Overijssel
kleurt groen in 2020
|1 Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
Overijssel
kleurt groen in 2020 en uw verkiezingsprogramma ook
Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
Overijssel
kleurt groen in 2020
inhoud
|2 Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
Introductie
Gezamenlijk Overijssel
Energiek Overijssel
groene thema’s
over burgerparticipatie
over energie en mobiliteit
3
4
7
10
13
16
Natuurlijk Overijssel
Groenstedelijk Overijssel
Circulair Overijssel
over natuur, landschap en water
over klimaatactieve steden
over afvalpreventie en kringlopen
Overijssel
kleurt groen in 2020
|3 Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
introductie
Een groen Overijssel, daar wordt iedereen beter van! Niet alleen bewoners, natuur & landschap en milieu profiteren, maar ook de economie en de provincie als geheel. Natuur en Milieu Overijssel werkt samen met bewonersinitiatieven, maatschappelijke organisaties, overheid, onderwijs en ondernemers aan een “groene” provincie. In al onze activiteiten merken we: de bewoners willen wel! Maar ze kunnen het niet alleen. En vaak kan het ook nog wel iets professioneler, en valt er nog beter samen te werken. Daarvoor hebben ze steun nodig van overheid, politiek en maatschappelijke organisaties als Natuur en Milieu Overijssel.
Groene thema’s
In deze brochure zetten wij graag de belangrijkste groene thema’s voor u op een rijtje. Hoe groen kan het worden, wat gebeurt er al, en wat kunt u, als Overijsselse politieke partij, doen? De bal ligt dus bij u! Kleurt uw verkiezingsprogramma ook al groen?
Overijssel
kleurt groen in 2020
|4 Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
Gezamenlijk Overijssel over burgerparticipatie
Overijssel kleurt groen in 2020 Mensen houden van hun stukje Overijssel. Ze voelen zich betrokken, en zijn best bereid zelf de handen uit de mouwen te steken om dat mooi en schoon te houden. Dat doen ze het liefst lokaal, met mensen die ze kennen. Samen werken ze aan lokale energie, groen in de buurt, groen in steden, openbare gebouwen en alternatief openbaar vervoer. Een droom? Welnee, dit gebeurt op heel veel plekken al!
Overijssel
kleurt groen in 2020
|5
Gezamenlijk Overijssel
Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
over burgerparticipatie
Wat gebeurt er zoal? Ideeën
genoeg
Genoeg mensen in onze provincie lopen rond met goede ideeën. Die kunnen ze delen op de provinciale website www.jijenoverijssel.nl. De subsidieregeling ‘Maatschappelijke Initiatieven Overijssel 2014’ geeft een kans aan goede ideeën die de sociale verbanden versterken en de kracht van de samenleving vergroten. Via Noaberschap OV doen provincie en partners een oproep aan bewoners om na te denken over duurzame alternatieven voor het openbaar vervoer.
Duurzamer
in energie en afval
Veel goede ideeën zijn al werkelijkheid geworden. Zo zijn er in Overijssel al 23 Duurzame Dorpen actief op allerlei groene thema’s. Ook telt de provincie 42
duurzame energie initiatieven, waaronder 5 coöperaties , ondersteund door het Servicepunt Lokale Energie Overijssel. En wat dacht u van de diverse Repair Café’s in onze provincie?
Samen
voor natuur en landschap
Ook op het gebied van natuur en landschap zitten bewoners niet stil. Er zijn minstens 12 bewonersinitiatieven natuurbeheer, en zeker 75 projecten van Groen Dichterbij, bijvoorbeeld buurtmoestuinen, speelnatuur en groene schoolpleinen. Het Netwerk NatuurLandschap-Biodiversiteit betrekt via de Groene Loper mensen en bedrijven bij natuur en landschap.
Met een beetje steun krijgen bewoners heel veel voor elkaar!
