uitgebreid. Wat dat betreft is het opzetten van de webshop Biobestrijding.nl een uitstekende stap geweest. De webshop is niet alleen interessant voor particulieren, maar zeker ook voor zakelijke klanten. Met name kwekers hebben naast roofmijten veelal ook behoefte aan andere biologische plaagdierenbestrijders. Biobestrijding.nl heeft het concept

| JUNI 2020

Hans Bruining, Tryptomera

van Tryptomera dus echt sterker gemaakt. Bij alle groeistappen die worden gemaakt zullen ongetwijfeld vraagstukken aan de orde komen. Ik hoop dat we als NOM een rol kunnen spelen om die op te lossen.’

Kracht Raymond onderschrijft dat een deel van de zakelijke klanten inmiddels ook producten via de webshop bestelt. Niet alleen kwekers in de glastuinbouw en sierteelt, maar ook hoveniers die bijvoorbeeld de eikenprocessierups willen bestrijden. ‘Want ook daarvoor heeft Tryptomera effectieve biologische oplossingen’, zegt hij. ‘Waar onze kracht ligt? Allereerst in de hoge kwaliteit van de geleverde producten en het persoonlijk contact. Daarnaast hebben we alle kennis en kunde in huis om de productie en verkoop te kunnen opschalen. We gaan echter niet voor de snelle winst, integendeel. We willen concreet bijdragen aan een duurzame wereld. Ik ben ervan overtuigd dat Tryptomera in de transitie van chemische naar biologische bestrijdingsmiddelen van grote toegevoegde waarde kan zijn.’ Klaas Kooistra | Investment Manager T +31 6 557 076 95 | E kooistra@nom.nl

Investeerder gezocht: Zo kom je perfect voorbereid aan tafel bij investeerders

Investeerder gezocht:

Zo kom je perfect voorbereid aan tafel bij investeerders ZORG DAT JE EERSTE INDRUK ONUITWISBAAR IS

Als je niet direct indruk maakt op potentiële investeerders, is het 2 vaak al te laat. 2. Laat je begeleiden specialisten De mensen tegenover jedoor zitten met veel startups en experts om tafel en hebbenhet weinig tijd voor alleen een 2eteofverzinnen. 3e indruk.Er Zorg Probeer niet allemaal zijndus veel voor een goed onderbouwde businesscase, werk je propositie partijen die je kunnen steunen in het zoeken naar en helpen zorgvuldig uit en zorg dat je �inancieringsvraag kraakhelder is. Probeer het niet allemaal alleen te verzinnen. zijn veel over overtuigen van investeerders. Partijen dieEr meedenken En natuurlijk kun je in een paar zinnen uitleggen welk probleem je en passende �inancieringsstructuren, masterclasses geven partijen jejeoplost kunnen steunen in het zoeken naargebruiken! en helpen in dedie markt en waar investering voor gaat verbinden met je dede juiste specialisten. Zoek daarom, nog

LAAT JE BEGELEIDEN DOOR SPECIALISTEN EN EXPERTS

2 2

Investeerder gezocht: 1

5 tips

€

Investeerder gezocht:

5 tips 3 4

willen weten. Denk bijvoorbeeld aan vragen over potentiële EEN GOED BEGIN… klanten en marktpotentie, het team waarmee je werkt en waar je

goed begin… Of in3. ditEen geval: goedevoor voorbereiding hetjehalve werk. door de een investering wilt gebruiken.is Laat niet verrassen 27 een vraag waar je geen antwoord op hebt. Of in dit geval: een goede voorbereiding het halve werk. Omdat investeerders regelmatig met isondernemers zoals jij Omdat investeerders regelmatig met ondernemers zoals jij praten, weten precies welke ze moeten stellen.stellen. praten, weten zezeprecies welkevragen vragen ze moeten 4. Timing is alles 4 Bereid je daarom tot in de puntjes voor: verplaats je in jouw Bereid je daarom tot in de puntjes voor: verplaats in jouw potentiële investeerder bedenk wat hijisallemaal vankapitaal jeje zou De economie en draait prima, dus er genoeg beschikbaar. willen weten. Denk aan vragen over potentiële Er zijn ookbijvoorbeeld veel in het �inancieringslandschap, maar potentiële enopties bedenk wat hij/zij allemaal van jetoch zoukan klanten investeerder enhet marktpotentie, het team waarmee je werkt en waar je een uitdaging zijn om investeerders te vinden. Vaak gaat het om de investering voor wilt gebruiken. Laat je niet verrassen door willen weten.timing: Denkjebijvoorbeeld aanmoment vragenbijover potentiële moet op het juiste de juiste partij aan tafel een vraag komen. waar je Bedenk geen antwoord hebt. daarom op goed op welk moment jij �inanciering nodig klanten en marktpotentie, team waarmee je werkt enAlswaar hebt en wat voor het investeerder daar het beste bij past. je datje weet, is het makkelijker om je timing te perfectioneren en die investering de investering voor wilt gebruiken. Laat je niet verrassen door 4. Timing is alles binnen te halen! Het ophalen van �inanciering duurt vaak langer dan je denkt, dus begin met oriënteren! een vraag waar je geen antwoord op hebt. De economie draait prima, dusop istijd er genoeg kapitaal beschikbaar. Er zijn ook veel opties in het �inancieringslandschap, maar toch kan het een uitdaging zijn om investeerders te vinden. Vaak gaat het om 5 timing: je moet 5. Creëer duidelijkheid op het juiste moment bij devoor juiste jezelf partij aan tafel komen. Bedenk goed op prettig welk moment jij veel �inanciering nodig Aan dedaarom ene kant is het dat er zo opties zijn om de hebt en wat voor investeerder daar het beste bij past. Als je dat Er zijn ook veel opties in het tefinancieringslandschap, maar groei van je bedrijf �inancieren. Maar de keerzijde isweet, dattoch het kan is het makkelijker om je timing te perfectioneren en die investering soms nogal overweldigend kan voelen en dat je door de bomen het een uitdaging zijn om investeerders tegoed vinden. Vaak gaat het om binnen te halen! ophalen vanDenk �inanciering vaak langer het bosHet niet meer ziet. daaromduurt na over wat dan voor type je denkt, dus begin je opzoekt. tijd met oriënteren! �inancier Heb je alleen geld nodig, of ben je ook op zoek

