Siyasi Tarih 1 by nzlz

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2694 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1660

S‹YAS‹ TAR‹H-I

Yazarlar Prof.Dr. Ça¤r› ERHAN (Ünite 1-3) Prof.Dr. Ömer KÜRKÇÜO⁄LU (Ünite 4) Prof.Dr. Ömer KÜRKÇÜO⁄LU, Yrd.Doç.Dr. Gökhan ERDEM (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Gökhan ERDEM (Ünite 6) Doç.Dr. Kemal YAKUT (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Esra YAKUT (Ünite 8)

Editörler Prof.Dr. Ça¤r› ERHAN Yrd.Doç.Dr. Esra YAKUT

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Doç.Dr. Murat Ataizi Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Emine Erdir Koyuncu Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Siyasi Tarih-I

ISBN 978-975-06-1363-0 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 10.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2012

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ viii

Modern Avrupa’n›n Do¤uflu ...................................................

ORTA ÇA⁄IN M‹RASI ................................................................................... Feodalizm ve Tar›m Devrimi........................................................................ Yüksek Orta Ça¤lar....................................................................................... Haçl› Seferleri ................................................................................................ YEN‹ ÇA⁄ BAfiLARKEN AVRUPA’NIN DURUMU....................................... Yüz Y›l Savafllar›............................................................................................ ‹spanya’n›n Birli¤ini Sa¤lamas›..................................................................... CO⁄RAF‹ KEfi‹FLER ...................................................................................... Kaflifler ve Keflifler ........................................................................................ Co¤rafi Kefliflerin Sonuçlar› ve Ticaret Devrimi .......................................... RÖNESANS VE REFORMASYON .................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

3 5 6 8 8 8 9 11 11 14 16 19 21 22 22 23

Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni............. . 24 OTUZ YIL SAVAfiLARI ÖNCES‹NDE FRANSA VE ‹NG‹LTERE’DE S‹YAS‹ DURUM ............................................................................................. Fransa’da Mutlakiyetçili¤in Ortaya Ç›k›fl›..................................................... Tudor’lar Döneminde ‹ngiltere..................................................................... V. CHARLES DÖNEM‹NDE KUTSAL ROMA ‹MPARATORLU⁄U VE ‹SPANYA ........................................................................................................ ‹spanya-Fransa Mücadelesi ........................................................................... Kanuni ve V. Charles .................................................................................... Almanya Co¤rafyas›’nda Din Savafllar›......................................................... “Yeni Dünya”n›n ‹spanya’ya Ba¤lanmas› .................................................... KES‹NT‹S‹Z SAVAfiLAR DÖNEM‹................................................................. Seksen Y›l Savafllar› ve Hollanda’n›n ‹spanya’dan Ba¤›ms›zl›¤›................. Otuz Y›l Savafllar› .......................................................................................... WESTPHALIA BARIfiI.................................................................................... XVII. YÜZYILA KADAR BATI AVRUPA DIfiI DÜNYANIN DURUMU ....... Çin ................................................................................................................. Japonya .......................................................................................................... Hindistan........................................................................................................ ‹ran ................................................................................................................. Polonya .......................................................................................................... Rusya.............................................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

25 25 27 29 29 30 32 32 34 34 35 37 38 38 39 40 41 42 43 45 47 48 48 49

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

‹çindekiler

3. ÜN‹TE

XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti.................................................................................. .. 50 MANfi’IN ‹K‹ YAKASINDA PARLAMENTAR‹ZM VE MUTLAK‹YETÇ‹L‹K .. ‹ngiltere’de Parlamento’nun Hükümdar Karfl›s›ndaki Zaferi ...................... Stuartlar ile Parlamento Aras›ndaki Anlaflmazl›¤›n Bafllamas› .............. Hak Dilekçesi .......................................................................................... ‹ngiltere’de Cumhuriyet Dönemi............................................................ Parlamento’nun Kesin Zaferi: Haklar Yasas› ......................................... Fransa’da Mutlakiyet Ça¤›............................................................................. Richelieu ve Mazarin’in Yönetimlerinde Fransa.................................... Günefl Kral............................................................................................... ‹ntikal Savafl›............................................................................................ FRANSA’NIN AVRUPA’DA GEN‹fiLEMES‹N‹N DURDURULMASI VE YEN‹ GÜÇ DENGELER‹ ................................................................................ ‹kinci Viyana Kuflatmas›’n›n Avrupa Dengelerine Etkisi ............................ ‹spanya Veraset Savafllar› ve Utrecht Bar›fl›................................................. XIX. YÜZYILA G‹RERKEN AVRUPA’NIN ESK‹ VE YEN‹ BÜYÜK GÜÇLER‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹LER ............................................................... Alman ‹kili¤i: Avusturya-Prusya Rekabeti.................................................... Avusturya Veraset Savafllar› .................................................................... ‹ngiltere ve Fransa’n›n Küresel Çapta Mücadelesi ...................................... Yedi Y›l Savafllar› .................................................................................... Rusya’n›n Büyük Güçlerin Aras›na Girifli ve Osmanl›’n›n Durumu........... “YEN‹ DÜNYA”DA ‹LK BA⁄IMSIZ DEVLET: ABD ..................................... ‹lk Kolonilerin Kurulmas› ............................................................................. Avrupa’daki Savafllar›n Kolonilere Yans›malar›........................................... Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl› ve Sonuçlar› .................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

4. ÜN‹TE

51 51 51 52 53 54 55 56 57 57 59 59 61 63 63 64 64 65 66 68 68 69 70 73 75 76 76 77

Frans›z Devrimi........................................................................ 78 FRANSIZ DEVR‹M‹ NEDEN VE NASIL YAPILDI? ........................................ “Ayd›nlanma”n›n Frans›z Devrimi’nin Ç›k›fl›ndaki Etkisi ............................ Devrim’in Fransa’ya Özgü Nedenleri ........................................................... Devrim’in Ç›kmas› ......................................................................................... FRANSA’DA YEN‹ REJ‹M‹N KURULUfiU VE SORUNLARI .......................... Yeni Rejim’in Yeni Anayasas›....................................................................... Devrimle Vatandafllara Sa¤lanan Yeni Haklar............................................. Devrim’den Sonra Fransa’da Sosyal S›n›flar ve Devlet .............................. Eski Rejim’i (Ancient Regime) Geri Getirme Çabalar› ve Devrim’in Tepkisi ........................................................................................................... YEN‹ REJ‹M’‹N S‹YAS‹ MODEL ARAYIfiLARI .............................................. Ulusal Konvansiyon ...................................................................................... Terör Dönemi (1793-1794) ........................................................................... Direktuvar Dönemi (1795-1799)................................................................... M›s›r Seferi ....................................................................................................

79 79 80 80 81 81 82 82 82 83 83 83 84 84

‹çindekiler

NAPOLEON BONAPARTE’IN KURDU⁄U DÜZEN...................................... 18 Brumaire (9 Ekim 1799) Darbesi ............................................................ Napoleon’un ‹ktidar›n› Sa¤lamlaflt›rmas› (1799-1804)................................. Üçüncü Koalisyon Savafllar›.......................................................................... ‹ngiltere’ye Karfl› K›ta Ablukas› (K›tasal Sistem) ......................................... ‹berik Seferi ve Avusturya’yla Yeniden Savafl ............................................. ‹MPARATOR NAPOLEON’UN DÜfiÜfiÜ....................................................... Napoleon’un Gücünün Zay›flamas› (1810-1814)......................................... Alman Milliyetçi Uyan›fl› ............................................................................... Napoleon’un Askeri Yenilgileri .................................................................... AVRUPA UYUMU’NUN KURULUfiU ............................................................ Eski Rejim’e Dönüfl ....................................................................................... Viyana Kongresi ........................................................................................... Napoleon’un Sonuçsuz Giriflimi ................................................................... Viyana Kongresi’nin Önemi.......................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

86 86 86 87 88 89 89 89 90 91 92 92 93 95 95 97 100 101 101 103

Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)............................................................................... 104 DÖNEM‹ fiEK‹LLEND‹REN TEMEL D‹NAM‹KLER ...................................... Sanayi Devrimi .............................................................................................. Güçlenen ve Zay›flayan Sosyal S›n›flar........................................................ Siyasal ‹deolojiler ve Etkileri ........................................................................ AVRUPA UYUMU:1815’TEN SONRA ULUSLARARASI ‹L‹fiK‹LER ............... 1830 VE 1848 ‹HT‹LALLER‹ .......................................................................... 1830 ‹htilalleri ................................................................................................ Fransa’da 1830 ‹htilali ............................................................................. Belçika’da 1830 ‹htilali............................................................................ Polonya’da 1830 ‹htilali .......................................................................... Di¤er Avrupa Ülkelerinde 1830 ‹htilali.................................................. 1830 ‹htilalleri’nin Sonuçlar› ................................................................... 1848 ‹htilalleri ............................................................................................... Fransa’da 1848 ‹htilali ............................................................................. Avusturya’da 1848 ‹htilali ....................................................................... Öteki Ülkelerde 1848 ‹htilali .................................................................. 1848 ‹htilalleri’nin Sonuçlar› ................................................................... ‹TALYAN VE ALMAN ULUSAL B‹RL‹KLER‹N‹N KURULMASI .................... ‹talyan Ulusal Birli¤i’nin Kurulmas› ............................................................. Alman Ulusal Birli¤i’nin Kurulmas› .............................................................. Alman Co¤rafyas›nda ‹deolojik ve Siyasal Ortam................................. Alman Birli¤i’nin Sa¤lanmas› Yolunda At›lan Ad›mlar ......................... Alman Birli¤i’nin Kurulmas›n›n Sonuçlar›.............................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

105 105 106 107 108 111 111 111 112 112 112 112 113 114 117 118 118 120 120 122 122 123 125 126 128 129 129 131

5. ÜN‹TE

‹çindekiler

6. ÜN‹TE

Küresel Emperyalist Yar›fl ..................................................... 132 AVRUPA’NIN DÖNÜfiÜMÜ VE AVRUPA UYUMU’NUN SONU ................. AVRUPA’DA BLOKLAfiMAYA G‹DEN YOL ................................................. Üçlü ‹ttifak’›n Kurulmas› ............................................................................... Üçlü ‹tilaf’›n Kurulmas› ................................................................................. SÖMÜRGEC‹L‹K VE EMPERYAL‹ZM............................................................ EMPERYAL‹ST DALGA VE AVRUPA DIfiI DÜNYA..................................... Emperyalizm Sürecinde Afrika ve Asya’n›n Dönüflümü ............................. Afrika.............................................................................................................. Çin ................................................................................................................. Japonya .......................................................................................................... Hindistan........................................................................................................ Amerika K›tas›ndaki Geliflmeler ................................................................... Yeni Bir Büyük Güç: ABD ........................................................................... Sömürgecili¤e Karfl› Meydan Okuma: Latin Amerika ................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

7. ÜN‹TE

Birinci Dünya Savafl› (1908-1918)........................................... 160 BÜYÜK HESAPLAfiMANIN NEDENLER‹ ...................................................... BÜYÜK HESAPLAfiMADAN ÖNCE KR‹ZLER............................................... Birinci Fas Krizi ............................................................................................. Bosna-Hersek Krizi ....................................................................................... ‹kinci Fas Krizi............................................................................................... Balkan Krizi ................................................................................................... SAVAfiIN BAfiLAMASI VE YAYILMASI......................................................... Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Savafla Girmesi ............................................... Avrupa’da Savafl›n Yay›lmas› ........................................................................ Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Savaflt›¤› Cepheler .......................................... Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu Parçalayan Gizli Antlaflmalar ........................... Rusya’n›n Savafltan Çekilmesi....................................................................... ABD’nin Savafla Girmesi ............................................................................... BARIfi G‹R‹fi‹MLER‹ VE SAVAfiIN SONA ERMES‹ ....................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

8. ÜN‹TE

133 135 136 137 139 141 141 141 143 145 147 148 148 149 152 155 156 156 158

161 169 169 170 172 173 174 178 179 181 183 184 186 186 192 194 195 196 196 197

Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)............................................................................... 198 PAR‹S BARIfi KONFERANSI VE BARIfi ANTLAfiMALARI ............................ 199 Milletler Cemiyeti’nin Kurulmas› .................................................................. 200 Bar›fl Antlaflmalar›.......................................................................................... 203

‹çindekiler

Versailles Bar›fl Antlaflmas› ..................................................................... Saint Germain Bar›fl Antlaflmas› ............................................................. Neuilly Bar›fl Antlaflmas› ......................................................................... Trianon Bar›fl Antlaflmas› ........................................................................ Sevr Bar›fl Antlaflmas›.............................................................................. BARIfiIN UYGULANMASI VE KARfiILAfiILAN SORUNLAR ......................... Milliyetler Sorunu ve S›n›rlar ........................................................................ Almanya Sorunu ............................................................................................ Sovyet Rusya - Almanya Yak›nlaflmas› ........................................................ Silahs›zlanma ve Ortak Güvenlik ........................................................... Denizde Silahs›zlanma ............................................................................ Londra Deniz Silahs›zlanmas› Konferans›.............................................. Karada Silahs›zlanma .............................................................................. GÜVENL‹⁄‹ SA⁄LAMA G‹R‹fi‹MLER‹........................................................... Milletler Cemiyeti’nin Baflar›s›z Kalmas› ...................................................... Cenevre Protokolü ........................................................................................ Locarno Antlaflmalar›..................................................................................... Briand-Kellogg Pakt› ..................................................................................... Hakemlik Genel Senedi ................................................................................ Ekonomik ‹flbirli¤i (Avrupa Birli¤i) Giriflimi................................................ Küçük Antant................................................................................................. 1929 DÜNYA EKONOM‹K KR‹Z‹ VE ULUSLARARASI S‹STEM‹N ZAYIFLAMASI ................................................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

203 204 204 204 205 206 206 208 209 210 211 212 212 213 213 214 215 216 217 217 217 218 219 221 222 223 224 224

vii

viii

Önsöz

Önsöz Uluslararas› ‹liflkiler bilimsel disiplini üç ana sütun üzerinde yükselir. Bunlar; Uluslararas› ‹liflkiler Kuramlar›, Uluslararas› Hukuk ve Siyasi Tarih’tir. Kürselleflmeyle birlikte uluslararas› alanda meydana gelen siyasi, ekonomik, sosyo-kültürel geliflmelerin çok daha genifl kitlelerin ilgisini çekmesi, tüm dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de uluslararas› iliflkiler e¤itimine olan ilgiyi art›rm›flt›r. Ülkemizdeki üniversitelerde yer alan uluslararas› iliflkiler bölümlerinin büyük ço¤unlu¤u müfredatlar›n› yukar›da belirtti¤imiz üçlü sütun yap›s›na oturtmaktad›r. Siyasi Tarih disiplini hakk›ndaki en önemli tart›flma, bu alan›n›n Tarih’in mi, yoksa Uluslararas› ‹liflkilerin mi bir alt dal› oldu¤u hakk›ndad›r. Esasen XIX. yüzy›lda kendine has metodolojisiyle geliflmeye bafllad›¤›nda Siyasi Tarih’in, Tarih’in bir alt ya da yan dal› oldu¤u kabul edilmekteydi. Kald› ki, o tarihlerde henüz Uluslararas› ‹liflkiler disiplini ortaya ç›kmam›flt›. Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra önce Avrupa, ard›ndan da ABD merkezli olarak Uluslararas› ‹liflkiler alan›n›n geliflmesine paralel olarak, Siyasi Tarih, Tarih’in oldu¤u kadar Uluslararas› ‹liflkiler’in de parças› olarak görülmeye baflland›. Hele Uluslararas› ‹liflkiler kuramc›lar›n›n çal›flmalar›nda s›kl›kla tarihsel olaylara at›f yapmas›, Uluslararas› Hukuk konular›n›n büyük bölümünü devletler aras›nda tarihte meydana gelmifl ihtilaflar›n oluflturmas› gibi sebeplerle, Siyasi Tarih giderek Uluslararas› ‹liflkiler’in ayr›lmaz parças› haline geldi. Türkiye’deki uluslararas› iliflkiler e¤itimine bak›ld›¤›nda da, eski dille Tarih-i Siyasi dersinin ilk andan itibaren müfredatta yer ald›¤›n› görürüz. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun bürokrat yetifltirmek için kurdu¤u Mekteb-i Mülkiye’de ve bu kurumun Ankara’ya naklinden sonra ald›¤› ismiyle Siyasal Bilgiler Okulu’nun Siyasi fiubesi’nde (Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü) birinci s›n›fta zorunlu Siyasi Tarih okutulmaktayd›. Bu uygulama, ilerleyen y›llarda aç›lan uluslararas› iliflkiler bölümlerinde de devam ettirildi. Genellikle iki, bazen üç dönem okutulan Siyasi Tarih derslerini, daha sonraki dönemlerde Osmanl› Diplomasi Tarihi ve Türk D›fl Politikas› gibi daha özel nitelikli siyasi tarih dersleri tamamlamaktad›r. Do¤rudan uluslararas› iliflkilerle ilgili olmakla birlikte, Siyasi Tarih baflka konularla kar›flt›r›labilmektedir. Ço¤u zaman isim benzerli¤inden dolay› Siyaset Tarihi ya da Türk Siyasal Tarihi gibi alanlarla kar›flt›r›ld›¤› olmaktad›r. Hâlbuki bunlardan birincisi siyaset biliminin geliflimini, ikincisi ise XIX. yüzy›ldan bugüne Türkiye’de siyasal hayat›n evrimini inceleyen alanlard›r. Siyasi Tarih’in yukar›daki örneklerle kar›flt›r›lmas›n›n en önemli sebebi iki anlama birden gelmesindendir. Siyasi Tarih’in ilk anlam›, devletlerin oluflumunun, iç geliflmelerinin anlat›ld›¤› bilim dal›d›r. Bu yan›yla Siyasi Tarih, iç siyaset tarihi (“histoire politique” –“political history”) say›labilir. Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin bir parças› olarak Siyasi Tarih ise devletlerin birbirleriyle veya uluslararas› iliflkilerin baflka birimleriyle iliflkilerini inceler. Bu yan›yla da Siyasi Tarih, d›fl siyaset tarihi (“histoire diplomatique” – “diplomatic history”) say›labilir. Özellikle ABD merkezli olarak bir süredir Siyasi Tarih için “uluslararas› iliflkiler tarihi” kavram›n› kullananlar da vard›r. Biz ise Mekteb-i Mülkiye’den beri devam eden gelene¤e sad›k kalarak, Siyasi Tarih kavram›n› kullanmaya devam etmekteyiz. Siyasi Tarih’te a¤›rl›¤› devletlerin d›fl iliflkilerinin tarihine verirken, iç geliflmeleri de gözden uzak tutmamak gerekecektir. Çünkü bir devletin iç durumunu bilme-