Overijssel
kleurt groen in 2020
|6
Gezamenlijk Overijssel
Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
over burgerparticipatie
Wat kan Overijssel nog doen? Een participatiesamenleving is mooi en nodig. Maar het vraagt van provincie én gemeenten wel een omslag, in de ambtelijke organisatie en bestuur. Die nieuwe rol is stimuleren, faciliteren, initiatieven steunen. Of, zoals de provincie het zelf zegt in de Perspectiefnota 2015: “van government naar governance en van voorkantsturing naar voorkantsamenwerking”. De overheid maakt daarbij graag gebruik van de expertise van maatschappelijke organisaties zoals Natuur en Milieu Overijssel. Samen kom je immers verder (en goedkoper) dan alleen.
• Overijssel stapt over op een nieuwe vorm van besturen om bewonersinitiatieven te laten bloeien: flexibel, faciliterend, uitnodigend, met meer dialoog. • Overijssel ondersteunt de Servicepunten Groene Bewonersinitiatieven (naar voorbeeld van De Groene Motor in Zuid-Holland) en Lokale Energie Overijssel. • Overijssel stimuleert gemeenten tot het opzetten van een gemeentelijk leernetwerk sociale innovatie. • Overijssel ontwikkelt groene programma’s en organiseert voorkantsamenwerking met relevante partners.
Overijssel
kleurt groen in 2020
|7 Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
Energiek Overijssel over energie en mobiliteit
Overijssel kleurt groen in 2020 In Overijssel wekt elk dorp en elke wijk haar eigen energie op, op initiatief van de trotse bewoners zelf. Bestaande gebouwen gebruiken steeds minder energie, en nieuwe leveren zelfs energie. Mensen delen hun auto’s die, net als bussen, taxi’s en treinen, rijden op groene stroom of groengas. Een utopie? Welnee, we zijn al een heel eind op weg. Nu is het een kwestie van doorpakken!
Overijssel
kleurt groen in 2020
|8
Energiek Overijssel
Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
over energie en mobiliteit
Wat gebeurt er zoal? Bruisende
coöperaties
Het bruist van de duurzame energie in Overijssel. Al 42 Overijsselse energie initiatieven, waaronder 5 energiecooperaties leveren groene stroom en organiseren zonnepanelenacties voor hun 6000 leden. Voorbeelden zijn: ReggeStroom, Duurzaam Hoonhorst, Deventer Energie en Nieuwleusen Synergie. Met het Servicepunt Lokale Energie Overijssel steunt Natuur en Milieu Overijssel deze en nieuwe initiatieven. Overijssel is koploper met 16.000 zonnepanelen in de provincie. Ook wekken we al 30 MW aan windenergie op.
Provinciale
ambitie
De provincie had met het Programma Nieuwe Ener-
gie Overijssel de ambitie om in 2020 het aandeel hernieuwbare energie naar 20% te laten groeien. Uit een tussenevaluatie blijkt echter dat volgens de huidige koers in 2020 dit aandeel ligt op 11%. Daarom wordt het programma herijkt, onder andere door meer ruimte te geven aan lokale initiatieven.
Helpen
besparen
Maar bij duurzaamheid gaat het niet alleen om energie opwekken, maar zeker ook om energiegebruik meten en minderen. Individuele bewoners, scholen en bedrijven krijgen daarbij hulp van energiecoaches, energiecafé’s, gemeentelijke energieloketten en energiebesparingsprogramma’s. Woningcorporaties en gemeenten lenen geld uit het Energiefonds
Overijssel voor fysieke maatregelen. De Cleantech Stedendriehoek heeft een Duurzame 1000, een select gezelschap van bedrijven, projecten en individuen die geloven in een energieneutrale regio, en daar elk op hun eigen manier een invulling aan geven.
Slimme
mobiliteit
Energie gaat ook over mobiliteit. Voor mensen die van A naar B willen, ligt een concept klaar voor grensoverschrijdende e-sharing: groene mobiliteit door een slimme combinatie van fiets, e-scooter, deelauto en openbaar vervoer.
Overijssel
kleurt groen in 2020
|9
Energiek Overijssel
Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
over energie en mobiliteit
Wat kan Overijssel nog doen? Een duurzame energietransitie realiseer je in twee stappen. Het begint met energiebesparen door fysieke maatregelen, als isolatie en zuinige apparaten en nieuw gedrag. Met betrekkelijk eenvoudige gedragsveranderingen kunnen mensen daardoor 5-10% energie besparen. De energie die dan nog nodig is wordt opgewekt met zon, wind, biomassa, water en aardwarmte. De provincie biedt financiering voor energiebesparing, ondersteunt lokale initiatieven en stelt voorwaarden voor duurzame mobiliteit. Overijssel streeft naar 20% hernieuwbare energie in 2020.
