Making:
Navigating Challenges of Cognition and Face in Everyday Life
Heidi E. Hamilton
Visit to download the full and correct content document: https://textbookfull.com/product/language-dementia-and-meaning-making-navigatingchallenges-of-cognition-and-face-in-everyday-life-heidi-e-hamilton/
More products digital (pdf, epub, mobi) instant download maybe you interests ...
Aesthetics of the familiar : everyday life and worldmaking First Edition Yuriko Saito
https://textbookfull.com/product/aesthetics-of-the-familiareveryday-life-and-world-making-first-edition-yuriko-saito/
Meaning-centered psychotherapy in the cancer setting : finding meaning and hope in the face of suffering 1st Edition William S. Breitbart
https://textbookfull.com/product/meaning-centered-psychotherapyin-the-cancer-setting-finding-meaning-and-hope-in-the-face-ofsuffering-1st-edition-william-s-breitbart/
The Making and Meaning of Relationships in Sri Lanka Mihirini Sirisena
https://textbookfull.com/product/the-making-and-meaning-ofrelationships-in-sri-lanka-mihirini-sirisena/
Cognition and communication in the evolution of language 1st Edition Reboul
https://textbookfull.com/product/cognition-and-communication-inthe-evolution-of-language-1st-edition-reboul/
Biota Grow 2C gather 2C cook Loucas
https://textbookfull.com/product/biota-grow-2c-gather-2c-cookloucas/
Language and Culture in Mathematical Cognition Volume 4
Mathematical Cognition and Learning 1st Edition Daniel B. Berch
https://textbookfull.com/product/language-and-culture-inmathematical-cognition-volume-4-mathematical-cognition-andlearning-1st-edition-daniel-b-berch/
Enacting Lecoq: Movement in Theatre, Cognition, and Life Maiya Murphy
https://textbookfull.com/product/enacting-lecoq-movement-intheatre-cognition-and-life-maiya-murphy/
Multimodal Perspectives of Language Literacy and Learning in Early Childhood The Creative and Critical quot Art quot of Making Meaning 1st Edition Marilyn J. Narey (Eds.)
https://textbookfull.com/product/multimodal-perspectives-oflanguage-literacy-and-learning-in-early-childhood-the-creativeand-critical-quot-art-quot-of-making-meaning-1st-edition-marilynj-narey-eds/
Gender and the Changing Face of Higher Education in Asia Pacific Deane E. Neubauer
https://textbookfull.com/product/gender-and-the-changing-face-ofhigher-education-in-asia-pacific-deane-e-neubauer/
Language, Dementia and Meaning Making
Navigating Challenges of Cognition and Face in Everyday Life
Heidi E. Hamilton
Language, Dementia and Meaning Making
“This book offers the most complex and up-to-date understanding of the social nature of human cognition. Hamilton takes us on a journey—at once personal and yet at once universal—from her first book on dementia and conversations to the present one on understanding memory as dynamic, evolving, fluid and fully sociolinguistic. This is a very necessary read for all scholars researching issues of memory, language and sociocognition.”
—Vaidehi Ramanathan, Professor of Linguistics, University of California, USA
“Memory and cognition are fluid, slippery, contingent and tied into each other, like the conversations that depend upon them and upon the good will of the participants. In a deeply-researched discussion as remarkable for its clarity as for its emphasis on empathetic interaction, Hamilton asks these questions not only for us but also for our partners with dementia: How is it that we can say we know – and how do we use those memories we can access – to recognize and share our knowing in our efforts to make meaning when we are talking to another person? How do those efforts to make meaning help or hinder speakers with and without dementia in retaining self-worth, a positive self-image, a “face?” Hamilton draws on a lifetime of thought and research to involve readers with “the complexity of meaning making”, whether the speaker is looking for a word, performing fragments of a song, recalling immediate events, or reconstituting previous aspects of ones’ life.”
—Boyd H. Davis, Bonnie E. Cone Professor of Teaching in Applied Linguistics/English and Professor of Gerontology at University of North Carolina, Charlotte, USA
Heidi E. Hamilton
Language, Dementia and Meaning Making
Navigating Challenges of Cognition and Face in Everyday Life
Heidi E. Hamilton Department of Linguistics
Georgetown University Washington, DC, USA
ISBN 978-3-030-12020-7 ISBN 978-3-030-12021-4 (eBook) https://doi.org/10.1007/978-3-030-12021-4
© The Editor(s) (if applicable) and The Author(s) 2019
This work is subject to copyright. All rights are solely and exclusively licensed by the Publisher, whether the whole or part of the material is concerned, specifically the rights of translation, reprinting, reuse of illustrations, recitation, broadcasting, reproduction on microfilms or in any other physical way, and transmission or information storage and retrieval, electronic adaptation, computer software, or by similar or dissimilar methodology now known or hereafter developed.
The use of general descriptive names, registered names, trademarks, service marks, etc. in this publication does not imply, even in the absence of a specific statement, that such names are exempt from the relevant protective laws and regulations and therefore free for general use.
The publisher, the authors and the editors are safe to assume that the advice and information in this book are believed to be true and accurate at the date of publication. Neither the publisher nor the authors or the editors give a warranty, express or implied, with respect to the material contained herein or for any errors or omissions that may have been made. The publisher remains neutral with regard to jurisdictional claims in published maps and institutional affiliations.
Cover image © Photography taken by Mario Gutiérrez / Getty images
This Palgrave Macmillan imprint is published by the registered company Springer Nature Switzerland AG The registered company address is: Gewerbestrasse 11, 6330 Cham, Switzerland
For my teachers
Acknowledgments
Over the course of my life, I have had the great fortune of learning from and with many creative, smart, and caring individuals. As I began to explore issues at the intersection of language and dementia in the 1980s, I was invigorated by the groundbreaking work of Loraine K. Obler, Nik Coupland, Justine Coupland, Howie Giles, Ellen Ryan, and Susan Kemper. At the heart of my career, I was grateful for stimulating conversations with Vai Ramanathan, Boyd Davis, Bob Schrauf, Nicole Müller, Peter Backhaus, and Yoshiko Matsumoto. And most recently, I have been (re)energized by thought-provoking meetings in Europe with newfound colleagues at the Center for Dementia Research (CEDER) at Linköping University, members of the Dementia, Language, Interaction and Cognition Network (DELIC), and participants in CLARe (Corpora for Language and Aging Research) conferences in Louvain-la-Neuve, Berlin, and Helsinki, including Lars-Christer Hydén, Charlotta Plejert, Jan Svennevig, Camilla Lindholm, Annette Gerstenberg, and Catherine Bolly.
These international collaborations have been nurtured by my interactions with many talented doctoral students across the years within my academic home, the Department of Linguistics at Georgetown University. Although I have learned from each one of these students (now colleagues), I am particularly grateful to Marta Baffy, Wen-Ying Sylvia Chou, Leslie Cochrane, Marissa Fond, Toshiko Hamaguchi, Didem Ikizoglu, Adrienne
Isaac, and Amelia Tseng for their insights and assistance in connection with my work on dementia. And, of course, the joyful enthusiasm I feel in my explorations of language and life as an interactional sociolinguist at Georgetown is centered in uplifting conversations with my dear faculty colleagues Deborah Tannen and Cynthia Gordon.
Heartfelt thanks also to my colleagues at Palgrave Macmillan: Esme Chapman, then Commissioning Editor, Language and Linguistics, for enthusiastically shepherding my book proposal through to the contract stage; Cathy Scott, Commissioning Editor, Language and Linguistics, and Beth Farrow, Assistant Editor, Language and Linguistics, for their patient and professional guidance as my manuscript made its way into production; and Karthiga Ramu, project manager, who ultimately has overseen the production of this book to its final print and online file stage. And, in closing, I would like to thank my cherished family members for both grounding and inspiring me. Mom and Dad, thank you for expecting the world from me—and for continuing to give so much of yourselves to help me journey toward my aspirations. To my husband and Lebensgefährte, Dan, thank you for nourishing me with your love, respect, and support over the 40 years of our lives together. Twenty-five years ago, in the dedication to my first book, I wrote “to Dan who challenges me to balance intellect with creativity and care.” Those words ring as true today as they did then. Thank you for reminding me that I do my best writing when surrounded by simple gifts of nature—the lulling sound of ocean waves, the glint of sunlight off the bark of a birch tree, a loon’s stirring tremolo on a northern lake—and for helping to orchestrate needed writing retreats. And, finally, to the sparkling joys of my heart, our children, Siri and Sean, thank you for the wonders you have brought into our lives—and to those that await just around the next bend. Can’t wait to see what they are!
“Well I hate to admit it but I can’t remember”
Knowing, Remembering and Performing in Everyday Life with Dementia
1.1 Introduction
For nearly my entire life, I have been immersed in the lived experience of dementia. A very early memory of this somewhat topsy-turvy perspective comes from summer 1969 in a small town in Nebraska. I had just walked into my childhood bedroom to tell my maternal grandma—who was on a visit from Wisconsin and sharing my room—that we were almost ready to have breakfast. What I saw surprised (to say the least!) my junior high school self. There she was, standing between my bed and my dresser, fully dressed from head to toe. She thought she was ready to take on the day. One problem: her light blue cotton print housedress was covered by her white silky undergarments. Nothing in her eyes indicated that anything was amiss. What in the world was going on?
Fast-forward 45 years to early spring 2014. I was helping my 90-yearold father calm down enough to drift off to sleep during the final months of his life. How am I supposed to remember that? Here came that haunting question he would ask me multiple times each evening. The problem in his anxious mind centered on how he was supposed to remember that his important objects (eyeglasses, billfold, clock, notebook, and camera)
© The Author(s) 2019
H. E. Hamilton, Language, Dementia and Meaning Making, https://doi.org/10.1007/978-3-030-12021-4_1
H. E. Hamilton
were gathered on his bedside table—and would still be there when he woke up the next morning.