Önsöz

den d›fl siyasetini anlama¤a imkân yoktur. Bir devletin d›fl politikas›n›, bir tak›m iç etkenler ile d›fl etkenler birlikte olufltururlar. Böylece, Siyasi Tarih devletlerin yaln›zca d›fl iliflkilerini anlatan türde bir diplomasi tarihi olmaktan ç›kabilmektedir. A¤›rl›¤› yine bu d›fl yana vermekle birlikte, iç yönüyle de, Siyasi Tarih, daha genifl çerçeveli Uygarl›k Tarihi ile Siyaset Tarihi’nin bir parças› haline gelmektedir. Öte yandan, Siyasi Tarih, Uluslararas› ‹liflkiler Kuramlar› ve Uluslararas› Hukuk disiplinlerine tarihsel malzeme sa¤lamaktad›r. Buna karfl›l›k, Siyasi Tarih de söz konusu iki disiplinden, özellikle de Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin kuramsal yaklafl›mlar›ndan etkilenmektedir. Siyasi Tarih’in ne zamandan bafllad›¤› da ayr› bir tart›flma konusudur. Siyasi Tarih, devletlerin iç durumlar›ndan ve birbirleriyle iliflkilerinden söz etti¤ine göre, “devletin var oldu¤u ilk günlerden bafllayan bir Siyasi Tarih” mi yazmak gerekir? O zaman Mezopotamya devletleri, M›s›r ve ‹yonya uygarl›klar› Siyasi Tarih’in alan›na girer mi? Bu sorunun cevab› hay›rd›r. Zira, Siyasi Tarih araflt›rmalar›nda kullan›lan en önemli kaynaklar devletlerin kendi iç yaz›flmalar› ve en az onun kadar önemli olan devletler aras› yaz›flmalard›r. Yani, arfliv çal›flmas› olmadan Siyasi Tarih yaz›lamaz. Bürokratik ve diplomatik belgelerin düzenli olarak tasnif edildi¤i bir devlet yap›s› en fazla son 500 y›l›n meselesidir. Türkiye’de Siyasi Tarih kitaplar›, daha ziyade Frans›z ekolünden olan yazarlar›n da etkisiyle, genellikle 1789 Frans›z Devrimi’ni bafllang›ç tarihi olarak almak e¤ilimindedir. Bunlar, ‹nsanl›k tarihindeki en büyük de¤iflimlerin Frans›z Devrimi’ni takip eden dönem içinde oldu¤unu, dünyan›n co¤rafi yönden keflfinin bu dönemde tamamland›¤›n›, yeni teknik bulufllar›n elde edilmesini, uluslararas› siyasal ve ticari iliflkilerin – önceki dönemlerle karfl›laflt›r›lamayacak kadar – bu dönemde artmas›n› ileri sürerek, 1789’u bir milat olarak kabul ederler. Bu görüfllerin do¤rulu¤u aç›kt›r. Ancak, biz bu kitab›m›zda a¤›rl›¤› yine 1789 sonras›na vermekle birlikte, ça¤dafl anlam›nda uluslararas› iliflkilerin ilk belirtilerinin M.S. 1200’lerde bafllad›¤›n› dikkate ald›k. Onun için de, önce Orta Ça¤’dan 1789’a kadarki dönem üzerinde ana çizgileriyle durduk. Bunu yaparken de, mümkün oldu¤unca Avrupa merkezli bir tarih anlat›s›ndan kaç›nd›k. Dünyan›n farkl› bölgelerinde meydana gelen geliflmeleri, farkl› devletler aras›ndaki etkileflimleri, iç geliflmeleri de¤iflik perspektiflerden ele ald›k. Siyasi Tarih kitab›n›z›, sadece bu derste kullanmayacaks›n›z. Ö¤renim hayat›n›z boyunca alaca¤›n›z bir çok derste verilen kavramlar› ve örnekleri daha detayl› biçimde hat›rlamaya gereksinim duydu¤unuzda, Siyasi Tarih kitab›n›za yeniden müracaat edeceksiniz. Anadolu Üniversitesi’nin haz›rlam›fl oldu¤u Kitap Haz›rlama K›lavuzu’nu kullanarak, ça¤dafl bir ders kitab› haz›rlad›k. Kitab›n ortaya ç›kmas›na katk› sa¤layan herkese editörler olarak flükranlar›m›z› sunuyoruz. Siyasi Tarih dersinin tüm ö¤rencilerimiz için ö¤retici ve yeni fikirlerin meydana getirilmesine katk› sa¤lay›c› nitelikte olmas›n› temenni ediyoruz. Editörler Prof.Dr. Ça¤r› ERHAN Yrd.Doç.Dr. Esra YAKUT

S‹YAS‹ TAR‹H-I

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Önemli Orta Ça¤ geliflmelerinin neler oldu¤unu ve döneme flekil veren etkenleri ifade edebilecek, Yeni Ça¤ bafllarken Avrupa’n›n ekonomik, sosyal ve siyasal durumunu aç›klayabilecek, Co¤rafi kefliflerin Avrupa ve dünya tarihi aç›s›ndan etkilerini tart›flabilecek, Rönesans ve Reformun Avrupa’ya etkilerini saptayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • • • •

Orta Ça¤ Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u Feodalizm Haçl› Seferleri Kilise Mezhepler Co¤rafi Keflifler

• • • • • •

Tar›m Devrimi Rönesans Reform Sömürgecilik Ticaret Devrimi Güç Dengesi

‹çindekiler

Siyasi Tarih-I

Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

• ORTA ÇA⁄’IN M‹RASI • YEN‹ ÇA⁄ BAfiLARKEN AVRUPA’NIN DURUMU • CO⁄RAF‹ KEfi‹FLER • RÖNESANS VE REFORM

Modern Avrupa’n›n Do¤uflu ORTA ÇA⁄IN M‹RASI Roma ‹mparatorlu¤u’nun 395’te ikiye ayr›lmas›ndan, II. Mehmet’in 1453’te ‹stanbul’u feth ederek Do¤u Roma (Bizans) ‹mparatorlu¤u’na son vermesine kadar geçen dönem Orta Ça¤ olarak adland›r›l›r. Baz› Bat› kaynaklar› Orta Ça¤’›n, Kristof Kolomb’un 1492’de Amerika k›tas›n› keflfetmesiyle sona erdi¤ini kabul ederler. Bu dönemin ilk befl yüzy›l› ço¤u kaynakta “karanl›k ça¤lar” olarak isimlendirilir. Son befl yüzy›l›na ise genellikle “yüksek orta ça¤lar” ad› verilir. Orta Ça¤, daha sonraki dönemde Avrupa’n›n dünya siyasetinde bir güç merkezi hâline gelmesini sa¤layacak birçok geliflmeye sahne olmufltur. Dolay›s›yla, modern uluslararas› iliflkilerin bafllang›ç noktas› say›lan Westphalia Düzeni’ni (‹kinci Ünite) ele almadan önce, Orta Ça¤’›n önemli geliflmeleri üzerinde k›saca durmakta fayda vard›r. Bat› Roma’n›n 476’da y›k›lmas›n› takiben Kuzey Afrika ve ‹talya’da kurulan Vandal ve Ostrogot krall›klar›, VI. yüzy›l›n bafl›nda Do¤u Roma ‹mparatoru Jüstinyen taraf›ndan ortadan kald›r›lm›flt›. ‹spanya’da kurulan Vizigot Krall›¤› ise VIII. yüzy›lda Cebel-i Tar›k Bo¤az›’n› geçerek Avrupa k›tas›na ç›kan ‹slam ordular› taraf›ndan ortadan kald›r›ld›. Böylece Avrupa’n›n do¤usunda Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u nüfuz alan›n› geniflletirken, k›tan›n bat›s›nda Müslümanlar Pirene da¤lar›n› geçerek bugünkü Fransa topraklar›nda ilerlemeye bafllad›lar. Bu dönemde günümüzdeki Fransa ve Almanya’n›n güney bölgelerinde Frank kabileleri küçük alanlarda hâkimiyet kurma mücadelesi vermekteydi. Merovenj ailesinden Clovis, yaklafl›k olarak 500 civar›nda di¤er Frank kabilelerine üstünlük sa¤lam›fl, H›ristiyanl›¤› seçmek suretiyle Papa’n›n da deste¤ini alm›flt›. Merovenj döneminde H›ristiyanl›k, Bat› Avrupa’daki putperest (pagan) kabileler aras›nda yay›ld›. Clovis’in ölümünden sonra yönetimi alt›ndaki topraklar, uzun süren taht kavgalar› neticesinde yavafl yavafl parçaland›. Orta Ça¤’›n bu dönemine “karanl›k ça¤lar” ad›n›n verilmesinin en önemli sebebi Frank kabileleri aras›ndaki bu mücadele esnas›nda ticaretin donma noktas›na gelifli, kentlerin büyük ölçüde yok oluflu, tar›m alanlar›n›n s›n›rlanmas›, okuma yazma oran›n›n neredeyse s›f›r düzeyine düflmesi ve kanunsuzlu¤un her yerde hâkim olufludur. Siyasi bir otoriteden ve düzenden söz etmek imkâns›zd›r. Avrupa’n›n güneyinde ise 590’da Papal›k taht›na oturan I. Gregory (Büyük Gregory) zaman›nda, Roma’dan intikal edebilen sosyo-kültürel miras H›ristiyanl›k çer-

395’ten 1453’e kadar süren tarihsel döneme Orta Ça¤ denir.

Siyasi Tarih-I

çevesinde yeniden biçimlendirilip Franklar›n yaflad›klar› bölgelere nispetle daha geliflmifl bir uygarl›k düzeyine ulafl›lm›flt›r. I. Gregory bir yandan bir H›ristiyan tarikat› olan Benediktenler vas›tas›yla Avrupa’da dinini yayarken, di¤er yandan da kuzeydeki H›ristiyan Franklarla, di¤er “barbar” kavimlere karfl› ifl birli¤i içine girmifltir. Yaklafl›k olarak 600’de Hunlar taraf›ndan Bat›’ya do¤ru sürülen Anglo-Sakson kabilelerinin istila etti¤i Britanya’da H›ristiyanl›¤›n yay›lmas› onun zaman›nda olmufltur. I. Gregory’n›n bafllatt›¤› Franklarla ittifak kurma çabalar›, onun ölümünden sonra meyvesini vermifl, Papa’n›n da deste¤ini alan Heristalli Pepin (Pepen) adl› bir Merovenj hükümdar›, tüm Franklar› 687’de tek bir yönetim alt›nda birlefltirmeyi baflarm›flt›r. Pepin’in o¤lu Charles Martel (Çekiç fiarl) 732’de Paris’e 150 kilometre mesafede Puvatya Muharebesi’nde (Tour Savafl›) Müslüman ordular›n› yenilgiye u¤ratm›fl ve ‹spanya’ya geri çekilmeye zorlam›flt›r. Bu baflar› sonucunda Papa taraf›ndan “H›ristiyanl›¤›n Koruyucusu” olarak kutsanan Charles Martel, tüm Franklar›n siyasi deste¤ini alarak giderek güçlenmifltir. Franklar›n siyasi birli¤inin daha güvenli hâle getirdi¤i Bat› Avrupa’da Benediktenlerin H›ristiyanl›¤› yaymas› kolaylaflm›flt›r. Charles Martel’in o¤lu “K›sa” Pepin 751’de Papa taraf›ndan Franklar›n kutsal kral› ilan edilmifl, bu iltifat›n karfl›l›¤›n› da ‹talya’y› Lombardlardan tamamen temizleyerek Papa’ya ödemifltir. K›sa Pepin’in kral olmas›yla Bat› Avrupa’da Karolenj Dönemi bafllam›flt›r. Bu tarihten itibaren Roma Kilisesi giderek ‹stanbul merkezli Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun nüfuz alan›ndan uzaklaflmaya ve Franklarla daha fazla siyasi iliflki içine girmeye bafllam›flt›r. ‹lerleyen yüzy›llarda, Roma ve ‹stanbul kiliseleri aras›ndaki mücadele daha da derinleflecek, 1054’te iki kilise birbirinden ayr›larak Katolik ve Ortodoks H›ristiyanl›k hizipleflmesi do¤acakt›r. 768’de Frank taht›na oturan Charlemagne (fiarlman), 814’teki ölümüne kadar Bat› Avrupa’da yürüttü¤ü baflar›l› siyaset dolay›s›yla “Avrupa’n›n Babas›” (Rex Pater Europae) unvan›n› alm›flt›r. Bir yandan Almanya, Kuzey ‹spanya ve ‹talya’ya düzenledi¤i baflar›l› askeri seferlerle devletinin s›n›rlar›n› geniflletmifl, di¤er yandan da H›ristiyanl›¤› -ço¤u zaman k›l›ç zoruyla- yaym›flt›r. Frank topraklar›na getirdi¤i Benedikten kefliflleri yoluyla halk›n okuma-yazma ö¤renmesini sa¤lam›fl, ayr›ca Karolenj alfabesini gelifltirerek Latin harflerini tamamen unutulmaktan kurtarm›flt›r. Roma kent hayat›n›n yok olmas›ndan sonra ilk kez Charlemagne döneminde Avrupa’da okullar yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Kültürel alandaki bütün bu eylemleri dolay›s›yla Charlemagne’›n Bat› Avrupa’da erken bir Rönesans bafllatt›¤› de¤erlendirmesi yap›l›r. Kuflkusuz Charlemagne’› siyasi tarih aç›s›ndan önemli k›lan, 800 y›l›n›n Noel’inde Roma’daki St. Peter Bazilikas›nda Papa’n›n elinden taç giyerek “Kutsal Roma ‹mparatoru” ilan edilmesidir. Avrupa’da “imparator” nam›nda ikinci bir kiflinin varl›¤›na önce karfl› ç›kmas›na ra¤men, Do¤u Roma’n›n da 812’de resmen tan›d›¤› “Kutsal Roma ‹mparatoru” unvan›, ölümüne kadar Charlemagne taraf›ndan tafl›nm›flt›r. Bununla birlikte Charlemagne’›n ülkesini yönetirken iktidar gücünü “kont” ad› verilen yerel makamlara devredilmesi esas›na dayanan adem-i merkeziyetçi bir sistemi benimsemifl olmas›, onun ölümünden sonra Frank Krall›¤›’n›n bölünerek güç kaybetmesine sebep olmufltur. ‹skandinavya’dan gelen Vikinglerin, Asya’dan gelen Hunlar›n ve güneyden gelen Müslümanlar›n yo¤un ak›nlar› Frank yöneticilerini etkisizlefltirmifltir. Bununla birlikte, Charlemagne’›n adem-i merkeziyetçi yönetim tarz›, onun ard›ndan yüzy›llar boyunca tüm Avrupa’y› etkileyecek olan feodalizmin do¤ufluna yol açm›flt›r.

1. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

Harita 1.1 Charlemagne’in ‹mparotorlu¤u Kaynak: Benjamin E. Smith (ed.), The Century Atlas of the World, Century Co., New York, 1900.

Feodalizm ve Tar›m Devrimi Esasen Çin’de, Japonya’da, Pers ve Do¤u Roma imparatorluklar›nda da rastlanan feodalizm, toprak sahibi ile onu ekenler aras›ndaki iliflkinin, siyasi anlam kazanm›fl fleklidir. Hükümdarlar, destek karfl›l›¤›nda baz› topraklar› soylular›n yönetimine verir, onlar da güvenliklerini sa¤lad›klar› köylüleri bu topraklarda çal›flt›r›rlard›. Charlemagne Dönemi’nden itibaren Bat› Avrupa’da yayg›nlaflan feodalizm, sadece bir toprak yönetim biçimi olman›n ötesine geçmifl, siyasal gücün paylafl›lmas›, karfl›l›kl› hak ve yükümlülükler ile yönetimde temsil gibi siyaset bilimi aç›s›ndan son derece önemli kavramlar›n tarihteki önemli örneklerini sunmufltur. Karolenj ‹mparatorlu¤u’nun IX. yüzy›l›n sonlar›nda da¤›lmas›ndan sonra, bugünkü Almanya’dan Atlantik k›y›lar›na ulaflan genifl bir alandaki toprak yönetimi “kont” ad› verilen kifliler taraf›ndan yürütülmeye bafllam›flt›. Kontlar ortalama birkaç yüz hektarl›k tar›m alanlar›n› denetimleri alt›nda tutmakta ve “malikâne” ad› verilen bölgelerindeki egemenliklerini sa¤lamlaflt›rmak için silahl› adamlar beslemekteydiler. Zamanla kontlar aras›nda daha güçlü olan ve “lord” olarak isimlendirilenler, çevrelerindeki kontlar› kendilerine tabi hale getirdiler. Lorda tabi olan kontlara “vassal” denildi. Lord (süzeren) ile vassallar aras›nda karfl›l›kl› bir tak›m hak ve yükümlülükler söz konusuydu. Lord, vassal›n topraklar›n› yönetmesini teminat alt›na al›yor, ölümü hâlinde miras›n›n onun ailesinden birine geçmesini sa¤l›yordu. Savafl durumunda lorda asker sa¤lamak, lordun çocuklar› evlendi¤inde vergi vermek ve lordun esir düflmesi hâlinde fidyesini ödemek de vassal›n görevleri yükümlülükleri aras›ndayd›. Zamanla büyük lordlar da “dük” olarak an›lmaya bafllad›lar. Yaflad›klar› evi (flato) surlarla çeviren feodal beyler, tehdit hâlinde köylülerin de s›¤›nabilecekleri yerleflim merkezleri (kale - burg) oluflturdular. ‹lk örnekleri ahflap malzemeyle infla edilen Avrupa’daki ilk kaleler X. yüzy›ldan itibaren tafl bloklarla yap›lmaya baflland›. Kalelerin giderek daha büyük hâle gelmesiyle Bat› Avrupa’da kent olarak isimlendirilebilecek yerleflim birimleri uzun bir aradan sonra tekrar ortaya ç›kt›.

Feodalizm; siyasal gücün paylafl›lmas›, karfl›l›kl› hak ve yükümlülükler ve yönetimde temsil unsurlar›n› içerir.

Siyasi Tarih-I

Serf, topra¤a ba¤l› köle demektir.