• Overijssel sluit een Provinciaal Energieakkoord, in navolging van het landelijke SER Energieakkoord. In Brabant, Gelderland en Utrecht is dit al gebeurd! • Overijssel biedt jaarlijks steun aan vijf nieuwe lokale energiecoöperaties en faciliteert het Servicepunt Lokale Energie Overijssel. • Overijssel ontwikkelt samen met kennisinstituten en maatschappelijke organisaties goede voorbeelden van “bewonersondernemingen”. • Overijssel stelt het Energiefonds open voor kleinere initiatieven; dat wil zeggen kleiner dan 1-miljoen. • Overijssel stelt hoge duurzaamheidseisen bij de concessies voor openbaar vervoer: zuinige voertuigen die lopen op groene stroom of groengas. De provincie stimuleert de Regio Twente om dit ook te
doen. • Overijssel start een grensoverschrijdend proefproject e-sharing van deur tot deur. • Overijssel realiseert 84 MW windenergie op voorkeurslocaties langs de A28 en Dedemsvaart-Zuid en bij grote infrastructurele werken zoals bedrijventerreinen, (spoor)wegen en kanalen. • De provincie verkent nieuwe concepten als restwarmte, geothermie, waterkracht, warmte uit zon en kleine windmolens en onderschrijft de ‘Gedragscode wind’. • Overijssel blijft gemeenten en woningcorporaties ondersteunen met het Energiefonds. Daarbij stimuleert de provincie interventies gericht op energiebesparend gedrag.
Overijssel
kleurt groen in 2020
| 10 Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
Natuurlijk Overijssel over natuur, landschap en water
Overijssel kleurt groen in 2020 In een Natuurlijk Overijssel staan alle natuurgebieden met elkaar in verbinding, en is er ruimte genoeg voor otters en weidevogels. Bewoners, boeren en ondernemers beheren de natuur in hun directe omgeving. Boeren sluiten de kringloop van water en mineralen op hun bedrijf, en hebben oog voor biodiversiteit en dierenwelzijn. Een slim watersysteem houdt meer water vast: een voorraad bij droogte en minder overstromingen bij hevige regenval. Hiervan profiteren landbouw, natuur, recreatie en drinkwatervoorziening. Onrealistisch? Welnee, alle partijen zien in dat er iets moet gebeuren. Ze hebben hun handtekeningen gezet onder akkoorden en programma’s.
Overijssel
kleurt groen in 2020
| 11
Natuurlijk Overijssel
Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
over natuur, landschap en water
Wat gebeurt er zoal? Ecologie
en economie
In het akkoord ‘Samen werkt beter’ (2013) zetten vijftien Overijsselse organisaties zich in voor een synergie tussen enerzijds landbouw, industrie, recreatie en infrastructuur en anderzijds natuur, biodiversiteit, water, landschap en cultuurhistorie. Zo kunnen ecologie en economie elkaar versterken.
Bewoners
voor natuur
Binnen ‘Samen Werkt Beter’ liggen Natura2000 en de EHS op koers, inclusief de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS). Daarnaast heeft de provincie een ‘Zone Ondernemen met Natuur en Water’ (ONW) aangewezen. Hierin worden herstel en ontwikkeling van natuur, landschap en water gefinancierd via gerichte investeringen van private partijen, nieuwe allianties en innovatieve concepten. Extra inspanning is nodig om hierin vooruitgang te boeken. Ook zijn er twaalf initi-
atieven waarin bewoners samen het beheer van de natuur in hun omgeving oppakken. Dat varieert van een paar unieke percelen botanisch grasland (zoals Oostermaet bij Deventer) tot gezamenlijke afspraken over beheer, recreatie en educatie (zoals Veldmaat bij Haaksbergen). En het kan groter: in het Markdal in West Brabant heeft de plaatselijke Vereniging Markdal een opdracht van 11 miljoen gekregen om het haperende gebiedsproces vlot te trekken.