In the intervening decades, I’ve spent my life as a linguist—to be more specific, as an applied interactional sociolinguist—exploring myriad interconnections between language and health: starting with dementia (as characterized most fully in my nearly five-year longitudinal case study of ‘Elsie’; see Hamilton 1994), and moving on to head injury, in-hospital interdisciplinary team communication, genetic counseling, online health support group interactions, and physician–patient visits. But all along the way, I kept getting called back by dementia, and I’ve made decision after decision to continue to focus my mind and my heart on essential questions that emanate from those living with these cognitive challenges. I’ve been privileged to experience dementia in a wide range of interdisciplinary contexts and to emphasize the importance of keeping in mind what can be done by others in these individuals’ worlds to enhance their lives.
As I completed the final edits on the manuscript that would become Conversations with an Alzheimer’s Patient (Hamilton 1994), many questions remained. I knew I had just taken the first steps in what would likely be a lifelong journey. Living in Berlin in the late 1980s when I was writing my doctoral dissertation, I found great comfort in Rainer Maria Rilke’s (1929) words to young poet Franz Xaver Kappus in July 1903 when Kappus wasn’t all that much younger than I was at the time:
Be patient toward all that is unsolved in your heart and try to love the questions themselves. … Do not now seek the answers, which cannot be given you because you would not be able to live them. And the point is, to live everything. Live the questions now. Perhaps you will then gradually, without noticing it, live along some distant day into the answer1 (emphasis added).
1 Ich möchte Sie, so gut ich es kann, bitten, lieber Herr, Geduld zu haben gegen alles Ungelöste in Ihrem Herzen und zu versuchen, die Fragen selbst liebzuhaben…. Forschen Sie jetzt nicht nach den Antworten, die Ihnen nicht gegeben werden können, weil Sie sie nicht leben könnten. Und es handelt sich darum, alles zu leben. Leben Sie jetzt die Fragen. Vielleicht leben Sie dann allmählich, ohne es zu merken, eines fernen Tages in die Antwort hinein (emphasis added).
“Well
Trying to love the questions. Trying to live the questions. And trying to have patience to allow life’s experiences to coax one gradually without notice to a place and time when the answers to those lifelong questions would almost seamlessly appear. Although I can’t say that I have reached the point where all my earlier questions are answered (what a boring— although perhaps satisfying—place that would be!), I have reached the point where I’d like to take another stab at it.
As I sit down to write this book, my heart is full when I realize the extent to which my own individual existence, expertise, and experiences have been exponentially expanded by being enveloped in other worlds that have been animated by individuals with dementia. I am awash in their voices. These snippets of talk rush into my mind and make me alert to the humanity of this project—to the many ways in which dementia interfaces with the world as lived by persons who are as different from each other as they are from us (the currently healthy ones who meet at workshops and conferences, in classrooms, and even who write books like this one).
This book is filled with glimpses of these lives as they interact with people who care for them—both personally and professionally: adult children, spouses, volunteers, activity directors, support group facilitators, social workers, nursing staff, physicians, even specially trained art gallery guides. Many kinds of knowing—as well as gaps in this knowledge—are on display in these interactions, along with the face threats that so often accompany these gaps and that spark the balancing acts that center life with dementia.
1.2 My Approach
How frustrating it is not to remember. What is the password for my online bank account? Where did I park my car at the airport? When did my nephew graduate from college? Such memory lapses occur on a fairly regular basis to most of us. But imagine a world in which your physician asks how old you are and you need to turn to your spouse for the answer. Or where your friend mentions how much she enjoyed going out to lunch with you and you have only the vaguest recollection of that event. Or where you
E. Hamilton
forget how to get dressed for the day and aren’t even aware that you’ve forgotten. Or where you begin to settle in for the night and are struck by a stabbing pang of anxiety—How will I be able to remember where my eyeglasses are tomorrow morning—even though they are on the bedside table right next to you as they are every night. An exploration of these and myriad other examples of challenges related to knowing in dementia are at the heart of this book.
Many people may recognize changes like these. Changes that may be part of a diagnosis of dementia of the Alzheimer type. Changes that can be discovered and labeled through cognitive testing in a physician’s office. Changes in actions and communication that indicate underlying changes in the brain. Many outstanding publications representative of the more pervasive medical model of dementia (Bayles and Tomoeda 2014; Husain and Schott 2016; Ravdin and Katzen 2013) exist to help interested readers understand the links between changes in an affected individual’s brain and developing symptoms of those changes.
This book is different. My aims are different. I have spent my life thinking about and exploring how cognitive challenges in connection with changes related to dementia are displayed and negotiated through language use in social interaction with an eye toward meaning making. How linguistic aspects of social interaction are shaped by—and shape— the individual with dementia and those who care personally and/or professionally for him or her. In that effort, over the course of my career, I have carried out separate qualitative interactional sociolinguistic studies on language used in a variety of meaningful interactions involving individuals with dementia, including everyday conversations with friends and family, physician–patient–adult companion visits, memory loss support group meetings, and specially designed art gallery tours.
In this book, I examine the ways in which participant frameworks, physical environments, activity types, and interactional goals shape how cognitive challenges and strengths are navigated as “our mental states make contact with the world” (Hughes 2011: 265)—and, crucially, how these aspects of context impact the self-esteem of individuals with dementia and their conversational partners. To this end, I analyze the language used in the aforementioned settings through the lens of epistemic discourse analysis, the “systematic and explicit study of the ways knowledge is H.
interactively ‘managed’ (activated, expressed, presupposed, implied, conveyed, construed, etc.) in the structures and strategies of text and talk” (van Dijk 2013: 497) in combination with Goffman’s (1967, 1971) and Brown and Levinson’s (1987) insights into face maintenance in everyday social interaction. I explore how individuals’ changes in cognition may impact faces of these individuals, leading some to feel ashamed, anxious, or angry (threats to positive face in Brown and Levinson’s model), others to feel patronized, infantilized, or overly dependent (threats to negative face in Brown and Levinson’s model), and still others to feel threatened in both ways. In this examination, I keep in clear and central focus the important discursive choices made by healthy interactional partners that may end up minimizing or exacerbating these feelings.
If this journey sounds interesting to you, I hope you will stay with me. In what follows, I characterize the intellectual grounding of my work (Sect. 1.3); describe the interactions at the heart of the book (Sect. 1.4); narrow the scope of my investigation related to cognition and face (Sect. 1.5); and conclude the chapter (Sect. 1.6).
1.3 Intellectual Grounding
Thirty years ago, when work at the intersection of language and dementia of the Alzheimer type was in its relative infancy, Bayles and Kaszniak (1987: 175) recommended that systematic study of the conversational abilities of dementia patients supplement more typical research within experimental and clinical paradigms, not only because the loss of conversational abilities was thought to be an early marker of dementia, but also because such studies could help researchers discover how patients used language in their everyday lives. The past three decades have seen an energetic and creative response to that call (see Kindell et al. 2017 for a useful review), although, given its importance, perhaps to a lesser degree than one might expect. The majority of work on language and dementia continues to be carried out from a neuro- or psycholinguistic perspective with a focus on the individual’s language use in clinical testing (see, for example, Kempler and Goral 2008; Hamilton 2008). To my knowledge, my first book (Hamilton 1994) was the first in the wave of studies to “Well
H. E. Hamilton
depart from the dominant medical paradigm to focus on naturally occurring discourse within everyday social interactions rather than on language that was elicited by standardized testing within a clinical setting or as part of interviews with a researcher (see also Guendouzi and Davis 2013: 21; Lopez 2016: 66; Kindell et al. 2017: 393 for discussions of the foundational nature of Hamilton 1994).
In subsequent work, I have been part of interdisciplinary efforts that have highlighted the complex connections between the linguistic and cognitive changes that accompany dementia and an individual’s sense of self (e.g., Davis 2005; Hamilton 1996; Ramanathan 1997; Sabat 2001). This scholarship connects well with what Leibing calls the ‘personhood movement’ in dementia studies (cf. Kitwood 1997) in which ‘personhood’ refers to “the person within – the reflexive, immaterial, communicable essence of a person that is located deep within the body, but that is sometimes veiled by symptoms” (Leibing 2006: 242ff.). Major initiatives within this area involve innovative programming in the arts, including music, visual arts, theater, and the writing of poetry and short stories, for individuals with dementia and their companions. Proponents claim that these multisensory experiences are especially good at promoting the social and creative well-being of persons with dementia (see especially Basting 2009; Ryan et al. 2009).
The intellectual trajectory just described—from a focus on the individual with dementia in the clinic to the individual in interaction with others in the wider world—is echoed in work on human cognition more generally, from Schütz’s (1946) groundbreaking phenomenological work on the social distribution of knowledge, through the compelling evidence in Hutchins’ (1995, 2006) seminal anthropological work on cognition ‘in the wild’ (outside clinical testing and research) to more recent engagement over the past 15 years by linguistic discourse analysts, conversation analysts, and linguistic anthropologists at the intersection of culture, interaction, and cognition. Within this general focus on authentic discourse, 2006 was a key year, in that it witnessed the publication of Enfield and Levinson (2006), Raymond and Heritage (2006), and a special issue of Discourse Studies edited by van Dijk (2006). Collectively, these studies launched an enthusiastic embrace of scholarly contributions from a range of disciplines to facilitate a more systematic
“Well I hate to admit it but I can’t remember”
understanding of the way knowledge is navigated by individuals in a variety of ‘real-life’ interactions.