Feodalizmin Bat› Avrupa’da temel yönetim biçimi olarak yayg›nlaflmaya bafllad›¤› dönem, baflta veba olmak üzere birçok salg›n hastal›¤a ra¤men, Avrupa’da nüfusun da h›zla artmas›na sahne oldu. 500 y›l›nda 27,5 milyon olan Avrupa nüfusu, “karanl›k ça¤lar” boyunca erimifl, 650 y›l› civar›nda 18 milyona düflmüfltü. 1000 y›l›na gelindi¤inde Avrupa nüfusu 38,5 milyon kifliye ulaflm›flt›. Bu nüfus art›fl›n›n en önemli sebebi, tar›msal üretimin geliflmesiydi. Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas›nda da etkili olan ve Avrupa’y› güvenliksiz bir k›ta hâline getiren kuzey kaynakl› istila hareketlerinin, Franklar›n güçlenmesiyle birlikte sona ermesi çiftçilerin daha fazla alanda ürün ekmelerini kolaylaflt›rm›flt›. X. yüzy›l›n bafl›nda, atlar›n ve s›¤›rlar›n daha geliflmifl bir teknikle ba¤land›¤› a¤›r saban›n icat edilmesiyle birlikte, topra¤›n daha derinden sürülmesi mümkün oldu. Ayn› dönemde yel de¤irmenleri ve su kanallar› da bütün Bat› Avrupa’da yayg›nlaflt›. En az bunlar kadar, ayn› anda iki ürünün ekilebildi¤i ve topra¤›n bir bölümünün de dinlenmeye (nadasa) b›rak›ld›¤› üçlü tarla sisteminin kullan›lmas› da tar›msal verimi art›rd›. Yerleflim alanlar›na yak›n tarlalar›n sürekli bak›m›n›n sa¤lanmas› ihtiyac›, klasik köleli¤in giderek, “topra¤a ba¤l› kölelik” olan serfli¤e dönüflmesine yol açt›. Tar›msal ürün fazlas›n›n ortaya ç›kmas›, bu ürünlerin ticaretini canland›rd›. Bir yandan açl›ktan ölümler azald›¤› için nüfus artmaya bafllad›, di¤er yandan da zenginleflmeye bafllayan toprak sahipleri, kendi bölgelerini korumak için paral› askerler tutmaya bafllad›lar. fiövalyelik (atl› asker) yayg›nlaflt›.

Yüksek Orta Ça¤lar Avrupa X. yüzy›ldan itibaren daha sonraki yüzy›llardaki siyasi yap›y› derinden etkileyecek önemli geliflmelere sahne olmufltur. Bunlar›n bafl›nda Do¤u Frank topraklar›n›n (Almanya) kral› I. Otto’nun, istiladan kurtard›¤› Papa XII. John taraf›ndan 962’de Kutsal Roma ‹mparatoru ilan edilmesi gelir. Her ne kadar daha önce Charlemagne ayn› unvan› alm›fl olsa da ölümünün ard›ndan krall›¤› da¤›ld›¤› için bu unvan› tafl›yan baflka bir kral olmam›flt›. I. Otto’nun Kutsal Roma ‹mparatoru ilan edilmesiyle birlikte, ‹mparator’un Roma Katolik Kilisesi’ni düflmanlar›ndan korudu¤u, Kilise’nin ise ‹mparator’a kutsal bir meflruiyet sa¤lad›¤› bir düzen kurulmufltur. Resim 1.1 Orta Ça¤’da Avrupa kentlerinin genel görüntüsü (Brugges kenti)

1. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

Yüksek Orta Ça¤lar, Fransa ve ‹ngiltere’de taht›n babadan o¤ula geçti¤i “ulusal” monarflilerin kök salmaya bafllad›¤› bir dönem oldu. 987’de Hugh Capet “Franklar›n Kral›” ilan edildi. O tarihten, 1792-1814 y›llar› aras› hariç, 1848’e kadar Fransa’y› Hugh Capet’in soyundan gelen krallar yönetecektir. ‹ngiltere ise 1066’da Normandiya Dükü William (Fatih) taraf›ndan istila edildi. H›ristiyanlaflm›fl Norveçliler olan Normanlar, k›ta Avrupas›ndaki feodalizm uygulamas›n› Britanya’da yerlefltirdiler. Takip eden y›llarda, ‹ngiltere krallar› ile büyük toprak sahibi soylular (aristokrasi) ve din adamlar› (ruhban) aras›nda vergi toplamak konusunda ç›kan anlaflmazl›klar, 1215’te ‹ngiltere Kral› John’un Magna Carta Libertatum (Büyük Özgürlükler Sözleflmesi) adl› belgeyi imzalayarak baz› yetkilerinden feragat etmesiyle sonuçland›. Bu belge kral›n sonsuz yetkilerinin, soylular ve din adamlar› karfl›s›nda s›n›rland›rmas›na yol açt›. Keyfi tutuklaman›n, yarg›s›z ceza verilmesinin, kanunsuz el koyman›n yasakland›¤› Magna Carta, Avrupa hukukunun ilk insan haklar› metinlerinden say›l›r. Feodalizm flartlar›nda sadece özgür insanlar›n (serf olmayan) yararland›¤› bu haklar, daha sonraki ‹ngiltere krallar› taraf›ndan tan›nm›flt›r. Kral ile soylular aras›nda genellikle vergi konusunda ç›kan anlaflmazl›klar, Magna Carta’n›n krala s›kl›kla hat›rlat›lmas›na yol açacak, yine de ‹ngiltere XVII. yüzy›l›n sonuna kadar kral ve yönetilenler aras›nda zaman zaman büyük siyasi krizlere de yol açacak yetki mücadelesine sahne olacakt›r. Di¤er yandan Yüksek Orta Ça¤lar Avrupa’da ticaretin canland›¤› ve kentlerin yeniden kuruldu¤u bir dönem oldu. Roma’n›n y›k›l›fl›n›n ard›ndan, birkaç istisna hariç, Bat› Avrupa’da kent olarak nitelendirilebilecek bir yerleflim birimi kalmam›flt›. Bazen bir piskoposluk merkezi etraf›nda küçük nüfus kümeleri olufluyordu. X. yüzy›la kadar ne bir ticaret merkezinden ne de tüccar s›n›f›ndan söz etmek mümkündü. XII. yüzy›la gelindi¤inde ise tüm Avrupa’da ticaret merkezleri olarak ifllev gören yeni kentler ortaya ç›kmaya bafllad›. Bu kentlere yerleflen ve zenginleflen ticaret u¤raflanlar›, kendilerini “para kayna¤›” olarak gören büyük toprak sahibi lordlarla ciddi bir mücadele içine girdiler. Kendi hukuklar›n› gelifltiren ticaret erbab›, feodal beylerin etkisinden kurtulabildikleri yerlerde, ba¤›ms›z kent devletleri ve cumhuriyetler kurdular. Zaman zaman kentler aras›nda, ticareti engelleyen haydutluk ve korsanl›¤a karfl› birlikler de kuruldu. Bunlar›n bafl›nda Alman kentlerinin oluflturdu¤u ve XII-XIII. yüzy›llarda Balt›k ve Kuzey Denizi’ndeki ticareti tamamen egemenlikleri alt›na alan Hansa Birli¤i gelir. Kentlerde yaflayan meslek erbab›n›n oluflturduklar› meslek birlikleri olan “lonca”lar da bu dönemde yönetimde etkili hâle gelmifllerdir. Bir yandan feodalizmin getirdi¤i, kral›n karar al›rken soylulara dan›flaca¤› ilkesi, di¤er yandan kentlerin geliflmesiyle birlikte yönetimde söz sahibi olmak isteyen yeni kesimlerin ortaya ç›kmas› Yüksek Orta Ça¤lar’da, Avrupa’n›n her yerinde parlamentolar›n yay›lmas›na yol açt›. “Konuflulan yer” anlam›ndaki parlamento, krall›klar›n yönetimine iliflkin konular›n ele al›nd›¤› yer ifllevi görmeye bafllad›. Parlamento’da ayr› kamaralarda temsil edilen, din adamlar› (ruhban), toprak sahipleri (aristokrasi) ve ticaretle u¤raflan kent-soylular (burjuvazi) giderek artan bir flekilde yönetimde söz sahibi olmaya bafllad›lar. Bu üç s›n›f›n siyasal gücü, içinde bulunulan ülkeye ve yaflan›lan döneme göre farkl›l›k gösterecektir. Özellikle ‹ngiltere ve Fransa’da parlamentolar›n krallar karfl›s›ndaki serüveni ileriki dönemde birbirinden derin biçimde ayr›flacakt›r.

Magna Carta Avrupa hukukunun ilk insan haklar› metinlerinden say›l›r.

Siyasi Tarih-I

Haçl› Seferleri Yüksek Orta Ça¤lar, Avrupal›lar›n ‹slam dünyas›yla ‹spanya d›fl›nda da çat›flmas›na sahne oldu. Selçuklu Türklerinin 1015’ten itibaren Anadolu içlerine ak›nlar yapmaya bafllamas› ve Türk afliretlerinin kitleler hâlinde Bat›’ya do¤ru hareketi Do¤u Roma ile gerginliklerin ortaya ç›kmas›na sebep olmufltu. 1071’de Selçuklu Sultan› Alparslan’›n Malazgirt Savafl›’nda ‹mparator Romen Diogenes (Diyojen) komutas›ndaki Do¤u Roma ordusunu yenmesi, Türklerin Anadolu’daki hâkimiyet alan›n› geniflletti. H›ristiyanlar›n, kendileri için kutsal say›lan Filistin topraklar›na hacca gitmelerinin zorlaflmas› üzerine Papa II. Urban 1095’te söz konusu topraklar›n ele geçirilmesi için “kutsal savafl” ça¤r›s›nda bulundu. Bafllang›çta Türklerin karfl› koymas› karfl›s›nda Anadolu’dan geçemeyen Haçl› ordular›, 1099’da Kudüs’ü ele geçirmeyi baflard›lar. 1187’de Selahaddin Eyyubi önderli¤indeki ‹slam ordusu Kudüs’ü Haçl›lardan geri almay› baflard›. Kudüs’ü tekrar ele geçirmek için yap›lan Haçl› seferleri baflar›s›zl›kla sonuçland›. 1204’te düzenlenen IV. Haçl› Seferi s›ras›nda ‹stanbul’u ele geçiren Latinler, Filistin’e gitmek yerine, Do¤u Roma’n›n baflkentini ya¤malamay› tercih ettiler. Bu olay Katolikler ve Ortodokslar aras›nda yüzy›llarca devam edecek bir güven bunal›m›n›n da bafllang›ç noktas›n› oluflturdu. Ard›ndan yap›lan seferlerde de Kudüs’ü ele geçiremeyen Haçl›lara ait son askeri kal›nt›lar›n 1291’de Müslümanlar taraf›ndan yok edilmesiyle, Haçl› seferleri de son bulmufl oldu. Haçl› seferleri, bir yandan papalar›n Avrupa hükümdarlar› üzerindeki siyasi gücünün artmas›na yol açarken, di¤er yandan da seferleri kendi ç›karlar›na uygun görmeyen baz› hükümdarlar›n papalarla çat›flmaya girmelerine yol açt›. Haçl› seferleri s›ras›nda Do¤u Roma ve ‹slam uygarl›klar›yla tan›flan Bat› Avrupa’ya maddi zenginliklerin yan› s›ra, bu bölgelerin kültürel ve bilimsel düzeyinin aktar›lmas› da söz konusu oldu. Bu sebeple, Rönesans’›n bafllang›c›nda Haçl› seferleriyle Do¤u’dan aktar›lan de¤erlerin yads›namaz biçimde etkili oldu¤u de¤erlendirmesi yap›labilir. Son olarak Haçl› seferleri s›ras›nda flövalyelik bir meslek hâline geldi. Bat› Avrupa’da feodal lordlar istihdam ettikleri flövalyeler yoluyla topraklar›n›n ve kendilerinin güvenliklerini sa¤lamaya çal›flt›lar. Bununla birlikte, Haçl› Seferleri s›SIRA S‹ZDE ras›nda ekonomik güçlerini art›ran, flövalyelerden oluflan baz› H›ristiyan tarikatlar›, seferler sona erdikten sonra Bat› Avrupa hükümdarlar› hatta Kilise’yle siyasi müD Ü fi Ü N E L ‹ M cadeleye girifltiler.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S O RS‹ZDE U

DDÜ‹fiKÜKNAE LT ‹ M S OS‹ZDE R U SIRA

FeodalizminSIRA SAvrupa O RS‹ZDE U uygarl›¤›n›n geliflimindeki önemli etkileri nelerdir? Orta Ça¤ dünyas›n› bir flekilde yans›tan ve sinemaya da uyarlanan Umberto DDÜ ‹fiKÜ KN AE LT‹mükemmel M Eco’nun “Gülün Ad›” (Can Yay›nlar›, ‹stanbul, 2011) roman›n› okuyarak dönemin H›ristiyanl›k düflüncesine iliflkin kapsaml› bir bilgi edinebilirsiniz.

N N

SIRA S O S‹ZDE R U

YEN‹ ÇA⁄ BAfiLARKEN AVRUPA’NIN DURUMU

D‹KKAT AMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P

D‹KKAT AMAÇLARIMIZ

Yüz Y›l Savafllar›

N N

‹ngiltere veSIRA Fransa krall›klar› aras›nda 1337’den 1453 kadar süren savafllar, Yüz Y›l S‹ZDE K ‹ T adland›r›l›r. A P Savafllar› olarak Bu uzun krizin kökenlerini 1066’da Normandiya Dükü William’›n Hastings Savafl›’nda ‹ngiltere Kral› II. Harold’u yenerek ‹ngiltere tahAMAÇLARIMIZ t›na oturmas›na kadar götürmek mümkündür. Asl›nda Fransa Kral›’n›n bir vassal› konumunda kral olmas›n› takiben, ‹ngiltere krallar› Fransa’ya tabi T E L Eolan V ‹ Z Y William’›n ON olmay› reddetmeye bafllam›fllar ve daha ba¤›ms›z hareket etmifllerdir. 1154’te ‹ngilK ‹ T A P

‹NTERNET

TELEV‹ZYON

1. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

tere taht›n› ele geçiren Plantagenet Hanedan› s›ras›nda, ‹ngiltere ayn› zamanda Normandiya’y› da yönetmeye bafllam›fl ve sözde tabi oldu¤u Fransa’dan daha fazla topra¤a hükmeder hâle gelmiflti. XIV. Yüzy›l›n bafl›nda Fransa taht›na kimin oturaca¤›na iliflkin bir veraset anlaflmazl›¤›n›n yaflanmas›, ‹ngiltere ile Fransa’n›n birbirleriyle uzun sürecek savafllar›n› da bafllatt›. Taraflar›n zaman zaman Hollandal› ve Alman soylular›n›n da deste¤ini ald›¤› fas›lal› savafllar 1453’te Fransa’n›n kesin üstünlü¤üyle sona erdi. Yüz Y›l Savafllar›’n›n son evresinde Frans›zlar ad›na zaferler kazanan fakat ‹ngilizler taraf›ndan ele geçirilerek bir engizisyon mahkemesinde yak›larak ölüme mahkum edilen Jeanne d’Arc (Jan Dark) bu savafllar›n en ünlü isimlerinden biridir. Di¤er taraftan Yüz Y›l Savafllar›, feodalizm dönemi savafl biçiminin sona erdi¤i, muharebe alan›nda yeni silahlar›n, askeri birimlerin ve taktiklerinin kullan›ld›¤› bir dönem olmufltur. fiövalyelerden oluflan a¤›r süvari birlikleri bu savafllarda Avrupa ordular›ndaki önemlerini yitirmifllerdir. Savafllar s›ras›nda Fransa’n›n feodal bir monarfliden, ulusal bir monarfliye dönüflme süreci bafllam›flt›r. Ayn› zamanda, savafllar s›ras›nda ekonomik s›k›nt› yaflayan ‹ngiltere ve Fransa krallar›n›n s›k s›k yeni vergiler toplamak zorunda kal›fllar›, her iki ülkede de meclislerin önemini giderek art›rm›flt›r. ‹ngiltere’de Parlamento, Fransa’da ise Genel Meclis (Etats Generaux) savafllar s›ras›nda, aristokrasi, ruhban ve burjuvaziye dayal› klasik yap›s›na kavuflmufltur. Savafl sonunda Calais d›fl›ndaki k›ta topraklar›n›n tamam›n› kaybeden ‹ngilizler, Britanya Adas›’na s›k›flm›flt›r. Yüz Y›l Savafllar›ndan hemen sonra Plantagenet Hanedan›’n›n iki ayr› dal› olan York ve Lancester aileleri aras›nda bafllayan Güller Savafl›’na sahne olan ‹ngiltere, 1485’te Tudor ailesinden VII. Henry’nin kral olmas›yla nispi bir istikrara kavuflabilecektir. Savafltan monarflisini güçlendirerek ve hazinesini zenginlefltirerek ç›kan Fransa ise, XV. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren Avrupa k›tas›nda Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ile bir nüfuz mücadelesine giriflecektir.

‹spanya’n›n Birli¤ini Sa¤lamas› Anadolu’nun Mo¤ol istilalar›yla kavruldu¤u XIII. yüzy›lda Selçuklular›n güçlerini yitirmesi, bu topraklarda her biri egemen birim olan beyliklerin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›. Bunlardan Osmanl› Beyli¤i XIV. yüzy›l boyunca Anadolu’da ve Balkanlar’da sürekli geniflleyerek Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u için büyük bir tehdit haline gelmiflti. Balkanlarda S›rp ve Bulgar krall›klar›n› kendisine ba¤layan Osmanl›lar, 1402’de Timur karfl›s›nda yenilgiye u¤rayarak 11 y›l sürecek bir fetret (kaos) dönemi yaflad›larsa da toparlanmay› baflarm›fllar ve genifllemeye devam etmifllerdi. 1453’te II. Mehmet’in ‹stanbul’u (Konstantinapolis) feth etmesiyle Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u sona erdi. Fatih Sultan Mehmet unvanlar›n›n aras›na Kayzer-i Rum (Roma Sezar›) unvan›n› da ekleyerek Osmanl› Devleti’ni bir imparatorlu¤a dönüfltürdü. Do¤u’da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun klasik dönemine girdi¤i ve Do¤u’daki “Müslümanlar›n” Avrupa’daki tüm devletler için endifle kayna¤› oldu¤u bir dönemde, k›tan›n en bat›s›ndaki Müslümanlar ise buradaki mevcudiyetlerini kaybetmekteydiler. ‹spanyolca “reconquista” olarak isimlendirilen ‹berik Yar›madas›n›n Müslümanlardan geri al›nmas› süreci asl›nda Franklar›n 801’de Barcelona’y› ele geçirmeleriyle bafllam›flt›. 1085’te Kastilya Krall›¤› Toledo’yu ele geçirdi. 1249’da Las Navas de Tolosa Savafl›’nda Müslümanlar› yenilgiye u¤ratan III. Alfonso Portekiz’de yeniden bir H›ristiyan krall›¤› kurmay› baflard›. XIII. yüzy›l›n sonunda Endülüs Emevi Devleti, topraklar›n›n büyük bölümünü kaybetmifl, ‹spanya’n›n güneyindeki Granada kenti etraf›nda hüküm süren Granada Emirli¤i’ne (Beni Ahmer Devleti) dönüflmüfl-

Reconqista, ‹spanyolca “Yeniden Fetih” demektir.