TIMING IS ALLES

voordat je op zoek gaat naar investeerders, naar specialisten overtuigen van investeerders. Partijen die meedenken over en experts op het gebied van bedrijfs�inancieringen. 2. Laat je begeleiden door specialisten en experts passende financieringsstructuren, masterclasses geven en Probeer het niet allemaal alleen te verzinnen. Er zijn veel je 3verbinden met degoed juiste specialisten. Zoek daarom, nog 3. begin… partijen die jeEen kunnen steunen in het zoeken naar en helpen overtuigen investeerders. Partijen die meedenken over in dit geval:naar een goede voorbereiding is het halve werk. voordat je opOfvan zoek gaat investeerders, naar specialisten passende Omdat �inancieringsstructuren, masterclasses geven en zoals jij investeerders regelmatig met ondernemers je verbinden met de juiste specialisten. Zoek daarom, nog en experts op het gebied bedrijfsfinancieringen. praten, weten zevan precies welke vragen ze moeten stellen.

voordat jeBereid op zoek naartot investeerders, je gaat daarom in de puntjesnaar voor:specialisten verplaats je in jouw en expertspotentiële op het gebied van bedrijfs�inancieringen. investeerder en bedenk wat hij allemaal van je zou

€

Als je niet direct indruk maakt op potentiële investeerders, is het 1. Zorg dat je eerste indruk onuitwisbaar is 1 al te laat. vaak De mensen tegenover je zitten met veel ondernemers e e investeerders, is het Als je niet direct indruk maakt op potentiële om tafel en hebben weinig tijd voor een 2 of 3 indruk. Zorg dus vaak al te laat. De mensen tegenover je zitten met veel startups omonderbouwde tafel en hebben weinig tijd voor eenwerk 2e of 3e Zorg dus voor een goed businesscase, je indruk. propositie voor een goed onderbouwde businesscase, werk je propositie zorgvuldig uitzorgvuldig en zorguit dat financieringsvraag kraakhelder enje zorg dat je �inancieringsvraag kraakhelderis. is. natuurlijk kun je in een paar zinnen uitleggen welk probleem je En natuurlijkEn kun je in een paar zinnen uitleggen welk probleem je in de markt oplost en waar je de investering voor gaat gebruiken! Zorg dat je eerste indruk onuitwisbaar is in de1.markt oplost en waar je de investering voor gaat gebruiken!

timing: je moet op het juiste moment bij de juiste partij aan tafel naar kennis, een groot netwerk en ervaring? Hoe duidelijker je behoeftes zijn en hoe beter je weet wat je nog mist in je team,nodig komen. Bedenk daarom goed op welk moment jij financiering 5. Creëer voor hoeduidelijkheid gerichter je op zoek kuntjezelf naar een passende investeerder. hebtAan en de wat voor investeerder daar het beste bij past. Als je dat weet, ene kant is het prettig dat er zo veel opties zijn om de van je bedrijf te je �inancieren. de keerzijde is dat is hetgroei makkelijker om timing teMaar perfectioneren enhet die investering soms nogal overweldigend kan voelen en dat je door de bomen binnen te halen! Hetziet. ophalen van financiering duurt het bos niet meer Denk daarom goed na over wat voorvaak type langer dan �inancier je zoekt. Heb je alleen geld nodig, of ben je ook op zoek je denkt, dus begin op tijd metenoriënteren! naar kennis, een groot netwerk ervaring? Hoe duidelijker je behoeftes zijn en hoe beter je weet wat je nog mist in je team, hoe gerichter je op zoek kunt naar een passende investeerder.

CREËER DUIDELIJKHEID VOOR JEZELF

Aan de ene kant is het prettig dat er zo veel opties zijn om de groei van je bedrijf te financieren. Maar de keerzijde is dat het soms nogal overweldigend kan voelen en dat je door de bomen het bos niet meer ziet. Denk daarom goed na over wat voor type financier je zoekt. Heb je alleen geld nodig, of ben je ook op zoek naar kennis, een groot netwerk en ervaring? Hoe duidelijker je behoeftes zijn en hoe beter je weet wat je nog mist in je team, hoe gerichter je op zoek kunt naar een passende investeerder.

| GROEIEN BEGINT HIER.

TRIJNIE FABER GERIDDERD VOOR BIJDRAGE NOORDELIJKE Ze was bij de Hanzehogeschool Groningen tot september vorig jaar de dean van het Instituut voor Communicatie, Media & IT. Dat Trijnie Faber (65) bij haar pensionering veel meer achterliet dan een

volwassen instituut, is dit voorjaar welverdiend bekrachtigd met een benoeming tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau. Een mooie aanleiding om terug te blikken op het ontstaan van de IT Academy Noord-Nederland, die van grote betekenis is voor de regionale economie.

De indrukwekkende staat van dienst van Trijnie begon vrij bescheiden: ze ging na een Schoevers-opleiding aan de slag als directiesecretaresse. ‘Maar op mijn vierentwintigste besloot ik rechten te gaan studeren’, vertelt de geboren en getogen Drentse. ‘Want eenmaal aan het werk had ik door goed kijken en luisteren al snel ontdekt: er zit méér in!’ Die gedachte is typerend en vormt een rode draad in Trijnie’s loopbaan. Het ging daarbij niet eens zozeer over het waarmaken van persoonlijke ambities, maar vooral over visie op het grote geheel. Zien hoe zaken beter kunnen, gaan stáán voor goede ideeën, de juiste mensen samenbrengen, iets opbouwen, vooruitgang boeken en zo van betekenis zijn voor mens, maatschappij en economie.

| JUNI 2020

IT-SECTOR Beroep en behoefte ‘Als onderwijsbestuurder vond ik het heel wezenlijk om over grenzen te kijken’, vertelt Trijnie, die bijna dertig jaar actief was bij de Hanzehogeschool. ‘In het hoger beroepsonderwijs leid je mensen op voor een beroep en dan is het cruciaal om aan te sluiten bij de behoefte in de praktijk. Een jaar of acht geleden bleek er een tekort aan IT’ers in de regio. Als dean heb ik me er sterk voor gemaakt om ons onderwijs dichterbij het bedrijfsleven te brengen. Sámen met de bedrijven in de regio uiteraard, je hebt elkaar nodig om goede mensen op te leiden voor de toekomst. Het unieke van Noord-Nederland is dat er vrij korte lijnen zijn; omdat je elkaar nodig hebt, vind je elkaar ook makkelijker.’ Het begon met Samenwerking Noord, een vereniging die noordelijke IT-organisaties met elkaar verbindt. ‘Binnen die club werd al gauw helder dat er een gemeenschappelijke behoefte was aan een goede partij voor (bij)scholing en training. Dichtbij, in Noord-Nederland, zodat mensen niet altijd naar de Randstad hoefden. Als Hanzehogeschool besloten we die handschoen op te pakken, mits het bedrijfsleven actief participeerde. Wij hadden de docenten, experts in hun vakgebied, maar kennis en betrokkenheid vanuit de praktijk was net zo hard nodig. We wilden toegankelijk zijn, maar ook hoogwaardige kwaliteit bieden en geloofwaardig zijn op inhoud. Want in het Noorden laten mensen zich niet bedotten door mooie praatjes.’