Significant publications by Stivers et al. (2011) and van Dijk (2014), along with special journal issues of Pragmatics and Society (2012) and Discourse Studies (2013, 2016, 2018), have continued to fuel epistemic studies that extend well beyond a simplistic understanding of the to-andfro of information exchange. These explorations focus on additional critical aspects of knowledge in interaction, including “epistemic access to some state of affairs, how certain we are about what we know, our relative authority and our differential rights and responsibilities with respect to this knowledge” (Stivers et al. 2011: 3), and help us to understand that the epistemic domain is “morally ordered” in that “we can and do hold one another accountable for justifiably asserting our rights and fulfilling our obligations with respect to knowledge” (ibid.).
Indeed Schrauf and Müller (2014: 22) made an explicit link between these two bodies of research when they called for dementia investigators to complement the prevailing individualistic view of human cognition with an alternative discursive paradigm that “assumes that cognition is in fact something that takes place between people,” noting that little work on the embodied, distributed, and culturally grounded nature of human cognition has been carried out in applied and/or clinical contexts. This perspective also dovetails very well with the personhood movement characterized earlier, with its emphasis on the “capacities of the feeling person and not on his or her losses” as well as, importantly, on a redefinition of memory as “interactive and not individualized” (Leibing 2006: 255).
It is in this spirit that I motivate my study of the ways in which memory, reasoning, and language difficulties are connected to feelings of stigma, self-esteem, and individual agency—all in the service of interactional meaning making within the context of dementia.
1.4 Interactions at the Heart of the Book
With my goal of identifying the power of context to reveal the ways in which participants (with and without dementia) navigate cognition and related face concerns ‘in the wild’ (Hutchins 1995) outside of the clinical
H. E. Hamilton
research and testing situations referred to earlier, I decided it was crucially important to examine language used within a wide range of situations, including the following (see also my methodological discussions in Hamilton 1994: 3ff.; 2005: 237ff.):
• Everyday conversations: Audio recordings of everyday dyadic conversations between individuals with dementia and younger healthy interlocutors (students or researchers) that were carried out in assisted living residences. These include my own 13 interactions over nearly five years with a single individual with dementia, ‘Elsie’ (Hamilton 1994), along with 27 interactions from the Carolina Conversations Collection (Pope and Davis 2011) in North Carolina.
• Physician–patient–companion interactions: Audio recordings of 20 triadic medical visits involving individuals with dementia, adult companions (spouse or adult child), and physicians (family doctors as well as neurologists) in eight different medical practices (Hamilton 2004; Ikizoglu and Hamilton in prep). These interactions all included cognitive testing in the form of the 30-point Mini-Mental State Examination (Folstein et al. 1975).
• Memory loss support group meetings: Audio recordings of seven weekly meetings of one early memory loss support group as nine members participated in several phases of an interactive theater project, To Whom I May Concern (Matthews 2005; Hamilton and Baffy 2014), with two support group facilitators and two project team members. The goal of this project was to open up a dialogue between people with early-stage dementia and those who care for them.
• Specialized art gallery tours: Audio and video recordings of 12 weekly hour-long art gallery tours including a total of 16 participants who had been diagnosed with dementia. Specially trained guides worked with small groups of individuals who were placed together according to their stage of dementia (MacPherson et al. 2009; Hamilton 2011; Isaac and Hamilton in press). Each small group viewed and discussed three to four works of art; guides were instructed to elicit participants’ thoughts and feelings in discussion-based interactions rather than to engage in prototypical guided gallery tours.
“Well
In addition to these data collections, my perspective, insights, and analysis are influenced by my own personal experiences over the past five years as the daughter of parents in their nineties. During my monthly crosscountry trips to visit them in new residences—assisted living followed by memory care and skilled nursing—I gained crucial personal insights to complement my scholarly understandings. An unanticipated benefit of these regular visits with my parents was an ever-expanding circle of friends for me. Over breakfasts, lunches, and dinners in the common dining rooms, I was privileged to learn about these individuals’ lives and felt that I came to know them quite well. And although I did not formally study these interactions—nor did I ever wish to do so—it would be naive of me to think that my perspective was not enhanced by these gifts of time and talk, as I learned about decades of life’s moments as wildly different as canning peaches, winning spelling bees, and going on blind dates.
As these data sets vary along several important dimensions (including the number and types of participants,2 severity of dementia symptoms, physical surroundings, activities being carried out, and interactional goals), the contexts represented allow us to explore Sidnell’s (2012: 315) understanding that all “epistemic negotiations are embedded in whatever else it is that the participants are up to … this means refusing to isolate the ‘epistemic’ and ‘evidential’ practices from whatever action the participants are actually pursuing – for instance, complaining, telling troubles and resisting the telling of troubles, etc.”
1.5 Narrowing the Scope
This investigation of how problems of epistemic access, certainty, authority, rights, and responsibilities play themselves out within naturally occurring interactions builds directly on my earlier interactional sociolinguistic studies (see characterizations of this approach by Tannen 2004; Gordon
2 In the interactions represented in the many excerpts in this book, the reader will notice variation in naming practices related to participants across the data collections. Whereas first names are used in memory loss support group and art gallery excerpts, titles plus surnames are used in those related to the medical and assisted living visits. This variation reflects differences in naming practices used within these interactions at the time of recording.
and Kraut 2017) of meaning making in language and dementia. In that humanistic approach, “communicative breakdowns are analyzed not apart from details about the patient, her conversational partners, and the setting, nor from relevant social facts which may influence the interactions – one in which language is seen as an integral part of human life” (Hamilton 1994: 172).
To this end, I began my analyses by searching for instances of ‘remedial interchanges’ (Goffman 1971: 95ff) that centered on the negotiation of knowledge, focusing attention not only on the utterance(s) containing the trouble source(s) but on “the total set of moves made in connection with a particular virtual offense” (Goffman 1971: 120). In this process, I found that such interchanges occurred primarily within the following six domains in terms of the negotiation of epistemics and face. Individuals in my data sets generally struggled more within the first three domains (word searches, autobiographical facts, and memory for recent events) as contrasted with the final three (memory for the distant past, engaging in the here-and-now, and ‘muscle memory’). I structure this book accordingly:
1. Now what was that called? Struggling to find the right words
2. How old am I? Forgetting facts about oneself
3. Did I have chicken for lunch? Recalling what just happened
4. You remind me of a story that I’ve told a number of times. Recounting experiences from the distant past
5. Excuse me. That’s the judge standing there. Engaging with physical objects in the here-and-now.
6. Elephants to ride upon, my little Irish Rose. Performing memory
Readers familiar with scholarship related to memory systems (Squire 2004: 173ff) may anticipate that analyses within these six chapters will link directly to particular kinds of memory; for example, declarative memory providing a “representational model of the external word which is either true or false” vs. nondeclarative memory that is “expressed through performance rather than through conscious recollection of facts and events.” And, in a very general way, that is the case. As forthcoming discussions will show, however, the patterns of real-life actions that
“Well
emerged from my data-driven investigations of everyday interactions do not always match up completely with these more abstract memory systems (see Müller and Schrauf’s 2014: 12 for a useful discussion).
In the upcoming chapters, we examine how relative communicative successes by individuals with dementia were influenced by both preemptive and responsive discursive practices of their partners in interaction (Hamilton 1994: 172) as they managed the epistemic problems in connection with mutual face concerns. As I’ve written before (Hamilton 2003), it’s not only a question of conversational partners reacting to language used by persons with dementia. Since talking is a great deal like dancing, partners who are sensitive to what their interlocutors can and cannot do can make important choices—choices that can help their partners look elegant and agile or ones that can make them look silly and uncoordinated. How conversational partners talk with those with dementia can actually help or hinder them within the emerging interaction.
This contrastive approach to remedial interchanges allows us to reach a fuller understanding of the contextual elements that are at work to “change the meaning that otherwise might be given to an act, transforming what could be seen as offensive into what can be seen as acceptable” (Goffman 1971: 109) and for those involved in the interaction to offer an account to “verbally bridge the gap between action and expectation” (Scott and Lyman 1968: 46; Robinson 2016) for any missteps. Further, and perhaps most importantly, we can see how aspects of social interaction may relate to the communicative and cognitive changes that accompany the progression of dementia. In this way, Kitwood’s (1993) claim that the personhood of individuals with dementia may be “replenished and sustained through what others provide” comes to life.
Before moving on, it is important to underscore that many interactions with individuals with dementia proceed smoothly and do not always contain remedial interchanges, especially during the early stages of dementia. In fact, it is a hallmark of my scholarship to highlight ways in which these individuals display resourcefulness and successfully carry out a good many of their interactional goals. That said, it cannot be denied that conversations with persons with dementia can be highly challenging for healthy conversational partners; illuminating the patterns underpinning some of these difficulties may help us identify ways to sup-
H. E. Hamilton
port meaningful interaction. These challenges are at the center of this work.
1.5.1 The ‘Epistemic Engine’ in Dementia Discourse
As part of his seminal work on epistemics in interaction, Heritage (2012) offers an incisive metaphor of an engine to characterize its ubiquitous nature. In that and in subsequent studies (Heritage 2018), he claims that interlocutors are ever-attentive to their own and others’ knowledge states (along a gradient from K to K+) as they both design their turns-at-talk and understand what their conversational partners are saying and doing. It is this discursive patterning of asserting what one knows and asking questions to fill gaps in what one knows that drives conversation forward. When interlocutors have reached a point where everyone in the group knows what everyone else knows about a particular discourse topic, the topic begins to wind down and a shift to another topic occurs. Of course, we all have been in conversations that center on a favorite shared topic, with interlocutors seemingly ‘savoring’ (Tannen 2007) what is being said and reveling in what their shared information indicates about their shared identity on some dimension. But even in such cases, Heritage provides compelling evidence that conversational partners design their turns to indicate nuanced differences in epistemic access, rights, or responsibility, sometimes leading to epistemic competition as to who knows what best.