Siyasi Tarih-I

tü. ‹berik yar›madas›nda kurulan Leon, Navaro, Kastilya ve Aragon krall›klar›n›n bir yandan birbirleriyle, di¤er yandan da Granada Emirli¤i’yle mücadelesi XV. yüzy›l sonuna kadar sürdü. Di¤er ‹spanyol krall›klar›na ve Portekiz’e karfl› üstünlük sa¤layan Kastilya Kraliçesi ‹sabella ile Aragon Kral› Ferdinand’›n 1469’da evlenmeleriyle bu iki krall›¤›n gücü birlefltirildi. Söz konusu olan “‹spanyolluk” de¤il, “Katoliklik” temelinde bir birliktelikti. ‹ki hükümdar, tüm ‹spanya’n›n Katoliklefltirilmesi için Müslümanlara ve Yahudilere karfl› etkili bir politika yürütmeye bafllad›lar. Dinlerini de¤ifltirmeye zorlanan Müslümanlar ve Yahudilerden, Katolikli¤i seçmifl olmalar›na ra¤men, eski inançlar›n› gizlice devam ettirilenler, Papa IV. SixSIRA S‹ZDE tus’un emriyle 1478’de Kastilya’da kurulan Engizisyon mahkemesinde yarg›lanarak ço¤unlukla yak›lmak suretiyle idama mahkûm edildiler. 10 y›l süren savafltan sonra 1492’deDGranada’n›n anahtarlar›n›n Emir XII. Muhammed taraf›ndan Kastilyal›Ü fi Ü N E L ‹ M lara teslim edilmesiyle Endülüs Emevi Devleti tamamen ortadan kalkt›. Geriye kalan Müslümanlar›n Kuzey Afrika’ya geçmelerine izin verildi. S O R U Granada’n›n düflmesinden üç ay sonra 31 Mart 1492’de ‹sabella ve Ferdinand taraf›ndan yay›nlanan Kovma Ferman› (Elhamra Kararnamesi) ile ‹spanya’daki tüm ‹ K K Aay T içinde ya Katolikli¤i kabul etmeleri ya da ülkeyi terk etmeleri YahudilerinDdört istendi. Ülkeden ayr›lan Yahudilerin bir bölümü Sultan II. Bayezid’in gönderdi¤i gemilerle Osmanl› SIRA S‹ZDEtopraklar›na getirilerek, daha çok ticaret ve liman kentlerine yerlefltirildiler.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE

N N

AMAÇLARIMIZ Yüz Y›l Savafllar›’n›n Sonuçlar› Nelerdir? SIRA S‹ZDE

‹lk ça¤lardan KD Ügünümüze ‹fi ÜT N AE L ‹PM Avrupa’n›n kapsaml› bir tarihi için, Norman Davies’in “Avrupa Tarihi” adl› kitab›n› (‹mge Yay›nlar›, Ankara, 2006) okuman›z› öneririz.

KD Ü‹ fiTÜ NAE LP‹ M S O R U T E L E V Resim ‹ Z Y O N 1.2

‹spanya’daki son D‹KKAT Müslüman kalesi Granada’n›n teslim ‹ Noluflu. TERNET SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT

‹NTERNET SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

1. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

Harita 1.2 XV. yüzy›lda ‹berik Yar›madas›n›n siyasi durumu. Kaynak: http://www.learnnc. org/lp/media/uploa ds/2007/09/1492sp ain.jpg

CO⁄RAF‹ KEfi‹FLER Kaflifler ve Keflifler Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun XIV. yüzy›ldan itibaren Çin ve Hindistan’a uzanan ‹pek ve Baharat yollar›n› denetimi alt›na almas›, Avrupal›lar›n kendileri için çok kârl› olan bu pazarlara ulaflabilmek için farkl› yollar aramaya bafllamalar›na sebep oldu. Özellikle Osmanl›lar›n 1453’te ‹stanbul’u fethinden sonra Avrupal› gemicilerin bu yöndeki çabalar› h›z kazand›. Her ne kadar “co¤rafi keflifler” tabiri genellikle Bat› Avrupal›lar›n XV. yüzy›l ortalar›ndan bafllayarak “eski k›ta”n›n ötesindeki yeni topraklar› keflfetmeleri için kullan›lsa da asl›nda dünya tarihindeki ilk co¤rafi keflifler M.Ö. V. ve IV. Yüzy›llarda Yunanl› ve Fenikeli kâflifler taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Bu dönemde tüm Akdeniz dünyas›n›n ve Kuzey Afrika’n›n haritalarda yer ald›¤› hatta ilk dönem kâfliflerinin Sierra Leone, Etiyopya ve Britanya adalar› gibi çok uzak bölgelere de seyahat ettikleri bilinmektedir. Yine Avrupa, Asya ve Afrika (Libya) k›talar›n›n isimleri ilk olarak Yunanl›lar taraf›ndan verilmifltir. Ayn› dönemde Çin’de de Sar› Nehir, Yangtze ve Han nehirleri boyunca ilerleyen seyyahlar, M.Ö. II. yüzy›ldan itibaren Orta Asya, Hindistan, ‹ran ve Orta Do¤u içlerine kadar gitmifllerdir. Müslüman co¤rafyac›lar ise VII. yüzy›ldan itibaren ‹spanya’dan Hint Okyanusu’na, Maveraünnehir’den Bat› Afrika’ya kadar genifl bir alanda co¤rafi keflifler yapm›fl, kitaplar ve haritalar haz›rlam›fllard›r. Bütün bu ilk dönem co¤rafi keflifleri, dünyan›n farkl› bölgelerinin ve kültürlerinin tan›nmas›na, yeni ticaret yollar› bulunmas›na hizmet etmekle birlikte, hiçbiri bu keflifleri yapanlar›n deniz afl›r› sömürge imparatorluklar› kurmalar›na yol açmam›flt›r. Bat› Avrupa devletlerinin XV. yüzy›ldan itibaren yapt›¤› co¤rafi kefliflerin, öncekilerden temel fark› budur. Bu dönemde co¤rafi keflifler; Portekiz, ‹spanya, Fransa, Hollanda ve ‹ngiltere gibi Bat› Avrupa devletlerinin dünyan›n yönetiminde söz sahibi olmalar›na ve dönemsel olarak birbiri ard›na baflat (hâkim) güç olmala-

Siyasi Tarih-I

r›na yol açacak büyük ticaret imparatorluklar› kurmalar›na imkân vermifltir. Kuflkusuz söz konusu keflifler, bu devletler aras›nda Avrupa’da var olan güç mücadelesinin, dünyan›n baflka bölgelerine s›çramas› sonucunu da beraberinde getirmifltir. XV. yüzy›ldan itibaren, Avrupa ekonomisi ve siyaseti yavafl yavafl k›ta s›n›rlar›n›n ötesine geçerek evrenselleflmifltir. Bu sebeple, co¤rafi kefliflerle birlikte “Birinci Küreselleflme”nin yaflanmaya bafllad›¤› de¤erlendirmesi gayet yerindedir. Yüksek Orta Ça¤lar›n son y›llar›nda Bat› Avrupa kaynakl› ilk co¤rafi keflifler Portekiz taraf›ndan yap›lm›flt›r. Portekiz Kral› “Denizci” Henry’in mali destek sa¤lad›¤› denizciler Bat› Afrika sahillerini dolaflarak bugünkü Senegal ve Cape Verde’ye kadar ulaflt›lar. 1430’da, bugün de hâlâ Portekiz’in elinde bulunan Azor adalar›n› sömürgelefltiren Portekizliler, 1440’lardan itibaren Afrika’dan Avrupa’ya çal›flt›rmak üzere zenci köle tafl›maya bafllad›lar. Ayn› dönemde Bat› Afrika’daki madenlerden ç›kar›lan alt›n da Portekiz’e tafl›nm›flt›r. Henry’nin ölümünden sonra V. Alfonso döneminde de Bat› Afrika’daki kefliflerin devam etmesiyle, Gine ve Alt›n Sahili Portekizlilerin eline geçti. 1488’de ise Bartolomeu Diaz Ümit Burnu’nu dolaflarak Hint Okyanusu’na varm›fl, Batlamyus’un ileri sürdü¤ü “Hint Okyanusu’nun asl›nda karalarla çevrili bir göl oldu¤u” inanc›n› y›km›flt›r. Ümit Burnu’nun keflfi ayn› zamanda, Osmanl› topraklar›ndan geçmeden Hindistan’a ve Çin’e ulafl›labilece¤ini Avrupal›lara göstermifl olmas› aç›s›ndan önemlidir. Ayn› y›llarda, dünyan›n Katolik Kilisesi’nin dogmalar›nda yer ald›¤› gibi “düz” de¤il, “yuvarlak” oldu¤u, dolay›s›yla sürekli ayn› yöne gidilmek suretiyle, bafllang›ç noktas›na geri dönülece¤i fleklinde bir teori denizciler aras›nda ra¤bet görmeye bafllam›flt›. Portekizlilerin elinde bulunan tüm Bat› Afrika sahillerini takiben Ümit Burnu’nu dolaflarak Hindistan’a varmak yerine, daha k›sa bir rota peflinde koflan Cenevizli denizci Kristof Kolomb’un 1492’de ‹spanya ad›na Amerika’y› keflfetmesi Avrupa tarihinin en önemli dönüm noktalar›ndan biridir. Hindistan’a ulaflt›klar›n› zanneden ‹spanyollar›n Amerikan yerlilerine Hintli anlam›na gelen “‹ndio” ad›n› vermeleri, bugün hâlâ devam eden bir garabeti do¤urmufltur. Günümüzde de ‹ngilizce baflta olmak üzere bir çok dilde Amerikan yerlileri için “Hintli” tabiri kullan›lmaktad›r. Kolomb’un ulaflt›¤› topraklar›n yeni bir k›ta oldu¤unu ilk kez 1504’te yazd›¤› “Yeni Dünya” (Mundus Novus) adl› kitab›nda Amerigo Vespucci adl› bir baflka ‹talyan denizci dile getirmifltir. ‹spanya’n›n yeni topraklar peflinde oluflu Portekizlileri endiflelendirmifltir. Üstelik ‹spanya do¤umlu Papa VI. Alexander’in 1493’te, Azor adalar›n›n bat›s›ndaki tüm topraklar›n ‹spanya’ya ait oldu¤un ilan etmesi, Portekiz’in kendi kazan›mlar›n› korumak için çabalar›n› art›rmas›na sebep olmufltur. Bu çabalar sonucunda, ‹spanya ile Portekiz aras›nda 1494’te imzalanan Tordesillas Antlaflmas›’yla, Cape Verde adas›n›n 2000 km bat›s›ndan geçen bir meridyenin bat›s›nda kalan tüm topraklar ‹spanya’ya, do¤usundaki tüm topraklar ise Portekiz’e b›rak›lm›flt›r. 1529’daki Zaragoza Antlaflmas›’yla da iki devlet, aralar›ndaki s›n›r›n di¤er hatt›n› belirlemifllerdir. Böylece, dünya tarihinde ilk kez tüm kürenin iki devlet aras›nda “taksim edilmesi”, kâ¤›t üzerinde de olsa, söz konusu olmufltur. Elbette deniz afl›r› sömürgeler peflinde koflacak olan di¤er Avrupa devletleri için bu “sözde s›n›r›n” fazlaca bir önem tafl›d›¤› söylenemez. Portekizliler Ümit Burnu’nun keflfinden sonra Do¤u’ya do¤ru ilerlemelerini sürdürdüler. Vasco de Gama 1497’de Do¤u Afrika k›y›lar›n› dolaflt›ktan sonra, 1498’de deniz yoluyla Hindistan’a ulaflan ilk Avrupal› oldu. Bu seyahatin ard›ndan Portekizliler süratle Do¤u Afrika, Arap Denizi k›y›lar› ve Hindistan’da sömürge limanlar› kurmaya girifltiler. XVI. yüzy›lda Portekiz’in K›z›ldeniz ve Basra Körfezi’ndeki fa-

1. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

aliyetleri Osmanl› donanmas›yla Portekizlileri karfl› karfl›ya getirecek, Osmanl› donanmas› rakibi karfl›s›nda gerileyecektir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde dünyan›n en güçlü kara ordusuna sahip Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun, denizlerde Cebel-i Tar›k’la (Akdeniz’i Atlas Okyanusu’na ba¤layan bo¤az) Bab-ül Mendep (K›z›ldeniz’i Hint Okyanusu’na ba¤layan bo¤az) bo¤azlar› aras›na s›k›flmas›n›n sebebi, Portekiz ve ‹spanya donanmalar›n›n sahip oldu¤u üstün atefl gücüdür. Nitekim 1538’de Haçl› Donanmas›’na karfl› Preveze’de kazand›¤› deniz zaferinden sonra yaklafl›k 30 y›l boyunca Akdeniz’de hâkim olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u, bu alandaki hakimiyetini de XVI. yüzy›l bafl›ndan itibaren kaybetmifl, k›talararas› deniz ticaret yollar›n› kontrol eden bir baflat güce dönüflememifltir. 1519-1522 y›llar› aras›nda Ferdinand Magellan önderli¤indeki Portekizli denizciler dünyan›n etraf›nda ilk kez bir tam tur atarak, dünyan›n yuvarlak oldu¤unu kesin kez ispat ettiler. Bu yolculuk s›ras›nda hayat›n› kaybetmifl olmas›na ra¤men Magellan, dünyan›n en önde gelen kâflifleri aras›nda yer ald›. XVI. yüzy›l›n bafl›nda bir yandan dünyan›n farkl› bölgelerine ulaflmak için çok say›da sefer düzenlenirken, di¤er yandan da “Yeni Dünya”n›n sömürgelefltirilmesi ve bu topraklar›n zenginliklerinin Avrupa’ya tafl›nmas› için büyük yar›fl devam ediyordu. 1513’te ‹spanyol Vasco Nunez de Balboa Panama K›sta¤›’n› geçerek Pasifik okyanusuna ulaflt›. 1519-1521 y›llar› aras›nda Meksika’ya askeri bir sefer düzenleyen Hernando Cortez, Aztek ‹mparatorlu¤u’nu yok etti. 1531’de Peru’ya giden Francisco Pizzaro, befl y›l içinde ‹nka ‹mparatorlu¤u’nu tamamen ortadan kald›rd›. Amerika k›tas›nda ilerleyen ‹spanyol komutanlara “fatihler” (conquistadores) denilmekteydi. ‹spanyollar›n çelikten k›l›çlar›, atlar›, z›rhlar›, öldürmek için e¤itilmifl köpekleri ve en önemlisi ateflli silahlar› vard›. ‹stilac›lar karfl›s›nda neredeyse ç›plak biçimde direnmeye çal›flan Aztek ve ‹nka savaflç›lar›n›n hiçbir flans› yoktu. Yine de Amerikan yerlilerinin Avrupal›lar karfl›s›nda ola¤anüstü kay›plar vermesinin en büyük sebebi, ba¤›fl›k olmad›klar› çiçek, k›zam›k, tifüs, difteri, grip gibi hastal›klard›r. Araflt›rmalara göre, ‹spanyollar›n Amerika’y› istilaya bafllamas›ndan 130 y›l sonra, k›ta nüfusun %95 azalm›flt›. 1518’de 25 milyon olan Meksika’daki yerli nüfusu, 1623’te 700 bine düflmüfltü. Yine de, hastal›klardan ölümlerin yan› s›ra ‹spanyol “fatihlerin” giriflti¤i katliamlar›n milyonlarca insan›n ölümüne yol açt›¤› da kabul edilmektedir. Güney Amerika’n›n alt›n ve gümüfl madenlerini ya¤malayan ‹spanyollar, k›taya getirdikleri Katolik misyonerler yoluyla, sa¤ kalabilen yerlilerin dinlerini de zorla de¤ifltirmifllerdir. Günümüzde Güney Amerika k›tas›ndaki halklar›n çok büyük bir bölümünün Katolik oluflu ve Portekizlerce sömürgelefltirilen Brezilya d›fl›nda tüm bölge devletlerinin resmi dilinin ‹spanyolca oluflu, bu sistematik politikan›n bir sonucudur. 1534’te Jacques Cartier’nin Kuzey Amerika’da bugünkü Kanada sahillerine ç›kmas›yla, Fransa da “Yeni Dünya”da sömürge elde etme yar›fl›na kat›lm›flt›r. Kanada’n›n bat› k›y›lar›nda XX. Yüzy›lda yap›lan arkeolojik kaz›lar bu bölgeye gelen ilk Avrupal›lar›n X. yüzy›lda Vikingler oldu¤unu ortaya ç›karm›flt›r. Bununla birlikte Viking ak›nlar› kal›c› olmam›fl, bir süre sonra da kendili¤inden sona ermifltir. T›pk› Güney Amerika’daki gibi Kuzey Amerika’daki yeni istila dalgas› ise son derece kal›c› sonuçlar do¤urdu. Cartier’in 1541’de kurdu¤u ilk Frans›z kolonisi Quebec’te bugün hâlâ Frans›zca konuflulmaktad›r. Yeni Fransa ad› verilen topraklarda kürk ticaretine bafllayan Frans›zlar, 1642’de Montreal’i kurudular. 1585’ten itibaren önce ‹ngilizler, ard›ndan da Hollandal›lar Kuzey Amerika’da ticaret kolonileri oluflturdular. ‹lk ‹ngiliz kal›c› yerleflimi ise 1607’de Jamestown ad›yla kuruldu. Bunu takiben

‹spanyol “Fatihler” Güney Amerika uygarl›klar›n› yok ettiler.