Verbindende schakel De IT Academy Noord-Nederland werd in 2014 opgericht, als onderdeel van de Hanzehogeschool en mede mogelijk gemaakt door IBM, Noorderpoort, Samenwerking Noord en de RUG. Trijnie was in dat geheel een bevlogen aanjager en verbindende schakel. ‘Maar je doet het nooit alleen’, benadrukt de voormalige dean. ’Naast visie en enthousiasme heb je het vertrouwen van anderen nodig. Plus de juiste mensen en middelen: van een goede programmamanager en gedegen marketing tot de steun in de rug van Gemeente en Provincie Groningen. Samen hebben we met de IT Academy enorme toegevoegde waarde gegenereerd voor het Noorden. Dankzij een optelsom

van schakels konden we snel inspelen op nieuwe ontwikkelingen en zo kwaliteitsopleidingen bieden die aansloten bij de actuele eisen van werkgevers in de regio.’ ‘Bijkomend voordeel van de IT Academy was dat professionals uit de noordelijke IT-sector elkaar weer in de schoolbanken troffen’, vervolgt Trijnie. ‘Die netwerkfunctie leidde ook weer tot mooie initiatieven. Zo kreeg de Academy een vliegwielfunctie voor een gezonde, evenwichtige IT-arbeidsmarkt. Je moet er natuurlijk wel bovenop blijven zitten; verbindingen vergen onderhoud. En je moet blijven ontwikkelen, vooruit kijken. Zo wilde ik bijvoorbeeld het samenspel met het bedrijfsleven concreter maken, ook met het oog op innovatie. Daar is de Digital Society Hub in 2017 uit voortgekomen. Een plek waar bedrijven en studenten aan oplossingen werken voor échte vraagstukken en praktijkgericht onderzoek doen.’

Het bruist hier De vlag hangt er inmiddels positief bij in de noordelijke IT-sector. ‘We leiden steeds meer vakmensen op en het idee dat goede IT’ers het Noorden verlaten, is achterhaald. Zeker driekwart van de afgestudeerden blijft in Noord-Nederland, want het bruist hier. Voor studenten is er een toekomst bij een variatie aan innovatieve IT-bedrijven en online ondernemers, maar ook bij gevestigde grote organisaties als DUO of RDW. Want ICT-processen zijn steeds meer een drijvende kracht achter de noordelijke economie, bij allerlei bedrijven en instellingen. Daarom is het zo belangrijk dat we de sector hier zo goed op de kaart hebben gezet. En dat is gelukt omdat we het met elkaar hebben gedaan, met respect voor ieders kundigheid en bijdrage.’

Trijnie zelf kreeg vorig jaar een Hanzepenning uitgereikt voor haar gehele oeuvre bij de Hanze, waaronder de gewaardeerde bijdrage aan de ontwikkeling van het Noorden tot één van de belangrijkste ICT-regio’s van Nederland. In april dit jaar werd ze tot haar verrassing ook nog benoemd tot Ridder: ‘Vanwege de langdurige en uitzonderlijke inzet voor de Hanzehogeschool en hieraan gerelateerde nevenfuncties. Door uw inzet en persoonlijkheid bent u niet alleen van groot belang geweest voor de Hanzehogeschool, maar voor heel Noord-Nederland’, zo luidt een fractie uit het begeleidend schrijven van de burgemeester van haar woonplaats Tynaarlo.

Juf oma ‘Het ridderschap voelt als een kroon op een bijzondere periode’, besluit Trijnie. ‘Toen ik vorig jaar stopte, was voor mij het verhaal rond. Ik wilde het Instituut voor Communicatie, Media & IT tot wasdom laten komen en dat is gelukt, met als bonus een gezondere IT-sector.’ Zit er desondanks nog steeds méér in, zoals ze in haar jonge jaren al dacht? ‘Dat is aan mijn opvolger’, lacht ze. ‘En wat mezelf betreft: na een periode van rust, bezinning en van betekenis zijn als ‘juf oma’ tijdens de lockdown, merk ik dat mijn hoofd en energie weer vragen om uitdaging … dus ik ben benieuwd wat er nog meer in zit.’

| GROEIEN BEGINT HIER.

CORONA OVERBRUGGINGSLENING (COL) HELPT ONDERNEMERS DE CORONACRISIS DOOR Toen na de aankondiging van het eerste pakket coronasteunmaatregelen voor ondernemers bleek dat veel startups, maar ook gevestigde innovatieve bedrijven, buiten de boot zouden vallen, was het tijd voor een aanvullende noodmaatregel voor deze groep ondernemers. Vliegensvlug kwamen vertegenwoordigers van Techleap, de ROM’s en het Ministerie van EZK in actie en werd de Corona-OverbruggingsLening (COL) in het 30

leven geroepen. Sinds 29 april kunnen ondernemers die geraakt worden door de coronacrisis en aan de voorwaarden van de regeling voldoen deze overbruggingslening aanvragen. Geert Buiter, Manager Finance van de NOM, legt uit waarom deze COL belangrijk is voor ondernemers én de regio.

100 miljoen euro al toegekend ‘Het is echt uniek hoe snel we allemaal geacteerd hebben om dit mogelijk te maken. Dankzij een goede samenwerking hebben alle ontwikkelmaatschappijen hun interne processen klaargemaakt om zo snel mogelijk aanvragen te kunnen verwerken en te beoordelen. Inmiddels zijn er landelijk ruim 1.600 ondernemers die aanspraak hebben gemaakt op de regeling en is er circa 100 miljoen euro toegekend’, blikt Buiter terug. ‘Er zijn veel bedrijven die het niet hadden gered zonder deze overbruggingslening.’ Helaas hebben niet alle ondernemers de financiering gekregen die ze hadden gevraagd. Belangrijk criterium is daarbij de levensvatbaarheid van het bedrijf voordat corona kwam, aldus Buiter. Deze lening is bedoeld om de klappen van de coronasituatie op te vangen, niet om bestaande financieringsvraagstukken op te lossen.’ Er wordt momenteel gewerkt aan een tweede ronde van 200 miljoen euro. Het geld wordt in de vorm van een lening tegen vriendelijke rentevoorwaarden verstrekt.

