?YUMANIY HAOY} MIYUTOAN ERGLEZVOAN AMSACIR
ԿԱՐՊԻՍ ԴԵԴԵՅԱՆ 1959-2020
DARI 71 TIV 01 - 02 (2(72 - 2(73ƒ Հունվար - Փետրվար 2020
PYVANXAGYUTOYUN ՀԵՏԱԴԱՐՁ ՀԱՅԱՑՔ 2019 ........................................................................... =` 4 ՔՐԻՍՏՈՍԻ ՍԲ ԾՆՈՒՆԴԸ ԵՎ ԿՆՈՒՆՔԸ՝ ՈՒՐԱԽՈՒԹՅԱՆ ԶՈՒՅԳ ԱՌԻԹ ԿՈՆՍՏԱՆՑԱՀԱՅԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ...................................... =` 17 ԿլՈՒժ. ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍԲ. ԾՆՈՒՆԴԸ ՈՒշԱՑԱՎ ՊԱՏճԱՌԱԲԱՆՎԱԾ .............................................................. =` 18
Supliment limba rom`n[
Pe 8 ianuarie 1886 s-a născut Poetul și scriitorul Hrand nazariantz ....... p. 19 MISTERELE CALENDARULUI ....................................................................... p. 20 ԲՈՒԽԱՐԵՍՏՈՒՄ ՈԳԵԿՈՉՎԵՑ ՍՈՒՄԳԱՅԻԹԻ ջԱՐԴԵՐԻ ԶՈՀԵՐԻ ՀԻշԱՏԱԿԸ ................................................................ =` 22 ԲՈՒԽԱՐԵՍՏՈՒՄ ԿԱՏԱՐՎԵլ է ԴԻՆՔԻ ՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 13-ՐԴ Եև ԲԱՔՎԻ ջԱՐԴԵՐԻ 30-ՐԴ ՏԱՐԵլԻՑՆԵՐԻ ՀՈԳԵՀԱՆԳՍՏՅԱՆ ԿԱՐԳ .......................................................................... =` 24 ԿՅԱՆՔԻՑ ՀԵՌԱՑԱՎ ջԱԶՄԵՆ ԿԱՐՊԻՍ ԴԵԴԵՅԱՆԸ ....................... =` 26 ԶԱՏԻԿ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԻ ՀԻշԱՏԱԿԻՆ ...................................................... =` 28 Ի ՀԻշԱՏԱԿ ԿՅԱՆՔԻՑ ՀԵՌԱՑԱՎ ԱԶԱՏՈՒՀԻ ՎԱՐԴՈՒԿԱ ԽՈՐԵՆՅԱՆԸ ........................................................................ =` 30
ŠNYR GOANQ‹IN AN"NAGAZM: MIQAOEL SDEWAN-CAZAZOAN Œ ,mpacr^ ;nxh^ qardyukar MADLEN DER-KYUGASOAN Œ ,mpacir VARXAN MARTAOAN Œ ,mpacir MARIAM BYSTAN)OAN Œ meqenacryuhi
COLECTIVUL «NOR GHIANK»
MIHAI STEPAN-CAZAZIAN – secretar-general de redacție MADLEN TER-GHUKASIAN; VARTAN MARTAIAN – redactori MARIAM BOSTANGIAN – dactilografă-operatoare
REDAC|IA: Bucure=ti, Bd. Carol I, nr. 43, sector 2, tel./ fax. (004) 021.314.67.83 redactia@araratonline.com
TEHNOREDACTARE COMPUTERIZATĂ: LAURENțIU ALExANDRU POPESCU
TIPARUL: S.C. ARARAT srl.I.S.S.N. 1221-9169
Գ
րում եմ հայերի և Հայաստանի մասին այս տողերը՝ նայելով պատուհանից դուրս և հիանալով բնության սքանչելի տեսարանով: Ձյունը նստել է ծառերի ճյուղերին, ամբողջ քաղաքը սպիտակ հագուստ է հագել: Չգիտեմ, թե ինչպես է ձյուն գալիս Երևանում կամ Ծաղկաձորում, չգիտեմ, թե ինչպես էր ձյուն գալիս Կարինում, Վանում կամ Մալաթիայում, չգիտեմ, թե ինչպիսին էին ձﬔռվա օրերը Զեյթունում կամ Սեբաստիայում, չգիտեմ, թե Կալիֆորնիայում հայ մանուկներն ինչպես են դիմավորում առաջին ձյունը, չգիտեմ, թե Գեռլայում, Մոսկվայում կամ Նյու Յորքում ինչպես են սահնակով սահում: Աշխարհի բոլոր անկյուններում կան հայեր: Սակայն ոչ ոք ﬕայնակ՝ իր «ﬔնաստանում փակված» չի կարող լիարժեք հայ լինել, յուրաքանչյուր հայ մյուս հայերի կարիքն ունի՝ իր հայկականությունը պահպանելու և արտահայտելու համար: Իրարից առանձնացված ﬔնք չենք կարող վերապրել որպես ազգ. ﬔզանից յուրաքանչյուրը պետք է զգա ու հասկանա ﬔր ազգի հավաքական ուժը, գիտակցի իր ազգային պատկանելությունը, ունենա ազգային հավատամք: Այս օրերին հաճախ եմ հիշում իմ լուսահոգի եղբոր՝ Եդվարդի հպարտ ու ժպտուն դեմքը, երբ նա ի լուր աշխարհի հայտարարում էր իր հայ լինելը: «Ես հայ եմ». այս պարզ նախադասության ﬔջ կա շատ ավելի խորը խորքհուրդ, քան արտահայտում է բառերի բառարանային իմաստը: Դա իր ﬔջ պարունակում է նաև որոշակի պատգամ՝ լինել հաﬔրաշխ, լինել համախմբված, լինել ﬕասնական հայության ﬕ մասնիկը:
ՀԱՅԵՐ ԲՈլՈՐ ԵՐԿՐՆԵՐԻ՝ ՄԻԱՑԵ՛Ք
Հայոց օրացույցում՝ հունվար և փետրվար աﬕսներին չարաբաստիկ իրադարձությունների պակաս չկա. հունվարի 13-19-ին՝ Բաքվի ջարդեր (1990 թ.) հունվարի 19-ին՝ պոլսահայ լրագրող Հրանդ Դինկի սպանություն (2007 թ.), փետրվարի 27-29-ին՝ սումգայիթյան ջարդեր (1988 թ.): Միջազգային հանրային կարծիքն այսօր դեռ լիարժեքորեն տեղեկացված չէ Սումգայիթի և Բաքվի հայերի կոտորածների մասին: Սումգայիթյան ոճրագործությունները սկզիբ դրեցին Արցախի շուրջ ծավալված արյունահեղությանը. դարձյալ հայերի կոտորածներ, տեղա-
հանություններ, ազգաﬕջյան կռիﬖեր, պատերազմ, խաղաղ հայ բնակչության ռմբակոծումներ, հաղթանակներ ու պարտություններ, և վերջում՝ հայոց հերասական ոգու հաղթանակ ու Արցախի ազատագրում: Պատմությունը վկայում է այն մասին, որ հայերիս փրկությունը ﬔր հավաքական ուժի ﬔջ է: Մենք ﬕշտ հաղթել ենք այն ժամանակ, երբ ﬕասնական ենք եղել և գործել ենք համախմբված, որպես ﬔկ բռունցք: Պետք է դասեր քաղենք պատմությունից և հասկանանք, որ 2020 թվականին էլ ﬔր առաջ ծառանում են նույն այն մարտահրավերները, ինչպես երեսուն
տարի առաջ. Հայաստանում՝ պետականության ամրապնդում և երկրի հզորացում, Արցախում՝ ժողովրդի անվտանգության ապահովում և ինքնորոշման իրավունքի կիրառում, Սփյուռքում՝ ձուլման դեﬓ առնելն ու հայապահպանություն: Բայց նշված նպատակներից և ոչ ﬔկին չենք կարող հասնել առանց գիտակցելու ﬔր հավաքական ինքնությունը, որի հիﬓասյունն է ﬔր հայրենիքը: Հայաստանը կարող է ապրել առանց ﬔզ, բայց վայ ﬔզանից նրան, ով կարողանում է ապրել առանց Հայաստանի: Պետրոս ԽՈՐԱՍԱՆճՅԱՆ
01-02/2020
3
ՀԵՏԱԴԱՐՁ ՀԱՅԱՑՔ 2019 Ռուﬕնիայի Հայերի Միության հարյուրամյակին նվիրված ﬕջոցառուﬓերի շարքն սկսվեց հունվարի 15-ին Յաշ քաղաքում՝ քաղաքապետարանի «Վասիլե Պոգորի» անվան սրահում: Այդ առիթով հարգանքի տուրք մատուցվեց ծնունդով յաշցի Ռուﬕնահայ Միության պատվավոր նախագահ Գրիգորե Տրանկու Յաշին: Միջոռմանը մասնակցեցին քաղաքի երևելիներ՝ ներառյալ քաղաքապետ Միհայ Կիրիկան:
4
Միաժամանակ, փետրվարի 27-ին Ռուﬕնիայի խորհըրդարանի ստորին՝ Պատգամավորների պալատում ներկայացվեց պատգամավորներ Վարուժան Ոսկանյանի, Վարուժան Փամպուքչյանի և լուչիան Սիﬕոնի ստորագրած՝ «Սումգայիթյան ջարդից 31 տարի անց» վերնագրով քաղաքական հայտարարություն: 01-02/2020
Փետրվարի 24-ին տեղի ունեցավ Սումգայիթի ողբերգության 31 ամյակին նվիրված ﬕջոցառում: Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանը Բուխարեստի Սուրբ Միքայել և Գաբրիել հրեշտակապետաց մայր տաճարում մատուցեց հոգեհանգստյան արարողություն՝ նվիրված սումգայիթյան ջարդերի անﬔղ զոհերի հիշատակին: Հետո տեղի ունեցավ եկեղեցու բակում գտնվող խաչքարի մոտ ծաղկեպսաների տեղադրման արարողություն, որին մասնակցեցին Ռուﬕնիայում Հայաստանի Հանրապետության դեսպանության, Ռուﬕնիայի Հայերի Միության և Ռուﬕնիայի Հայոց Թեﬕ ներկայացուցիչներ:
Կանանց ﬕջազգային օրվա առիթով Ռուﬕնահայոց Միության մասնաճյուղերում կայացան տոնական ﬕջոցառուﬓեր՝ նվիրված հայ կանանց (լուսանկարում՝ տեսարան Բակըու քաղաքում տեղի ունեցած ﬕջոցառուﬕց):