In my efforts to understand some of the complexity in interactions including persons with dementia, I have found this engine metaphor to be very useful, especially in situations where individuals have (expected) differing levels of knowledge. Often in my examinations of these interactions, I had the sense that the epistemic engine was sputtering or had indeed already stalled out. Occasionally this phenomenon expressed itself as a ‘lack of curiosity’ about others in the world, when the individual with dementia would ask few or no questions about others; at other times, problems would emerge when the individual with dementia would repeatedly provide the same information to others, well past the point at which most interlocutors could remain patient at pretending they were
“Well I hate to admit it but I can’t remember”
hearing something for the first time. In what follows, I characterize four key interactional patterns relating to the epistemic engine in dementia:
Did you hear me? In this situation, healthy speakers in a K+ position make assertions (or tell narratives) about their own experiences or interests— the lifeblood of conversations—but get no uptake from their conversational partners with dementia in a K position, frequently not even a minimal response, much less an assertion or a follow-up question that would build on the topic. This practice can lead to a feeling on the part of the healthy interlocutor that the person with dementia either did not hear what was said or, worse still, that their conversational contribution wasn’t valued.
Do you even care about me (or anyone else except yourself? In this situation, the person with dementia in a K− position poses very few questions about the K+ domains of others (present or absent) that would serve to fill in knowledge gaps. Importantly, when these questions are posed, the responses may be forgotten (or even the memory of having posed the question may be forgotten). This practice puts the onus on healthy conversational others to continue to talk without questions to which to respond and gives them the sense that the person with dementia is not interested in anyone else. As a consequence, these healthy individuals need to take the initiative to talk about their own K+ domains (e.g., Mom, if you’re wondering how my new job is going, I really like my coworkers and enjoy my new responsibilities) or risk divulging little or nothing about their lives (e.g., thinking Grandma isn’t interested in me so I’m not going to enter into this conversation at all).
I already know that! In this situation, the person with dementia talks repeatedly from a K+ position about what he or she knows, perhaps due to problems in remembering recent events. Upon its first mention (of typically many mentions), the information becomes known to the healthy conversational partner; subsequent mentions risk breaching the general rule of “don’t tell someone what you have already told them” (Sacks 1992: 441; Goodwin 1979: 100). These breaches may come in the form of personal information or a personal experience narrative but, no matter what the content, constitute a major interactional challenge for the healthy interlocutor. The conversational
H. E. Hamilton
partner can either treat this old information as if he or she were hearing it for the first time or become frustrated and say (or, at minimum, think) I know that already. You’ve already told me that. I don’t know how many times I can hear that. Alternatively, if these repeated assertions or narratives contain semantically empty lexical items or pronouns at first mention, the information may not be able to be deciphered—no matter how many times it’s offered. In these cases, the healthy listener can ‘go along’ and pretend he or she has understood or can ask for more information (leading potentially to the type of epistemic engine problem addressed next).
What/who/when was that again? In this situation, questions posed by the healthy conversational other in the K position to the person with dementia in the K+ position in order to fill in knowledge gaps frequently aren’t answered, are answered insufficiently, or even contain inaccurate information that arguably should be known to the person with dementia. Depending on social expectations related to territories of knowledge, these problems may lead to individual face issues and associated account giving, which may then contribute to mutual face threats within the overall interaction. Unwelcome consequences may be the reluctance of the healthy conversational partner to continue to ask questions; to attempt to find a connection to what was just said (even if only a very tangential one); or, alternatively, to shift tactics altogether in the interest of sociability. These shifts in discursive practice may end up impeding the development of topics in which the healthy interlocutors are interested and result in what might be felt to be a less meaningful conversation. In these instances, the epistemic engine would not be characterized as humming along, but more likely as having stalled out.
1.5.2 Accountability and Face Concerns in Dementia Discourse
When remedial interchanges are sparked by troubles with the epistemic engine as just described, both the individual with dementia and those in the same social interaction are potentially implicated. The particular ways in which “the total set of moves is made in connection with a particular
“Well I hate to admit it but I can’t remember”
virtual offense” (Goffman 1971: 120) may vary, as these individuals take different interactional steps to manage the epistemic problems in connection with mutual face concerns (see Perkins et al. 1998; Guendouzi and Pate 2014). The shape of the particular interactional dance will have to do with the ways in which the interlocutors relate to the specific epistemic domain in question; that is, the conversationalists’ “epistemic access to some state of affairs,” their “relative authority,” and “differential rights and responsibilities with respect to this knowledge” (Stivers et al. 2011: 3).
As noted earlier, in everyday interactions, individuals “can and do hold one another accountable for justifiably asserting [their] rights and fulfilling [their] obligations with respect to knowledge. It is in this way that we see the epistemic domain as morally ordered.”
In the interactions at the center of this book—where at least one individual has dementia—these typical building blocks of epistemics are not as stable as those in interactions that include individuals with robust cognitive health. Shaky memory problems may serve as a partial or total barrier to the “access to some state of affairs”—critically, even to those states of affairs over which individuals are fully expected to have authority, such as to their own autobiographical facts; for example, their age, where they live, whether they have a spouse or children, and so on. Further, language problems such as word-finding struggles may exacerbate the trouble; for example, an individual with dementia may remember some important state of affairs, but be unable to come up with a way of expressing it clearly.
Following Stivers et al. (2011), when cognitive problems get in the way of individuals “asserting [their] rights and fulfilling [their] obligations with respect to knowledge,” they can be held accountable for this deficit. In fact, in previous work (Hamilton 1994: 40), I noted that communicative breakdowns resulting from challenges with memory or language may heighten feelings of incompetence on the part of an individual with dementia, leading to a potentially serious breakdown of mutual face in the interaction. In instances in which this individual is aware of his or her struggles, he or she may attempt to offer an excuse, however feeble, for an action that does not live up to expectations (see Scott and Lyman 1968; Robinson 2016).
H. E. Hamilton
In situations where possible accounts for the trouble source are provided not by the individual with dementia but by his or her conversational partner, the motivation can frequently be found in a desire to manage face in the interaction. Brown and Levinson’s (1987) notions of positive and negative politeness help us to understand how this works— how relative independence (regarding negative face) and feelings of selfworth (regarding positive face) are negotiated in talk, where positive politeness is understood as that which takes into account the interlocutor’s need to be liked and to have his or her needs and wishes understood, and negative politeness is understood as that which takes into account the interlocutor’s need for independence. Conversational partners who try to uphold both face needs of an individual with dementia need to meticulously balance their use of positive and negative politeness strategies toward this individual.
1.6 In Closing
The pages to come are filled with evidence that dementia is accompanied by difficulties in communicating. No one would deny this fact. What I attempt to demonstrate in this book, however, is how something as highly personal as dementia has interpersonal ramifications; in other words, to illustrate Crystal’s (1984: 55) point that language handicap is “first and foremost an interactive phenomenon.” This interactional sociolinguistic study of individuals with dementia engaging with a variety of conversational partners (visitors, family members, physicians, support group facilitators, art gallery guides, as well as other individuals with dementia) in a wide range of social interactions (everyday conversations, medical visits, support group meetings, and art gallery tours) represents a continuation of the journey toward understanding individuals’ changing cognitive strengths and weaknesses as they are carried out and affected by others ‘in the wild’ (Hutchins 1995).
In this effort, I follow Müller and Schrauf (2014: 22), who suggested that the “examination of the cognitive challenges involved in everyday conversation and the linguistic, discursive, and narrative devices used by people in meeting those challenges would give a different view of dementia”
“Well
(emphasis added). It is my hope that the coming pages will shed some light on the complexity of meaning making as those with dementia and their companions navigate challenges of cognition and face in everyday life.
References
Basting, A. D. (2009). Forget memory: Creating better lives for people with dementia. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.
Bayles, K., & Kaszniak, A. (1987). Communication and cognition in normal aging and dementia. Boston: Little, Brown and Company.
Bayles, K., & Tomoeda, C. K. (2014). Cognitive-communication disorders of dementia: Definition, diagnosis, and treatment. San Diego: Plural PublishingInc.
Brown, P., & Levinson, S. (1987). Politeness: Some universals in language usage. Cambridge: Cambridge University Press.
Crystal, D. (1984). Linguistic encounters with handicap. Oxford: Basil Blackwell. Davis, B. H. (Ed.). (2005). Alzheimer talk, text and context: Enhancing communication. New York: Palgrave Macmillan.
Drew, P. (2018). Special issue on “Epistemics – The rebuttal”. Discourse Studies, 20(1), 3–13.
Enfield, N. J., & Levinson, S. (Eds.). (2006). Roots of human sociality: Culture, cognition and interaction. Oxford: Berg.
Folstein, M., Folstein, S. E., & McHugh, P. R. (1975). “Mini-mental state” a practical method for grading the cognitive state of patients for the clinician. Journal of Psychiatric Research, 12(3), 189–198.
Goffman, E. (1967). Interaction ritual. Garden City: Anchor Books.
Goffman, E. (1971). Relations in public. New York: Basic Books, Inc.
Goodwin, C. (1979). The interaction construction of a sentence in natural conversation. In G. Psathas (Ed.), Everyday language: Studies in ethnomethodology (pp. 97–121). New York: Irvington Publishers.
Gordon, C., & Kraut, J. (2017). Interactional sociolinguistics. In B. Vine (Ed.), The Routledge handbook of language in the workplace (pp. 3–14). Abingdon: Routledge.
Guendouzi, J., & Davis, B. H. (2013). Dementia discourse and pragmatics. In B. H. Davis & J. Guendouzi (Eds.), Pragmatics in dementia discourse (pp. 1–28). Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
Guendouzi, J., & Pate, A. (2014). Interactional and cognitive resources in dementia: A perspective from politeness theory. In R. Schrauf & N. Müller
H. E. Hamilton
(Eds.), Dialogue and dementia: Cognitive and communicative resources for engagement (pp. 121–146). New York: Psychology Press.