| JUNI 2020

‘We hebben veel wendbaarheid gezien’

Dubbelzinnig succes

‘De nood bij veel ondernemers is hoog, de relevantie van hun bestaan ook. Dat is de reden dat we hier hard aan hebben gewerkt. De startups en scale-ups van nu zijn de mogelijk grotere bedrijven van straks. En de innovatieve mkb-ondernemingen bieden hoogwaardige werkgelegenheid, nu en in de toekomst. Als we deze bedrijven nu niet verder helpen kunnen we daar nog jaren last van hebben’, waarschuwt Buiter. Al laat de toekomst zich lastig voorspellen in deze unieke situatie, erkent hij ook. ‘Het kan goed zijn dat als we corona op Europees en landelijk niveau onder controle krijgen en houden, sommige bedrijven het prima gaan redden. We hebben veel wendbaarheid gezien, sommige business modellen zijn met grote snelheid omgegooid om zo de crisis het hoofd te bieden. Maar goed, als we in september of oktober een tweede golf krijgen, dan wordt het echt lastig voor sommige ondernemers. Veel minder omzet en gelijkblijvende kosten is maar beperkt houdbaar. Daarom is het extra belangrijk dat we in de kern gezonde en veelbelovende ondernemingen in de regio op deze manier kunnen helpen.’

Gezien het aantal aanvragen, tachtig bij de NOM en nog veel meer in bijvoorbeeld Zuid-Holland en Noord-Holland, is de COL niet alleen wenselijk, maar ook belangrijk. ‘Er zijn echt bedrijven die acute problemen hebben gekregen door de coronamaatregelen. Die zijn nu eerst uit de brand en kunnen met meer ruimte werken aan de continuïteit van hun bedrijf. Door het feit dat we dit zo snel hebben kunnen realiseren, maar ook gezien het grote aantal aanvragen is de COL een succes te noemen. Wat natuurlijk heel dubbel is: liever hadden we deze COL niet nodig gehad. Gelukkig is deze mogelijkheid gerealiseerd en kunnen we ondernemers helpen deze periode te overbruggen en een toekomstperspectief te bieden. Er wordt hard gewerkt door al deze ondernemers om deze crisis het hoofd te bieden. Ook dat is bijzonder om te zien.’

Geert Buiter | Plv. Directeur / Manager Finance T +31 6 270 871 63 | E buiter@nom.nl

COL IN EEN OOGOPSLAG Aanvragen Corona-OverbruggingsLening binnengekomen bij de NOM

€ 22m

totaal aangevraagd

aanvragen totaal

Aanvragen

Aantallen

Bedragen (M€)

In behandeling

Toegewezen

Afgewezen*

Totaal

Peildatum 8 juni

€ 251k

gemiddeld aangevraagd bedrag

Verdeling aangevraagde bedragen ■ € 50k - 250k ■ € 250k - 500k ■ € 500k - 2mio Totaal

8 6 80

*Redenen afwijzing Behoort niet tot doelgroep Voldoet niet aan mkb-definitie

11 0

Onvoldoende relatie coronacrisis

Onvoldoende duurzaam economisch perspectief

Onvoldoende in staat om lening terug te betalen

Bestaande bankrelatie

Volgende investeringsronde niet realistisch

Overig - informatie

Overig

Verdeling per bedrijfstype ■ 47 Startup ■ 13 Scale-up ■ 16 Innovatief mkb ■ 4 Mkb zonder bancaire financiering

| GROEIEN BEGINT HIER.

PARTNERSCHAP

DE NATUUR ALS INSPIRATOR,

Wanneer je als bedrijf wilt vernieuwen, dan 32

kan de natuur een fantastische inspiratiebron zijn. Via het project Bionica in het MKB hebben tientallen noordelijke bedrijven kennis kunnen maken met dat idee.

Behalve vruchtbare ideeën leverde dat ook een reeks prototypes op die zich richting marktwaardig product ontwikkelen, zoals de huidige versie van de ‘onderwatervlieger’ of het biobeton (zie het kader hierover op bladzijde 34).

tijdens een wandeling in de Alpen inspireerden tot het bedenken van klittenband - waar zouden we tegenwoordig zijn zonder? En zoals de snavel van de ijsvogel als voorbeeld diende voor de gestroomlijnde neus van een hogesnelheidstrein in Japan.

Tientallen bedrijven deden de afgelopen vier jaar mee in het grensoverschrijdende Interreg-project dat in Nederland werd getrokken door TCNN, samen met de NOM. ‘Bionica heeft als innovatiemethode voet aan de grond gekregen’, zegt projectcoördinator Lyanne Ausema, werkzaam bij TCNN.

Eigenlijk liggen de voorbeelden - honingraten, zuignappen, kleefstoffen voor het oprapen. Oplossingen die de natuur zelf heeft bedacht kunnen

Maar waar gaat bionica - of biomimetica - precies over? We pakken Wikipedia erbij. Bionica, vertelt de online encyclopedie, komt van het Griekse woord bion, wat eenheid van leven betekent en ica, wat als of zoals betekent. Combineer je die beide dan ontstaat een begrip dat staat voor zoals leven. Dus zoals de weerhaakjes van de klittenplant die een Zwitser

| JUNI 2020

GRENSOVERSCHRIJDENDE BIONICA Het Interreg-project Bionica in het MKB startte 1 april 2016 en had een budget van 2,8 miljoen euro. Deelnemers waren de drie noordelijke provincies, Gelderland en Overijssel en de Duitse deelstaten Niedersachsen en Nordrhein-Westfalen. Het project is na een jaar verlenging in maart 2020 afgerond.

BONDGENOOT EN HULP Bionica heeft als innovatiemethode voet aan de grond gekregen Lyanne Ausema, projectcoördinator TCNN

niet alleen worden vertaald naar producten, maar ze kunnen ook worden toegepast in processen en organisaties. Want we kunnen eveneens wat leren van de zelforganisatie van een spreeuwenzwerm, aldus natuurkundige Ylva Poelman, die nauw betrokken is bij Bionica in het MKB. Innovatiedeskundige Poelman - inmiddels bekend als de bionische vrouw - is in Nederland autoriteit op het gebied van bionica. Ze schreef er het boek ‘De natuur als uitvinder’ over. Daarin legt ze uit dat de natuur miljarden jaren aan innovatie gratis beschikbaar stelt. Dat bedrijven in buurland Duitsland met bionica een stap vooruit waren, zette TCNN aan het onderwerp ook hier hoger op de agenda te krijgen. ‘In Duitsland was er bijvoorbeeld al langer een opleiding Bionica aan de Westfälische Hochschule Bocholt’, aldus projectcoördinator Ausema.