Մարտի 13-ին, Բուխարեստի Հայ Մշակութային Կենտրոնը հյուրընկալեց «Ազնավուրի կտակածը. Ապրելու հաճույքը» թեմայով երեկույթ՝ Պետրոս Խոսարանճյանի և Հակոբ Քիրﬕզյանի մասնակցությամբ: Բանստեղծուհի Անայիս Ներսեսյանի «Գրառուﬓեր ժամանակի թռիչքից» գրքի լույս ընծայման առիթով, մարտի 27-ին, Հայ Մշակութային Կենտրոնը, «Արարատ» հրատարակչությունը և Ռուﬕնիայի Հայոց Միությունը կազմակերպեցին «Բանաստեղծության և վերհիշուﬓերի երեկույթ»՝ հեղինակի մասնակցությամբ: Հատուկ հրավիրյալներն էին բանաստեղծուհի Նորա Յուգան, համալսարանական դասախոս Պաուլ Չերնատը, արձակագիր և հրապարախոս Ադրիանա Բիտելը, ինժեներ Անուշավան Սալամանյանը, բեﬓադրիչ Ֆլորին Գևորգյանը: Երեկույթը վարեց գրող և հրապարակախոս Պետրոս Խորասանճյանը:
01-02/2020
5
Մարտի 30-ին, Յաշ քաղաքում տեղի ունեցավ Ռուﬕնիայի Գիտաշխատողների Ակադեﬕայի արտակարգ նիստը, որի ընթացքում թղթակից անդաﬕ կարգավիճակ շնորհվեց համալսարանական պրոֆեսոր դոկտոր Մարիչել Ակոբին, որը դասախոսում է տեղի Գերգե Ասակիի անվան տեխնիկական համալսարանում: Պրոսեսոր Մարիչել Ակոբը Ռուﬕնահայոց Միության Յաշ քաղաքի մասնաճյուղի նախագահն է:
Ապրիլի 7-ին, Ռուﬕնիայի Հայոց Միության Ռոման քաղաքի մասնաճյուղը կազմակերպեց դասական երաժըշտության բացառիկ հաﬔրգ՝ լոս Անջելեսի Ֆիլհարմոնիայի ջութակահար և խմբավար Արﬔն Անասյանի ու Արադ քաղաքի Ֆիլհարմոնիայի դաշնակահար Սորին Դոգարուի մասնակցությամբ: Հաﬔրգը նվիրված էր Ռուﬕնահայոց Միության հարյուրամյակին:
6
01-02/2020
Ռուﬕնիայի Հայոց Միության պատվիրակությունը, որի կազմում էին ՌՀՄ նախագահ՝ պատգամավոր Վարուժան Ոսկանյանը, Ռուﬕնիայում Հայաստան հիմնադրաﬕ ներկայացուցիչ Կարապետ Խաչատուրյանը և ՌՀՄ փոխնախագահ Զարեհ Նազարյանը, ապրիլի 3-ից 4-ը երկօրյա այցով գտնվեց Հայաստանում, որտեղ ընդունվեց ՀՀ նախագահ Արﬔն Սարգսյանի, վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի, ինչպես նաև Ազգային ժողովի նախագահ Արարատ Միրզոյանի կողﬕց:
Ապրիլի 24-ին, Ռուման քաղաքի Art Gallery ցուցասրահում կայացավ «Հայոց Ցեղասպանության 104-րդ տարելիցը» թեմայով գիտական սիմպոզիում՝ ՌՀՄ տեղի մասնաճյուղի կազմակերպմամբ:
Ապրիլի 26-ի, Հայոց Ցեղասպանության Ոգեկոչման լոս Անջելեսի Միացյալ Մարﬓի կազմակերպմամբ Կալիֆորնիայի հայաշատ Գլենդել քաղաքի Սբ. Գրիգոր հայ կաթոլիկ տաճարում տեղի ունեցավ կլոր սեղան՝ «Պահանջատիրություն. Հատուցում. Արդարություն» խորագրով, որի ընթացքում ելույթներով հանդես եկան Ռուﬕնիայի խորհրդարանի անդամ՝ Ռուﬕնիայի Հայոց Միության նախագահ Վարուժան Ոսկանյանը, փաստաբան՝ ﬕջազգային իրավունքի մասնագետ Գառնիկ Քերոնյանը և Հարավային Կալիֆորնիայի Համալսարանի պրոֆեսոր Ֆրանկ Զերունյանը:
Դարձյալ Հայոց Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի ոգեկոչման առիթով, ապրիլի 24-ին Կլուժ քաղաքում գտնվող Տրանսիլվանիայի Ազգագրական Թանգարանում տեղի ունեցավ հատուկ ﬕջոցառում, որը վարեց թանգարանի տնօրեն՝ պատմաբան Թուդոր Սըլըջեանը: Ոգեկոչի ﬕջոցառումներ կազմակերպվեցին Ռիւﬕնայի Հայոց Միության այլ մասնաճյուղերում ևս:
01-02/2020
7
Եվրոպայի օրվա առիթով մայիսի 9-ին Պիտեշտ քաղաքում տեղի ունեցած՝ «Միասնություն՝ բազմազանության ﬔջ» խորագրով ներկայացումը ﬕ բեմում հավաքեց Արջեշի մարզում ապրող ազգային փոքրամսնությունների երգ ու պարի խմբեր: Աշխարհաբնակ, ռուﬕնաբնակ ու արջեշաբնակ հայության պատմությունը ներկայացրեց Կոսﬕն Ռաֆաել Բըլեան Բանդի (Cosmin Rafael Bălean Band) կողﬕց, որի անդաﬓերն էին Կոսﬕն Ռաֆաել Բըլեանը՝ դուդուկահար, Կարﬔն Պաուլեսկուն՝ ջութակահար, Նորբերդ Դուﬕտրեսկուն՝ սինթեզատոր, Ադրիան Սընմարտինեան՝ թմբկահար: Խմբի առաջին երեք անդաﬓերը Տիﬕշոարա քաղաքի «Բանատուլ» ֆիլհարմոնիայի աշխատակիցներ են:
8
Մայիսի 6-ին, Հայ Մշակութային Կենտրոնում տեղի ունեցավ ﬕջոցառում՝ նվիրված ուսուցիչ Անտոն Գևորգյանի հիշղատակին: Ներկա գտնվեցան ուսուցչի նախկին աշակերտներից՝ պատգամավոր Վարուժան Փամպուքչյանը և ֆիզիկոս Գաբրիել Փոլադյանը, ինչպես նաև նրա թոռ՝ դերասան Ֆլորին Գևորգյանը: 01-02/2020
Մայիսի 23-ին, հայազգի գրականության պատմաբան, գրաքննադատ և էսսեագիր Կարապետ Իբրըիլեանուի ծննդյան օրվա առթիվ, Ռոմանի քաղաքապետ լուչիան Օվիդիու Միկուն բացեց քաղաքի կենտրոնում գտնվող՝ Կարապետ Իբրըիլեանուի անունով անվանակոչված հրապարակի անվանմամբ ցուցատախտակը: Միջոցառման իրականացմանը աջակցել էր Ռուﬕնիայի Հայոց Միության Ռոմանի մասնաճյուղի նախագահ էմանուել Նազարեթյանը:
Մայիսի 31-ից հունիսի 2-ը, Կլուժ քաղաքի Արվեստի թանգարանում տեղի ունեցավ «Հայկական բակ» փառատոնի առաջին թողարկումը, որին, ի ﬕջի այլոց, մասնակցեցին դուդուկահար Կոսﬕն Բըլեանի ղեկավարած հայ ազգագրական երաժշտության համույթը, հայաստանցի նկարչուհի Մանու Հարությունյանը, Գեռլա քաղաքից եկած հայկական «Հայաքաղաք» համույթը, ինչպես նաև ռուﬕնական ու գնչուական պարախմբերը: Իսկ Ռուﬕնիայի Հայոց Միության բազմաթիվ մասնաճյուղերի ներկայացուցիչները մասնակցեցան կազամկերպված տոնավաճառին:
Հունիսի 7-8-ին, Ռուﬕնահայոց Միության Ռոման քաղաքի մասնաճյուղը կազմակերպեց «Կարապետ Իբրըիլեանու» ազգային փառատոնի երկրորդ թողարկումը, որը տեղի ունեցավ ՌՀՄ հարյուրամյակին նվիրված ﬕջոցառուﬓերի շրջանակում: Փառատոնին ներկա գտնըվեցան Ռոմանի փոխքաղաքապետ Յոանա Ռոքսանա Յորգան, Ռուﬕնիայի Գրողների Միության կողﬕց՝ Սորին լավրիկը և Վարուժան Ոսկանյանը, Հայաստանի հանրապետության դեսպան՝ Նորին գերազանցություն Սերգեյ Մինասյանը, ինչպես նաև հայ համայնքի ներկայացուցիչնﬔր, գրքի և գըրականության սիրողներ:
Հուլիսի 1-ին, կլուժաբնակ հայտնի պատմաբան Թուդոր Սըլըջեանը դարձավ «Բաբեշ-Բոյայի» անվան համալսարանին կից Հայագիտական ինստիտուտի տնօրենը: Նա Տրանսիլվանիայի պատմության ու մշակույթի ﬔջ մասնագիտացված պատմաբան-ազգագիր է, իսկ 2011 թվականից սկսած զբաղեցնում է Կլուժի Տրանսիլվանիայի ազգագրական թանգարանի տնօրենի պաշտոնը:
Թուդոր Սըլըջեանին՝ Հայագիտական ինստիտուտի տնօրենի պաշնոնում նշանակվելուց հետո, «Բաբեշ-Բոյայի» անվան համալսարանի հուլիսի 17-ի որոշմամբ՝ ՌՀՄ Կլուժ քաղաքի մասնաճյուղի նախագահ Կարեն Աթթիլա Սեպեշին նշանակվեց վերոնշյալ ինստիտուտի փոխտնօրենի պաշնոտում:
Հուլիսի 15-ին, Յաշ քաղաքի «Գեորգե Ասաքիի» անվան մարզային գրադարանի ընթերցասրահում տեղի ունեցավ ﬕջոցառում՝ նվիրված 16-20-րդ դարերի հայ-ռուﬕնա-լեհական հարաբերություններին: Ռուﬕնիայի Հայոց Միության Յաշի մասնաճյուղը ներկայացնող պրոֆ. Անդի Մարյուս Դաշկևիչը ներկայացրեց հայ, ռուﬕն և լեհ տոհﬔրի ժամանակագրություն և լասրանին ծանոթացրեց ﬕ շարք վկայագրերին, որոնք վկայում են ժամանակին փոքրամասնությունների կյնաքում տիրած ﬕջմշակութային ոգու մասին:
01-02/2020
9
Թուլչա քաղաքի Քաղաքացիական հրապարակում տեղի ունեցած «Միջէթնիկական շաբաթ» փառատոնի շրջանակներում, հուլիսի 26-ին ելույթներ ունեցան ռուﬕնահայ համայնքի համույթներն ու արվեստագետները: Փառատոնին մասնակցեցին ՌՀՄ Կոնստանցայի մասնաճյուղի «Նաիրի» պարի համույթը, Հանուն բազմազանության եվրոպական կենտրոնի «Բազմազան» հայկական պարախումբը, ինչպես նաև Ուկրաինայի Օդեսա քաղաքից ժամանած երգիչ ժան Սմբատյանը: Իսկ Արսեն Արզումանյանը ներկայացրեց իր կազմած «300 անեկդոտ Ռադիո Երևանի հետ» ընտրանին: Հիուլիսի 31-ի երեկոյան, Ռուﬕնիայի Հայոց Միության Կոնստանցայի մասնաճյուղի հրավերով, մշակույթի վաստակավոր գործիչ Գագիկ Գինոսյանի ղեկավարած «Կարին» ավանդական երգի-պարի համույթը Մամայա զբոսաշրջային քաղաքի Կազինո հրապարակում հանդես եկավ ներկայացմամբ, որը բարձր գընահատվեց ներկա հանդիսատեսների կողﬕց:
10
01-02/2020
Օգոստոսի 2-ից 4-ը տեղի ունեցավ «Հայկական փողոց» փառատոնի վեցերորդ թողարկումը, որի շրջանակներում Բուխարեստի Հայկական թաղի սրտում անցկացվեցին լայն հանրության համար նախատեսված ﬕ շարք ﬕջոցառուﬓեր: Ցուցահանդեսներ, վորկշոպներ, արհեստագործներ, տուրիստական շրջայցեր՝ ուղեվարի ուղեկցությամբ, խորտիկներ, ազգագրական պարեր ու անմոռանալի հաﬔրգներ: Կազմակերպիչ՝ Ռուﬕնիայի Հայոց Միություն Ֆինանսավորող՝ Միջէթնիկական հարաբերությունների վարչություն Գլխավոր գործընկերներ՝ Ռուﬕնիայի Հայոց Թեﬕ Առաջնորդարան, Բուխարեստի 2-րդ սեկտորի համայնքապետարան
Օգոստոսի 3-ին, Բուխարեստի Հայկական մայր տաճարում տեղի ունեցավ հայ ﬔծ երգահան, երաժշտագետ և բանահավաք՝ Կոﬕտաս վարդապետի ծննդյան 150-ամյակին նվիրված հաﬔրգ: Հաﬔրգը «Հայկական փողոց» փառատոնի շրջանակներում կազմակերպեց Ռուﬕնիայի Հայոց Միությունը՝ Ռուﬕնիայի Հայոց Թեﬕ Առանորդարանի հետ համագործակցությամբ: Հաﬔրգին ելույթ ունեցավ սոպրանո Արﬕնե Խաչատրյանը՝ դաշնակահարուհի Կարﬔն Ասֆատուրյանի նվագակցությամբ: Հաﬔրգից հետո, մայր տաճարի բակում տեղի ունեցած Կոﬕտասին նվիրված գրքերի շնորհանդեսը (հատորների ռուﬕներեն թարգմանությունը՝ Սարգիս Սելյանի):
Ռուﬕնահայ Միության Կոնստանցայի մասնաճյուղի նախաձեռնությամբ, հայ պատմության ու մշակույթի սիրահարները հավաքվեցին այնտեղ, որտեղ ավելի քան ﬔկ դար առաջ կանգնած էր Արﬔնակ Մանիսալյանի հոյակապ պալատը: Նախաձեռնությունը կայացավ օգոստոսի 22-ին՝ տեղի հույն համայնքի և Կոնստանցայի քաղաքապետարանի հետ համագործակցությամբ: Իր խոսքում ՌՀՄ Կոնստանցայի մասնաճյուղի նախագահ՝ պարոն լիվիու Մերտինյանը հպարտությամբ ընդգծեց հայերի շենացնող ժողովուրդ լինելու փաստը, ինչի վառ օրինակն է եղել Արﬔնակ Մանիսալյանը:
Օգոստոսի 28-ից սեպտեմբերի 1-ը, «Համազգային» Հայ Կրթական և Մշակութային Միության Թեսաղոնիկեի «Ղ. Սարյան» Մասնաճյուղի կազմակերպմամբ և Հունաստանի Հայոց Թեﬕ Առաջնորդ՝ Գերշ. Տ. Գեղամ Ս. Արք. Խաչերյանի բարձր հովանավորությամբ Հալկիդիկիի ամարանոցում առաջին անգամ տեղի ունցավ պարարվեստի հատուկ դասընթաց՝ տարբեր երկրներից ժամանած պարախմբերի համար: Ռուﬕնիայ Հայոց Միության կողﬕց մասնակցեց պարուսույց Բելլա Մարտիկյանի ղեկավարած «Վարդավառ» համույթը: 01-02/2020
11
Սեպտեմբերի 13-ից 15-ը, Բակըու քաղաքի Եռագույնի հրապարակում տեղի ունեցավ «Հայաստան» փառատոնի վեցերորդ թողարկումը: Երեք օր շարունակ բեմում հանդես եկան հայկական, իտալական, գերմանական և ռուﬕնական համույթներ: Ըստ Ռուﬕնիայի Հայոց Միության Բակըուի մասնաճյուղի նախագահ Վասիլե Ակոբի, ﬕջոցառումը նվիրված է եղել Ռուﬕնահայոց Միության հարյուրամյակին: Նրա փոխանցմամբ՝ հավանաբար ﬔր Միությունը հանդիսանում է Ռուﬕնիայի տարածքում գործող ազգային փոքրամասնությունների կազմակերպություններից աﬔնահինը:
Սեպտեմբերի 15-ին, ՌՀՄ Գեռլա քաղաքի մասնաճյուղի «Հայաքաղաք» պարի համույթը մասնակցեց Բուտապեշտում կազմակերպված Կարպատյան ավազանի հունգարահայ փառատոնի չորրորդ թողարկմանը, որտեղ ներկայացրեց տրանսիլվանահայությանը պատկանող հարուստ ու բազմազան պարացանկ:
Սեպտեմբերի 19-ին Յաշ քաղաքի հայ համայնքը նշեց Հայաստանի Անկախության օրը: Միջոցառումը կազմակերպվեց հայոց պատմությանը նվիրված գիտաժողովի տեսքով, որում դասախոսեց տիկին պրոֆեսոր Դոյնա Կալիստրուն: Վերջում անցկացվեց դասական երաժշտության հաﬔրգ՝ սոպրանո Մարինա Պորումբի մասնակցությամբ: Սեպտեմբերի 21-ին, Հայաստանի Անկախությանը օրը նշեցին նաև Գալաց քաղաքում՝ Ռուﬕնիայի Հայոց Միության անդաﬓերի և համակիրների, ինչպես նաև տեղի բոլոր փոքրամասնական համայնքների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ:
12
01-02/2020
Սեպտեմբերի 20-22-ին, Պլոյեշթ քաղաքում կայացավ արդեն ավանդույթ դարձած՝ Ռուﬕնիայի Հունաց Միության կազմակերպած «Համակեցության այբուբեն» խորագրով ﬕջոցառումը: Ռուﬕնահայ Միության «Վարդավառ» համույթի ներկայացրած յուրահատուկ պարացանկը ﬔծ բավականություն պատճառեց հանդիսատեսին: Սեպտեմբերի 18-ին, Ռուﬕնիայի Խորհրդարանի վերին պալատ Սենատը ձայների ﬔծամասնությամբ ընդունեց հոկտեմբերի 12-ը Ռուﬕնիայում «Հայոց լեզվի, այբուբենի և մըշակույթի օր» հռչակելու մասին օրինագիծը: Այն ներկայացվել էր Ռուﬕնիայի խորհրդարանի հայազգի պատգամավորներ Վարուժան Փամբուքչյանի (Ռուﬕնիայի Հայոց Միություն՝ ազգային փոքրամասնությունների խմբի ղեկավար) և Վարուժան Ոսկանյանի (Ազատականժողովրդավարական դաշինք) նախաձեռնությամբ։
Սեպտեմբերի 28-ին, Կլուժ քաղաքի Ազգագրական թանգարանում անցկացվեց Հայ մշակույթի օրը, որի շրջանակներում կազմակերպվեց հայազգի արվեստագետների աշխատանքները ցուցադրող ցուցահանդես: Այդ առիթով, Ռուﬕնիայի Հայոց Միության Կլուժի մասնաճյուղի նախկին նախագահ՝ տիկին Ազատուհի Վարտուկա-Խորենյանին շընորհվեց «Սոնգոտ Քրիշտոֆ» մրցանակը՝ իր երկարամյա հայանպաստ գործունեության համար: Իսկ Կոﬕտաս վարդապետի ծննդյան 150-ամյակի առիթով ﬔնակատարեց սոպրանո Արﬕնե Խաչատրյանը՝ դաշնակահարուհի Կարﬔն Ասֆատուրյանի նավագակցությամբ: 01-02/2020
13
Հոկտեմբերի 23-ին, Ռուﬕնական ակադեﬕան՝ Ռուﬕնիայի Հայոց Միության հետ համագործակցությամբ, կազմակերպեց «Հայոց լեզվի, այբուբենի և մշակույթի օր» խորագրով սիմպոզիում: Միջոցառումը տեղի ունեցավ Ռուﬕնական ակադեﬕայի Մեծ սրահում: Բացման խոսքով հանդես եկավ Ռուﬕնական ակադեﬕայի փոխնախագահ՝ ակադեﬕկոս Ռըզվան Թեոդորեսկուն, որից հետո ելույթ ունեցան Հայաստանի Հանրապետության արտակարգ և լիազոր դեսպան՝ Նորին գերազանցություն Սերգեյ Մինասյանը, Ռուﬕնիայի Հայոց Թեﬕ Առաջնորդ՝ Գերաշնորհ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանը, Ռուﬕնիայի Հայոց Միության նախագահ Վարուժան Ոսկանյանը, ՌՀՄ պատգամավոր Վարուժան Փամպուքչյանը, Կլուժի «Բաբեշ-Բոյոյի» անվան համալըսարանում գործող Հայագիտական ինստիտուտի տնօրեն Թուդոր Սըլըջեանը, Հայաստանի Հանրապետության Կրթության, գիթության, մշակույթի և սպորտի նախարարության լեզվի պետական կոﬕտեի նախագահ Դավիթ Գյուրջինյանը, ինչպես նաև Ռուﬕնական ակադեﬕայի Հարավ-արևելյան Եվրոպայի ուսուﬓասիրությունների ինստիտուտի տնօրեն՝ դոկտ. Անդրեյ Տիմոտինը, Բուխարեստի համալսարանի դասական լեզուների ամբիոնի պրոֆեսոր՝ գրաբարի մասնագետ Ֆրանցիսկա Բըլտըչեանուն և պատմաբան Անդրեյ Դանիել Գեորգեն: 14
01-02/2020
Ռուﬕնական ակադեﬕայում տեղի ունեցած ﬕջոցառման ընթացքում, Ռուﬕնիայի Հայոց Միության անունից ՌՀՄ նախագահ Վարուժան Ոսկանյանը Հայոց այբուբենով անվանական հուշանվեր հանձնեց տիկին Ֆրանցիսկա Բըլտըչեանուին՝ ի նշան երախտագիտության և շնորհակալության իր հայանպաստ երկարամյա գործունեության համար (1965-1989 թթ.-ին դասական հայերեն է դասավանդել Բուխարեստի համալսարանում):