Kwaliteit
in de landbouw
In Overijssel hebben zeven natuurboeren zich verenigd om natuur en landbouw weer meer te combineren, en meer boeren overwegen deze overstap te maken. Nieuwe ontwikkelingen in de landbouw lijken meer in te zetten op kwaliteit en duurzaamheid en minder op kwantiteit. Binnen het landelijke program-
ma ‘Duurzaam Door’ is een Kennis- en Educatiedeal (KED) gesloten rond het onderwerp eiwittransitie. Het Overijsselse bedrijf Vivera (vleesvervangers) zet een eerste stap in de eiwittransitie door samen te werken met boeren in de omgeving die lupine verbouwen
Water
vasthouden
Op het gebied van water hebben alle relevante partijen getekend voor het programma ‘Zoetwatervoorziening Oost-Nederland’ (ZON). In de stroomgebieden Reest, Vecht en Regge wordt inmiddels gewerkt aan vernieuwingen van het watersysteem, om in natte tijden water te bergen en voor droge tijden water langer vast te houden. Overheid, boeren, bewoners en landgoedeigenaren werken hierbij nauw samen. Voor een grensoverschrijdende aanpak wordt samengewerkt met Duitsland.
Overijssel
kleurt groen in 2020
| 12
Natuurlijk Overijssel
Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
over natuur, landschap en water
Wat kan Overijssel nog doen? In Overijssel werken boeren, bewoners en overheid samen aan het realiseren en beheren van natuur en landschap. Naast gangbare landbouw komt er plaats voor duurzame en hoogrenderende landbouw en kortere ketens, waardoor de consument weer weet waar zijn voedsel vandaan komt. Door klimaatverandering is een robuust watersysteem steeds harder nodig en kunnen bewoners zorgen voor minder tegels in hun tuinen en het afkoppelen van regenwater.
• Overijssel realiseert Natura2000 en Programmatische Aanpak Stikstof (PAS). • Overijssel ontwikkelt een visie ‘Duurzame landbouw’ om de impact op omgeving te verminderen, biodiversiteit te versterken en duurzame energieopwekking te stimuleren. • Overijssel start het programma ‘Eiwittransitie’, samen met onderwijs en wetenschap, producenten en consumenten. • Overijssel zorgt voor het verbinden van natuurgebieden en stimuleert voorbeeldprojecten natuurontwikkeling (onder andere in de Zone ONW) waarin overheid, bewoners, ondernemers, banken en andere relevante partijen samenwerken. • Overijssel organiseert voorkantsamenwerking
Ruimtelijke Ordening. • Overijssel onderzoekt de inzet van het ‘Grondwaterfonds’ en ‘Vergunningencompensatiefonds’ voor natuur en landschap. • Overijssel stimuleert waterschappen tot robuuste watersystemen van stroomgebieden Regge, Vecht en Reest conform de Strategie ZON en Natuurlijke Klimaatbuffers. • Overijssel betrekt bewoners bij agrarische natuurverenigingen gebiedscollectieven en ZON-projecten.
Overijssel
kleurt groen in 2020
| 13 Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
Groenstedelijk Overijssel over klimaatactieve steden
Overijssel kleurt groen in 2020 Alle Overijsselse steden zijn klimaatactief. Het is er goed toeven. Groene daken, bermen en parken zorgen voor biodiversiteit, geluiddemping en verkoeling, en houden water vast. Door de prettige omgeving stijgt onroerend goed in waarde. Veel daken zijn in gebruik voor zonne-energie. Wadi’s en halfverharding zorgen dat regenwater in de bodem weg kan zakken en niet hoeft te worden afgevoerd. Groene bedrijventerreinen zijn aantrekkelijk voor wie er werkt of zich wil vestigen, en ook voor planten en dieren. Asbest is uit alle fietsenschuurtjes verwijderd. Een ideaalplaatje? Jawel, maar zeker haalbaar. Aan de slag!