Bedrijven konden via het Interreg-project gebruik maken van de kennis van de Duitse partners. Ook vanuit de hogescholen en de Rijksuniversiteit werd het project gesteund. ‘Niettemin hebben we er aardig aan moeten trekken om het onderwerp aan de man te brengen’, zegt Ausema. ‘Niet iedere ondernemer beseft dat de natuur soms een oplossing biedt waar zijn bedrijf wat mee kan.’ Een eerste inventarisatie leverde 137 geïnteresseerde bedrijven op. Dat mondde uiteindelijk uit in zestien ondernemingen die hun ideeën uitwerkten tot technische berekeningen of een demonstratorproject. Negen bedrijven werkten aan een prototype, waarin de werking van principes uit de natuur zijn terug te vinden. Ausema: ‘Bedrijven en instellingen zijn actief met bionica bezig. Op allerlei vlakken wordt het meer toegepast. We hebben een mooie sprong kunnen maken.’

| GROEIEN BEGINT HIER.

SEAQURRENT LEERT VAN HOE VISSEN ZWEMMEN Kennis van de zwemtechniek van vissen leverde een belangrijke bijdrage aan de bouw van de onderwater-getijdevlieger die SeaQurrent uit Grou binnenkort in het Borndiep bij Ameland gaat testen. ‘Hoe sturen vissen en hoe remmen ze? Hoe wijken ze uit voor een aanvaller en hoe benaderen ze een prooi? Dat leverde verrassende inzichten op’, vertelt Maurits Alberda van SeaQurrent. SeaQurrent vertaalde de bionicastudie naar de vlieger zelf en naar de softwarematige besturing ervan. Zo kreeg het schaalmodel van de onderwatervlieger een soort vissenstaart, die de besturing en zo de energieopbrengst verbetert. Het Friese bedrijf deed onderzoek samen met bionica-expert Ylva Poelman en RUG-onderzoeker Eize Stamhuis.

SeaQurrent staat op de drempel van de marktintroductie van de getijdevlieger. ‘De potentie is wereldwijd enorm’, zegt Alberda. ‘De markt wordt geschat op 600 Gigawatt. Met ook kansen voor energieproductie in eigen land, in de Waddenzee en Zeeland.’

BETON MAKEN MET BACTERIËN ‘Wij passen de natuur zelf toe’, zegt Dick Specht van Bioclear Earth, gespecialiseerd in nuttige toepassing van bacteriën. Bijvoorbeeld om een vloeistofkerende harde laag in de bodem te maken. Heel nuttig wanneer er een dichte laag onder een opslagtank moet komen. Lab-experimenten die het stad-Groninger bedrijf deed met ondersteuning vanuit het Bionica-project van TCNN leverden een product op dat het best is te omschrijven als biobeton. Een stevig blok dat op termijn zelfs als bouwmateriaal op en in de bodem als vervanging van het huidige (zeer) milieu-onvriendelijke cementbeton toegepast zou kunnen worden. Waar in regulier beton cement voor verharden zorgt, doen in het biobeton de bacteriën van Bioclear Earth dat. ‘De belangstelling vanuit de markt is enorm, ook vanuit de aannemerij’, zegt Specht. ‘Daar vragen ze meteen: hoe sterk is het, wat kost het en is het echt zo duurzaam als je zegt?’ Maar zover is het product nog niet ontwikkeld. Specht: ’We richten ons nu op perfectioneren van het recept. Daarna komt het opschalen. Het is zo veelbelovend dat ik het aantal toepassingen niet eens kan overzien.’

| JUNI 2020

GROEIEN BEGINT HIER De NOM helpt je verder. Of je nu financiering nodig hebt, de perfecte bedrijfslocatie zoekt of hulp nodig hebt om jouw ideeën investor ready te maken. Geïnteresseerd wat we voor jouw onderneming kunnen betekenen? Wij van team NOM delen graag onze kennis. En die is vrij voor handen. Lees bijvoorbeeld onze kennisblogs op nom.nl/media/kennisblogs/. Download een van onze whitepapers via nom.nl/downloads/publicaties/. Of neem contact met ons op: nom.nl/contact/.

| GROEIEN BEGINT HIER.

ondernemingen doen groeien

WAT DOEN WE? Onze missie is het stimuleren van economische ontwikkeling en werkgelegenheid in de drie noordelijke provincies.

INVESTOR READY Ondersteuning van startups bij het vinden van financiering.

Aantal projecten

Aantal financieringen

INVESTEREN* Via onze, en de door ons beheerde fondsen, investeren we in innovatieve ondernemingen in Noord-Nederland.

ACQUIREREN

ONTWIKKELEN

We halen (buitenlandse) ondernemingen naar NoordNederland en zorgen ook dat ze hier floreren.

Succesvolle projecten

DOELSTELLINGEN EN RESULTATEN

Peildatum 1 juni 2020 Gerealiseerde financieringen

We brengen bedrijven en kennisinstellingen bij elkaar en ontwikkelen daarmee kansrijke innovatieprojecten.

Succesvolle acquisitietrajecten

Investeringsvolume projecten (in M€)

Financieringsomvang (in M€)

2,28

37 40 Verstrekt kapitaal (in M€)

8,6

4,75

Nieuwe arbeidsplaatsen

2 3

10 30

300

Investor relation gesprekken

175

Totale investering (in M€) *vanuit alle door de NOM beheerde fondsen

= doelstelling

= gerealiseerd

100

154 159

= onderhanden, op weg naar realisatie

ONS KAPITAAL FINANCIEEL KAPITAAL

INTELLECTUEEL KAPITAAL

Wij ontvangen rente, dividenden, opbrengsten uit verkopen en aflossingen, vergoeding voor het beheer van fondsen en subsidies van aandeelhouders.

Wij hebben kennis & expertise over investeren, innovatie, acquisitie en de regio.

| JUNI 2020

SOCIAAL KAPITAAL We werken samen met kennis- en financieringspartners en we hebben een waardevol netwerk.

22,1

NAAR EEN DUURZAME TOEKOMST MET PERSPECTIEF VOOR IEDEREEN Als investerings- en ontwikkelingsmaatschappij staat de NOM voor waardecreatie: een robuuste economie in Noord-Nederland. Een economie waarin groei, innovatiekracht, verduurzaming en kansen voor iedereen centraal staan. Met onze investeringen en gebruikmakend van onze kennis en ons netwerk dragen we daar aan bij. We hebben die waardecreatie omgezet in een waardecreatiemodel. Vanuit wat we doen naar ons kapitaal, doelstellingen en behaalde resultaten tot duurzame ontwikkelingsdoelen. Via NOM in Cijfers op nom.nl houden we je op de hoogte en wordt het waardecreatiemodel up to date gehouden.