Hamilton, H. E. (1994). Conversations with an Alzheimer’s patient: An interactional sociolinguistic analysis. Cambridge: Cambridge University Press.
Hamilton, H. E. (1996). Intratextuality, intertextuality, and the construction of identity as patient in Alzheimer’s disease. Text, 16, 61–90.
Hamilton, H. E. (2003). Glimmers: A journey into Alzheimer’s disease. Ashland: RiverWood Books.
Hamilton, H. E. (2004). Symptoms and signs in particular: The influence of the medical condition on the shape of physician-patient talk. Communication & Medicine, 1(1), 59–70.
Hamilton, H. E. (2005). Epilogue: The prism, the soliloquy, the dance, and the couch – The evolving study of language and Alzheimer’s disease. In B. H. Davis (Ed.), Alzheimer talk, text and context: Enhancing communication (pp. 224–246). New York: Palgrave Macmillan.
Hamilton, H. E. (2008). Language and dementia: Sociolinguistic aspects. C. L. J. de Bot (Ed.). Language and the Brain. Annual Review of Applied Linguistics (ARAL), 28, 91–110.
Hamilton, H. E. (2011). At the intersection of art, Alzheimer’s disease, and discourse: Talk in the surround of paintings. In P. Backhaus (Ed.), Communication in elderly care: Cross-cultural approaches (pp. 166–192). London: Continuum.
Hamilton, H. E., & Baffy, M. (2014). Preparing for a theatrical performance: Writing scripts and shaping identities in an early memory loss support group. In R. Schrauf & N. Müller (Eds.), Dialogue and dementia: Cognitive and communicative resources for engagement (pp. 213–244). New York: Psychology Press.
Heritage, J. (2012). The epistemic engine: Sequence organization and territories of knowledge. Research on Language and Social Interaction (ROLSI), 45, 30–52.
Heritage, J. (2018). The ubiquity of epistemics: A rebuttal to the ‘epistemics of epistemics’ group. Discourse Studies, 20(1), 14–56.
Hughes, J. (2011). Thinking through dementia. Oxford: Oxford University Press.
Husain, M., & Schott, J. M. (2016). Oxford textbook of cognitive neurology and dementia. Oxford: Oxford University Press.
Hutchins, E. (1995). Cognition in the wild. Cambridge, MA: MIT Press.
Hutchins, E. (2006). The distributed cognition perspective on human interaction. In N. J. Enfield & S. Levinson (Eds.), Roots of human sociality: Culture, cognition and interaction (pp. 375–398). Berg: Oxford.
“Well I hate to admit it but I can’t remember”
Isaac, A., & Hamilton, H. E. (in press). Agency and epistemic authority in question-answer sequences between art museum guides and visitors diagnosed with dementia. Linguistics Vanguard.
Kempler, D., & Goral, M. (2008). Language and dementia: Neuropsychological aspects. C. L. J. de Bot (Ed.). Language and the Brain. Annual Review of Applied Linguistics (ARAL), 28, 73–90.
Kindell, J., Keady, J., Sage, K., & Wilkinson, R. (2017). Everyday conversation in dementia: A review of the literature to inform research and practice. International Journal of Language and Communication Disorders, 52(4), 392–406.
Kitwood, T. (1993). Towards a theory of dementia care: The interpersonal process. Ageing and Society, 13, 51–67.
Kitwood, T. (1997). Dementia reconsidered: The person comes first. Berkshire: Open University Press.
Leibing, A. (2006). Divided gazes: Alzheimer’s disease, the person within, and death in life. In A. Leibing & L. Cohen (Eds.), Thinking about dementia: Culture, loss, and the anthropology of senility (pp. 240–268). New Brunswick: Rutgers University Press.
Lopez de Victoria Rodriguez, P. C. (2016). Narratives of self in older bilingual adults diagnosed with Alzheimer’s disease. Unpublished doctoral dissertation, Pennsylvania State University.
Lynch, M., & Macbeth, D. (2016). Special issue on “The epistemics of Epistemics”. Discourse Studies, 18(5), 493–499.
MacPherson, S., Bird, M., Anderson, K., Davis, T., & Blair, A. (2009). An art gallery access programme for people with dementia: ‘You do it for the moment’. Aging & Mental Health, 13(5), 744–752.
Matthews, M. (2005). Weaving a life: Five people with early stage dementia share their stories. Unpublished PhD dissertation, New York University, New York.
Müller, N., & Schrauf, R. (2014). Conversation as cognition: Reframing cognition in dementia. In R. Schrauf & N. Müller (Eds.), Dialogue and dementia: Cognitive and communicative resources for engagement (pp. 3–26). New York: Psychology Press.
Nuckolls, J. B., & Michael, L. (2012). Special issue on “Evidentiality in interaction”. Pragmatics and Society, 3(2), 169–180.
Perkins, L., Whitworth, A., & Lesser, R. (1998). Conversing in dementia: A conversation analytic approach. Journal of Neurolinguistics, 11, 33–55.
Pope, C., & Davis, B. H. (2011). Finding a balance: The Carolina Conversations Collection. Corpus Linguistics and Linguistic Theory, 7, 143–161.
H. E. Hamilton
Ramanathan, V. (1997). Alzheimer discourse: Some sociolinguistic dimensions. Mahwah: Erlbaum.
Ravdin, L., & Katzen, H. (Eds.). (2013). Handbook on the neuropsychology of aging and dementia. New York: Springer.
Raymond, G., & Heritage, J. (2006). The epistemics of social relationships: Owning grandchildren. Language in Society, 35, 677–705.
Rilke, R. M. (1929). Briefe an einen jungen Dichter. Leipzig: Insel Verlag.
Robinson, J. (2016). Accountability in social interaction. Oxford: Oxford University Press.
Ryan, E. B., Bannister, K. A., & Anas, A. P. (2009). The dementia narrative: Writing to reclaim social identity. Journal of Aging Studies, 23, 145–157.
Sabat, S. R. (2001). The experience of Alzheimer’s disease: Life through a tangled veil. Oxford: Blackwell.
Sacks, H. (1992). Lectures on conversation (Vol. 1–2). Oxford: Basil Blackwell.
Schrauf, R., & Müller, N. (Eds.). (2014). Dialogue and dementia: Cognitive and communicative resources for engagement. New York: Psychology Press.
Schütz, A. (1946). The well-informed citizen: An essay on the social distribution of knowledge. Social Research, 13(4), 463–478.
Scott, M. B., & Lyman, S. M. (1968). Accounts. American Sociological Review, 33(1), 46–62.
Sidnell, J. (2012). ‘Who knows best?’ Evidentiality and epistemic asymmetry in conversation. Pragmatics and Society, 3, 294–320.
Squire, L. R. (2004). Memory systems of the brain: A brief history and current perspective. Neurobiology of Learning and Memory, 82(3), 171–177.
Stivers, T., Mondada, L., & Steensig, J. (Eds.). (2011). The morality of knowledge in conversation. Cambridge: Cambridge University Press.
Tannen, D. (2004). Interactional sociolinguistics. In U. Ammon, N. Dittmar, K. J. Mattheier, & P. Trudgill (Eds.), Sociolinguistics: An international handbook of the science of language and society (pp. 76–88). Berlin: Walter de Gruyter.
Tannen, D. (2007). Talking voices (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press.
van Dijk, T. (2006). Introduction: Discourse, interaction, and cognition. Discourse Studies, 8(1), 5–7.
van Dijk, T. (2013). Special issue on “Epistemic discourse analysis”. Discourse Studies, 15(5), 497–499.
van Dijk, T. (2014). Discourse and knowledge: A sociocultural approach. Cambridge: Cambridge University Press.
Another random document with no related content on Scribd:
had der Van Velton’s, maar zelfs sprekend op wijlen Van Velton geleek.
De indruk, zoowel op Hortense als op Fournier, was die van dankbaar, maar onvoldaan.
Zeer langzaam herstelde Hortense.
Niet dat ze het zoo zwaar had gehad, maar zij was inwendig van zwakke constitutie. Zij leed aan bloedarmoede en toen ze beantwoord had aan de natuurlijke bestemming der vrouw, bleek dat haar weerstandsvermogen gering was en haar gestel uiterst langzaam werkte.
Toen ze heelemaal beter was, bleef ze erg zwak. Om haar bij krachten te doen komen, huurde Fournier een optrekje, dat een uur of wat van Batavia was gelegen, vrij hoog en nogal moeilijk bereikbaar, maar frisch en lekker.
Zij ging er heen met haar kindje, en hij kwam twee-, driemalen in de week naar haar toe, somtijds te paard.
Hij was er, wat zijn physiek betreft, op vooruitgegaan. Vroeger een beetje bleek en zonder eenig merkbaar idéetje van vetvorming, had hij nu een gezonde tint en was hij gezetter geworden, wat hem verheugde, in zoover het op de cliënteele meer een indruk maakte van soliditeit.
De mail uit Holland bracht hem op ’t kantoor een brief voor zijn vrouw. Toen hij zag dat het de hand van Louise Van Velton was, kleurde hij. ’t Was geen gewoonte tusschen [204]hen elkaars brieven open te maken. Voor zulke onhebbelijkheden waren ze te wèl opgevoed. Doch ditmaal was de verzoeking sterk.
Sedert den dood van Van Velton had ze nog niet geschreven. Wat zou er in dien brief staan?
Hij stak hem in den zak, maar den geheelen dag was het alsof hij hem v o e l d e zitten.
Thuis bezweek hij en scheurde het couvert open.
„Lieve Hortense!