Overijssel
kleurt groen in 2020
| 14
Groenstedelijk Overijssel
Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
over klimaatactieve steden
Wat gebeurt er zoal? Stad
en klimaat
De coalities Klimaatbestendige Stad doen in het ‘Manifest klimaatbestendige stad’ een appèl op overheden en marktpartijen om samen met de inwoners van de stad verantwoordelijkheid te nemen voor klimaatadaptatie. Inmiddels is er een expertgroep Klimaat Actieve Stad (KAS) opgericht van gemeenten en waterschappen. Deze heeft inmiddels de KAS geagendeerd bij de G32, waar Zwolle, Deventer, Almelo, Hengelo en Enschede deel van uitmaken. Gemeente Zwolle heeft met de klimaastress test de eerste stappen gezet naar KAS. In Zwolle zijn de gevaren door klimaatverandering groot.
Stadsnatuur
Groene
Groene bewonersinitiatieven spelen zich vaak af in de stad. Er zijn minstens twaalf bewonersinitiatieven natuurbeheer, en zeker 75 projecten van Groen Dichterbij, bijvoorbeeld buurtmoestuinen, speelnatuur en groene schoolpleinen. De Groene Lopers in Zwolle, Deventer en Vechtdal hebben als missie om nog meer bewoners en bedrijven te betrekken bij natuur, landschap en biodiversiteit. Ze ondersteunen bestaande en nieuwe groene bewonersinitiatieven, vergroenen de stad en koppelen bewoners aan bedrijfsleven en zorg.
Maar ook bedrijven(terreinen) kunnen hun steentje bijdragen. Natuur en Milieu Overijssel heeft een factsheet gemaakt over ‘Biodiversiteit op bedrijventerreinen’, vol tips en goede voorbeelden. Er is met succes geëxperimenteerd met tijdelijke natuur op een braakliggende bedrijventerrein.
bedrijventerreinen
Overijssel
kleurt groen in 2020
| 15 Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
Groenstedelijk Overijssel over klimaatactieve steden
Wat kan Overijssel nog doen? De provincie stimuleert dat alle steden ‘klimaatactief’ worden, en dat bewoners zelf met klimaat en stedelijk groen aan de slag gaan. Niet alleen worden in het buitengebied asbestdaken vervangen door daken met zonnepanelen. Ook in de steden worden kleine schuurtjes met asbest gesaneerd, aangezien deze een groot risico voor de volksgezondheid vormen.
• Overijssel ontwikkelt een visie ‘Klimaatactieve stad’, gebaseerd op de ervaringen van de pilot Klimaatbestendige Stad Zwolle. • De provincie stimuleert de ‘Klimaatactieve stad’ in de vijf grote steden, door de stadsbesturen aan te sporen en bewonersinitiatieven te ondersteunen. • Overijssel stimuleert gemeenten en bewoners om zelf maatregelen te nemen voor klimaatadaptatie. • Overijssel saneert asbestdaken in steden, en vervangt deze door daken met zonnepanelen.
• Overijssel blijft investeren in het Groene-Loperconcept in Enschede, Hengelo, Almelo, Deventer, Vechtdal en Zwolle. • Overijssel stimuleert gemeenten, bewoners en ondernemers tot het samen creëren van groenblauwe netwerken in steden en bedrijventerreinen.
Overijssel
kleurt groen in 2020
| 16 Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
Circulair Overijssel over klimaatactieve steden
Overijssel kleurt groen in 2020 In Overijssel geldt: afval bestaat niet. Voedselverspilling trouwens ook niet. Huishoudens en bedrijven gooien weinig weg, en wat er weggegooid wordt, wordt gescheiden en hergebruikt. Producten zijn zo gemaakt dat ze gerepareerd, gedemonteerd en hergebruikt kunnen worden. Bij veel producten betalen mensen niet meer voor het bezit, maar voor het gebruik, volgens het turntoo-principe. Overijssel gaat daarmee van een lineaire naar een nieuwe, circulaire economie. Dat levert ook nieuwe werkgelegenheid op. Een mooie droom? Misschien wel, maar elke stap in de goede richting is er ĂŠĂŠn!