#TOEKOMSTSTOEL

ONZE DUURZAME ONTWIKKELINGSDOELEN - door VN vastgestelde ontwikkelingsagenda voor 2030 -

De economische structuur

Creatie duurzame werkgelegenheid

Bijdrage circulaire economie

wordt door investeringen in NoordNederland versterkt.

in de regio, daar leveren we een bijdrage aan.

Onze participaties en ondernemers in onze netwerken werken aan het vergroenen van grondstoffen en het sluiten van ketens.

| GROEIEN BEGINT HIER.

FINANCE Het bedrijfspand verduurzamen: dat willen veel ondernemers best wel, alleen haakt het vaak nog op het uitzoekwerk rondom wie, wat en hoe. Voortaan Duurzaam is een partij in Groningen die collectief denkt en ‘besparing op energie’ verkoopt. Bovendien ontzorgen ze klanten volledig dankzij strategische partners. Na twee jaar werken aan de basis investeert het bedrijf nu – met een financiering van de NOM – in het uitbreiden van sales, om door te pakken op de markt.

Erik Tack > < Johan van de Nouweland

VOORTAAN DUURZAAM VERKOOPT | JUNI 2020

WWW.VOORTAANDUURZAAM.NL Bijdragen aan verduurzaming en bovendien fors lagere of zelfs geen energielasten meer: daar zegt niemand nee tegen. ‘Er is veel mogelijk, maar precies dát is voor veel ondernemers het knelpunt’, weet Erik Tack, algemeen directeur van Voortaan Duurzaam. ‘Zie door de bomen het bos maar eens. Daar komt bij dat we in een transitiefase zitten waarin wel veel wordt gepraat over verduurzaming, maar het concreet dóen blijft nog wat achter. Dat komt ook door de onbekendheid met nieuwe technieken. Zonnepanelen worden al gewoner, maar bijvoorbeeld warmtepompen vindt men toch nog spannend. En ondernemers hebben vaak geen idee hoeveel ze kunnen besparen op energie.’

Kracht van collectief Bij Voortaan Duurzaam is de besparing op energie het uitgangspunt van de business. ‘Plus het feit dat wij klanten volledig ontzorgen’, benadrukt Erik. ‘Zij hoeven zelf niets te doen. Alleen tijd investeren in een vrijblijvend gesprek om te horen hoe wij werken. Want de uitleg van ons concept is belangrijk. Wij verkopen geen zonnepanelen of energiecontracten, wij bieden een totaalpakket: van deskundig advies tot en met het regelen van financiering en uitvoering. Wij kennen de subsidiemogelijkheden, werken samen met de provinciale energieloketten en hebben bovendien partnerships met regionale partijen die de technische installaties verzorgen. Kortom, we overzien het complete traject en kunnen met onze partners maatwerk bieden binnen de kracht van het collectief.’ Dat collectieve denken zit in de genen van het bedrijf. Al bijna twintig jaar zelfs, want achter het nog jonge Voortaan Duurzaam zitten ondernemers die verschillende vormen van business hebben opgezet vanuit collectieve inkoopvoordelen. ‘Een aantal BV’s hebben we in 2017 samengevoegd tot het bedrijf Doen wij wel’, legt Erik uit. ‘Onze kracht schuilt in marketing en sales, waarbij we á la Vereniging Eigen Huis naar voordelen zoeken die we aan de groep kunnen teruggeven. Ruim twee jaar geleden hadden we veel leads rondom verduurzaming en daar zijn we ons verder in gaan verdiepen. Zo is Voortaan Duurzaam ontstaan. Met als doel om bedrijven te helpen hun huidige energieverbruik terug te brengen naar nul.’

Naar nul toewerken ‘Nul op de meter is niet van de ene op de andere dag gerealiseerd’, weet de directeur. ‘Maar we zetten wel in op directe kostenbesparing.

maandlasten uitpakt, hangt af van de situatie en varieert van enkele tientjes tot honderden euro’s per maand. Maar je werkt altijd naar nul toe, zowel in het verbruik als de kosten. Wie benieuwd is naar de verhouding van investering en besparing kan op onze website een aantal berekeningen inzien van recente projecten.’ Voortaan Duurzaam werkt in heel Noord-Nederland en richt zich op alle soorten bedrijfspanden, van dienstverleners tot agrarische bedrijven. ‘Dat kantoorpanden van honderd vierkante meter of meer vanaf 2023 minimaal over energielabel C moeten beschikken, betekent voor ons ongetwijfeld meer werk’, verwacht Erik. ‘Veel ondernemers vinden dit ‘gedoe’ en onze kracht schuilt in ontzorging. Met ons totaalpakket zetten klanten makkelijker de stap naar uitvoering. Niemand is verplicht om ons advies op te volgen, maar ondernemers gaan juist met ons in zee omdat ze daadwerkelijk een energieneutraal bedrijfspand willen realiseren. En dat gaat een stuk makkelijker als ze alles via ons kunnen regelen.’

Een opsteker Het feit dat Voortaan Duurzaam als regievoerder optreedt in het hele traject en samenwerkt met goede partners, was voor de NOM reden om een financiering te verstrekken voor groei. ‘Die totale ontzorging is een groot pluspunt’, stelt Investment Manager Klaas Kooistra. ‘Van techniek en service tot de financiering, ze bieden complete arrangementen en daarin onderscheidt dit bedrijf zich. De basis staat en om dit concept goed uit te rollen in de markt, is uitbreiding nodig. Wij dragen graag bij aan die investering.’ Algemeen directeur Erik is blij met de NOM als partner. ‘Door deze financiering kunnen wij sneller meebewegen met de markt. Bovendien is het een opsteker dat we door het kritische filter van de NOM gekomen zijn. Uiteraard is ook hun grote netwerk een pluspunt, juist omdat het werken met goede regionale partners voor ons essentieel is.’ Denkend vanuit de kracht van het collectief blijven de ondernemers achter Voortaan Duurzaam scherp op mogelijkheden voor besparingen op weg naar verduurzaming. ‘Wij volgen nauwgezet de ontwikkelingen en realiseren ons dat groene ambities vooral worden waargemaakt als het ook direct iets oplevert. Voor de toekomst zien we bijvoorbeeld ook kansen in het omzetten van platte daken naar kleine energiecentrales, zodat bedrijfseigenaren geld kunnen verdienen door energie terug te leveren. Of die juist op te slaan voor zichzelf.