Siyasi Tarih-I

‹ngilizler bugünkü ABD’nin Do¤u k›y›lar›nda ve Kanada’da ilerleyerek yeni koloniler kurudular. Hollanda, Fransa ve ‹ngiltere bayra¤› tafl›yan gemiler XVII. yüzy›l boyunca Karayiblerden Endonezya’ya kadar bilinen dünyada bayrak göstermeye bafllad›lar. Henüz bir Avrupa devleti taraf›ndan ele geçirilmemifl topraklar› elde etmek için büyük bir rekabet bafllad›. Bu üç devletin dünyan›n çeflitli bölgelerindeki ticaretten yararlanmak için kurduklar› flirketler (kumpanyalar), ‹spanya ve Portekiz’in kurmufl olduklar› tekelleri ortadan kald›rd›. Daha çok ç›kar elde etmek için yürütülen bu rekabet, ister istemez, bu kitab›n konular› aras›nda yer alan birçok savafl›n da sebepleri aras›nda yer alacakt›r. Resim 1.3 Kristof Kolomb’un 1492’de San Salvador adas›na el koyuflunu gösteren bir tablo. Kaynak: L. Prang, 1873.

Co¤rafi Kefliflerin Sonuçlar› ve Ticaret Devrimi Co¤rafi kefliflerin sonuçlar›n›n bafl›nda Avrupa devletlerinin deniz afl›r› sömürge imparatorluklar› kurmalar› gelir. Bu imparatorluklar aras›ndaki rekabet XX. yüzy›la kadar siyasi tarihin bafll›ca konusunu oluflturacakt›r. Di¤er yandan co¤rafi kefliflerle birlikte Avrupal›lar dünya hakk›ndaki bilgilerini art›rd›lar, yeni kültürleri, bitki ve hayvan türlerini tan›d›lar. Bu yönüyle co¤rafi kefliflerin bilimsel alana oldu¤u kadar, afla¤›da ele al›nacak olan Rönesans’›n geliflmesine de katk› yapt›¤› söylenebilir. Benzer flekilde, Katolik Kilisesi’nin dünyaya iliflkin pek çok dogmas›n›n yanl›fl oldu¤unun ortaya ç›kmas›, Reform sürecini de h›zland›rd›. Yeni keflfedilen topraklardan Avrupa’ya akan zenginlik XVI. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren Avrupa’da büyük bir iktisadi de¤iflimi de ortaya ç›kard›. Yeni ulafl›m yollar›n›n keflfi uluslararas› ticarete okyanuslar-ötesi boyutlar kat›yor, zenginliklerini ola¤anüstü biçimde art›ran ticaret burjuvazisi, hem ticaretin daha serbest hale gelmesi hem de kendilerinin ülkelerinin yönetiminde daha çok söze sahip olmalar› için çaba gösteriyordu. ‹leriki dönemde iktisadi liberalizm olarak adland›r›lacak modelin ilk iflaretleri XVI. yüzy›ldan itibaren su yüzüne ç›kmaya bafllad›. Bu sebeple, co¤rafi kefliflerin ard›ndan Avrupa’da bir “Ticaret Devrimi” yafland›¤› söylenebilir.

1. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

‹ktisadi sistem kent-merkezli olmaktan ç›k›p ulus çap›nda bir boyuta ulafl›yordu. Ulusal ekonomilerden bu dönemde söz edilmeye bafllad›. Kuflkusuz, ulusal bir ekonomik modelin geliflmeye bafllamas›, ülkelerin iç siyasal bütünleflmelerine ve ulusal monarflilerin ortaya ç›k›fl›na da ivme kazand›rd›. Bu süreci yavafllatan ise, din savafllar› ve hükümdarlarla yönetilen s›n›flar aras›ndaki anlaflmazl›klardan do¤an iç siyasal mücadeleler olacakt›r. Di¤er yandan toplumun üst, orta ve alt s›n›flar›n›n tümünü etkileyen bir oluflum daha ortaya ç›kt›. “Fiyat Devrimi” denilen bu oluflum, paran›n de¤erinin o zamana kadar görülmemifl ölçüde düflmesine yol açt›. Özellikle XVI. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda h›zlanan bu oluflum s›ras›nda, fiyatlar›n 1550-1600 aras›ndaki 50 y›ll›k sürede bütün ülkelerde - ülkeden ülkeye de¤iflmekle birlikte - genel olarak %100 oran›nda artt›¤› görülür. Bu enflasyonun temel bir nedeni, de¤erli madenlerin yeni keflfedilen bölgelerden - özellikle de Amerika’dan - Avrupa’ya yüksek miktarda akmas›yd›. K›ymetli madenlerin ço¤almas›yla paran›n de¤erinin düflmesi sonucu, özellikle tar›m ürünlerinin fiyat› çok yükseldi. Daha çok ‹ktisat Tarihini ilgilendiren bu geliflmelerin Siyasi Tarih aç›s›ndan önemi, iktisadi ve mali bunal›m›n beraberinde yönetim bunal›m›n› da getirmesidir. Savafllar›n getirdi¤i yükle de derinleflen mali sorunlar karfl›s›nda daha fazla vergi alma¤a çal›flan hükümdarlar, kitlelerin gittikçe artan tepkisini çekme¤e bafllad›lar. Hükümdarlar›n yetkilerini k›s›tlama yolundaki anayasa hareketleri do¤du. Mesela, Üçüncü Ünite’de ele al›naca¤› gibi, ‹ngiltere’de Parlamento’nun Hükümdar karfl›s›nda sürdürdü¤ü mücadele Ticaret Devrimi dönemi ile örtüflmektedir. Keza, Dördüncü Ünite’nin konusunu oluflturan Frans›z Devrimi’nin sebepleri aras›nda, bu ekonomik geliflmeler de vard›r. Avrupa’da ortaya ç›kan enflasyonist bask›dan Osmanl› ‹mparatorlu¤u da etkilendi. Fetihler sonucunda elde edilen ganimete ve tar›ma dayal› bir ekonomik modele sahip olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u, bir yandan fetihlerin azalmas›, di¤er yandan da d›flar›dan gelen mallar›n fiyatlar›ndaki art›fl sebebiyle iktisadi tedbirler almak zorunda kald›. Bu tedbirlerin bafl›nda paran›n k›ymetinin düflürülmesi (devalüasyon) geliyordu. Bu ise baflta Yeniçeriler olmak üzere baz› kesimlerin tepkisiyle karfl›lanacak, XVII. yüzy›l bafl›ndan itibaren s›k s›k Yeniçeri isyanlar› yaflanacakt›r. Keza Anadolu’da yaflanan Celali ‹syanlar›’n›n iktisadi sebepleri aras›nda da co¤rafi kefliflerle birlikte ‹pek ve Baharat yollar›n›n önemini yitirmesi ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun görece fakirleflmeye bafllamas› say›labilir. ‹ktisadi alandaki bu de¤iflmeler Avrupa’da sosyal sonuçlar da verdi. Kentlerde enflasyon, s›n›f ayr›l›klar›n› derinlefltirdi. Ticaret kesiminin (burjuvazi) kârl› ç›kt›¤› bu ortamda, özellikle esnaf ve gündelikli iflçiler kendi loncalar› d›fl›nda gizli dernekler oluflturma¤a bafllad›lar. Daha fazla ücret için zaman zaman grevlere de giden bu kurulufllar, ilerideki iflçi sendikalar›n›n da ilk çekirde¤ini oluflturuyorlard›. Avrupa’da hemen her ülke iktisadi bunal›mdan kurtulmak için kendi kendine yeterli ekonomiler kurma¤a çal›flt›. Yani, d›flar›dan olabildi¤ince az mal sat›n al›p ithalat› k›s›p - olabildi¤ince çok mal satma¤a - ihracat› art›rma¤a - yöneldiler. ‹ktisatta “Merkantilizm” olarak adland›r›lan bu model, birbirleriyle rekabet halindeki Avrupa güçleri taraf›ndan benimsendi. Böylece, bu ülkeler mümkün oldu¤u kadar çok k›ymetli maden elde etme¤i amaçl›yorlard›. Merkantilist uygulamalar›n baflar› flans› azd›. Çünkü her ülke ayn› yola baflvurunca - yani her ülke kendi ithalat›n› k›s›nca - kendi ihracat› da k›s›tlanm›fl oluyordu. Kald› ki, d›flar›ya daha fazla mal sat›l›p karfl›l›¤›nda daha çok k›ymetli madenin gelmesi, içeride paran›n de¤erini düflürmeye devam edecekti. Öte yandan, ülkeleri birbiriyle dayan›flmadan çok reka-

15 Yeni keflfedilen yerlerden Avrupa’ya tafl›nan de¤erli madenler, fiyat art›fl›na yol açt›.

Merkantalizm; ithalat› k›smaya, ihracat› art›rmaya dayal› bir ticaret politikas›d›r.

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

Siyasi Tarih-I

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M

bete iten bu ortam, d›fl siyasal alanda da çat›flma yarat›c› nitelikteydi. Devletler daha fazla mal satabilecekleri yeni d›fl pazarlar arad›kça, baflkalar›yla daha fazla çaSIRA S‹ZDE t›flma durumuna giriyorlard›.

N N

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U

Güney Amerika’n›n sömürgelefltirilifl biçiminin gerçekçi bir anlat›s› için T EDL ‹EKV K‹ ZAYTO‹spanyollarca N 1986 yap›m› Misyon (The Mission) filmini seyredebilirsiniz. D‹KKAT

D‹KKAT

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

T E DL E‹ KV K‹ ZAYTO N

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M Avrupa devletlerinin K ‹ T A Pco¤rafi kefliflerinin tarihsel seyri için David Arnold’un “Co¤rafi KeflifS Okitab›n› R U ler Tarihi” adl› (Yeni Alan Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1995) öneririz.

S O R U

SIRA S‹ZDE

Co¤rafi Keflifler toplumsal s›n›flar›n geliflimine nas›l etkilerde bulunmufltur? SIRA Avrupaki S‹ZDE

N N N N

K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET

Rönesans, Frans›zca “Yeniden do¤ufl” demektir.

SIRA S‹ZDE

RÖNESANS VE REFORMASYON SIRA S‹ZDE

‹NTERNET Feodalizmin Bat› Avrupa’da gevflemeye bafllad›¤› XIV. yüzy›ldan itibaren, daha önceleri da¤›n›k siyasal birimler hâlinde bulunan ‹talyan kent devletleri kendi aralaAMAÇLARIMIZ r›nda birleflmelerle daha büyük birimler oluflturmaya bafllad›lar. Böylece, bu devAMAÇLARIMIZ letler aras›nda bir güç dengesi sa¤land›¤› görülmektedir. Daha sonra 1494’te FranK ‹ T A istilas›yla P sa’n›n bu bölgeyi ‹talyan kent devletleri aras›ndaki güç dengesi sistemi Fransa’n›n iflin içine girmesi sonucu daha genifl bir çerçeve oluflturan Avrupa sisK ‹ T A P temiyle bütünleflecektir. T E L E V ‹ Zortalar›na YON XV. yüzy›l›n gelindi¤inde, ‹talyan kent devletleri aras›ndaki güç dengesinin belirgin kazand›¤› da görülmektedir. Bu durumun somut kan›t›, T E L E V ‹bir Z Y Onitelik N 1454-1479 aras›nda, o zamana kadar görülmemifl uzunlukta - 25 y›ll›k - kesintisiz bir genel bar›fl döneminin yaflanmas›d›r. Bu sonucun al›nmas›nda, özellikle Floran‹NTERNET sa’n›n “dengeleyici” rolünün katk›s› olmufltur. Co¤rafi aç›dan en çok sald›r›ya aç›k ‹NTERNET olan bu ülke, baflkalar›yla giriflti¤i uzun süreli ittifaklarla, dengeyi sa¤lay›c› bir unsur oluflturmufltur. Di¤er taraftan, XV. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren baflta Venedik olmak üzere ‹talyan kent devletleri ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u aras›nda Do¤u Akdeniz bölgesinde bafllayan güç mücadelesi, Papa’n›n da yönlendirmesiyle Osmanl›’ya karfl› baz› ‹talyan kent devletleri aras›nda bir dayan›flman›n do¤mas›na da yard›mc› olmufltur. Bu dönemin ‹talyas›’nda - özellikle Floransa’da - XIV. yüzy›ldan itibaren Orta Ça¤’da yayg›n hâle gelen Roma Kilisesi merkezli dogmatik düflüncenin yerini, yavafl yavafl dünyaya karfl› yeni ve yap›c› bir yaklafl›ma (Rönesans) b›rakt›¤›n› görmekteyiz. Kilise’nin yüzy›llar boyunca yasaklad›¤›, insan› merkeze alan eski Yunan ve Roma düflüncesine yeniden ilgi duyulmas› anlam›na gelen ve asl›nda XIX. yüzy›lda tarihçileri taraf›ndan kavramsallaflt›r›lan Rönesans, sanata ve bilime olan ra¤beti art›rd›. Rönesans’›n edebiyat alan›na yans›mas›n›n ve konusu insan olan befleri bilimlere ilginin artmas› sonucu, Hümanizm ak›m› taraftar toplad›. Floransa, Venedik, Milano, Bologna gibi ‹talyan kent devletlerinde do¤an Rönesans ak›m› k›sa sürede Fransa’n›n bir bölümüne, bugünkü Almanya, Hollanda, ‹ngiltere’ye ve kuzey Avrupa’ya yay›ld›. Kilise bask›s›n›n daha yo¤un hissedildi¤i Orta Avrupa’da ise ayn› derecede etkili olmad›. Di¤er yandan birçok tarihçi, ‹stanbul’un Osmanl›lar taraf›ndan fethedilmesinden sonra klasik Yunan dönemine ait el yazmalar›n› yanlar›na alarak ‹talya’ya giden Do¤u Romal› bilim adam› ve sanatç›lar›n Rönesans ak›m›n›n ortaya ç›k›fl›nda önemli bir rol oynad›¤› görüflünü ileri sürerler. 1450’da Johannes Gutenberg’in matbaay› icat edifli ise, Rönesans döneminin yaz›l› eserlerinin Avrupa’da genifl bir okuyucu kitlesine ulaflmas›na imkân sa¤lam›flt›r.

1. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

Kentlerini zenginlefltirmek isteyen baz› ileri gelen ‹talyan ailelerin himayesi alt›nda sanatlar›n› özgürce icra etmeye bafllayan Rönesans ayd›nlar›, konular›n› H›ristiyanlar›n kutsal kitaplar›ndan ziyade, gündelik hayattan ve hatta “putperest” Yunan mitolojisinden alan eserler vermeye bafllad›lar. Bununla birlikte Rönesans ayd›nlar›n›n tamam›yla H›ristiyanl›k karfl›t›, hatta dini reddeden kifliler oldu¤unu dile getiren ve ekseriyetle geçmiflin bugüne göre kurgulanmas›n›n sonucu olan düflünceler gerçe¤i yans›tmamaktad›r. Rönesans ayd›nlar›n›n Kilise’yi sorgulad›klar›, Kilise taraf›ndan çizilen s›n›rlar›n d›fl›na ç›kt›klar›, zihinleri özgürlefltirmeye çal›flt›klar› ve gelenekleri y›kt›klar› do¤ru olmakla birlikte, bu dönemi bafltan sona dine karfl› bir baflkald›r› olarak yorumlamak mümkün de¤ildir. Papa II. Pius’un Roma’daki birçok dini ve siyasi yap›n›n bu “yeni” sanat ak›m›na göre infla edilmesine onay vermesi, asl›nda Kilise ile Rönesans sanatç›lar› aras›nda çok derin bir çat›flman›n olmad›¤›n›n göstergelerindendir. Rönesans denilince ilk akla gelenler aras›nda Leonardo da Vinci, Rafael, Michelangelo gibi ‹talyan sanatç›lar›n› sayabiliriz. Yine bir ‹talyan olan Nicollo Machiavelli’nin Hükümdar (Prens) adl› kitab›nda dile getirdi¤i görüfller ise, Rönesans Dönemi’nin siyaset bilimine en önemli katk›lar› aras›nda yer alm›flt›r. “Delili¤e Methiye”nin yazar› Hollandal› Erasmus ile “Ütopya”y› kaleme alan ‹ngiliz Thomas More da, bu dönemin öne ç›kan isimlerindendir. ‹ngiliz fiair William Shakespeare’nin Rönesans’›n edebiyat alan›ndaki en önemli temsilcisi oldu¤u söylenebilir. XVI. yüzy›l›n ortalar›na do¤ru Rönesans ak›m› Avrupa’daki h›z›n› yitirmeye bafllam›flt›r. Bunun en önemli sebebi Protestanl›¤›n yay›lmas›yla birlikte Avrupa’y› kas›p kavuran din savafllar›n›n do¤urdu¤u istikrars›zl›k ve kent devletlerinin eski önemlerini yitirmesidir. Öte yandan, XV.-XVI. yüzy›llar Avrupa’da Katolik Kilisesi’nin, bizzat Kilise içinden gelen dini liderler taraf›ndan sorguland›¤› ve parçaland›¤› bir dönem olmufltur. Kilise’nin yeniden biçimlendirilmesi anlam›na gelen “Reform” olarak isimlendirilen bu hareketler, esasen Almanya topraklar›nda ortaya ç›kmakla birlikte, k›sa süre içinde tüm Katolik dünyas›n› derinden sarsm›flt›r. Ço¤u kaynak Reform hareketinin bafllang›c›n›, Alman Katolik din adam› Martin Luther’in 1517’de, Kilise’nin baz› uygulamalar›n› sorgulad›¤› “95 Tez”ini ilan etmesi olarak verir. Luther’in en temel elefltirisi, “endülüjans” uygulamas›na olmufltur. “Katolik papazlar›n cennetten arsa satmalar›” fleklinde de yorumlanabilecek bu uygulama, henüz ifllenmemifl günahlar› bile kaps›yordu. Luther’in bu ç›k›fl›, endülüjans sat›fllar›nda önemli bir düflüfle sebep oldu. Papa taraf›ndan aforoz edilse de Kilise’yle siyasi problemler yaflayan Saksonya Dükü III. Frederick, Luther’i himayesi alt›na ald›. K›sa süre içinde Luther’in düflünceleri Almanya co¤rafyas›nda yay›ld› ve di¤er baz› Alman prenslerinden de destek gördü. Luther ‹ncil’i Almanca’ya tercüme ederek Bat› Avrupa’da ayin dilinin Latince olmas› uygulamas›na son verdi. Luther’in düflünceleri etraf›nda Luteryen Kilise kuruldu. 1540’da Frans›z rahip John Calvin Cenevre’de, Katolik Kilisesi’nden ayr›larak son derece kat› inanç esaslar› olan Kalvinist Kilise’yi kurdu. Bu ak›ma Presbiteryenlik de denilmektedir. Katolik Kilisesi’nden ayr›flma her zaman dini sebeplerle olmad›. Katolik Kilisesi boflanmay› yasaklad›¤› için, erkek çocuk do¤urmayan eflinden ayr›larak baflka bir kad›nla evlenemeyen ‹ngiltere Kral› VIII. Henry 1534’te ‹ngiltere Kilisesi’ni (Anglikan Kilisesi) kurdu. Kendisini de bu Kilise’nin bafl› ilan eden VIII. Henry’nin bu uygulamas›, günümüzde hâlen ‹ngiltere hükümdarlar› taraf›ndan sürdürülmektedir. ‹ngiltere Kral› ya da Kraliçesi Anglikan Kilisesi’nin “Yüksek Yöneticisi” s›fat›n› tafl›r.