Հոկտեմբերի 19-ին, Ռուﬕնաիյում «Հայոց լեզվի, այբուբենի և մշակույթի օր» հռչակելուց ﬕ քանի օր անց, Կոնստանցայի Արվեստի թանգարանում անցկացվեց մշակութային ﬕջոցառում, որի ընթացքում տեղի ունեցավ Արսեն Արզումանյանի հեղինակած՝ ռուﬕնախոսների համար «Հայերենի ուսուցում առանց ուսուցչի» ինքնուսույց գրքի շնորհանդեսը: Միջոցառման երկրորդ մասում տեղի ունեցավ Կոﬕտասի և Հովհաննես Թումանյանի ծննդյան 150-ամյակներին նվիրված հոբելյանական հաﬔրգ՝ սոպրանո Արﬕնե Խաչատրյանի, դաշնակահարուհի Կարﬔն Ասֆատուրյանի և դաշնակահար Արամ Նիցըի մասնակցությամբ:
Ռուﬕնիայի տարածքում հայ մշակութային ժառանգությունը արժևորելու նպատակով, Ռուﬕնիայի Հայոց Միության Յաշ քաղաքի մասնաճյուղը՝ Յաշի քաղաքապետարանի հետ համագործակցությամբ կազմակերպեց կրթական բնույթի նշանավոր ծրագիր-ﬕջոցառում, որի ընթացքում շեշտադրվեց որակյալ ուսուցողական գործընթացի կարևորությունը: Մասնակից դպրոցներից վեցը աչքի ընկան ծրագրի ընթացքում իրենց ծավալած յուրահատուկ ﬕջմշակութային գործունեությամբ, ինչի համար արժանացան մրցանակների, որոնք հանձնվեցին հոկտեմբերի 12-ին տեղի ունեցած Կրթության գերազանցությանը նվիրված գալայի ժամանակ:
Հոկտեմբերի 15-ի, Հայաստանի Հանրապետության դեսպանության նախաձեռնությամբ և ՀՀ Կրթության, գիթության, մշակույթի և սպորտի նախարարության, Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանի և Ռուﬕնիայի Հայոց Միության աջակցությամբ, Ռուﬕնիայի Խորհրդարանի շենքում տեղի ունեցավ հանդիսավոր բացումը Ռուﬕնիայում «Հայոց լեզվի, այբուբենի և մշակույթի օր» հռչակելու օրենքի ընդունմանը նվիրված ցւոցահանդեսի: 01-02/2020
15
Ռուﬕնիայի Հայոց Միության հարյուրամյակի առթիվ, սեպտեմբերի 1-ից հոկտեմբերի 23-ը ՌՀՄ Բոթոշան քաղաքի մասնաճյուղը կազմակերպեց կերպարվեստի գործերի մրցույթ՝ ռուﬕնահայ համայնքի պատմության, ավանդույթների, կարկառուն դեմքերի և հուշարձանների թեմայով: Նոյեմբերի 15-ին կայացավ այդ գործերի ցուցահնադեսի հանդիսավոր բացումը, տեղի ունեցավ նաև մարցանակաբաշխություն: Հոկտեմբերի 30-ին, Յաշում տեղի ունեցավ կանադահայ հռչակավոր կինոռեժիսոր Ատոմ էգոյանի «Արարտ» ֆիլﬕ ցուցադրությունը՝ «Բազմամշակութայնությունը կինոարվեստում» ﬕջոցառման շրջանակներում: Ֆիլﬕ արծարծած զգայուն և համամարդկային թեմայի շուրջ տեղի ունեցան քննարկուﬓեր՝ ռեժիսոր Օվիդիու լազըրի մասնակցությամբ: Ցուցադրությունը կազմակերպեց ՌՀՄ Յաշի մասնաճյուղը:
16
Դեկտեմբերի 15-ին, Բուխարեստի Սբ. Հրեշտակապետաց հայկական մայր եկեղեցում կայացավ հոգեհանգստյան արարողություն՝ ի հիշատակ Ռուﬕնիայի Հայոց Միությանհարյուրամյա պատմության ընթացքում համայնքի կյանքին իրենց ավանդը բերած հայորդիների: 01-02/2020
Նոյեմբերի 12-ին, Բուխարեստի Հայ Մշակութային Կենտրոնում տեղի ունեցավ Աﬔրիկայի Միացյալ Նահանգների Կոնգրեսի կողﬕց Հայոց Ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձևի ընդունման փաստի շուրջ քննարկում՝ Ֆելիչիա Վալդմանի, Քրիստիան Պրեդայի, Սորին Անտոհիի, Թեոդոր Պալեոլոգուի, Վարուժան Ոսկանյանի մասնակցությամբ: Քննարկուﬓերը վարեց Պետրոս Խորասանճյանը:
Դեկտեմբերի 16-ին, Ռուﬕնիայի Խորհրդարանի շենքում տեղի ունեցավ Ռուﬕնիայի Հայոց Միության հարյուրամյակին նվիրված ընդունելություն՝ ռուﬕնացի պաշտոնյաների, ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների, մշակույթի մարդկանց, քաղաքական գործիչների, ինչպես նաև ռուﬕնահայ համայնքի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ: Միջոցառման ընթացքում ընթերցվել են շնորհավորական ուղերձներ՝ Ռուﬕնիայի և Հայաստանի Հանրապետության նախագահների, Ռուﬕնիայի կառավարության, Ռուﬕնիայում Հայաստանի դեսպանության, Հայաստանի Ազգային ժողովի, Ռուﬕնիայի Հայոց Թեﬕ Առաջնորդարանի կողﬕց: Այդ առիթով, Ռուﬕնիայի Հայոց Միությունը Ռուﬕնիայի Խորհրդարանին նվիրել է խաչքար, որը կտեղադրվի Խորհրդարանի շենքի ﬕջանցքներից ﬔկում:
ՔՐԻՍՏՈՍԻ ՍԲ. ԾՆՈՒՆԴԸ ԵՎ ԿՆՈՒՆՔԸ՝ ՈՒՐԱԽՈՒԹՅԱՆ ԶՈՒՅԳ ԱՌԻԹ ԿՈՆՍՏԱՆՑԱՀԱՅԵՐԻ ՀԱՄԱՐ
Յ
ուրաքանչյուր տարի, հունվարի 6-ը համայն աշխարհի հայերը Հայ առաքելական բոլոր եկեղեցիներում տոնում են Քրիստոսի Ծնունդը նաև Նրա Կնունքը Հորդանանի ջրերում՝30 տարեկան հասուն տարիքում։ Այս առիթով, Կոնստանցայի հայ համայնքը բժիշկ լիվիու Մերդինյանի առաջնորդությամբ Սբ. Ծննդյան տոնի նախճրյակը հունվարի ջ-ը տոնեց տեղի ունեցած ավետիսների հատուկ հաﬔրգով՝ «Regina Maria» Արվեստի Ազգային Քոլեջի «Miron Bibu» սրահում։ Սուրբ Փրկչի ծննդյան լուրը Բեթղեհեﬕ մսուրում հայտարարվեց Թոﬕսի Արքեպիսկոպոսության բազում պարգևների արժանացած Թոﬕսի Արքեպիսկոպոսության «Արմո-
նիա» տղամարդկանց երգչախմբի կողﬕց սարկավագապետ, համալսարանական դասախոս, դոկտոր Յոն Յոլիան Դուﬕտրուի դիրիժորությամբ։ Դաշնամուրային հիանալի կատարմամբ ﬔնահաﬔրգով հանդես եկավ նաև տաղանդավոր դաշնակահար Արամ Նիցը։
Այնուհետև, «Սբ. Մարիամ» Հայ Առաքելական Եկեղեցվո ավանդույթի համաձայն զարդարվեց Սբ. Ծննդյան տոնածառը։
Միրելա Ստրեգը. cultura constanța ro.
01-02/2020
17
ԿլՈՒժ. ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍԲ. ԾՆՈՒՆԴԸ ՈՒշԱՑԱՎ ՊԱՏճԱՌԱԲԱՆՎԱԾ
Ռ
ՀՄ Կլուժի մասնաճյուղը հայկական Սբ Ծնունդը տոնեց ﬕ փոքր ուշացումով, քանի որ մասնակիցները վերադառնում էին ձﬔռային արձակուրդից և անﬕջապես ﬕացան ձﬔռային տոնական շղթայի սպասված հրաշալի պահին։ Կիրակի, հունվարի 12-ին, Կլուժի մասնաճյուղի կենտրոնատեղին ամբողջապես լցված էր երեխաներով, փոքր տարիքի աշակերտներով, ծընողներով, տատիկներով ու պապիկներով ու բոլորը հավաքվել էին ավանդական տոնածառի շուրջ։ Ներկաների առջև բանաստեղծություններով ու երգերով հանդես եկան փոքրիկները ու նրանք էլ իրավացիորեն արժանացան 18
01-02/2020
նվերների։ ջերմությամբ ու սիրով կազմակերպված ﬕջոցառումը ավարտվեց խնջույքով, լինելով ևս ﬕ առիթ կըր-
կին հանդիպելու Կլուժից, Տրանսիլվանիայից եկած ընտանիքների, ինչպես նաև Հայաստանից ժամանածների հետ։
2020
IAN-FEB
PUBLICA ÞIE BILINGVÃ A UNIUNII ARMENILOR DIN ROMÂNIA
Pe 8 ianuarie 1886 s-a născut Poetul și scriitorul Hrand nazariantz
F
igură cunoscută în literatura armeană, Hrand Nazariantz s-a născut la Üsküdar, cartierul oriental din Istanbul, pe 8 ianuarie 1886. A studiat la Constantinopol și în Europa, trăind când la Londra, când la Paris. Se întoarce acasă în urma unei boli grele a tatălui său, înlocuindu-l pe cel din urmă, în fabrica de broderii și covoare, fiind deja un colaborator, în materie comercială, al Companiei Goldsmith din Londra. A lucrat din greu, reușind în același timp să nu neglijeze propriile interese literare. Aflând că guvernul otoman pregătea acțiuni împotriva lui, din cauza unei probabile propagande revoluționare a decis să se căsătorească cu actrița Maddalena De Cosmis, originară din Casamassima, și să se stabilească la Bari în 1913.
