1. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu
‹ktisadi sistem kent-merkezli olmaktan ç›k›p ulus çap›nda bir boyuta ulafl›yordu. Ulusal ekonomilerden bu dönemde söz edilmeye bafllad›. Kuflkusuz, ulusal bir ekonomik modelin geliflmeye bafllamas›, ülkelerin iç siyasal bütünleflmelerine ve ulusal monarflilerin ortaya ç›k›fl›na da ivme kazand›rd›. Bu süreci yavafllatan ise, din savafllar› ve hükümdarlarla yönetilen s›n›flar aras›ndaki anlaflmazl›klardan do¤an iç siyasal mücadeleler olacakt›r. Di¤er yandan toplumun üst, orta ve alt s›n›flar›n›n tümünü etkileyen bir oluflum daha ortaya ç›kt›. “Fiyat Devrimi” denilen bu oluflum, paran›n de¤erinin o zamana kadar görülmemifl ölçüde düflmesine yol açt›. Özellikle XVI. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda h›zlanan bu oluflum s›ras›nda, fiyatlar›n 1550-1600 aras›ndaki 50 y›ll›k sürede bütün ülkelerde - ülkeden ülkeye de¤iflmekle birlikte - genel olarak %100 oran›nda artt›¤› görülür. Bu enflasyonun temel bir nedeni, de¤erli madenlerin yeni keflfedilen bölgelerden - özellikle de Amerika’dan - Avrupa’ya yüksek miktarda akmas›yd›. K›ymetli madenlerin ço¤almas›yla paran›n de¤erinin düflmesi sonucu, özellikle tar›m ürünlerinin fiyat› çok yükseldi. Daha çok ‹ktisat Tarihini ilgilendiren bu geliflmelerin Siyasi Tarih aç›s›ndan önemi, iktisadi ve mali bunal›m›n beraberinde yönetim bunal›m›n› da getirmesidir. Savafllar›n getirdi¤i yükle de derinleflen mali sorunlar karfl›s›nda daha fazla vergi alma¤a çal›flan hükümdarlar, kitlelerin gittikçe artan tepkisini çekme¤e bafllad›lar. Hükümdarlar›n yetkilerini k›s›tlama yolundaki anayasa hareketleri do¤du. Mesela, Üçüncü Ünite’de ele al›naca¤› gibi, ‹ngiltere’de Parlamento’nun Hükümdar karfl›s›nda sürdürdü¤ü mücadele Ticaret Devrimi dönemi ile örtüflmektedir. Keza, Dördüncü Ünite’nin konusunu oluflturan Frans›z Devrimi’nin sebepleri aras›nda, bu ekonomik geliflmeler de vard›r. Avrupa’da ortaya ç›kan enflasyonist bask›dan Osmanl› ‹mparatorlu¤u da etkilendi. Fetihler sonucunda elde edilen ganimete ve tar›ma dayal› bir ekonomik modele sahip olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u, bir yandan fetihlerin azalmas›, di¤er yandan da d›flar›dan gelen mallar›n fiyatlar›ndaki art›fl sebebiyle iktisadi tedbirler almak zorunda kald›. Bu tedbirlerin bafl›nda paran›n k›ymetinin düflürülmesi (devalüasyon) geliyordu. Bu ise baflta Yeniçeriler olmak üzere baz› kesimlerin tepkisiyle karfl›lanacak, XVII. yüzy›l bafl›ndan itibaren s›k s›k Yeniçeri isyanlar› yaflanacakt›r. Keza Anadolu’da yaflanan Celali ‹syanlar›’n›n iktisadi sebepleri aras›nda da co¤rafi kefliflerle birlikte ‹pek ve Baharat yollar›n›n önemini yitirmesi ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun görece fakirleflmeye bafllamas› say›labilir. ‹ktisadi alandaki bu de¤iflmeler Avrupa’da sosyal sonuçlar da verdi. Kentlerde enflasyon, s›n›f ayr›l›klar›n› derinlefltirdi. Ticaret kesiminin (burjuvazi) kârl› ç›kt›¤› bu ortamda, özellikle esnaf ve gündelikli iflçiler kendi loncalar› d›fl›nda gizli dernekler oluflturma¤a bafllad›lar. Daha fazla ücret için zaman zaman grevlere de giden bu kurulufllar, ilerideki iflçi sendikalar›n›n da ilk çekirde¤ini oluflturuyorlard›. Avrupa’da hemen her ülke iktisadi bunal›mdan kurtulmak için kendi kendine yeterli ekonomiler kurma¤a çal›flt›. Yani, d›flar›dan olabildi¤ince az mal sat›n al›p ithalat› k›s›p - olabildi¤ince çok mal satma¤a - ihracat› art›rma¤a - yöneldiler. ‹ktisatta “Merkantilizm” olarak adland›r›lan bu model, birbirleriyle rekabet halindeki Avrupa güçleri taraf›ndan benimsendi. Böylece, bu ülkeler mümkün oldu¤u kadar çok k›ymetli maden elde etme¤i amaçl›yorlard›. Merkantilist uygulamalar›n baflar› flans› azd›. Çünkü her ülke ayn› yola baflvurunca - yani her ülke kendi ithalat›n› k›s›nca - kendi ihracat› da k›s›tlanm›fl oluyordu. Kald› ki, d›flar›ya daha fazla mal sat›l›p karfl›l›¤›nda daha çok k›ymetli madenin gelmesi, içeride paran›n de¤erini düflürmeye devam edecekti. Öte yandan, ülkeleri birbiriyle dayan›flmadan çok reka-
15 Yeni keflfedilen yerlerden Avrupa’ya tafl›nan de¤erli madenler, fiyat art›fl›na yol açt›.
Merkantalizm; ithalat› k›smaya, ihracat› art›rmaya dayal› bir ticaret politikas›d›r.