Overijssel
kleurt groen in 2020
| 17
Circulair Overijssel
Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
over afvalpreventie en kringlopen
Wat gebeurt er zoal? Afval
voorkomen en scheiden
Binnen ‘Leren voor Overijssel Duurzaam’ is afval een van de thema’s. De provinciale ambitie is ‘Afvalloos Overijssel in 2030’, vooral door de stroom restafval te verkleinen. Afval wordt in de meeste gevallen in Overijssel al gescheiden ingezameld. Daarnaast zijn er allerlei initiatieven om zwerfafval te voorkomen, bijvoorbeeld een pilot in Deventer om het gebruik van plastic draagtasjes fors terug te dringen. Natuur en Milieu Overijssel is met basisscholen actief op gebied van zwerfafval in de ‘Expeditie Uiterwaard’. Recycling Netwerk ondersteunt wijken en gemeenten om ‘zwerfafvalvrij’ te worden.
Minder
verspillen en meer delen
Beter is het nog om te zorgen dat producten geen afval worden. Zo is voedselverspilling een populair thema. In Deventer wordt er na een pilot 20% minder eten weggegooid, en binnenkort vindt de publiekscampagne ‘Damn Food Waste Festival’ plaats in Zwolle. Een langer of tweede leven krijgen goederen via Repair Café’s, de kringloopwinkels en de Tweedehandzedagen. Door producten te delen hoeven er minder gemaakt te worden, zoals al veel gebeurt met auto’s en gereedschap.
Van
wieg tot wieg
Het Texperium, open innovatiecentrum voor textielrecycling, ontwikkelt technologie voor recycling en productontwikkeling met herwonnen vezels. Dat je ook bij het ontwerp al met het eind van een product rekening houdt, laat Auping zien, die bedden volgens het cradle-to-cradleprincipe produceert. NMO past het turntoo-principe al toe door geen lampen te kopen maar te leasen, en alleen het licht af te nemen.
Overijssel
kleurt groen in 2020
| 18
Circulair Overijssel
Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
over afvalpreventie en kringlopen steden
Wat kan Overijssel nog doen? In de natuur bestaat er geen afval. Alle kringlopen zijn rond. Ook Overijssel maakt de overgang van lineaire naar circulaire economie, en doet dat op verschillende manieren. Zo wordt afval een grondstof en is energie hernieuwbaar.
• Overijssel stimuleert een gezamenlijk campagne met gemeenten om zwerfafval aan te pakken. • Overijssel start een Taskforce voedselverspilling. Daarin ontwikkelen retailbedrijven, producenten, overheden en maatschappelijke organisaties een eigen regionale strategie. Doel is dat in 2020 Overijsselse consumenten 30% minder voedsel verspillen. • Overijssel richt een eigen CE50 op: een leernetwerk van toonaangevende, innovatieve bedrijven/ ondernemers, kennisinstellingen en organisaties die het concept van de circulaire economie ondersteunen. Deze wordt elk jaar uitgebreid met een tiental nieuwe bedrijven. • Overijssel versterkt het programma Agro&Food door consumenten(belangen) te betrekken bij het beper-
ken van voedselverspilling. • Overijssel past green accounting toe op bedrijven met provinciale vergunning via de Regionale uitvoeringsdiensten (RUD’s). • Overijssel stimuleert (grote) bedrijven tot het ontwikkelen van groene businessmodellen die passen in een circulair systeem. • Overijssel stimuleert gemeenten tot een afvalbeleid waarin afval 100% wordt gescheiden en gerecycled.
Overijssel
kleurt groen in 2020
| 19 Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
Zo
kleuren we Overijssel groen in 2020! Informatie uit deze brochure mag van harte en zonder bronvermelding worden opgenomen in uw verkiezingsÂprogramma. Meer weten? Natuur en Milieu Overijssel Godelieve Wijffels Stationsweg 3 8011 CZ Zwolle 038-4250960 wijffels@natuurenmilieuoverijssel.nl www.natuurenmilieuoverijssel.nl
Samen voor een mooi en duurzaam Overijssel.
Juli 2014 Tekst Communicatiebureau de Lynx, Marjel Neefjes Natuur en Milieu Overijssel, Livia Leysen Vormgeving Communicatiebureau de Lynx, Annita van Betuw Fotografie Bert Stegeman, Livia Leysen, Paul Santman, Willem Seine, Wijnand Jonkers, Adriaan Holsappel, Hillie Waning, AndrĂŠ Bus, Alma Streefkerk, Angelien Hoppen, Tom Knigge