Aici a creat Comitetul pentru Armenia, la care au aderat numeroase personalități culturale italiene cum ar fi: Giovanni Verga și Umberto Zanotti Bianco. În 1926 înființează la Bari satul „Nor Arax” dând posibilitatea multor armeni refugiați să locuiască şi să poată să se întrețină din țesutul covoarelor. Viața sa se desfăşoară printre lumini şi umbre. Scrie 15 poezii, face numeroase studii despre poeți clasici şi moderni, traduce poeme ca „Vahakn” din limba armeană în limba italiană, activitatea sa literară fiind cuprinsă în 30 de volume. Predă limba engleză în şcoli, face conversații literare radiofonice, este interpret şi traducător, dar tot ce câştigă de-abia îi ajunge pentru cafele şi țigări. Operele literare pe care le-a scris au continuat să circule în toate cercurile intelectuale pe care le-a frecventat, fiind la un pas de-a obține Premiul Nobel pentru Literatură, în 1953. În 1959 la vârsta de 73 de ani este internat şi îngrijit la spitalul din Conversano. Când este externat locuieşte pentru o scurtă perioadă într-o mică cameră din apropiere, iar după aceea într-o casă mai confortabilă pe strada Matteotti. În 1960 se transferă la Casamassima (provincia din Bari), unde moare pe 25 ianuarie 1962 la Policlinica din Bari după multe
suferințe morale şi materiale, iar rămăşițele sale pământeşti odihnesc în capela familiei Timurian, în cimitirul din Bari. Străin, cu sufletul plin de o durere rătăcitoare, Nazariantz, om, exilat şi apărător al drepturilor omului şi civile a mediat din punct de vedere cultural între Puglia, Europa şi Orient, prin intermediul poeziei sale. O stradă din cartierul Liberta’ din Bari, poartă numele poetului armean iar alături de Khacikarul poziționat în 2013 pe faleză, lângă port, se găsește o placă cu versuri semnificative ale lui Hrand Nazariantz.
Dacă tu ai ştii, frate, cum este trist a fi singuri pe lume,
a trăi singuri şi fără casă,
neştiind unde să pui capul
şi să îndrepți propria tristețe către tăcerea lui Dumnezeu pretudindeni exilați,
ştiind zadarnică fiecare revoltă, şi zadarnică fiecare rugăciune, fără pace, fără destin,
şi câteodată fără pâine material realizat pe baza articolele publicate în Ararat de Simona Paula DOBRESCU
01-02/2020
19
MISTERELE CALENDARULUI
S
e știe că durata anului solar este de 365 de zile, 5 ore, 48 minute si 46 secunde. Faptul că această durată nu se împarte exact la un număr de zile este o problemă nici azi rezolvată. În timpurile străvechi succesiunea anotimpurilor era un fenomen inaccesbil pentru a fi calculat de omul de atunci și, prin urmare, el a socotit timpul cu un mijloc mai simplu și anume cu fazele lunii. Și astfel primele calendare au fost cele lunare iar noi am moștenit împărțirea anului în luni, zile grupate în săptămâni. Rotația completă a lunii în jurul pământului este aproximativ de 29,5 zile, astfel încât lunile de 30 și de 29 zile reproduc destul de exact ciclul lunar. Luna calendaristică începea odată cu luna nouă. Mai târziu oamenii au realizat ideea de an. Probabil că încă șumerienii, dar știm clar caldeenii, au organizat apoi calendarul inițial cu luna apoi au corelat cu „rotația” soarelui. Ei au adoptat anul de 12 luni a câte 30 de zile, dar au remarcat că anul e mai scurt decât cel real, la fiecare 6 ani adăugau o a 13 -a lună, adică în medie anul lor avea 365 de zile iar peste multă vreme o a 14 -a lună a completat timpul care lipsea. Cu 4.000 de ani în urmă, caldeenii au împărțit luna în patru grupe a câte 7 zile. Aceste zile au fost denumite după cele 7 corpuri cerești vizibile cu ochiul liber atunci: Soare, Luna, Martie, Mercur, Jupiter, Venus, Saturn (evident cu numele lor caldeene). Anul caldeean începea în toamnă, dar apoi în echinocțiul de primăvară, însă anul socotit fiind de 360 de zile. Începutul anului devia simțitor la 6 ani odată, ajungând la o 20
01-02/2020
lună diferență. În Mesopotamia acest lucru nu era prea deranjant. Alta era situația în Egiptul antic unde totul era dependent de revărsările Nilului și deci era necesar un calendar mai precis. Astfel egiptenii stabilesc un calendar de 365 de zile cu 12 luni, la care se adăugau 5 zile suplimentare. Apoi ei au observat că la fiecare 4 ani este necesar să se adauge încă o zi, a 6-a, dar renunță la ea din motive religioase. Din acest motiv revărsăile Nilului nu veneau riguros în acelaș timp. Calendarele grecești și romane pre-iuliene, fiind mult mai puțin precise față de cele egiptene, nu au decât o valoare istorică. Abia în anul 46 A.C. Iulius Cezar a impus cea de a 6-a zi odată la 4 ani, așezând-o la sfârșitul lui februarie (a anului), deoarece anul roman începea la 1 martie. Denumirile actuale ale lunilor sunt moștenite de la Romani. Asfel, prima lună a anului au dedicat-o lui Martie, zeul războiului, conferindu-i 31 de zile. Luna următoare, Aprilie, de 30 de zile era luna încolțirii, iar următoarele două luni au fost dedicate zeițelor Maia și Junona cu câte 31 și 30 de zile. Luna a șaptea a fost dedicată lui Iulius Cezar iar a opta lui Augustus Cezar, fiecare cu 31 zile. Restul lunilor au primit numerele cardinale romane: a șaptea, a opta, a noua, a zecea. Următoarea lună a fost dedicată regelui legendar al Lațiului, Ianus, iar ultima lună, de 28 de zile a fost dedicată purificării sufletelor (februarius). Ulterior, printr-un decret al lui Iulius Cezar a fost mutat și începutul anului la 1 ianuarie. Cu timpul începutul anului s-a tot schimbat de la țară la țară. În
Parzatumar (1513 Veneția) tipărit la tipografia lui Hagop Meghapart
Rusia începutul anului era la 1 martie. În Franța începutul anului a fost stabilit la 1 ianuarie abia sub Carol al IX-lea, în anul 1564. Iar în Marea Britanie anul nou a rămas la 25 decembrie până în anul 1751. Anul Iulian era mai lung cu peste 11 minute. Treptat echinocțiul și-a schimbat data și încă în sec. XIII când diferența era doar de 8 minute un cleric olandez a făcut corecția, dar abia sub papa Grigore al XIII-lea s-a scurtat anul 1564 cu zece zile. Echinocțiul din 11 martie a fost mutat în martie 21. În plus, papa Grigore a stabilit că la fiecare an secular (1700, 1800, 1900, …) să nu se considere an bisect, dacă acel an nu e divizibil cu 400. Dar această reformă s-a introdus lent. Țările protestante s-au abținut să aplice reforma gregoriană. Marea Britanie abia în anul 1752 a aplicat reforma și a adus anul nou la 1 ianuarie. Rusia țaristă a ignorat-o complet. Durata medie a anului gregorian este de 365 zile, 5 ore, 49 minute, 12 secunde. Doar cu 26 minute mai mult decât anul so-
lar. În patru secole diferența este de doar 3 ore. Însă și anul solar este variabil. El se micșorează în fiecare secol cu 0,45 secunde. Astăzi, din motive religioase diferitele popoare au calendare diferite. Calendarele chinezești, alături de calendarul grigorian menționeaza și anul național chinez, bazat pe calendarul lunar. Deși un decret chinez din anul 2637 A.C. stabilea anul cu o durata de 365 ¼ zile, din motive religioase el nu a fost aplicat. Calendarul ebraic cu anul său lunar-solar, e foarte aproape de cel caldeean. El are 12 luni cu 29 și 30 de zile, și din când în când (de 7 ori în 29 de ani) e completat cu o lună suplimentară de 13 zile. Anul musulman are 12 luni, are 354-355 de zile. Acest calendar ignoră total rotația pământului în jurul soarelui, și anul poate începe în orice anotimp, iar odată la 33 de ani el aproape că poate coincide cu anul nou grigorian. Perioada cea mai importantă a anului este Ramazanul (o lună de post), care poate începe numai când luna poate fi văzută cu ochiul liber, deci nu poate începe în acelaș timp de exemplu în Maroc și Orientul Mijlociu. Calendarul vechi armean avea 12 luni, fiecare cu câte 30 de zile, care pentru a corespunde cu anul solar, era completat cu 5 sau 6
Calendar islamic
zile denumite „Haveliaț” (suplimentar). Calendarul național armean începe de la bătălia dintre Haig și Bel care a avut loc în anul 2492 A.C., iar lunile anului au căpătat numele fetelor și fecioarelor lui Haig: Navasart, Hori, Saghmi, Dre, Caghots, Srats, Mehegan, Areg, Ahegan, Mareri, Margats, Hrotits, și Haveliats. Calendarul vechi armean a rămas unul mobil și se baza pe tabelele lui Anastasie Bizantinul (352-551) calculate pentru 200 de ani. După această perioadă au folosit calculele pascale ale lui Elias Alexandrinul pentrru 532 de ani pe care se baza anul cel mare armenesc. Anania Șiragați a alcătuit un proiect al unui an stabil, care nu a fost aplicat însă . Conform calendarului vechi armenesc, anul începea în ziua de 1 a lunii Navasart (corespunde cu 11 august). Primul calendar tipărit armean s-a numit Parzatumar (1513 Veneția) la tipografia lui Hagop Meghapart. În anul 1788,
Calendar egiptean
Șahamir Șahamirian în proiectul de Constituție alcătuit de el pentru Armenia (prevăzută a fi liberă) la articolul 103 se argumentează renunțarea la calendarul armean vechi, astfel: anul nou care începe de Navasart nu reflectă bine succesiunea anotimpurilor și este mai cu cale să înceapă anul nou la 6 ianuarie când armenii serbează Nașterea și Botezul Domnului. Trebuie adăugat că fiecare zi din cele 30 ale luni avea un nume (de ex. prima zi se numea Areg). Cele 5 zile din Aveliaț aveau nume distincte. Chiar orele zilei aveau nume, fiecare în parte, 24 nume în total. De exemplu miezul zilei se numea Aygn. Calendarul Bisericii Armene este de obicei redat cu cifre armenești. Cifrele sunt chiar literele alfabetului alcătuit de Mesrop Maștoț. Astfel unitățile sunt de la Ա la Թ , zecile dela ժ la Ղ și așa mai departe. La Sinodul de la Adana, din anul 1316, s-a decis renunțarea la vechiul calendar armean și s-a adoptat calendarul Iulian. Hotărărea aceasta însă nu s-a aplicat. Prin decizia Papei Grigore din 1584 s-a tradus și editat calendarul grigorian în armeană. Cu toate aceasta s-a continuat folosirea calendarului mobil. În anul 1920 a fost adoptat în Armenia calendarul grigorian. Biserica Armeană l-a adoptat oficial din anul 1923.