„Vergeef me dat ik zoo lang heb verzuimd je te schrijven Wij hebben het vreeselijk druk gehad met niets doen. Zoo gaat het hier in Brussel. De genoegens nemen letterlijk al den tijd in beslag. Kleine njo groeit voortreffelijk; ik hoop dat jou kind het ook doet. Papa is voor zijn kleinzoon een afgod en een slaaf tegelijk
„Het is hier heel lief Ik mag de Belgen wel al spreken ze, ten minste in Brussel, ’t Fransch, zooals de meeste Hollanders het Duitsch spreken Wij hebben kennisgemaakt met verscheiden families De heeren zijn zeer galant, vermoeiend galant zelfs. Maar het zijn meestal mannen met mooie gezichten. In dat opzicht hebben Franschen en Belgen veel voor op de Hollandsche heeren der schepping; i l v a s a n s d i r e , dat de over j o u hart regeerende vorst op dezen regel een uitzondering maakt. Als ik me niet haastte dat te verklaren, weet ik zeker dat je boos zoudt wezen
„Stanse-lief, ik kom naar Indië Met welke boot weet ik nog niet, maar ik ga ditmaal n i e t met een Hollandsche De Indische lui in Holland kijken je gek aan wanneer je, [205]als menschen van stand, zegt, dat je met een Hollandsche boot hebt gereisd.
„Ik vond het overigens niet slecht of onaangenaam op de N e d e r l a n d , maar ik ga niettemin met de M e s s a g e r i e s .
„Of ik nog schrijf vóórdat ik kom, kan ik niet zeggen. Op een goeden dag sta ik voor je neus en reclameer een bordje rijst. Ik ben zeer gezond en hoop van jullie ’t zelfde
„Ontelbare huwelijksaanzoeken zijn mij gedaan: welgemeende om mijn geld, wispelturige voor de aardigheid Ik heb een paar namen in mijn boekje genoteerd
„Tot ziens te Batavia, Hortense! Kus je kind voor me en wees omhelsd van je L .”
Geen groet aan hem! Met geen woord was in dien luchthartigen, opgewekten brief van hem sprake. Ja, toch; op schamperen toon werd als het ware een loopje genomen met zijn uiterlijk. Overigens werd hij precies genegeerd als wijlen Van Velton.
Een onaangename trek kwam op zijn gezicht.
„Egoïste,” dacht hij.
Fournier besloot om den brief niet aan zijn vrouw te geven. Hij vond het niet noodig dat Hortense zulke dwaze brieven las: hijzelf las het epistel wel driemaal over, telkens heel verontwaardigd en bedenkelijk het hoofd schuddend, maar inwendig genoot hij, al wilde hij het zichzelven niet bekennen. Uit het alles en niets dat in dien brief te lezen stond, sprak het j e n e s a i s q u o i tot hem, dat van Louise [206]Van der Linden uitging en hem altijd zoo ontzaglijk had aangetrokken.
Het was zijn gewone dag om naar buiten te gaan.
In de verte zag hij Hortense reeds staan, die hem in de kleine galerij van het optrekje afwachtte.
Hij kuste haar en vroeg:
„Hoe gaat het?”
„Och, niet best Gérard. Ik heb zoo’n hoofdpijn en zoo’n pijn in den rug; ik voel me altijd zoo verschrikkelijk moe.”
„Hoe is het met den eetlust?”
„Ik heb nergens trek in.”
„En hoe maakt het ons baby-tje?”
„K a s i a n , ze heeft het weer zoo hard gehad! Ze heeft koorts gehad gisteren. Ik heb haar ingewreven met quinine. Ze ziet er slecht uit.”
De baboe kwam met het kind, dat nog magerder en bleeker was dan gewoonlijk. Hij kuste het herhaaldelijk en zuchtte.
Het was om ontmoedigd te worden. A l t i j d was het wat; ’t was pijn hier en pijn daar; afmatting en zwakte; koorts en quinine. Wel, hij beklaagde Hortense van harte en hij had medelijden met ’t arme schaap. Ze konden er niets aan doen en het was haar schuld niet meer dan de zijne.
Maar dat eeuwige sukkelen begon hem verschrikkelijk zwaar te drukken en maakte hem d o w n .
Als meisje was ze nog wat geweest,—als vrouw had ze het afgelegd, en, na korten strijd er, waarschijnlijk voor altijd, gezondheid en krachten bij ingeboet. Wanneer hij dat alles overdacht en daarbij naging, hoewel ’t hem ging naar den vleeze, dan schaamde hij zich, want ’t kwam hem voor [207]dat hij een roofdier was en dat z i j n leven h a a r leven had opgegeten.
Hoezeer hem dat noopte tot geduld en vriendelijkheid,—aangenaam vond hij den toestand niet, en wat hem ’t meest hinderde was de geringe kans op verbetering.
Onwillekeurig drong zich een vergelijking aan hem op. Hij zag de heldere oogen van Louise, die zwarte kijkers, welker donkere kleur blauw reflecteerden in ’t wit, en daarnaast het fletse grijs van
Hortense’s oogen; hij herinnerde zich de ronde, krachtige vormen van de eene en stelde die naast de schrale, hoekige figuur van de andere; de frissche roode lippen naast den bleeken mond; de levendige, opwekkende geest naast het zachtzinnige, maar lijdende wezen zijner vrouw.
Zoo’n avondje met haar in het kleine huisje woog hem zwaar.
Hortense noch het kind konden iets verdragen. Geen luid gesprek, geen harde schreden; het was fluisteren en sluipen; ’t was onuitstaanbaar!
En te negen uren naar bed!
„Het is vreemd dat we niets hooren van papa’s weduwe.”
Hij keek haar verrast aan. Was het toeval?
„Ja,” zei hij: „ze schrijft niet druk.”
„Het is onbegrijpelijk!”
„Heb jij haar geschreven?”
„Ja, maar dáárop kan ik nog geen antwoord hebben; ’t is nauwelijks zes weken geleden.”
Hij ontkleedde zich en ging slapen.
Des morgens vroeg, toen hij wakker werd, zat Hortense met een bleek, strak en ernstig gezicht voor zijn bed. Zij [208]las den brief van Louise, dien hij in verstrooidheid weder in zijn jaszak had gestoken; Hortense, die zeer zindelijk was, had ’s morgens vroeg de jas van het schutsel genomen om haar te laten afborstelen, en.… had den brief gevonden.
Het was een gek geval en Fournier wist niet recht welk mal figuur hij maakte.
„Wat beteekent dat, Gérard?”
Hij glimlachte als een kiespijnboer.
„Ik heb je dien brief niet w i l l e n geven.”
„Waarom niet?”
„Het is een ongepaste manier van schrijven.”
„Dat wist je toch niet toen hij gesloten was.”
„Neen, ik heb hem uit nieuwsgierigheid geopend.”
Zij trok de wenkbrauwen op en verliet het slaapvertrek.
Ze vond het vreemd en onverklaarbaar; ze was vreeselijk uit haar humeur.
En Fournier niet minder.
Toen hij wegging, was het afscheid heel koeltjes.
„Je schijnt het me erg kwalijk te nemen,” zei hij op een toon, waaruit bleek dat hij haar erg onnoozel vond.
Maar hij was ontzaglijk boos op zichzelven, of liever op de geheele wereld. Dat was nu ook juist iets voor iemand die in het dagelijksch leven altijd de waarheid sprak! Zich te laten verleiden tot een leugen, en dan de bewijzen van het tegendeel voor het grijpen laten!
De kwade bui vervolgde hem tot op zijn kantoor.
„Je schijnt niet erg in je humeur te zijn,” zei Droz, die minder haren dan ooit op zijn hoofd en meer spotlust in zijn wezen toonde. [209]
„Och, zoo!”
„Is het niet goed thuis?”
„Neen. Mijn vrouw blijft sukkelend en de kleine ook.”
„Ja-a-a,” zei de o l d - b a c h e l o r met die langgerekte a, waaruit men duidelijk de woorden: „wat ben je ook begonnen!” kon verstaan.
Toen Fournier er niet op doorging, omdat hij dergelijke gesprekken met zijn compagnon liever vermeed, voegde Droz er aan toe:
„Ze was nooit sterk.”
„Neen, dat was ze ook niet.”
„Ik vind dat Europeesche vrouwen niet naar Indië moesten komen. Zelfs p u r s a n g Europeesche meisjes niet als kind.”
„Ik zou niet weten waarom.”
„Zij zijn op den duur niet bestand tegen het leven hier, m o n c h e r Je ondervindt het nu zelf. Ze hebben last van allerlei ondermijnende kwalen, waarvan de echte Indische meisjes nooit iets afweten.”
„Er is veel van waar, dàt kan ik niet ontkennen,” zei Fournier, en als nieuwsgierig om te weten wat er meer zou volgen, keek hij van zijn werk op en over zijn schrijftafel naar Droz, die, over een hoek van zijn lessenaar geleund, bedaard op een sigaar stond te kauwen, wat zijn meest geliefde manier van rooken was.
„Heb je er niet over gedacht je vrouw naar Europa te zenden?”
„Eigenlijk niet. We zijn er ook wel nog wat kort voor getrouwd.”
„Jullie, getrouwde lui, bent toch gloeiende egoïsten; jullie [210]doet me in zulke gevallen altijd denken aan schapenscheerders; zoolang er nog een greintje wol op zit, moet het er af, en niet vóór ’t beestje heelemaal kaal is, stuur je het welwillend de wei in.”
„De vergelijking is nogal plat,” zei Fournier geraakt. „Daarenboven is ze scheef. Men trouwt in de eerste plaats om een aangename samenleving te hebben en niet om te leven de één hier en de ander in Europa. Maakt ziekte het onvermijdelijk, dan is er niets aan te doen. Maar anders.…”
„Anders moeten beiden maar saampjes hier blijven in afwachting van dat onvermijdelijke! Mooi! Ik begin het hoe langer hoe verstandiger van me te vinden, dat ik ongetrouwd blijf.”