BESPARING OP ENERGIE Is dat echt niet haalbaar, dan zeggen we het ook eerlijk. De clou is dat er vormen van financiering mogelijk zijn waarbij je in een x aantal jaren toewerkt naar een energieneutraal systeem. In plaats van structureel hoge energielasten te betalen, kun je aflossen op een (gedeeltelijke) lening. Er is dus een eindpunt. Hoe hoog de directe besparing in de

Dat zijn nog wilde plannen, maar juist door buiten de geijkte patronen te denken, kunnen wij business creeren én voordelen teruggeven aan de groep. Bovendien nemen we mensen graag werk uit handen, zodat zij kunnen focussen op hun eigen core business. Dus ook bij Voortaan Duurzaam is het motto: dat doen wij wel.’

Klaas Kooistra | Investment Manager T +31 6 557 076 95 | E kooistra@nom.nl

| GROEIEN BEGINT HIER.

HOE SCHRIJF IK EEN BUSINESSPLAN? Vijf handige tips voor een goed businessplan

Veel ondernemers hebben moeite met het schrijven van een businessplan. Voor een professionele investeerder is het businessplan een eerste indruk. En daarmee is het dus essentieel. Ook voor de ondernemer zelf. Een businessplan is namelijk een mooie ‘meetlat naar de toekomst’. Wij geven vijf tips voor het schrijven van een goed, duidelijk en bondig businessplan.

TIP 1

Houd het kort met het businessmodel Canvas Een goed businessplan besteedt aandacht aan: 1. POD (probleem, oplossing, doelstelling) 2. Marktomvang/concurrentie 3. Product/dienst 4. Team 5. Financiën Het Businessmodel Canvas begint vanuit de markt en de behoefte van de klant. Het zorgt ervoor dat het businessplan schematisch wordt weergegeven. Duidelijk, overzichtelijk en slechts op één A4-tje. Je brengt jouw businessplan overzichtelijk in kaart met een aantal bouwstenen die samen de logica laten zien van hoe je onderneming geld gaat verdienen. Je beschrijft je onderneming, het verdienmodel, de toegevoegde waarde, klanten, relaties en leveranciers. Zorg voor een heldere presentatie en eventueel een verdiepingsslag. Schroom niet om bedreigingen of zwaktes te benoemen en benoem dan ook hoe je denkt deze aan te pakken.

TIP 2

De inleiding van je businessplan Een businessplan moet een investeerder snel interesseren. Investeerders hebben wel geld, maar niet altijd tijd om naar een lang verhaal te luisteren of een uitgebreid businessplan te lezen. Een businessplan van 60 pagina’s is niet interessant, een ‘elevatorpitch’ daarentegen wel. De elevatorpitch is

| JUNI 2020

een betoog van zo’n zestig seconden waarin je jezelf of jouw idee verkoopt. Zestig seconden waarin je jouw plan kort, bondig en helder uitlegt. In de pitch vertel je kort maar krachtig: • Wie je bent • Wat je te bieden hebt (oplossing) • Wat je toevoegt (voordelen) • Wat je zoekt

TIP 3

De schaalbaarheid van je product of dienst Je product of dienst heb je helder op papier. Dat geldt ook voor de markt die je gaat bedienen. Maar vergeet hierbij niet de schaalbaarheid in kaart te brengen. Dat kan ook over vijf jaar, maar beter is dit direct te doen. Voor een investeerder is het interessant om te laten zien dat je hierover hebt nagedacht. Zijn er andere markten (internationale wellicht) ook geschikt voor je product of dienst? Kun je de organisatie makkelijk aanpassen aan groei? Breng je schaalbaarheid en daarmee de potentie in kaart.

TIP 4

Wie vormen het team? Het lijkt een inkoppertje maar denk hier goed over na. Zorg ervoor de juiste mensen om je heen te vergaren. Dit kan ook een flexibele schil zijn, mensen die wellicht niet direct betrokken zijn bij je organisatie maar je wel waardevolle input kunnen geven. Je kunt nog zo’n goede stuurman zijn, als de rest van het team niet meevaart zal je de eindstreep niet halen. Bedenk ook dat goed functionerende teams bestaan uit mensen die elkaar aanvullen én tegenwicht bieden.

TIP 5

Neem de investeerder mee in het waarom Waarom ga je de markt benaderen? Succesvolle businessplannen beginnen met het ‘waarom’ en praten vervolgens over ‘hoe’ en ‘wat’. Simon Sinek noemt dit de Golden Circle. Hij gaat in op de manier van denken, handelen en communiceren tussen organisatie en doelgroep. Waarom bestaat jouw organisatie en waarom doet het er toe voor anderen? Wil je succes, maak hier dan gebruik van!

FINANCE

DE DIEPE WENSEN VAN WEP 41

V.l.n.r.: Alexander Nagelhout (CEO), Geertjan van Og (CTO), Peter Hoving (COO) en Henny Cornelissen (CCO).

Waar je ook boort naar olie, gas, zout of aardwarmte, overal is de bodem anders. Bovendien zijn de mogelijkheden sterk locatiegebonden. Om putten te boren is een gedetailleerde kennis van de aardkorst dus onontbeerlijk. Uiteraard in combinatie met gerichte adviezen en een deskundige begeleiding. En juist daarin schuilt de kracht van Well Engineering Partners uit Hoogeveen.

‘Wij zijn een well engineering consultancybureau’, zegt Alexander Nagelhout. De CEO van Well Engineering Partners (WEP) uit Hoogeveen heeft de woorden nauwelijks uitgesproken of hij realiseert zich dat die omschrijving wellicht niet voor iedereen begrijpelijk is. Meteen volgt een verduidelijking. ‘WEP is een advies- en ingenieursbureau dat zich specifiek richt op het boren en onderhouden van diepe putten voor de winning van olie, gas, zout en aardwarmte. Opdrachtgevers in die sectoren schakelen ons in voor zaken als het voorbereiden van vergunningen, het putontwerp, de inkoop van materialen en diensten, het projectmanagement tijdens de boorfase en het opleveren en testen van de put. Tegelijkertijd houden we ons bezig met innovaties om investerings- en operationele kosten omlaag te brengen.’

Marktleider In de kern is WEP dus eigenlijk de well engineering afdeling van hun klanten, waarbij het zowel als architect en als projectmanager optreedt. Het bedrijf werd in 1996 opgericht door Tom Bakker en had de wind al snel flink in de zeilen. De marktpositie werd verder versterkt nadat in 2011 werd gefuseerd met PGMI,

| GROEIEN BEGINT HIER.