Arpiar SAHAGHIAN Surse: D.Tarpinian, ș.a.
01-02/2020
21
ԲՈՒԽԱՐԵՍՏՈՒՄ ՈԳԵԿՈՉՎԵՑ ՍՈՒՄԳԱՅԻԹԻ ջԱՐԴԵՐԻ ԶՈՀԵՐԻ ՀԻշԱՏԱԿԸ
Ա
յս տարի լրանում է Սումգայիթյան ջարդերի 32-րդ տարելիցը: Այդ առիթով փետրվարի 26-ին Ռումանիոյ հայոց թեﬕ առաջնորդ, Բուլղարիայի հայոց թեﬕ Առաջնորդական Տեղապահ գերաշնորհ Տ. Տաթև եպիսկոպոս Հակոբյանի հանդիսապետությամբ Բուխարեստի Սրբոց Հրեշտակապետաց Առաջնորդանիստ Մայր Տաճարում տեղի ունեցավ հոգեհանգստյան պաշտոն բոլոր նահատակների հոգիների հանգստության համար: Հոգեհանգստի արարողությանը մասնակցում էին Ռուﬕնիայում ՀՀ Արտակարգ և լիազոր դեսպան տիար Սերգեյ Մինասյանը, Ռուﬕնահայոց Միության «Արարատ» և «Նոր կյանք» ամսագրերի գլխավոր խմբագիր Միհայ Ստեփան Կազազյանը, թեմական ու ծխական խորհուրդների անդաﬓեր, քա22
01-02/2020
հանայից դասը, հավատացյալներ: Այս առիթով հրապարակվեց Սրբազան Հոր խոսքը, ուր Թեմակալ առաջնորդն անդրադառնում է Սումգայիթյան դաժան ու անմարդկային իրադարձություններին, շեշտում հատկապես Սփյուռքի կարևոր դերակատարությունն ու ներգրավվածությունը համահայկական գործընթացներում՝ մասնավորապես նշելով. «Այսօր էլ փորձ է արվում դաժանություններով ու հրեշավոր սպանություններով վախեցնել հայ ժողովրդի քաջարի զավակներին, ծնկի բերել և ըստիպել հրաժարվել Արցախից: Անգամ այսօր անօգնական ու անզեն մարդկանց հանդեպ հաշվեհարդար տեսած ջարդարարները դասվում են Ադրբեջանի հերոսների շարքին, իսկ նրանց գործած ոճիրները հա-
մարվում են երկրին մատուցած կարևորագույն ծառայություններ: Դրա վառ ապացույցն են հայ 2004թ. հայ սպա Գուրգեն Մարգարյանի դաժան սպանությունը, կացնահարումը քնած ժամանակ Ռաﬕլ Սաֆարովի կողﬕց, 2016թ. ապրիլի քառօրյա դեպքերը, երբ ադրբեջանցի հրոսակները, ներխուժելով սահմանաﬔձ հայկական գյուղեր, անմարդկայնորեն կտտանքների էին ենթարկում տեղի բնակչությանը: Ինչու՞: Քանի որ ﬕջազգային հանրությունը դեռևս ըստ արժանվույն գնահատական չի տվել և չի դատապարտել Սումգայիթյան ցեղասպանությունը: Ցավոք սրտի Ադրբեջանը չի էլ փորձել անցնող տասնամյակների ընթացքում քննել, վերաիմաստավորել կամ զղջալ, այլ հակառակը, շարունակում է իր հայատյաց քաղաքականությունը, որը դար-
ձել է այդ երկրի պետական քաղաքականությունը և համատամքը: Այսօր ﬔնք գլուխ ենք խոնարհում սումգայիթյան անﬔղ զոհերի հիշատակի առջև և համոզմունք հայտնում, որ ﬔր ժողովրդի հանդեպ կատարված հանցագործությունները և ոճրագործությունները վաղ թե ուշ արժանանալու են համապատասխան գնահատականի և դատապարտվելու են ողջ մարդկության կողﬕց: Անպատժելիությունն ու ﬕջազգային դատապարտման բացակայությունը ժամանակակից պայմաններում բերում են նոր ջարդերի և բռնությունների, որի ականատեսներն ենք այսօր: Գուցե ﬕ օր հակառակորդը կհասկանա նաև, որ Արցախը եղել է, կա ու պիտի ﬓա հայկական տարածք, որ հայ ժողովուրդը երբեք ծնկի չի եկել բարբարոսների առաջ և այսօր էլ շարունակելու է անձնվիրաբար պաշտպանել իր սրբությունները՝ Մայր Հայրենիքը, Մայր Եկեղեցին և Մայրենի լեզուն: Անկասկած, ապագայում նման երևույթները բացառելու գրավականը Հայրենիքի շուրջ համախմբուﬓ է, հայոց պետականության ամրապնդումը, ﬕասնականության ոգու և հաﬔրաշխության զորացուﬓ աﬔնքիս ﬕջև՝ ի կատարուﬓ ﬔր փայփայած նվիրական երազների ու իղձերի: Բոլոր բարբարոսները, նվաճողները, ﬔծագույն կայսրություններն ու տիրակալությունները եկել ու հեռացել են պատմության թատերաբեﬕց, բայց ﬔնք, իբրև քրիստոնյա հայ ժողովուրդ, Հայաստան-Արցախ-Սփյուռք եռաﬕասնությամբ, ամուր կառչած ﬔր պապենական հողերին ու սրբություններին, ապրել ենք, արա-
րել ու շարունակելու ենք արարել հավիտյան, այնքան ժամանակ, քանի դեռ գոյություն ունի այս աշխարհը: Իբրև 8 ﬕլիոնանոց զորավոր Սփյուռք, ապրելով աշխարհի տարբեր անկյուններում, Մենք ﬔկ անգամ ևս Մեր ձայնն ենք բարձրացնում և ի լուր աշխարհի հայտարարում ենք, որ Արցախը հայկական տարածք է, պատմական Հայաստանի ﬕ մասնիկը և եթե Ադրբեջանը երբևէ փորձի վըտանգի տակ դնել Արցախի հայ բնակչության անվտանգությունը, ապա ﬕանշանակ ﬔծագույն հակահարված կըստանա նաև համայն Սփյուռքի կողﬕց: Իբրև Սփյուռք և իբրև հայ ժողովուրդ Մենք Մեր երախտագիտությունն ենք հայտնում բոլոր այն ﬕջազգային կառույցներին և մարﬕններին, որոնք արձագանքել և դատապարտել են հայերի դեմ կատարված ոճ-
րագործունները՝ դրանք ի ցույց դնելով աշխարհին: Գլուխ ենք խոնարհում բոլոր նահատակների հիշատակի առջև և աղոթում ենք նրանց հոգիների հանգստության ու խաղաղության համար՝ հայցելով Բարձրյալն Աստծո ողորմածությունը»: Հավարտ Հոգեհանգստյան արարողության ծաղկեպսակներ զետեղվեցին եկեղեցու պարտեզում կանգնեցված Հայոց Ցեղասպանության նահատակներին նվիրված խաչքարի առջև: Խոսքով հանդես եկավ նաև Ռուﬕնիայում ՀՀ Արտակարգ և լիազոր դեսպան տիար Սերգեյ Մինասյանը: Առաջնորդի տնօրինությամբ կիրակի՝ մարտի 1-ին, հոգեհանգստյան արարողություն կկատարվի Ռումանիոյ հայոց թեﬕ բոլոր հայկական եկեղեցիներում: Ռումանիոյ հայոց թեﬕ մամլո դիվան
01-02/2020
23
ԲՈՒԽԱՐԵՍՏՈՒՄ ԿԱՏԱՐՎԵլ է ԴԻՆՔԻ ՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 13-ՐԴ Եև ԲԱՔՎԻ ջԱՐԴԵՐԻ 30-ՐԴ ՏԱՐԵլԻՑՆԵՐԻ ՀՈԳԵՀԱՆԳՍՏՅԱՆ ԿԱՐԳ
Ռ
ուﬕնիայի հայոց թեﬕ առաջնորդ գերշ. Տ. Տաթև եպս. Հակոբյանի հանդիսապետությամբ հունվարի 19-ին, Բուխարեստի Սրբոց Հրեշտակապետաց Մայր Տաճարում՝ Թուրքիայում լույս տեսնող հայկական «Ակոս» թերթի խըմբագիր, Թուրքիայի երևելի մտավորականերից ﬔկի՝ Հրանտ Դինքի հրեշավոր սպանության 13-րդ և Բաքվի ջարդերի 30-րդ տարելիցների առիթով մատուցվել է Սուրբ Պատարագ, հավարտ որի տեղի ունեցավ հոգեհանգստյան արարողություն՝ Հրանտ Դինքի և Բաքվի ջարդերին զոհ գնացած հայորդիների հոգիների խաղաղության ու հանգստության համար: Արարողությանը ներկա էին Ռուﬕնիայում ՀՀ արտակարգ և լիազոր դեսպան Սերգեյ Մինասյանը, Ռուﬕնիայի Հայոց Միության նախագահ Վարուժան Ոսկանյանը, թեմական ու ծխական խորհուրդների անդաﬓեր, հայ համայնքի 24
01-02/2020
ներկայացուցիչներ: «Արﬔնպրես»-ին այս մասին տեղեկացրին Ռուﬕնիայի հայոց թեﬕ մամուլի դիվանից։ «Տաթև Սրբազանն իբրև քարոզի բնաբան էր ընտրել ավետարանական այն խոսքը, որն ասում է. «Մի՛ վախեցեք նրանցից, ովքեր մարﬕնն են սպանում, բայց հոգին սպանել չեն կարող. դուք վախեցե՛ք մանավանդ նրանից, որ կարող է թե՛ հոգին և թե՛ մարﬕնը կորստյան մատնել դժոխքում» (Մատթ. 10. 28): Սրբազանն իր քարոզում ﬔկ անգամ ևս ընդգծեց Հրանտ Դինք մտավորականի, լրագրողի և մարդու ﬔծությունն ու կատարած հսկայածավալ աշխատանքի կարևորությունը՝ մասնավորապես նշելով. «ժամանակը ի զորու չէր ամոքելու կամ մոռացության մատնելու այն խորը վերքը, որը պատճառվել էր Հրանտ Դինքի ընտանիքի անդաﬓերին, ընկերներին ու ամբողջ աշխարհաս-