Fournier zei niets. Helaas, hij had zich nu en dan betrapt op gedachten, welke het hem onmogelijk maakten te antwoorden, dat hij het hoe langer hoe verstandiger van zich vond getrouwd te zijn.
„Bovendien”—hij gooide het op een anderen boeg—„bovendien, wat zijn er de gevolgen van?”
„De gevolgen?”
„Zeker. Vooreerst vervreemdt men van elkaar.”
„Dat is niets, dat komt naderhand wel weer terecht.”
„Dan.… welk een leven leidt een man in Indië als zijn vrouw in Holland is?”
„Zie je wel,” riep Droz lachend, „dat het juist is, zooals ik zeg: egoïsme, anders niet. Welk leven een vrouw leidt gedurende dien
tijd, doet er niets toe!”
„Ik meende dat daarvan geen sprake behoefde te zijn.” [211]
„Daar denken wij celibatairs nu weer geheel anders over. Wij erkennen meer rechten van de vrouw dan jullie. Misschien is dat ook een van de redenen waarom wij ongetrouwd blijven. De practijk van onze theorieën zou ons te machtig wezen, en wij groeten ze, die ons te machtig zijn.”
Fournier haalde de schouders op.
„’t Zijn maar praatjes voor den vaak. Mijn vrouw heeft een buitengewone reden om niet naar Europa te gaan. Zij kan niet tegen het klimaat.”
„In Holland niet. Maar het is toch waarachtig niet noodig naar ons „plekje” te gaan! Er zijn „plekjes” genoeg in Europa, waar het leven heel wat aangenamer is.”
„En waar ze als dame alleen naar toe zou gaan?”
„Verschrikkelijk, Fournier, wat heb je inheemsch Hollandsche ideeën!
Waarom kan „een dame alleen” niet te Nizza of te Davos gaan wonen? In welken roofriddertijd denk je dan wel dat we leven? Geloof me: stuur je vrouw en kind naar Davos. Het is in jullie aller belang.”
„Ik zal er eens over nadenken. Bovendien blijft het de vraag of ze wil.”
„Eerst niet, natuurlijk. Zij zal beginnen met een heel vertoon van tegenstribbelen. Maar vervolgens zal ze er over pikiren, en dan doet in minder dan geen tijd de werkzame verbeelding de rest.”
Toen Fournier met een enkel woord tegen Hortense van ’t plan gewaagde, werd ze doodsbleek en keek hem zoo star in de oogen, dat hij die tegen wil en dank neersloeg.
„Is het je ernst, Gérard?”
„Natuurlijk. Het is voor mij wel niet aangenaam, maar [212]als het in het belang is van jou en de kleine, dan zou ik het me getroosten.”
„In het belang van mij en de kleine!” herhaalde ze bij zichzelve. „Heb ik me beklaagd, Gérard?”
„Neen.… maar, mijn hemel, verbeeld je dat het zóó ver moest komen.”
„Waarom wil je me dan weg hebben?”
„Maar daar is geen idée van!” riep hij ongeduldig. „Wat haal je je toch in ’t hoofd?”
„Ik haal me niets in ’t hoofd, Gérard.… niets.… niets hoegenaamd. Ik vind het.… zóó verschrikkelijk!”
Zij weende.
Gérard loosde een zucht, die uit zijn toonen scheen te komen. Wat was dat nu voor een dwaas tooneel! Hij meende immers niets dan goeds; hij beoogde alleen het welzijn van vrouw en kind met opoffering van eigen l o i s i r s ; hij zou haar natuurlijk zeer missen, dat moest ze toch begrijpen,—en haar eerste vraag was: waarom wil je me weg hebben?
„Het is al heel onverstandig van je ’t zoo op te vatten. Indien ik dat had geweten, dan zou ik er waarlijk niet over hebben gesproken.”
Zij wischte haar tranen weg.
„Eens en voor altijd, Gérard: zeg zulke dingen nooit weer. Ik ga niet naar Europa, nu niet en nimmer. Ik zal hier sterven als het mijn lot is, maar zonder jou ga ik niet heen”
Het roerde hem. ’t Was misschien dom van haar,—neen, ’t was zeker dom, maar het was toch een machtig bewijs van haar groote liefde.
„Kom,” zei hij vriendelijk, „laat ons er niet verder over [213]spreken. Ik heb het alleen gezegd in het belang van je gezondheid en van de ontwikkeling van het kind. Ik meende dat een verblijf in een zacht Europeesch klimaat het zou versterken en krachtiger zou doen ontwikkelen. Het zou immers voor mij een even groote opoffering zijn als voor jou. Maar als daarmee ’t kind te helpen was, dan zou ik het doen.”
Wederom weende Hortense; zij sloeg haar armen om zijn hals.
„En ik kan niet,” snikte ze. „Er moge gebeuren wat er wil, maar ik k a n niet. ’t Is misschien niet goed van me, Gérard, maar het is niet anders.”
„Laat ons er niet meer van spreken!”
„Toch wel! Weet je, waaraan ik dacht?”
„Neen!”
„Aan h a a r .”
Hij kleurde. Och, hij wist zoo goed wie er bedoeld werd, maar een natuurlijke aandrift noopte hem als ’t ware om juist te doen alsof hij er niets van snapte.
„Ik begrijp niet wat je bedoelt.”
„Aan mijn ’s vaders weduwe. Er is iets geweest tusschen jou en haar. Ik heb hier in de stille eenzaamheid gelegenheid gehad om na te denken over veel wat vroeger mijn aandacht niet zoozeer heeft getrokken. Wat het is, weet ik niet, maar als ik het een met het ander in verband breng, dan gevoel ik dat er iets is geweest waarvan ik onkundig ben en dat ik toch had moeten weten.”
„Dwaasheid! Je hebt je in koortsachtigen toestand wie weet welke malligheid in ’t hoofd gehaald.”
„Heeft er dan nooit iets bestaan tusschen jou en haar?” [214]
’t Was een pijnlijk oogenblik.
Hij kon niet zeggen w a t het was; niet meer. De waarheid heeft haar tijd. Zij kan uitmuntend gezegd worden wanneer ze nog niet verzwegen of achtergehouden is; maar zoodra dat plaats heeft gehad, wordt ’t moeilijk haar te bekennen.
Hortense nu alles te vertellen ware een onvergeeflijke dwaasheid; de h e e l e waarheid immers zou voor haar een beleediging zijn geweest, die ze nooit had kunnen vergeven.
Hij moest zijn advocatentalent als echtgenoot laten gelden; daarom glimlachte hij slim en medelijdend.
„Ik merk nu waar de schoen wringt. Je hebt verband gezocht, Hortense, tusschen de komst van Louise naar Indië en mijn propositie om je naar Holland te zenden. Is het waar of niet?”
Ze kon niet spreken, maar ze knikte van ja.
„Nu, laat ik je dan zeggen dat het heel leelijk van je is. Geen haar op mijn hoofd heeft aan zoo iets gedacht en ik meende goed genoeg in je achting te staan om me gevrijwaard te zien tegen zulke s o u p ç o n s .”
Ze omhelsde hem met een hartstocht, dien men niet gezocht zou hebben achter haar verzwakt en anemisch uiterlijk.
De wending, die de zaak had genomen, bevredigde Fournier eigenlijk maar half.
In gemoede kon hij verklaren dat elke nevengedachte hem vreemd was geweest toen hij proponeerde om zijn vrouw en kind naar Europa te expediëeren. Maar nu zijzelve er over had gesproken, en na ’t voorgevallene met den brief, besefte hij levendig dat er e e n s c h i j n tegen hem was, en zijn [215]beroep had hem de volle overtuiging geschonken, dat in zulke gevallen de schijn erger kan zijn dan het wezen.
Toen hij naar de stad terugging, was hij zeer vriendelijk tegen Hortense, en terwijl hij de volgende dagen zijn gewone bezigheden verrichtte, dacht hij er niet meer aan, zijn gezin weg te zenden.
En toch had Droz gelijk gehad!
Na zijn vertrek waren de gedachten van Hortense blijven vertoeven bij het idée. Dat haar jaloerschheid ongemotiveerd was,—daarvan hield ze zich ten volle overtuigd.
En overigens hield ze van die stille conversaties met haar spiegel; van die L i e d e r o h n e Wo r t e , die elke vrouw kent.
Waar was haar blanke teint; waar ’t eenigszins gevulde van haar vormen; waar het frissche harer lippen; waar de glans harer oogen? Als ze met een jaar in het zuiden van Frankrijk en in Italië te
vertoeven dat alles eens kon terugkrijgen? Als ze na zoo’n betrekkelijk korten tijd eens kon wederkeeren als een kloeke, jonge vrouw met zoo’n wolk van een gezond en flink kind,—hoe zou hij haar dan kunnen liefhebben, om wat ze hem kon aanbieden!
En Louise was ten slotte toch niet gevaarlijk!
Vooreerst was ze door en door fatsoenlijk, vond Hortense. Ze m o e s t het wel wezen! Een vrouw die kon leven s a n s r e p r o c h e op de wijze als zij geleefd had met Van Velton,—zie, Hortense vond het bewonderenswaardig.
En dan, zij, Louise, was toch, al had ze een goed figuur en een mooi gezichtje, eigenlijk niet veel meer dan een nonna, die zeer zeker nooit een man van smaak als Fournier kon impressionneeren. [216]
De westmoesson was ingevallen: ze „stond door” verzekerden de Indische lui. Het regende dat het goot en Batavia met Weltevreden incluis was één reusachtige modderpoel.