Het boren van een nieuwe zoutput voor Frisia in Harlingen.

Er is naar mijn idee geen mkb-bedrijf denkbaar dat in dit vakgebied zoveel zaken op zo’n deskundige manier kan oppakken.

Ruud van Dijk, NOM

een ingenieursbureau met net als WEP een achtergrond in olie en gas. Vrijwel gelijktijdig kwam ook huidig CCO Henny Cornelissen aan boord. Vanaf dat moment telde WEP vier aandeelhouders: oprichter Tom Bakker, Alexander Nagelhout, Henny Cornelissen en voormalig eigenaar van PGMI Dick Swart. Vanaf 2015 sloot ook investeerder Ponooc zich aan als aandeelhouder. Hoewel de organisatie zich nog nadrukkelijk bezighoudt met olie en gas, is het tegenwoordig vooral actief op het gebied van zoutwinning en diepe geothermie, zoals aardwarmte wordt genoemd. Sterker nog, WEP is betrokken bij het merendeel van de geothermieprojecten die in ons land plaatsvinden. ‘Op het terrein van diepe geothermieboringen zijn we in Nederland marktleider’, onderstreept Alexander. ‘Vanzelfsprekend binnen ons specialisme van het ontwerpen en het begeleiden van de uitvoering. Dat doen we op projectbasis, in geïntegreerde teams met de klant.’

nieuwe aandeelhouders en waarbij tevens Ponooc is uitgetreden. ‘Het organiseren van de opvolging van Tom en Dick was voor ons één van de redenen om contact te zoeken met de NOM’, vertelt Alexander. ‘Wij wisten dat de NOM als geen ander in staat is om zo’n cruciaal proces te faciliteren. Door de management buy-out zijn de continuïteit en de onafhankelijkheid van WEP geborgd. Onze klanten hebben tenslotte te allen tijde behoefte aan een onafhankelijk advies. Sinds afgelopen mei is ook de NOM aandeelhouder, waardoor we nog meer slagkracht hebben om te blijven bouwen aan het team en marktkansen te verzilveren.’ Inderdaad, het daadwerkelijk kunnen realiseren van hun groeiambities was voor WEP eveneens een reden om bij de NOM aan te kloppen. Want daarvoor was logischerwijs extra financiering nodig, waarin naast de NOM ook de Rabobank een belangrijke rol heeft gespeeld.

Groeiambities

Breed inzetbare kennis

Tom Bakker en Dick Swart zijn inmiddels op leeftijd. Beiden gaven enige tijd geleden te kennen om toch maar eens met pensioen te gaan. Dat resulteerde uiteindelijk in een management buy-out, waarna de collega’s Peter Hoving en Geertjan van Og hun plaats innamen als

Aan potentie heeft WEP geenszins een gebrek. Dat bleek wel nadat Ruud van Dijk, Investment Manager van de NOM, zich uitvoerig in het bedrijf en de markt had verdiept. De NOM gaat immers nooit over één nacht ijs. ‘We zijn, voordat de closing plaatsvond, intensief met elkaar

| JUNI 2020

WWW.WELLENGINEERINGPARTNERS.COM

opgetrokken’, zegt hij. ‘Wat me vooral opviel is dat er ongelooflijk veel kennis in het bedrijf zit. In totaal zijn er bij WEP zo’n 30 mensen werkzaam waarvan een aantal voorheen voor grote, aanprekende organisaties, met name Shell, hebben gewerkt. Er is naar mijn idee geen mkb-bedrijf denkbaar dat in dit vakgebied zoveel zaken op zo’n deskundige manier kan oppakken. Niet zomaar is WEP een gezond bedrijf dat goede marges draait en in de markt een dominante positie heeft verworven. Vooral op het gebied van geothermie zijn ze de afgelopen jaren heel bepalend geworden en bovenal in staat om nieuwe markten aan te boren. Nationaal, maar zeker ook internationaal, zijn er nog volop mogelijkheden om hard te blijven groeien. ’

Omringende landen Natuurlijk, Covid19 heeft ook zijn weerslag op de activiteiten van WEP. Hoewel in ons land minder hard geraakt dan in veel andere economische sectoren, heeft de crisis een behoorlijke impact op de olie- en gassector. Alexander heeft echter goede hoop dat de situatie zich langzaamaan zal herstellen. Voor de geothermie kent hij een beperkte onzekerheid. ‘Het winnen van aardwarmte is en blijft een voornaam onderdeel van de energietransitie’, verduidelijkt hij. ‘Het is bijvoorbeeld

een duurzaam alternatief voor gas. Complexe besluitvormingsprocessen maken het voor onze klanten wel ingewikkelder, maar we blijven uiteraard ons best doen om geothermie zo helder mogelijk technisch uit te werken.‘ Aardwarmte ontstaat door warmte-uitstraling uit de diepe ondergrond van de aarde. Hoe dieper je gaat, hoe warmer het water. Alle winning van warmte dieper dan 500 meter wordt aardwarmte genoemd. ‘Wil je toegang krijgen tot die duurzame energiebron zul je uiteraard putten moeten boren’, vervolgt Alexander. ‘Ook in de ons omringende landen staat geothermie momenteel stevig op de kaart. Het is echter, in vergelijking met hier, veelal wat versnipperd georganiseerd. Dus ook daar kunnen we van grote betekenis zijn. Hetzelfde geldt voor activiteiten op het gebied van de winning van olie, gas en zout. Bijna overal in de EU zien we voldoende aanknopingspunten om onze kennis en kunde in projecten in te zetten. Samen met de NOM kijken we in elk geval goed om ons heen.’

Ruud van Dijk | Investment Manager T +31 6 215 185 09 | E vandijk@nom.nl

| GROEIEN BEGINT HIER.

NOMMER 37

Articles inside

De diepe wensen van WEP

Hoe schrijf ik een businessplan?

Corona OverbruggingsLening (COL) helpt ondernemers de coronacrisis door

Trijnie Faber geridderd voor bijdrage Noordelijke IT-sector

Ook de NOM zet diversiteit op de agenda

PRA: al 36 jaar leidend in geneesmiddelenonderzoek

Zelf je huis verkopen? Dat doe je met gmak

Toekomst van Nederland staat bij YBA op podium

De baten van NOM's eerste hulp bij corona

Winschoter fabriek levert wereldwijd glas voor desinfectielampen

BUKU, streamingsdienst voor studieboeken, breekt langzaam door

De natuur als inspirator, bondgenoot en hulp

De duurzame dadendrang van Tryptomera

Voortaan Duurzaam verkoopt besparing op energie

Zuco wil zelf waarde toevoegen