Endülüjans, Kilise’ye para ödeyenlerin günahlar›n›n Papa taraf›ndan affedildi¤ini gösteren belgedir.

Siyasi Tarih-I

Resim 1.4 Leonardo Da Vinci Rönesans denilince ilk akla gelen isimlerdendir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT Protestan, “Katolik Kilisesi’ni Protesto eden” SIRA S‹ZDE demektir.

AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE

KD Ü‹ fiTÜ NAE LP‹ M S O R U TELEV‹ZYON

Reform sürecinde ortaya ç›kan bu yeni kiliselerin tümüne birden, “Katolik Kilisesi’ni protesto edenler” anlam›nda “Protestanlar” denir. Protestan Kiliselerin Avrupa’da yayg›nlaflmas› yeni kiliselere direnen Katolik Kilisesi ve onunla ittifak halinde olan devletlerin tepkisiyle karfl›laflt›. Avrupa’da birçok ülkeye egemen olan veya Katoliklerin ço¤unlu¤undaki ülkelerde önemli az›nl›klar oluflturan Protestanlara karfl› fliddet eylemleri artt›. Ard›ndan da XV. yüzy›l ortalar›ndan bafllayarak özünde mezhep ayr›l›¤›na dayal› siyasi yetki mücadelesi yatan bir dizi savafl yafland›. Birbirleriyle güç mücadelesi içinde olan SIRA S‹ZDE devletlerin daha önceki savafllar›ndan kalan hesaplaflD Ü fi Ü N E L ‹ M malar›n›n da ivme kazand›rd›¤› bu savafllar, ayn› tarihlerde baflta ‹spanya, Portekiz, S O R U Fransa, Hollanda ve ‹ngiltere olmak üzere baz› Avrupa devD‹KKAT letlerinin co¤rafi keflifler yoluyla zenginleflmeye bafllamas›yla, Avrupa’n›n s›n›rlar›n› aflan küresel çapta çarp›flmalar›n da SIRA ilk örneklerini oluflturdu. Kitab›m›z›n ‹kinci Ünitesinin konusunu bu büS‹ZDE yük güç mücadelesi oluflturmaktad›r.

N N

AMAÇLARIMIZ Rönesans, Reforma ne gibi etkilerde bulunmufltur? SIRA S‹ZDE

Rönesans Avrupas›’n›n DK Ü ‹fi ÜTN EAL ‹PM Osmanl› Devleti’yle etkileflimine iliflkin ayr›nt›l› bilgi edinmek isterseniz Halil ‹nalc›k’›n “Rönesans Avrupas›” adl› kitab›n› (Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul, 2011) okuyabilirsiniz. S O R U TELEV‹ZYON

D‹KKAT

‹NTERNET SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

1. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

Özet

N A M A Ç

Önemli Orta Ça¤ geliflmelerinin neler oldu¤unu

XV. yüzy›l ayn› zamanda ‹spanya’n›n birli¤ini

ve döneme flekil veren etkenleri ifade etmek.

sa¤lad›¤› ve 1492’de ‹spanya’daki son Müslüman

Feodalizm, Orta Ça¤’da Bat› Avrupa’n›n temel

kenti Granada’n›n düfltü¤ü dönemdir. Bu durum

yönetim biçimidir. 768’de Frank taht›na oturan

‹spanya’n›n devletler aras› iliflkilerdeki konumu-

Charlemagne’› siyasi tarih aç›s›ndan önemli k›-

nun güçlenmesine yol açm›flt›r.

lan, Charlemagne’›n ülkesini yönetirken, iktidar gücünü “kont” ad› verilen yerel makamlara devredilmesi esas›na dayanan adem-i merkeziyetçi

N A M A Ç

Co¤rafi Kefliflerin Avrupa ve dünyaya etkilerini tart›flmak.

bir sistemi benimsemifl olmas›d›r. Onun ölümün-

Co¤rafi kefliflerin sonuçlar›n›n bafl›nda Avrupa

den sonra Frank Krall›¤›’n›n bölünerek güç kay-

devletlerinin deniz afl›r› sömürge imparatorlukla-

betmifltir. Bununla birlikte, Charlemagne’›n

r› kurmalar› gelir. Bu imparatorluklar aras›ndaki

adem-i merkeziyetçi yönetim tarz›, onun ard›n-

rekabet XX. yüzy›la kadar siyasi tarihin bafll›ca

dan yüzy›llar boyunca tüm Avrupa’y› etkileyecek

konusunu oluflturacakt›r. Di¤er yandan co¤rafi

olan feodalizmin do¤ufluna yol açm›flt›r. Charle-

kefliflerle birlikte Avrupal›lar dünya hakk›ndaki

magne döneminden itibaren Bat› Avrupa’da yay-

bilgilerini art›rd›lar, yeni kültürleri, bitki ve hay-

g›nlaflan feodalizm, sadece bir toprak yönetim

van türlerini tan›d›lar. Bu yönüyle co¤rafi keflif-

biçimi olman›n ötesine geçmifl, siyasal gücün

lerin bilimsel alana oldu¤u kadar, Rönesans’›n

paylafl›lmas›, karfl›l›kl› hak ve yükümlülükler ile

geliflmesine de katk› yapt›¤› söylenebilir. Benzer

yönetimde temsil gibi siyaset bilimi aç›s›ndan son

flekilde, Katolik Kilisesi’nin dünyaya iliflkin pek

derece önemli kavramlar›n tarihteki önemli ör-

çok dogmas›n›n yanl›fl oldu¤unun ortaya ç›kma-

neklerini sunmufltur.

s›, Reform sürecini de h›zland›rm›flt›r. Yeni keflfedilen topraklardan Avrupa’ya akan

Yeni Ça¤ bafllarken Avrupa’n›n ekonomik, sosyal

zenginlik XVI. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren Avru-

ve siyasal durumunu aç›klamak.

pa’da büyük bir iktisadi de¤iflimi de ortaya ç›kar-

‹ngiltere ve Fransa krall›klar› aras›nda 1337’den

d›. Yeni ulafl›m yollar›n›n keflfi uluslararas› tica-

1453 kadar süren Yüz Y›l Savafllar›, feodalizm

rete okyanuslar-ötesi boyutlar kat›yor, varl›klar›-

dönemi savafl biçiminin sona erdi¤i, muharebe

n› ola¤anüstü biçimde art›ran ticaret burjuvazisi,

alan›nda yeni silahlar›n, askeri birimlerin ve tak-

hem ticaretin daha serbest hale gelmesi, hem de

tiklerinin kullan›ld›¤› bir dönem olmufltur. fiöval-

kendilerinin ülkelerinin yönetiminde daha çok

yelerden oluflan a¤›r süvari birlikleri bu savafllar

söze sahip olmalar› için çaba gösteriyordu. Bu

s›ras›nda Avrupa ordular›ndaki önemlerini yitir-

sebeple, co¤rafi kefliflerin ard›ndan Avrupa’da

mifllerdir. Savafllar s›ras›nda Fransa’n›n feodal bir

bir “Ticaret Devrimi” yafland›¤› söylenebilir.

monarfliden, ulusal bir monarfliye dönüflme süreci bafllam›flt›r. Ulusal monarflilerin oluflmas›, ülkelerdeki iç ekonomik bütünleflme sürecini de h›zland›rm›flt›r. Ayn› zamanda, savafllar s›ras›nda ekonomik s›k›nt› yaflayan ‹ngiltere ve Fransa krallar›n›n s›k s›k yeni vergiler toplamak zorunda kal›fllar›, her iki ülkede de, meclislerin önemini giderek art›rm›flt›r. ‹ngiltere’de Parlamento, Fransa’da ise Genel Meclis (Etats Generaux) savafllar s›ras›nda, aristokrasi, ruhban ve burjuvaziye dayal› klasik yap›s›na kavuflmufltur.

Siyasi Tarih-I

N A M A Ç

Rönesans ve Reformun Avrupa’ya etkilerini saptamak. Kilise’nin yüzy›llar boyunca yasaklad›¤›, insan› merkeze alan eski Yunan ve Roma düflüncesine yeniden ilgi duyulmas› anlam›na gelen ve asl›nda XIX. yüzy›l tarihçileri taraf›ndan kavramsallaflt›r›lan Rönesans, sanata ve bilime olan ra¤beti art›rd›. Rönesans’›n edebiyat alan›na yans›mas›n›n ve konusu insan olan befleri bilimlere ilginin artmas› sonucu, Hümanizm ak›m› taraftar toplad›. Öte yandan Alman Rahip Martin Luther’in Katolik Kilisesi’ne karfl› düflünceleri Reformasyon hareketinin do¤mas›na sebep oldu. Baz› Alman prenslerinden de destek gören Luther, ‹ncil’i Almanca’ya tercüme ederek, Bat› Avrupa’da ayin dilinin Latince olmas› uygulamas›na son verdi. Luther’in düflünceleri etraf›nda Luteryen Kilise kuruldu. Bir baflka reformcu rahip Kalvin de, Kalvinist Kilise’yi kurdu. Reform sürecinde ortaya ç›kan bu yeni kiliselerin tümüne birden, “Katolik Kilisesi’ni protesto edenler” anlam›nda “Protestanlar” denir. Protestan Kiliselerin Avrupa’da yayg›nlaflmas› yeni kiliselere direnen Katolik Kilisesi ve onunla ittifak halinde olan devletlerin tepkisiyle karfl›laflt›. Avrupa’da birçok ülkeye egemen olan veya Katoliklerin ço¤unlu¤undaki ülkelerde önemli az›nl›klar oluflturan Protestanlara karfl› fliddet eylemleri artt›. Ard›ndan da, XV. yüzy›l ortalar›ndan bafllayarak özünde mezhep ayr›l›¤›na dayal› siyasi yetki mücadelesi yatan bir dizi savafl yafland›.

1. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

Kendimizi S›nayal›m 1. 732’de Puvatya (Tour) Savafl›’nda Müslüman ordular›n› yenilgiye u¤ratan Frank kral› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Clovis b. Charlamange c. I. Gregory d. Charles Martel e. Jüstinyen 2. Afla¤›dakilerden hangisi feodalizmle ilgili bir kavram de¤ildir? a. Malikane b. fiövalye c. Vassal d. Burjuvazi e. Serf 3. Afla¤›dakilerden hangisi feodalizmin sonuçlar›ndan biri de¤ildir? a. Serfli¤in ortadan kalkmas› b. Avrupa nüfusunun artmas› c. Ürün miktar›n›n ve verimlili¤inin artmas› d. Güvenli¤in sa¤lanmas› e. Adem-i merkeziyetçi yap›n›n güçlenmesi 4. Magna Carta Libertatum hangi ülkede imzalanm›flt›r? a. ‹ngiltere b. Fransa c. Venedik d. Habsburg ‹mparatorlu¤u e. Prusya 5. Afla¤›dakilerden hangisi Haçl› Seferlerinin sonuçlar›ndan biridir? a. Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun güçlenmesi b. Avrupa hükümdarlar›n›n siyasal güçlerinin artmas› c. fiövalyeli¤in Avrupa’da yayg›nlaflmas› d. Papal›¤›n H›ristiyan dünyas›ndaki sayg›nl›¤›n›n artmas› e. Ortodoks ve Katolik dünyas› aras›nda iflbirli¤inin artmas›

6. Afla¤›dakilerden hangisi Co¤rafi Kefliflerle ilgili kiflilerden biri de¤ildir? a. Machiavelli b. Magellan c. Bartolomeu Diaz d. Vasco De Gama e. Fransisco Pizzaro 7. Afla¤›dakilerden hangisi Co¤rafi Kefliflerin sonuçlar›ndan biri de¤ildir? a. Avrupa devletlerinin denizafl›r› sömürge imparatorluklar› kurmalar› b. Sanayi Devrimi’nin bafllamas› c. Ticaretin geliflmesi d. Burjuvazinin güçlenmesi e. Avrupa’da yüksek enflasyon dönemine girilmesi 8. Rönesans ak›m› nerede ortaya ç›km›flt›r? a. ‹ngiltere b. ‹talyan kent devletleri c. Danimarka d. Alman devletleri e. Endülüs Emevi Devleti 9. Afla¤›dakilerden hangisi de¤ildir? a. Anglikan Kilisesi b. John Calvin c. VIII. Henry d. Martin Luther e. Charlemagne

Protestanl›kla

10. Protestan kelimesi ne anlama gelmektedir? a. Yeniden do¤ufl b. Reform yanl›s› c. Katolik Kilisesi’ni protesto edenler d. Ba¤›fllananlar e. Luther’i destekleyenler

ilgili

Siyasi Tarih-I

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. d

S›ra Sizde 1 Feodalizmin Bat› Avrupa’da temel yönetim biçimi olarak yayg›nlaflmaya bafllad›¤› dönem, baflta veba olmak üzere birçok salg›n hastal›¤a ra¤men, Avrupa’da nüfusun da h›zla artmas›na sahne oldu. Bu nüfus art›fl›n›n en önemli sebebi, tar›msal üretimin geliflmesiydi. Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas›nda da etkili olan ve Avrupa’y› güvenliksiz bir k›ta haline getiren kuzey kaynakl› istila hareketlerinin, Franklar›n güçlenmesiyle birlikte sona ermesi çiftçilerin daha fazla alanda ürün ekmelerini kolaylaflt›rm›flt›. X. yüzy›l›n bafl›nda, atlar›n ve s›¤›rlar›n daha geliflmifl bir teknikle ba¤land›¤› a¤›r saban›n icat edilmesiyle birlikte, topra¤›n daha derinden sürülmesi mümkün oldu. Ayn› dönemde yel de¤irmenleri ve su kanallar› da bütün Bat› Avrupa’da yayg›nlaflt›. Yerleflim alanlar›na yak›n tarlalar›n sürekli bak›m›n›n sa¤lanmas› ihtiyac›, klasik köleli¤in giderek, “topra¤a ba¤l› kölelik” olan serfli¤e dönüflmesine yol açt›. Tar›msal ürün fazlas›n›n ortaya ç›kmas›, bu ürünlerin ticaretini canland›rd›. Bir yandan açl›ktan ölümler azald›¤› için nüfus artmaya bafllad›, di¤er yandan da zenginleflmeye bafllayan toprak sahipleri, kendi bölgelerini korumak için paral› askerler tutmaya bafllad›lar. Avrupa’da kalelerle çevrili kentlerin (burg) say›s› artmaya bafllad›.

2. d 3. a 4. a 5. c 6. a 7. b 8. b 9. e 10. c

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ortaça¤’›n Miras›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feodalizm ve Tar›m Devrimi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feodalizm ve Tar›m Devrimi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yüksek Ortaça¤lar” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Haçl› Seferleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Keflifler” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Kefliflerin Sonuçlar› ve Ticaret Devrimi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rönesans ve Reform” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rönesans ve Reform” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rönesans ve Reform” konusunu gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 Yüz Y›l Savafllar›, feodalizm dönemi savafl biçiminin sona erdi¤i, muharebe alan›nda yeni silahlar›n, askeri birimlerin ve taktiklerinin kullan›ld›¤› bir dönem olmufltur. fiövalyelerden oluflan a¤›r süvari birlikleri bu savafllar s›ras›nda Avrupa ordular›ndaki önemlerini yitirmifllerdir. Savafllar s›ras›nda Fransa’n›n feodal bir monarfliden, ulusal bir monarfliye dönüflme süreci bafllam›flt›r. Ayn› zamanda, savafllar s›ras›nda ekonomik s›k›nt› yaflayan ‹ngiltere ve Fransa krallar›n›n s›k s›k yeni vergiler toplamak zorunda kal›fllar›, her iki ülkede de, meclislerin önemini giderek art›rm›flt›r. ‹ngiltere’de Parlamento, Fransa’da ise Genel Meclis (Etats Generaux) savafllar s›ras›nda, aristokrasi, ruhban ve burjuvaziye dayal› klasik yap›s›na kavuflmufltur. Yüz Y›l Savafllar›ndan hemen sonra Plantagenet Hanedan›’n›n iki ayr› dal› olan York ve Lancester aileleri aras›nda bafllayan Güller Savafl›’na sahne olan ‹ngiltere, 1485’te Tudor ailesinden VII. Henry’nin kral olmas›yla nispi bir istikrara kavuflabilecektir. Savafltan monarflisini güçlendirerek ve hazinesini zenginlefltirerek ç›kan Fransa ise, XV. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren Avrupa k›tas›nda Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ile bir nüfuz mücadelesine giriflecektir.

1. Ünite - Modern Avrupa’n›n Do¤uflu

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Kökleri XIV. yüzy›la giden ve a¤›r biçimde geliflerek XVIII. yüzy›la kadar süren “Ticaret Devrimi” s›ras›nda iktisadi-sosyal yap›daki bafll›ca de¤iflme, “esnaf”›n yerini “müteflebbis”e (giriflimci) b›rakmas› oldu. Ayr›ca, kentlerde enflasyon, s›n›f ayr›l›klar›n› derinlefltirdi. Ticaret kesiminin kârl› ç›kt›¤› bu ortamda, özellikle esnaf ve gündelikli iflçiler kendi loncalar› d›fl›nda gizli dernekler oluflturma¤a bafllad›lar. S›ra Sizde 4 Kentlerini zenginlefltirmek isteyen baz› ileri gelen ‹talyan ailelerin himayesi alt›nda sanatlar›n› özgürce icra etmeye bafllayan Rönesans ayd›nlar›, konular›n› H›ristiyanlar›n kutsal kitaplar›ndan ziyade, gündelik hayattan ve hatta “putperest” Yunan mitolojisinden alan eserler vermeye bafllad›lar. Bununla birlikte Rönesans ayd›nlar›n›n tamam›yla H›ristiyanl›k karfl›t›, hatta dini reddeden kifliler oldu¤unu dile getiren ve ekseriyetle geçmiflin bugüne göre kurgulanmas›n›n sonucu olan düflünceler gerçe¤i yans›tmamaktad›r. Rönesans ayd›nlar›n›n Katolik Kilise’sini sorgulad›klar›, Kilise taraf›ndan çizilen s›n›rlar›n d›fl›na ç›kt›klar›, zihinleri özgürlefltirmeye çal›flt›klar› ve gelenekleri y›kt›klar›, dolay›s›yla dinde Reform’a kolaylaflt›r›c› etki yapt›klar› do¤ru olmakla birlikte, bu dönemi bafltan sona dine karfl› bir baflkald›r› olarak yorumlamak mümkün de¤ildir.