Natuurlijk vierde men niettemin het Sinterklaasfeest.
De toko’s, geïllumineerd met vetlampions of met het nieuwe gaslicht, beleefden weinig genoegen van haar schitterende verlichting; wat niet uitwoei dat regende uit.
E p e r s e m u o v e kon men zeggen van ’t publiek, zooals Galilei het deed van de aarde.
Ondanks het ongunstige weer waren er duizenden inlanders op het pad en honderden Europeanen in dichte rijtuigen.
Er was een boot van Singapore op de reede gekomen. De opgaaf van de passagiers stond vermeld in de dagbladen, maar één naam
ontbrak; ’t was op speciaal verzoek van de draagster dat die niet op de lijst was gezet.
Mevrouw Van Velton—Van der Linden was begonnen met in alle stilte haar intrek te nemen in het Hotel der Nederlanden, ’t Was maar voor één nacht had ze gezegd; ze wilde haar familie met haar komst verrassen. En de hotelhouder, die veel van deze familie had gehoord, maar ook wist dat ze zeer rijk was, had deze laatste eigenschap in het oog gehouden en gaarne aan het verzoek, om haar verblijf geheim te laten zijn, voldaan.
Hortense was t a n t s o i t p e u hersteld van boven gekomen en had haar woning weer betrokken. Zij zat in de achtergalerij met haar nog altijd zeer zwak kindje en deed haar best om belang te doen stellen in het speelgoed, dat zij en Fournier in pracht en overvloed hadden gekocht.
Dan, het kind was te jong om er veel van te beseffen. [217]
Verrast keek Hortense op toen een rijtuig op het erf stilhield. Met haar kind op den arm ging ze naar voren.
Een dame sprong, vlug als een jong meisje, uit een huurwagen en omhelsde haar hartelijk.
„Dag Stance, hoe gaat het?”
Mevrouw Fournier was stom van verbazing. Zulk een onverwachte komst!
„Mijn God,” zei ze, „hoe is het mogelijk dat u hier bent gekomen, zonder dat iemand er van weet?”
„Dat is minder moeilijk, dan je denkt. Laat ons nu maar dadelijk klaren wijn schenken, Stance. Je moet me nu niet meer „mevrouw”
noemen en met „u” aanspreken. Tutoyeer me en zeg Louise. Ik ben te jong om tegenover jullie iets anders te kunnen zijn dan een goede vriendin.”
„Met pleizier, maar het is waarlijk een dubbele verrassing.”
„S o e d a h ! je zult nog wel meer verrassingen ondervinden vandaag, hoop ik.”
„Hoe dan?”
„Ik heb van alles voor jullie meegebracht. Er volgen drie grobaks met goed. Kan je me logeeren?”
„Natuurlijk.”
„Uitstekend! Dan blijf ik hier. Ik heb met je man veel te bespreken over de zaken van papa. Wat mij de firma meedeelde is van dien aard, dat ik niet geloof er genoegen mee te kunnen nemen. Fournier moet me daarin helpen.”
De karren kwamen; de massa koffers werd afgeladen en ontpakt, en onder die bezigheid viel Hortense van de eene verrukking in de andere. Zij had geen jonge vrouw moeten wezen om niet tot in haar f o r i n t é r i e u r getroffen te zijn [218]over al het schoons, dat haar stiefmoeder voor haar uit Europa meebracht. ’t Was een ware profusie van geschenken, het een al fraaier en kostbaarder dan het ander. Er was letterlijk van alles; voor Hortense persoonlijk aan toiletten en sieraden, voor het kind, voor de huishouding, voor Fournier,—c ’ é t a i t a u g r a n d c o m p l e t !
Zij raakten niet uitgepraat!
De rijsttafel werd vertraagd en kwam ook te laat op ’t kantoor.
In Hortense’s boudoir zaten de twee dames e n n é g l i g é te praten over al het aantrekkelijke van de Europeesche leefwijze, zonder aan haar s i ë s t a te denken, totdat zich in de galerij het geluid liet hooren van den tred eens mans.
Fournier had door een leitje van zijn vrouw vernomen dat Louise onverwacht was gearriveerd, en vóór den gewonen tijd was hij thuis.
Vlug maakten de dames dat zij er eenigszins presentabel uitzagen; toen ze Fournier, die in de achtergalerij wachtte, te gemoet traden, en toen Louise hem met haar vriendelijksten glimlach de hand reikte, voelde hij als ’t ware geen grond meer onder zijn voeten.
Het leven in huis was sedert den dag, waarop Louise aankwam, zeer veranderd. Van een stil gezin was het een druk huishouden geworden.
In het eerst sloegen Fournier en Hortense de jonge weduwe met verwondering gade.
„Ze is zeer veranderd,” zei Hortense op een laten avond, toen ze met hun drieën wederom waren uitgeweest en zij [219]doodmoe op haar kleine sofa neerzonk en haar voeten overliet aan de zorgen van haar baboe.
„Ja,” antwoordde Fournier geeuwend, en hij had er haast bijgevoegd: „jij ook.”
Hij wist niet of het o n d a n k s was of t e n g e v o l g e v a n , maar dàt was zeker: s e d e r t Louise hen als het ware voorttrok van de eene visite naar de andere en noopte tot het geven van het eene avondje na het andere, was het of Hortense opleefde. Ze begon er beter uit te zien. O, het was haar dikwijls zoo moeilijk zich te kleeden, en ze had zoo graag ’s morgens nog wat te bed gebleven
als het tijd was om op te staan. Maar ’s nachts en in den namiddag sliep ze lekker, zonder dat er van slapeloosheid of verveling sprake was. Voor het eerste was ze al te moe en voor het laatste had ze geen tijd.
„Weet je wel,” ging Hortense voort, „hoe ze thuis altijd in sarong en kabaja liep? Eerst toen ik kwam werd er een beetje uitgegaan, maar vóór dien tijd kwam ze haast nergens.”
„Het schijnt dat ze in Europa een dubbele dosis levenslust heeft opgedaan. Ons leven is nu heel anders. Kom je wel toe met het geld?”
Zij lachte.
„Ik houd over.”
„Houd je over? En vroeger kwam je geregeld tekort!”
„O, maar zij is ontzaglijk royaal.”
Geheel tegen zijn aard en beschaafde manieren stoof Fournier op.
„Je laat haar toch de gastvrijheid, die ze bij ons geniet, niet betalen?” [220]
Verschrikt keek ze hem aan.
„Mijn God, Gérard, wat scheelt je? Ik kan het niet helpen.”
„Wat is dat? Kan je het niet helpen?”
„Neen. Ik wilde eerst niet dat ze me geld zou geven. Doch zij w i l d e het en ik ben niet tegen haar opgewassen. Als zij iets wil, dan gebeurt het; dat was bij ons thuis ook altijd zoo.”
„Hortense,” zei Gérard ernstig, „morgenochtend schrijf je op een stukje papier hoeveel ze je heeft gegeven. Ik zal dan geld meebrengen van het kantoor. Ik bezit Goddank genoeg om zulke dingen in mijn huis niet te veroorloven.”
„Maar Gérard-lief, zij w i l het.”
„En ik wil het niet.”
„Ja.… maar d a n kom ik ook zeker tekort.”
„Je kunt zooveel van me krijgen als je noodig hebt, maar het geld geef je haar terug. Ik neem het ernstig kwalijk dat je het hebt aangenomen.”
Hij was inwendig woedend. Geen karakter had toch die vrouw! Foei, hij had het niet geloofd als een ander het hem had verteld. ’t Was hem moeilijk den slaap te vatten; terwijl Hortense reeds sliep, zoo rustig als ’t maar kon, lag hij zich nog steeds te ergeren over het gebeurde.
De slotsom was, dat hij het zijn vrouw half en half vergaf. Wat kon ook zulk een zwak hoofd tegen een vrouw als z i j ? Het was te dwaas om te verlangen dat de een tegen de andere zou zijn opgewassen. Maar ze had het h e m kunnen zeggen, en voorts had Louise moeten bedenken dat h i j in geen geval zóó iets had kunnen toestaan. Als zij er dan voor Hortense geen beleediging in had gezien, dan [221]had ze moeten begrijpen dat het er een voor hem was.
Den volgenden ochtend vermeed hij Louise en ging vroeger dan gewoonlijk naar de stad. Met een portefeuille vol bankbiljetten en een bezwaard gemoed keerde hij des middags terug. Hij zag er niet tegen op als advocaat de lastigste perkara’s aan te vatten en de
kwaadaardigste tegenstanders te staan. De groote mond en de hatelijkste aanmerkingen van sommige collega’s vreesde hij volstrekt niet—’t was iets anders tegenover h a a r te staan in z u l k een geval.
Hij behoefde niet lang te zoeken naar een geschikte manier om in conversatie te treden over de lastige zaak; zij stond hem reeds op te wachten in de voorgalerij.
„Bonjour, schoonzoon, breng je geld voor me mee?”
Hij beet zich van ergernis op de lippen.
„Ja,” zei hij, „het doet me genoegen, dat u het zelf hebt ingezien.”
„Wat?”
„Dat het geen houding had tegenover mij.”
Zij lachte hem uit in zijn gezicht, en haar kleine, witte tandjes schitterden daarbij als koralen.
„Fournier, wat ben je achteruitgegaan! M o n D i e u , wat een stijf, ouderwetsch heer ben je geworden! Ik schaam me haast over onze parentage.”
„’t Is mogelijk, maar het is niet anders,” zei hij, zonder zich iets aan te trekken van haar spotternij.
„Neen, het i s niet anders, al had het anders kunnen zijn.”
„Het is mijn schuld niet.”
Ze zag hem aan met dien vreemden blik, waaraan hij, gelijk hij wist, moeilijk weerstand kon bieden. [222]