փյուռ հայությանը: Հրանտ Դինքի սպանությունը բացահայտ ոտնձգություն էր ընդդեմ ազատ խոսքի, ժողովրդավարության ու այն գաղափարների, որի կրողն էր ﬔծ մտավորականը: Իբրև ճշմարտության առաջամարտիկ, անտեսելով բոլոր տեսակի սպառնալիքներն ու ոտնձգությունները, Հրանտ Դինքը բոլոր ամբիոններից պահանջում էր ճանաչել Հայոց Ցեղասպանությունը, չհերքել պատմական իրողությունը և ﬔրժողական դիրքորոշմամբ հանցակից չդառնալ երիտթուրքական ու օսմանյան իշանություններին: Սակայն, ինչպես շուրջ 100 տարիներ առաջ, այնպես էլ այսօր, ժամանակակից Թուրքիայի իշխանություններն ընտրեցին խնդրի լուծման այլ ճանապարհ՝ սպանության, ոճրագործության և առաջավոր գաղափարներ կրող վառ անհատականությանը լռեցնելու հանցավոր ու անմարդկային ճանապարհը: Սակայն այս քա-
ղաքական ու գաղափարական սպանությունը, ի հեճուկս Թուրքիո իշխանությունների, լիովին հակառակ ազդեցություն ու էֆեկտ ունեցավ: Հրանտ Դինքը հարյուր հազարավոր գաղափարակիցներ ունեցավ ինչպես Թուրքիայում, այնպես էլ աշխարհի զանազան անկյուններում, այդ թվում նաև բազում թուրք գաղափարակիցներ, որոնք պայքարում են ավելի դեմոկրատ ու քաղաքակիրթ երկիր ունենալու երազի համար»: Այնուհետև Սրբազանն անդրադարձ կատարեց Բաքվի ջարդերին. «Բաքվում տեղի ունեցած ջարդը, հայ ընտանիքների հրեշավոր սպանություններն ու արտաքսումը հավերժ պիտի ﬓա հայ ժողովրդի հավաքական հիշողության ﬔջ, իբրև ծանրագույն ոճրագործություն և ծրագրված ցեղասպանություն: Աﬔն ﬕ հայորդի, աշխարհի ցանկացած անկյունում, պարտավոր է ապրել ու հիշել իր եղբայրների ու քու-
յրերի հրեշավոր սպանության մասին, հիշել ու հիշեցնել աշխարհին, հիշեցնել ու պայքարել հանուն արդարության ու ոճրագործների դատապարտության, պայքարել ու հզորանալ՝ թույլ չտալով այլևս նմանատիպ հանցանքների կրկնություն, ինչը ցեղասպանություն է: Բայց քանի դեռ ﬔր հավաքական հիշողության ﬔջ չի մոռացվել ﬔր պատմությունը, ﬔր ազգը պիտի շարունակի ապրել, արարել, ստեղծագործել՝ կերտելով ավելի լուսավոր ապագա, բայց երբեք չմոռանալով անցյալի մութ ու խավար էջերը: Այսօր ﬔնք գլուխ ենք խոնարհում Բաքվի անﬔղ զոհերի հիշատակի առջև և համոզմունք հայտնում, որ ﬔր ժողովրդի հանդեպ կատարված հանցագործությունները և ոճրագործությունները կարժանանան համապատասխան գնահատականի և կդատապարտվեն ողջ մարդկության կողﬕց: Անպատժելիությունն ու ﬕջազգային դատապարտ-
ման բացակայությունը ժամանակակից պայմաններում բերում են նոր ջարդերի և բռնությունների, որի ականատեսներն ենք այսօր»: Հոգեհանգստյան պաշտոնից հետո ծաղկեպսակներ զետեղվեցին եկեղեցու պարտեզում կանգնեցված Հայոց Ցեղասպանության նահատակներին նվիրված խաչքարի առջև, ուր խոսքով հանդես եկավ նաև ՀՀ արտակարգ և լիազոր դեսպան Սերգեյ Մինասյանը: Հոգեհանգստյան արարողություներ տեղի ունեցան մյուս հայաշատ ծուխերում ու քաղաքներում: Աղոթում ենք բոլոր նահատակների հոգիների հանգստության ու խաղաղության համար՝ հայցելով Բարձրյալն Աստծո ողորմածությունը: Յիշատակն արդարոց օրհնութեամբ եղիցի.աﬔն,- ասվում է հաղորդագրության ﬔջ»:
ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ
01-02/2020
25
ԿՅԱՆՔԻՑ ՀԵՌԱՑԱՎ ջԱԶՄԵՆ ԿԱՐՊԻՍ ԴԵԴԵՅԱՆԸ
Կ
յանքի 61-րդ տարում ﬔզանից հեռացավ ռուﬕնահայ համայնքի կարկառուն ներկայացուցիչներից ﬔկը՝ ջազ-սաքսոֆոնիստ Կարպիս Դեդեյանը, որի անունը բավականին հայտնի է ինչպես Ռուﬕնիայում, այնպես էլ եվրոպական ﬕ շարք երկրներում։ Կարպիս Դեդեյանը ծնվել է 1959թ. ապրիլի 24-ին։ Իր ըստեղծագործական տարիների ընթացքում նվագել է աշխարհի բազմաթիվ հայտնի երաժիշտների հետ, եղբոր՝ ջազկիթառիստ Գաբրիել Դեդեյանի հետ մասնակցում էր Բուխարեստում և այլ քաղաքներում կազմակերպվող հայկական ﬕ շարք ﬕջոցառումների։
Մեր լավագույն բարեկամ՝ Կարպիս Դեդեյանը
Այս առավոտ, ﬔր լավագույն բարեկամ, ընկեր, Կարպիս Դեդեյանը դիﬔց դեպի ﬕ այլ՝ ﬕ ավելի լավ աշխարհ... Նա գերազանց տաղանդով օժտված մարդ էր, որն ապրել է երաժշտությամբ՝ երաժշտության համար, ջազասեր հանրության կողﬕց սիրված և գնահատված: Հենց ապրիլի 24-ին՝ հայ ժողովրդի նահատակության օրը ծնված Կարպիս Դեդեյանը ﬔծ հպարտությամբ էր խսոում իր հայկական ծագման մասին, իսկ Ռուﬕնիայի հայ համայնքը նրան ﬔծարում էր որպես իր հեղինակավոր զավակներից ﬔկին: Ահա թե ինչ էր ասում երաժշտագետ Ֆլորիան լունգուն ﬔկ տարի առաջ՝ Կարպիսի ծննդի առիթով. «Անկասկած, 26
01-02/2020
Կարպիս Դեդեյանը եղել է, կա ու կﬓա որպես աստվածատուր շնորհքով, բնածին տաղանդով և ստեղծագործական հնարամտությամբ օժտված այն երաժիշտը, որն իր աստվածաշընորհ պարգևներն էլ ավելի է արժևորել քրտնաջան աշխատանքով և տարբեր երկրների հանդիսատեսի ծափողջույններին արժանացած բազմաթիվ ելույթներով իր ձեռք բերած փորձի շնորհիվ: Վարպետն առաջին կարգի երաժիշտի անուն վաստակեց:» Նա իր վերջին շունչն ավանդեց այստեղ՝ Երկրի վրա, իր հարազատ եղբոր՝ Գաբրիել
Դեդեյանի գրկում, սակայն իր սաքսոֆոնը կշարունակի հնչել երկնքում: Թող Աստված նստեցնի Իր աջ կողմը: Աստված հոգին լուսավորե:
Վարուժան ՈՍԿԱՆՅԱՆ
Եթե ծնվեր ջազի հայրենիքում...
Մահացավ ﬔր հայրենակից Կարպիս Դեդեյանը: Նա արտիստի սքանչելի հոգի ուներ և իր սաքսոֆոնով զմայլեցրել է հազարավոր երաժտասերների աշխարհով ﬔկ: Այժմ նա
ավարտում է ցերեկային լույսից դեպի գիշերվա մթություն տանող երկար ճանապարհը և ես աղոթում եմ, որպեսզի հավուր պատշաճի դիմավորեն նրան հավիտենական լույսի աշխարհում: Եթե ծնվեր ջազի հայրենիքում, Կարպիսն անկասկած կհռչակվեր որպես աշխարհի աﬔնաﬔծ սաքսոֆոնահարներից ﬔկը: Եվ հաստատ նրա վահճանն էլ չէր լինի այնպիսին, ինչպիսին եղավ: Նա վաղաժամ է մահացել, իր եղբոր՝ Գաբրիել Դեդեյանի գրկում, ում նվագակցությամբ ﬔզ պարգևել է իր սքանչելի և խիստ նրբաճաշակ հնչյունները, որոնց հարակցում էր ոչ թե ինչ-որ բարդ հաշվարկի, այլ իր խորը ապրուﬓերի թելադրանքով: Ծնվել էր ﬔկ օր ինձանից շուտ և մանկուց ճանաչում էինք իրար: Տարրական դպրոցում եղել ենք դասարանակիցներ, նստած էինք նույն նստարանին, և այդ օրվանից սկսած ﬔզ իրար հետ կապել է ﬕ սերտ բարեկամություն: Որպես հայորդի, նա ﬕշտ կառչում էր ﬔր ազգային ակունքներին և պատիվ բերում ﬔր ազգին: Եվ դա զգացվում էր նրա երաժշտության նրբությունների ﬔջ: Հանդես է եկել ջազի այլ ﬔծ վարպետների կողքին՝ աﬔնայն անբռնազբոսիկությամբ և ﬔր օրերում անբնական համարվող հաﬔստությամբ: Աստված հոգին լուսավորե: Վարուժան ՓԱՄՊՈՒՔՉՅԱՆ
01-02/2020
27
ԶԱՏԻԿ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԻ ՀԻշԱՏԱԿԻՆ Զատիկ Մուրադյանը ծնվել է 1930 թվականի հուլիսի 10-ին, Բուխարեստում: 1954 թվականին ավարտել է Բուխարեստի համալսարանը: 1957-1980 թվականներին եղել է Բուխարեստի աստղագիտական ինստիտուտի, 1959-1997 թվականներին՝ Փարիզի աստղադիտարանի Մեդոնի մասնաճյուղի գիտական խմբի ղեկավար, 1997 թվականից՝ գիտաշխատող: Ավելի քան երկու հարյուր գիտական հոդվածի հեղինակ և համահեղինակ է: Զատիկ Մուրադյանը եղել է Միջազգային աստղագիտական ﬕության (ՄԱՄ, 1970թ.), Եվրոպական աստղագիտական ընկերության (ԵԱԸ), Աստղագիտության մասնագետների ֆրանսիական ընկերության, Ռուﬕնական ակադեﬕայի անդամ, 2008 թվականից` նաև որպես Հայաստանի գիտությունների ակադեﬕայի արտասահմանյան անդամ և 2009 թվականից` Հայկական աստղագիտական ընկերության (ՀԱԸ) անդամ: Նա կյանքից հեռանում է 2020 թվականի հիւնվարի 22-ին, Փարիզում:
Կ
իրակի, մարտի 8-ին հավաքվեցինք Զատիկ Մուրադյանի քառասունքի կապակցությամբ կատարված հոգեհանգստի արարողության առիթով: Յուրաքանչյուրիս կյանքում կան ցավի ու վշտի պահեր, երբ ստիպված ենք լինում անզոր ականատես լինել ինչ-որ ազգականի, ընկերոջ կած ծանոթի մահվան: Մենք ասում ենք, թե «այդպիսին է կյանքը»: Արդյո՞ք դա ﬗիթարանք է: Ես այս տողերը գրում եմ Զատիկի համար, ո՛չ ﬕայն դրա համար, որ նա հանդիսացել է Ֆրանսիայում, Ռուﬕնիայում և Հայաստանում ճանաչված գիտական հեղինակություն, այլ նաև դրա, որ նա իմ ﬕակ ակադեﬕկոս բարեկաﬓ է եղել, որը ﬔծ պատիվ է բերել ռուﬕնահայությանը: Ես գրում եմ, որովհետև իմ կյանքի խորհըրդանիշերից ﬔկի՝ իմ մանկության առաջին ընկերոջը կորցնելու ցաﬖ ուրիշների հետ կիսելու կարիք եմ զգում: Մեր ըն28
01-02/2020
տանեկան հարաբերությունների բերումով, Զատիկը դարձավ իմ առաջին մոտիկ ընկերը. այն ժամանակ ես 4-5 տարեկան էի: Ե՛վ ինձ, և՛ իմ եղբայր Հակոբի համար նա ﬔր սերնդի առաջին անդաﬓերից էր: Սկզբում նա ապրում էր Բուխարեստում, իսկ ﬔնք՝ Պլոյեշտում, բայց ﬕ քանի անգամ առիթ ենք ունեցել հանդիպելու, մանկական խաղեր խաղալու: Ի ﬕջի այլոց, չեմ կարող մոռանալ այն, թե ինչպես են ﬔր ընտանիքները ներկա գտնվել Վըլենի-դե-Մունտե քաղաքում տեղի ունեցած՝ պատմական դեմքեր Նիկոլաե Յորգայ, Գրիգորե Տրանկու-Յաշի, Հ. ճ. Սիրունու մասնակցությամբ հայռուﬕնական տոնական ﬕջոցառուﬓերին: Տոնախմբությունները արձանագրող՝ իմ ժառանգած լուսանկարում երևում է, թե ինչպես ես ու Զատիկը հասցրել էինք սողոսկել և տեղավորվել մտավորականության փայլուն դեմքերի կողքին (լուսանկարում երևացող երկու՝
կարճ խուզած մազերով երեխաներն ենք ﬔնք, Զատիկը՝ Սիրունու աջից, իսկ ես՝ ձախից): Տարիներ անց, երբ արդեն դարձել էին բուխարեստաբնակ, ծրագրերով և երազանքներով լի ﬔր պատանեկության տարիներին Զատիկի, Կարպիս Ադամյանի, Ալիս Ակոնայանի և ուրիշների հետ կարողացանք աջակցել, ի ﬕջի այլոց, «Սևան» խմբի ստեղծմանը: Դա մշակութային խմբակ՝ իրար հետ հանդիպելու հարթակ էր, որտեղ ﬔզանից յուրաքանչյուրը ձգտում էր դրսևորել իր ունեցած տաղանդը: Հետո նորից հանդիպել ենք Փարիզում, որտեղ յուրաքանչյուրս ծավալում էր իր գործունեությունը, սակայն բոլորս մասնակցում էինք ընտանեկան և ռուﬕնահայերի հավաքույթներին: Զատիկը արժանապատվորեն շարունակեց Մուրադյանների աավանդույթը, Բուխարեստում բոլորը ճանաչում էին նրանց: Արդյոք ո՞վ չի հիշում «Զատիկ» ֆիրման, որը
օջախին, այնպես էլ իր երկու սիրելի քույրեր՝ Սիրանին և Ալիսին: Նրանք ապրել են երջանիկ ﬕնչև այն օրը, երբ դաժան ճակատագիրը կյանքից խլել է Վանիկին, ինչը ﬔծ ողբերգություն է եղել ծնողների և բոլոր հարազատների համար: Անմըխիթար սրտով Զատիկն այդ ողբերգությունն ապրել է «ﬕայնակ» և, ի հեճուկս ﬔր հարաբերությունների մտերմությանը, երբեք չի խոսել դրա մասին: Երևի ցանկանում էր այդ անասելի ցավը պահել ﬕայն իր համար և կրել իր սրտի խորքում: Վերջին տարիներին սոժամանակին իսկական ինստի- դայի հետ, ունեցել է երկու ե- վորություն ունեինք առնվազն րեխա՝ Վանիկին և Թալինին: աﬕսը ﬔկ անգամ հանդիպել տուցիա էր հանդիսանում: Զատիկն ամուսնացել և գե- Սիրով ու հոգատարությամբ նա- ու ﬕասին ճաշել փարիզյան ղեցիկ ընտանիք է կազﬔլ Աի- յում էր ինչպես իր ընտանեկան բիստրոներից ﬔկում: Նա խորտկասեր մարդ էր: Հաշվի առնելով ﬔր պատկառելի տարիքը և ﬔր տեսածն ու ապրածը՝ դժվար չէ պատկերացնել, թե զրուցելու թեմաների պակաս չէինք զգում: Այժմ ավելի լավ եմ հասկանում լուսահոգի հորս այն խոսքերը, որն իր կյանքի վերջին տարիներին ասում էր ինձ հանդիպելիս. «Մանչս, մարդ չﬓաց»: Այն ժամանակ չէի հասկանում, թե ինչ էր ուզում ասել... Որպես աստղաֆիզիկոս, Զադիկ Մուրադյանն իր հետազոտությունները նվիրել էր Արեգակի առեղծվածների բացահայտմանը: Թող լուսավոր լինի անծայրածիր երկինքը բարձրացած սիրելի Զատիկի ճամփան, և հողը թեթև լինի վրան: Աստված հոգի՛ն լուսավորե: Անուշ ՔԻՐՄԻԶՅԱՆ
01-02/2020
29
Ի ՀԻշԱՏԱԿ
ԿՅԱՆՔԻՑ ՀԵՌԱՑԱՎ ԱԶԱՏՈՒՀԻ ՎԱՐԴՈՒԿԱ ԽՈՐԵՆՅԱՆԸ
Կ
յանքից հեռացավ Տրանսիլվանիայի ﬔր հայ համայնքի նշանավոր անդամ, արվեստագետ Ազատուհի Վարդուկա Խորենյանը։ Ծնվել է 1940թ.-ի սեպտեմբերի 25-ին Կեռլայում՝ Կլուժի մարզ, լինելով 1915թ.-ի Ցեղասպանությունից հետո փախստական հայ ընտանիքի ժառանգորդը։ 1965թ.-ին ավարտել է Բաբեշ-Բոլյայ համալսարանի քիﬕայի ֆակուլտետը։ Այնուհետև հետևել է ազատ նկարչության դասընթացներին։ Եղել է հունգարական Գեղարվեստի Միության, ըՍտոկհոլմ-շվեդիայի նաև Հա30
01-02/2020
յաստանի Գեղարվեստի Միության անդամ։ Առաջին ցուցահանդեսը բացվել է 1975-ին, ամբողջական մաս կազﬔլով նկարչության ուսուցիչների ցուցահանդեսին՝ բացված ԿլուժՆապոկայի Գեղարվեստի Թանգարանի սրահներում։ Նա „Pro-Etnica” ﬕջէթնիկական փառատոնի անիմատորների թըվում էր՝ մասնակցելով Սիգիշոարայում Պատմության Թանգարանում հյուրընկալված տարեկան խտացված/sintezelor/ ցուցահանդեսներին (2002- 2008)։ Մասնակցել է մարդասիրական ցուցահանդեսների, Վիեննայի Ռուﬔն Մշակութային
Կենտրոնի ցուցահանդեսին (2003), ﬕջազգային ցուցահանդեսի՝ «Մի ազգ ﬕ մշակույթ», Երևան-Հայաստան 2004թ.-ի Ազգային Թանգարանի Պատկերասրահի ցուցահանդեսին, Կլուժ-Նապոկայի(2004թ.) „Quo-Vadis” հավաքական ցուցահանդեսին, Բուդապեշտի Ռուﬕն Մշակութային Կենտրոնի արվեստի ցուցահանդեսին, Ավստրիայում մարդասիրական նպատակով «Հակաքաղցկեղային Ընկերության» շրջիկ ցուցահանդեսին, «Հայկական օրեր» ցուցահանդեսին Սիբիուի մարզ՝ Տումբրըվենում։ 1997թ.-ին դառնում է ՌՀՄ
Կլուժի մասնաճյուղի քարտուղարը, իսկ 2010-ին՝ Կլուժի մասնաճյուղի նախագահը։ Դկտ. լիվիու Դրըգոյի և պրոֆ. դկտ. Նիկոլաե Սաբըուի կողքին Տկն. Խորենյանը 2008թ-ին իր նպաստն է բերել Կեռլայում «Մշակույթը և հայ արվեստը» ցուցահանդեսի բացմանը՝ զուգորդված «Արարատ» հրատարակչության կողﬕց լույս տեսած հրաշալի ﬕ ալբոﬕ։ Ալբոմը և ցուցահանդեսը 2003թ.-ին արժանացել են Մշակույթի և Կրոնի նախարարության Ion Frunzeti մրցանակի։ Ներկայացված էին հանրային և մասնավոր ավելի քան 600 գործեր՝ Ռուﬕնիայից, Հայաստանից, Անգլիայից, Բելգիայից, Ֆրանսիայից, Գերմանիայից, Իտալիայից, Հունաստանից, շվեդիայից, Հունգարիայից, Կանադայից, ԱՄՆ-ից Ավստրալիայից։ Մշտապես աջակցել է Կլուժի հայ համայնքի մշակութային ﬕջոցառուﬓերին ու հանդիսություններին, իրականացրել է գործերի ամբողջ ﬕ շարք՝ հիշեցնելու 1915թ.-ի հայերի ողբերգությունը։ 2019թ. սեպտեմբերի 28-ին Կլուժի Ազգագրական Թանգարանում Հայ Մշակույթի Օրվա առիթով Տկն. Վարդուկա Խորենյանին շնորհվել է „Szongott Kristof”-ի մրցանակը՝ իր անխոնջ գործունեության և Տրանսիլվանիայում հայ արվեստի և մշակույթի տարածման համար։ Իր առողջական վիճակի պատճառով մրցանակը հանձնվեց իր թոռնուհուն՝ Տանյա Վարդուկային։
01-02/2020
31