Arnold, David. (1995). Co¤rafi Keflifler Tarihi. Çev. Osman Bahad›r, Yeni Alan Yay›nc›l›k, ‹stanbul. Bauer, Susan Wise. (2010). The History of the Medieval World. W. W. Norton & Company, New York. Bloch, Marc. (2007). Feodal Toplum. Çev. Melek F›rat, K›rm›z› Yay›nlar›, ‹stanbul. Bowle, John. (1982). A History of Europe. Macmillan, London. Daniels, Patricia S. (2011). National Geographic Almanac of World History. National Geographic, USA. Davies, Norman. (2006). Avrupa Tarihi. Çev. Burcu Ç›¤man vd., ‹mge Yay›nlar›, Ankara. Eco, Umberto. (2011). Gülün Ad›. Çev. fiadan Karadeniz, Can Yay›nlar›, ‹stanbul. Febvre, Lucien. (1995). Rönesans ‹nsan›. Çev. Mehmet Ali K›l›çbay, ‹mge Yay›nlar›, Ankara. Ferro, Marc. (2002). Sömürgecilik Tarihi. Çev. Muna Cedden, ‹mge Yay›nlar›, Ankara. Fisher, H. A. L. ( 1965). A History of Europe. E. Arnold & Co., USA. Gimpel, Jean. (2010). Ortaça¤’da Endüstri Devrimi. Çev. Naz›m Özüayd›n, Tübitak Yay›nlar›, Ankara. Huberman, Leo. (2003). Feodal Toplumdan Yirminci Yüzy›la. Çev. Murat Belge, ‹letiflim Yay›nevi, ‹stanbul. McNeil, William H. (1994). Dünya Tarihi. Çev. Alaeddin fienel, ‹mge Yay›nlar›, Ankara. Palmer, R.R. v.d (2002). A History of the Modern World, Alfred A. Knopf, New York. Roberts, J. M. (1993). History of the World. Oxford University Press, Oxford. Sander, Oral, (1989). Siyasi Tarih ‹lk Ça¤lardan 1918’e, ‹mge Kitapevi, Ankara. Thompson, James Westfall vd. (1959). The Civilization of the Renaissance. Ungar, New York.

S‹YAS‹ TAR‹H-I

2 Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Yeni Ça¤’›n bafllang›c›nda Fransa ve ‹ngiltere’deki yönetim biçimlerinin birbirlerinden farkl›laflma sürecini aç›klayabilecek, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun ve ‹spanya’n›n Avrupa siyaseti için neden önemli oldu¤unu ifade edebilecek, Reformasyon süreciyle H›ristiyanl›k dininin Katoliklik ve Protestanl›k fleklinde ayr›flmas›n›n Avrupa’da yol açt›¤› uzun süreli çat›flman›n sebepleri ve sonuçlar› aras›nda ba¤lant› kurabilecek, Westphalia Bar›fl›’n›n modern uluslararas› sistemin kuruluflu aç›s›ndan neden büyük önem tafl›d›¤›n› aç›klayabilecek, Asya ve Do¤u Avrupa’n›n önemli ülkelerinin XVII. yüzy›la kadarki siyasi tarihleri hakk›nda bilgi alacak, bunlarla Bat› Avrupa ülkelerinin durumu aras›nda karfl›laflt›rma yapabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • •

Mutlakiyetçilik Katoliklik Protestanl›k Luteryanizm Kalvinizm Reform Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u Anglikanizm Ulusal Ç›kar ‹ki Cepheli Savafl

• • • • • • • • • •

Amerikan Yerlileri Ticaret Kolonileri Veba Misyonerlik Kongre Egemen Devletlerin Eflitli¤i Konfüçyüsçülük Mo¤ol ‹stilas› Üçüncü Roma Çar

‹çindekiler

Siyasi Tarih-I

Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

• OTUZ YIL SAVAfiLARI ÖNCES‹NDE FRANSA VE ‹NG‹LTERE’DE S‹YAS‹ DURUM • V. CHARLES DÖNEM‹NDE KUTSAL ROMA ‹MPARATORLU⁄U VE ‹SPANYA • KES‹NT‹S‹Z SAVAfiLAR DÖNEM‹ • WESTPHALIA BARIfiI • XVII. YÜZYILA KADAR BATI AVRUPA DIfiI DÜNYANIN DURUMU

Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni OTUZ YIL SAVAfiLARI ÖNCES‹NDE FRANSA VE ‹NG‹LTERE’DE S‹YAS‹ DURUM Fransa’da Mutlakiyetçili¤in Ortaya Ç›k›fl› 1328’de Fransa’da VI. Phillip’in tahta ç›kmas›yla birlikte Capet Hanedan›’n›n Valois kolu iktidara gelmifl oldu. Valois krallar› 1589’a kadar Fransa’y› yöneteceklerdir. ‹ngiltere karfl›s›nda üstünlük sa¤lad›¤› Yüz Y›l Savafllar›’ndan güçlenerek ç›kan Fransa’da, XI. Louis’nin 1461’de kral olmas›yla birlikte, yüzy›llard›r ülke siyasetinde etkili olan büyük toprak sahiplerinin bu gücünü azaltmaya yönelik ad›mlar at›lmaya bafllad›. Yerel dükleri etkisizlefltiren, Frans›z kentlerini yeni yollarla birbirine ba¤layan ve ticaret panay›rlar› düzenleyerek ülke için ticaretin geliflimine katk› sa¤layan XI. Louis, Fransa’y› güçlü bir ulusal monarfliye dönüfltürmeye çal›fl›yordu. 1498-1515 y›llar› aras›nda tahtta kalan XII. Louis Döneminde, daha önce bafllat›lan mutlakiyetçi uygulamalara devam edilirken devlet maliyesi ve hukuk alan›nda gerçeklefltirilen reformlarla, Fransa’da yönetim modeli yenilendi. Bu dönemde Fransa’n›n Milano baflta olmak üzere ‹talyan kent devletleri üzerinde hâkim olma çabalar› da bafllad›. Bu yöndeki ad›mlar, özellikle 1515’te tahta ç›kan I. François’n›n (Fransuva) saltanat› döneminde h›z kazan›nca, Fransa ile Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u aras›nda zaman zaman savafllara dönüflen ciddi bir siyasal gerilim de ortaya ç›kt›. ‹kisi de Katolik olan I. François ve V. Charles’›n (Charles Quint/fiarlken/V. Karl) siyasi güç mücadelesi, kimi zaman Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da Fransa lehine taraf oldu¤u karmafl›k bir denklemi meydana getirdi. Kutsal Roma ‹mparatoru makam›na oturmak isteyen I. François önce 1515’te Milano’yu ele geçirerek ‹talyan devletleri üzerinde bask› kurdu. Ard›ndan V. Charles’›n di¤er bir düflman› olan ‹ngiltere Kral› VIII. Henry ile askeri ittifak aray›fllar› içine girdi. Fransa-‹ngiltere ittifak görüflmeleri 1520’de baflar›s›zl›kla sonuçlan›nca, ‹mparator’a karfl› tek bafl›na savafla giriflen I. François 1525’teki Pavia Savafl›’nda yenilerek V. Charles’a esir düfltü. Fransa Kral› Madrid’te tutsakken, annesi Osmanl› ‹mparatoru Kanuni Sultan Süleyman’dan yard›m istedi. Bu tarihten itibaren Kanuni’nin, V. Charles karfl›s›nda Fransa’ya verdi¤i destek giderek artacak, Osmanl› donanmas› Frans›zlara yard›m için gönderilecek, 1535’te Fransa’ya ticari kapitülasyonlar verilecektir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u, iki güçlü Katolik devlet aras›ndaki mücadeleden istifade etmek suretiyle, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun etkisini ortadan kald›rmak ve co¤rafi keflifler sayesinde Osmanl› karfl›s›nda güçlenmeye bafllayan rakibini Orta Avrupa’dan tamamen ç›kartmak istiyordu.

Fransa’da mutlakiyetçi ad›mlar XI. Louis zaman›nda at›lmaya baflland›.

Siyasi Tarih-I

Fransa ile Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u aras›ndaki mücadele ‹talya’da yo¤unlaflt›.

1526’da imzalanan Madrid Antlaflmas›’yla V. Charles’a verdi¤i tavizler karfl›l›¤›nda serbest b›rak›lan I. François, taahhütlerinden k›sa süre içinde cayarak, tekrar ‹talya’da güç gösterisine giriflti. Önce Alman devletlerinden Hesse ile V. Charles’a karfl› gizli bir ittifak kuran I. François, ard›ndan, Milano Dükal›¤›, Papa VII. Clement, Venedik ve Floransa Cumhuriyetleriyle Cognac Birli¤i’ni oluflturdu. 1526-1530 y›llar› aras›nda devam eden Cognac Birli¤i Savafllar›’n› V. Charles kazan›nca bu kez Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun askeri deste¤ini alan I. François 1536-1538 ve 1542-1546 y›llar› aras›nda ‹talya’ya iki kez daha sald›rd›. ‹talyan savafllar›n›n ikinci evresi, Fransa ve Afla¤› Ülkeler’de de yürütüldü. Bir defa daha Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun deste¤ini alan Fransa’ya karfl›, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ve ‹ngiltere ittifak içine girdi. Almanya’daki din savafllar› sebebiyle ekonomik s›k›nt› içine giren V. Charles, 1544’te Crepy Antlaflmas›’n› imzalayarak Fransa’yla bar›fl yolunu seçtiyse de, bir süre sonra savafl tekrar bafllad›. Bu arada, savaflan üç ülkede de reform hareketleri sebebiyle iç kar›fl›kl›klar yaflanmaktayd›. 1546’da Fransa ile ‹ngiltere aras›nda imzalanan Ardres Antlaflmas›’yla, savafl ‹ngiltere lehine sonuçlanm›fl oldu. Yine de uzun süren y›prat›c› mücadele tüm taraflar› ekonomik olarak zarar gördüler.

Resim 2.3 St. Batholeme Katliam›’nda binlerce Protestan Katoliklerce öldürüldü. François Dubois’in 1584 tarihli tablosu bundan bir kesit sergiliyor.

St. Bartholeme katliam›nda Fransa’da onbinlerce Protestan öldürüldü.

D›fl politikadaki iniflli ç›k›fll› performans›na ra¤men, I. François Fransa içinde güçlü bir ulusal monarfli için kendisinden önce bafllat›lan ad›mlar› kararl›l›kla devam ettirdi. Güçlü bir bürokratik yap› oluflturdu. O zamana kadar resmi dil olarak kullan›lan Lâtinceyi 1530’da yasaklayarak Frans›zcay› Fransa Krall›¤›’n›n milli dili hâline getirdi. Önceleri, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nu siyasi olarak zay›flataca¤› düflüncesiyle Protestanlara hoflgörülü yaklaflan I. François, Fransa’daki Protestan dinsel önderlerinin kendisini de hedef alan eylemleri üzerine 1534’ten itibaren çok sert baz› tedbirleri yürürlü¤e soktu. Binlerce Frans›z Protestan› (Huguenot’lar) hapse at›ld› ya da öldürüldü. Protestan köyleri tamamen yok edildi. 1540’ta Fontainbleau Ferman›’n› yay›nlayan I. François Protestanlar› “insanl›¤a ve Tanr›’ya karfl› ihanet içinde olan kafirler” olarak nitelendirdi. Bu fermandan sonra Protestanlara karfl› Fransa’da uygulanan fliddet daha da artm›flt›r. Her ne kadar I. François’ten sonraki dönemde, 1561’deki Orleans ve 1562’deki Saint-Germain Fermanlar› ile Frans›z Protestanlar›n›n haklar› ilk kez olarak devlet

2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

taraf›ndan tan›nm›flsa da bu k›sa süreli olmufl, tüm Bat› Avrupa’y› etkisi alt›n alan din savafllar› s›ras›nda bask›lar tekrar yükseldi. 1572’nin A¤ustosu’nda, St. Bartholeme Bayram›nda bafllayan katliamlarda, sadece Paris’te 25.000 Protestan Katolikler taraf›ndan öldürüldü. Üç ay süren seri katliamlar s›ras›nda Fransa’n›n tüm kentlerinde öldürülen Protestanlar›n say›s› 100.000’e ulaflm›flt›. Fransa’da kesintilerle 36 y›l boyunca devam eden din savafllar›n›n sonunda 1598’de kral IV. Henry’nin ilan etti¤i Nantes Ferman› ile Katoliklik Fransa’n›n resmi dini olarak belirtilmekle birlikte, Protestanlara kapsaml› haklar verildi. Buna ra¤men, ilerleyen dönemde, özellikle XIII. ve XIV. Louis zaman›nda Protestanlara karfl› zaman zaman alevlenen bask›lar sebebiyle, yüz binlerce Huguenot (Ugeno) Avrupa’y› terk ederek -‹ngiltere’deki Protestanlar›n benzeri sebeple yapt›klar› gibi- Amerika’ya yerleflmifltir.

Tudor’lar Döneminde ‹ngiltere Yüz Y›l Savafllar›’n›n ard›ndan, tahta sahip olmak isteyen aileler aras›nda yaflanan Güller Savafl›’yla siyasi çalkant›lar geçiren ‹ngiltere’de 1485’te Tudor ailesinden VII. Henry’nin tahta geçmesiyle birlikte ülkenin yeniden güçlendirilmesi için ad›mlar at›lmaya bafllad›. Fransa’yla uzun savafl ve iç mücadeleler s›ras›nda boflalan hazineyi tekrar doldurabilmek için aristokratlara yüksek vergiler koyan VII. Henry, bir bak›ma bakanlar kurulu ifllevi gören Kraliyet Konseyi’ni oluflturarak ülkede ilk hükümet deneyimini bafllatt›. Kendisine sad›k olmalar› flart›yla feodal beylere karfl› hoflgörülü davranan VII. Henry, aksi durumda olanlar› yolsuzluk ve suiistimal ithamlar›yla sindirdi. XIII. yüzy›lda ‹ngiltere’de ortaya ç›kan Huzur Yarg›çlar› (Justices of Peace) kurumunu hiç olmad›¤› kadar güçlendirerek yerel yöneticilerin kendisine itaat etmesini sa¤lamaya çal›flt›. Huzur Yarg›çlar› Parlamento’nun ç›kartt›¤› yasalar› denetleme yetkisiyle de donat›ld›. Bunlara ra¤men, efl zamanl› olarak Fransa’da yaflanana benzer bir mutlakiyetçi iklim ‹ngiltere’de ortaya ç›kmayacak, parlamentarizm Fransa’dan çok farkl› biçimde geliflecektir. Yüz Y›l Savafllar› s›ras›nda ‹ngiltere’nin Fransa’ya karfl› kaybetti¤i topraklar› geri almak için önemli bir askeri giriflimde bulunmayan VII. Henry, yine de ülkesini Avrupa güç dengesinin d›fl›nda tutmad›. 1489’daki Medina del Campo Antlaflmas›’yla, birli¤ini sa¤layan ‹spanya Krall›¤›’n› tan›d›. 1502’de o¤lu Arthur’u, Ferdinand ve ‹sabella’n›n K›z› Catherine ile evlendirerek ‹spanya ile akrabal›k ba¤› kurdu. Arthur bu evlilikten k›sa süre sonra ölecek, Catherine ise 1509’da VII. Henry’nin di¤er o¤lu, yeni kral VIII. Henry ile evlendirilerek ‹ngiltere Kraliçesi olacakt›r. VII. Henry Kutsal Roma ‹mparatoru I. Maximilian’la ile de ittifak iliflkisi içine girdi. 1494’ten itibaren Fransa’n›n ‹talya’yla meflgul oluflu, ‹ngiltere’yi rahatlatt›. ‹ngiltere 1502’de ‹skoçya ile Sürekli Bar›fl Antlaflmas›’n› imzalayarak, iki yüzy›ld›r süren savafl durumuna son verdi. Bu bar›fl, antlaflman›n isminin aksine, çok k›sa süreli olacak, iki ülke XVII. yüzy›lda defalarca savaflacakt›r. Di¤er yandan, Birinci Ünitede ele ald›¤›m›z ticaret devriminin etkilerini Avrupa’da göstermeye bafllad›¤› bu y›llarda, VII. Henry ‹ngiltere limanlar›n› en önemli ticari rakibi olan Hollandal› tüccara kapatm›fl, merkantilizmin ilk örneklerini sergilemifltir. ‹ki ülke aras›ndaki ticaret sorunu 1496’da ‹ngiltere, Hollanda, Venedik, Floransa ve Hansa Birli¤i (Alman devletlerinin kurdu¤u ticaret birli¤i) aras›nda Büyük Anlaflma’n›n (Intercursus Magnus) imzalanmas›yla, ‹ngiltere’nin lehine çözümlenmifltir. Bu anlaflmadan Hollanda’n›n büyük ticari kayba u¤ramas›ndan dolay›, Hollandal› ifladamlar› anlaflmaya “Kötülük Anlaflmas›” (Intercursus Malus) ismini vermeyi uygun görmüfllerdir. VII. Henry’nin elde etti¤i büyük ekonomik baflar›lar, 1509’da tahta ç›kan VIII. Henry zaman›nda sürdürülemedi. VIII. Henry’nin Portsmouth Tersanesinde büyük

‹ngiltere Kral› VII. Henry ilk hükümet deneyimi say›labilecek “Kraliyet Konseyi’”ni kurdu.

“Kanl› Mary” babas› VIII. Henry’nin reform hareketini tersine çevirdi.

Siyasi Tarih-I

bir donanma oluflturmak için yapt›¤› masraflar, babas›ndan devrald›¤› zenginli¤i ortadan kald›rd›. 1520’de ‹ngiltere maliyesi iflas›n efli¤ine geldi. A¤›r vergiler, ‹ngiliz aristokrasisini ve burjuvaziyi rahats›z etti. Tahta ç›k›fl›n›n ilk y›llar›nda Papa II. Julius taraf›ndan Fransa’ya karfl› oluflturulan Kutsal Birlik içinde, ‹spanya ve Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ile birlikte yer alan Henry, Fransa’ya karfl› k›sa süreli kazan›mlar elde etti. Devlet ifllerini büyük ölçüde dan›flmanlar›n›n eline b›rakan VIII. Henry döneminde, bugünkü baflbakanlara benzer yetkilere sahip, Lord fiansölyeler (Lord Chancellor) ülke yönetiminde söz sahibi oldu. Bunlar aras›nda ülkeyi, 1530’da gözden düflene kadar 16 y›l boyunca yöneten Katolik kardinal Thomas Wolsey öne ç›kmaktad›r. Kardinal Wolsey’in görevden al›nmas›n›n arkas›nda, VIII. Henry ile Papa aras›nda, “boflanma” yüzünden ç›kan anlaflmazl›k rol oynam›flt›r. Yukar›da de¤inildi¤i gibi, sonuçta Anglikan Kilisesi’nin kurulmas›na ve ‹ngiltere’nin Katolik dünyas›ndan ayr›lmas›na yol açacak olan VIII. Henry-Papa gerginli¤i, Kraliçe Catherine’in sa¤l›kl› bir erkek çocuk do¤urmamas›yla ilgilidir. Mary adl› bir k›z› olmas›na ra¤men VIII. Henry, bir erkek varise sahip olmay› saplant› hâline getirmifl oldu¤undan, Catherine’den boflanmak ve baflka bir eflle evlenmek istemektedir. Papa, Katolik inanc›na göre yasak oldu¤unu ileri sürerek ama daha ziyade Catherine’in ailesi olan ‹spanya taht›n› rahats›z etmemek için bu boflanmaya izin vermedi. Bunun üzerine VIII. Henry, 1534’te yeni bir kilise kurarak bafl›na geçti. Ard›ndan da ‹ngiltere’de Katolik Kilisesi’ne ait olan manast›r ve vak›flara el konuldu, Latince ayin yasakland›. 1535’te Galler’i ‹ngiltere topraklar›na katt›. ‹hanet Yasas› ç›kartarak, Kral› yeni kilisenin bafl› olarak tan›mayanlar›n ölüme mahkûm edilmesini düzenledi. Eski Lord fiansölye Thomas More da Anglikan Kilisesi’ne kat›lmad›¤› için kafas› kesilerek idam edilenler aras›nda yer ald›. Alt› kez evlenen ve iki eflini idam ettiren VIII. Henry, üçüncü efli Jane Seymour’dan bir erkek çocuk sahibi olsa da babas›n›n ölümünden sonra 1547’de tahta ç›kan VI. Edward sadece alt› y›l saltanat sürecektir. Onu takiben 1553’te ‹ngiltere Kraliçesi olan VIII. Henry’nin ilk efli Catherine’den olan k›z› Mary ise, babas›n›n bafllatt›¤› reform hareketini geri çevirmeye çal›flacakt›r. Annesi gibi koyu bir Katolik olan Mary, 1554’te V. Charles’›n o¤lu Philip’le evlenmifl, 1556’da kocas›n›n II. Philip ad›yla ‹spanya taht›na ç›kmas›yla, ‹spanya Kraliçesi unvan›n› da elde etmifltir. Katolik ‹spanya’n›n da deste¤ini alarak, Protestanlara fliddet uygulamaya bafllayan Mary, yüzlerce Protestan din adam›n›n engizisyona benzeyen dinsel mahkemelerde yarg›lanmas›na ve “z›nd›k” olmak suçundan ölüme mahkum edilmesine sebep oldu. Ölüm cezalar› “suçlu” bulunan kiflilerin canl› canl› yak›lmas›yla infaz edildi. Protestanlar karfl›s›ndaki bu vahflice uygulamalar› sebebiyle ‹ngiltere Kraliçesi’ne halk taraf›ndan “Kanl› Mary” (Bloody Mary) ad› verildi. ‹spanya kral›yla evli olmas›na ra¤men, ‹ngiltere’nin ‹spanya’n›n sahip oldu¤u “Yeni Dünya” topraklar›nda ticari ayr›cal›klara sahip olmas›n› sa¤layamad›. Yine de Mary döneminde ‹ngiltere’nin “Alt›n Ça¤›” ‹ngiliz kâfliflerin seyahatlerinin devlet taraf›ndan desteklendi¤i görülmektedir. Çocuk sahibi olmadan 1558’de ölen Mary’nin yerine ‹ngiltere taht›n›n tek varisi olan Elizabeth geçti. VIII. Henry’nin ikinci efli Anne Boleyn’den olan k›z› I. Elizabeth 1558-1603 y›llar› aras›ndaki hükümdarl›¤› s›ras›nda, ‹ngiltere’nin Avrupa’n›n en güçlü devletleri aras›ndaki yerini sa¤lamlaflt›rmas›n› sa¤layacakt›r. Ço¤u tarihçi I. Elizabeth Dönemini, ‹ngiltere’nin “Alt›n Ça¤›” olarak nitelendirir. ‹ngiltere’nin bu konuma ulaflmas› ise, ‹spanya ile girdi¤i güç mücadelesinden baflar›yla ç›kmas›yla mümkün olacakt›r.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

SIRAveS‹ZDE 2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi Westphalia Düzeni AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M

K ‹ olduklar›n›n T A P Avrupa’n›n büyük güçlerinin 1500’lerden itibaren dünyaya nas›l hakim ayr›nt›l› bir de¤erlendirmesi için Paul Kennedy’nin “Büyük Güçlerin Yükselifl ve Düflüflleri” adS O R U l› kitab›n› (‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul, 2010) okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON

AMAÇLARIMIZ MAKALE

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P

TELEV‹ZYON D‹KKAT

N N

Resim‹SIRA N2.1 T E RS‹ZDE NET

‹ngiltere Kral› VIII. Henry’nin Hans AMAÇLARIMIZ Holbein MAKALE taraf›ndan1540 y›l›nda yap›lan resmi.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

MAKALE

Birbirlerine çok yak›n olmalar›na ra¤men Fransa ve ‹ngiltere’ninSIRA yönetim S‹ZDEbiçimlerinin farkl› yönlerde geliflmesini nas›l aç›klayabilirsiniz?

D Ü fi Ü N E L ‹ M V. CHARLES DÖNEM‹NDE KUTSAL ROMA ‹MPARATORLU⁄U VE ‹SPANYA

‹spanya-Fransa Mücadelesi

SIRA S‹ZDE 29 AMAÇLARIMIZ

S O R U

‹ngiltere’de VIII. Henry döneminin gerçekçi bir anlat›s›n› Tudors (Tudorlar) D ‹ K K A T dizisinde de bulabilirsiniz. ‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

‹spanya’y› efli Aragon Kral› Ferdinand’la birlikte yöneten Kastilya Kraliçesi IsabelD‹KKAT la’n›n 1504’te ölümü üzerine, k›zlar› Joanna Kastilya Kraliçesi unvan›n› alm›flt›. 1496’da Kutsal Roma ‹mparatoru I. Maximillien’in o¤lu Philip ile evlendirilmifl olan SIRA S‹ZDEunvan›n› da Joanna, 1516’da babas› Ferdinand’›n ölümü üzerine Aragon Kraliçesi ald›. Böylece iki ülkenin hükümdarl›¤› birleflmifl oluyor, ‹spanya Krall›¤› do¤uyordu. Fakat ak›l hastas› olan Joanna’n›n tek bafl›na ‹spanya’y› yönetmesi mümkün AMAÇLARIMIZ de¤ildi. Bu sebeple o¤lu, I. Charles unvan›yla ‹spanya Kral› oldu. Bu durum 1555’de Joanna ölene kadar sürecek, ard›ndan Charles tek bafl›na ‹spanya Kral› olacakt›r. Di¤er yandan, 1506’da babas› Philip’in ölümü üzerine, K ‹ TKutsal A P Roma ‹mparatorlu¤u’nun da varisi olan Charles, dedesi Habsburg ailesinden I. Maximilli-

N N

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Devletler aras› iliflkilerde art›k “din kardeflli¤i”de¤il, “ulusal ç›karlar” geçerliydi.

Siyasi Tarih-I

en’in ölümünün ard›ndan, elektörler kurulu taraf›ndan yeni Kutsal Roma ‹mparatoru olarak seçildi. 1519’da taç giyerek V. Charles (Charles Quint/fiarlken/V. Karl) ad›yla ‹mparatorluk taht›na oturdu. O tarihten, gönüllü olarak tahttan feragat edece¤i 1555’e kadar ‹spanya’dan Orta Avrupa’ya, Güney Amerika’dan Uzak Do¤u’ya uzanan çok genifl bir co¤rafya V. Charles taraf›ndan idare edilecek, XVI. yüzy›lda “imparatorluk” kavram› V. Charles’la özdefl hâle gelecektir. V. Charles, Katolik Kilisesi’yle birlikte hareket ederek, Avrupa’da Orta Ça¤’dakine benzer bir ‹mparatorluk kurmaya çal›flan son Avrupa hükümdar› olmas› aç›s›ndan da önemlidir. V. Charles’›n Avrupa’da tesis etmeye çal›flt›¤› hâkimiyete en güçlü itiraz Fransa’dan geldi. Yukar›da da anlat›ld›¤› gibi, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ile Fransa aras›nda ‹talya’ya sahip olmak için yürütülen savafllarda, V. Charles, I. François’ya karfl› üstünlük sa¤lad›. Bu savafllar s›ras›nda Katolik Fransa’n›n, Protestan Alman prenslikleri ve Müslüman Osmanl› ‹mparatorlu¤u’yla, ile Katolik Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun ise ‹ngiltere’yle ifl birli¤i yapmas›, XVI. yüzy›lda art›k “din kardeflli¤i”nin de¤il, “ulusal ç›kar”›n devletler aras› iliflkilerde geçerli olmaya bafllad›¤›n›n çarp›c› bir göstergesidir. Fransa’da I. François’n›n ölümünün ard›ndan tahta geçen II. Henry zaman›nda da ‹talya Savafllar› devam etti. V. Charles’›n 1555’te topraklar›n› o¤lu II. Philip ve kardefli Ferdinand aras›nda taksim ederek tahttan feragat etmesinden sonra, 1559’da ‹spanya, Fransa ve ‹ngiltere aras›nda Cateau-Cambresis bar›fl antlaflmas› imzaland›. Fransa Savoy ve Piemonte’yi Savoy Dükal›¤›’na, Korsika adas›n› da, Ceneviz Cumhuriyeti’ne terk etti. ‹spanya, Milano, Napoli, Sicilya ve Sardinya’n›n hâkimi olmaya devam etti. Ayr›ca Toscana ve Ceneviz de dolayl› yoldan ‹spanya’n›n kontrolü alt›na girdi. ‹spanya’n›n ‹talya üzerindeki bu hâkimiyeti XVIII. yüzy›l›n bafllar›na kadar devam edecektir.

Kanuni ve V. Charles V. Charles’›n tahtta bulundu¤u dönem, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Kanuni Sultan Süleyman’›n hükümdarl›¤›na rastlamaktad›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun en güçlü oldu¤u bu dönemde, Avrupa’ya tek bafl›na egemen olmaya çal›flan Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ile çat›flmas› kaç›n›lmazd›. Nitekim Kanuni Sultan Süleyman’›n 1521’de Belgrad’›, 1522’de Rodos’u fethetmesi, ard›ndan da 1526’da Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun vassal› durumundaki Macar Kral› II. Lajofl’u Mohaç Savafl›’nda yenerek tüm Macaristan topraklar›n› ele geçirmesi V. Charles’› ciddi anlamda endiflelendirdi. Dahas› Kanuni’nin Almanya’daki Protestanlara destek mesajlar› vermesi, V. Charles’› Papa’n›n yard›m›yla Osmanl›lara karfl› güçlü bir Haçl› ‹ttifak› kurmaya itti. 1529’daki Viyana Kuflatmas›’n›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u aç›s›ndan baflar›s›zl›kla sonuçlanmas›n›n ard›ndan, V. Charles ve kardefli Habsburg Avusturya Arflidükü Ferdinand’›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Macaristan taht›na oturttu¤u Yanofl (Jan) Zapolya’y› tahttan indirmeye çal›flmas› Kanuni’nin 1532’de Almanya Seferi’ne ç›kmas›na sebep oldu. Osmanl›lar›n çok say›da yeni kale feth ederek ilerlemelerine ra¤men, V. Charles Kanuni’nin karfl›s›na ç›kmaya cesaret edemedi. 1533’te yap›lan ‹stanbul Antlaflmas›’yla, Ferdinand Macaristan üzerindeki veraset iddias›ndan vazgeçmek zorunda kald›. Habsburg-Avusturya Arflidükü bu antlaflmayla, Kanuni’yi “baba” olarak tan›d›; Osmanl› sadrazam›yla eflit mevkide oldu¤unu kabul etti. 1540’ta Zapolya’n›n ölümü üzerine V. Charles ve Ferdinand bir kez daha Macarsitan’a müdahale edecek ama püskürtülecektir. Macaristan üzerindeki bu hâkimiyet mücadelesi XVII. yüzy›l sonuna kadar devam edecek, 1699’daki Karlofça Antlaflmas›’yla Osmanl› ‹mparatorlu¤u Macaristan’daki topraklar›n› Avusturya’ya b›rakacakt›r. V. Charles-Kanuni çekiflmesinin diplomasi tarihi aç›s›ndan önemli bir özelli¤i, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’na karfl› Fransa’yla, Kutsal

2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

Roma ‹mparatorlu¤u’nun ise Osmanl›’ya karfl› Safevilerle ittifak içine girmesidir. I. François’n›n, Pavia Savafl›’nda V. Charles’a esir düflmesinden sonra 1525’te ‹stanbul’a bir elçi yollayarak ilk ifl birli¤i giriflimini bafllatt›¤› bilinmektedir. Henüz Kutsal Roma ‹mparatoru olmad›¤› dönemde ‹spanya Kral›’yken de Safeviler’le yak›n iliflki içine giren V. Charles, fiah ‹smail’le elçi ve mektup teatisinde bulunmufltu. fiah ‹smail’in 1524’te ölümünden sonra yerine geçen fiah Tahmasb zaman›nda da V. Charles’›n Safevilere olan ilgisi devam etti. V. Charles, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu “iki cepheli savafl” ile karfl› karfl›ya b›rakmak istiyor, Osmanl› ordusunun ikiye bölünmesi hâlinde kendisinin kolayl›kla Osmanl›lar› Avrupa’dan ç›kartabilece¤ini düflünüyordu. Kanuni’nin Viyana’y› kuflatt›¤› 1529’da fiah Tahmasb’›n saray›na elçi gönderen V. Charles bir ittifak anlaflmas› yapmay› baflard›. Fakat Özbek isyan›yla meflgul olan Safeviler Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile savaflamad›lar. Efl zamanl› olarak V. Charles’›n kardefli Arflidük Ferdinand da fiah Tahmasb’la ittifak görüflmeleri yürütüyordu. 1532-1555 y›llar› aras›nda süren Osmanl›Safevi çat›flmas› s›ras›nda, V. Charles ve Ferdinand Safevileri s›k s›k Osmanl›’ya sald›rmaya teflvik etmifltir. Kanuni’nin bu ittifaka karfl› ald›¤› önlem ise zaten Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun deste¤ini isteyen Fransa’yla yak›nlaflmak fleklinde oldu. Barbaros Hayreddin Pafla komutas›ndaki Osmanl› donanmas› 1534’te Frans›z birliklerinin yard›m›na giderek, ‹talyan sahillerini vurdu. Ayn› y›l V. Charles’›n kontrolündeki Tunus Barbaros taraf›ndan ele geçirildi. Fakat bir y›l sonra V. Charles Tunus’u geri almay› baflaracakt›r. 1535’te ise Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Fransa’ya ticari kapitülasyonlar vermesiyle iki ülke aras›ndaki ifl birli¤i daha da derinleflti. Kanuni ve I. François V. Charles’a karfl› birlikte hareket etme karar› ald›. Osmanl›-Frans›z askeri ittifak›n›n önemli yans›malar› aras›nda, Barbaros Hayreddin Pafla’n›n 1543’te Nice’i kuflatmas›, Osmanl› donanmas›n›n 1544 k›fl›n› Tulon’da geçirmesi, 1540larda Macaristan savafllar›nda Frans›zlar›n Osmanl›lara destek vermesi, 1552’de bu kez Turgut Reis komutas›ndaki Osmanl› donanmas›n›n Fransa Kral› II. Henri’nin yard›m›na gitmesi say›labilir. Bu ittifak›n en önemli siyasi sonuçlar› ise Fransa’n›n Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u taraf›ndan yutulmas›n›n Osmanl›lar sayesinde engellenmesi ve Almanya’da Protestanl›¤›n daha kolay yay›lmas›d›r. V. Charles ile Kanuni aras›nda Akdeniz’deki rekabet kesin biçimde Kanuni lehine sonuçlanm›flt›r. 1538’de Andrea Doria komutas›ndaki Haçl› donanmas›n›n Preveze’de Barbaros Hayreddin Pafla taraf›ndan yenilmesinin ard›ndan, 1540’da bu kez bizzat V. Charles’›n komutas›ndaki ‹mparatorluk donanmas› Cezayir’de büyük

Resim 2.2 Kanuni Sultan Süleyman’›n 1530larda ‹talyan ressam Titian’›n atölyesinde yap›lan tablosu.

Siyasi Tarih-I

bir yenilgiye u¤ram›flt›r. Bu tarihten Ekim 1571’de Osmanl› Donanmas›’n›n ‹nebaht›’da Papa V. Pio, Venedik ve ‹spanya taraf›ndan oluflturulan Haçl› donanmas› karfl›s›nda yenilgiye u¤ramas›na kadar geçen dönemde Akdeniz’de mutlak bir Osmanl› üstünlü¤ü söz konusu olacakt›r.

Almanya Co¤rafyas›’nda Din Savafllar›

Protestan Alman prensleri Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’na karfl› birlik oluflturdular.

Ausburg düzenlemeleriyle Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun hukuken bölünmüfllü¤ü kabul edildi.

V. Charles Döneminde Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun en ciddi sorunlar›n›n biri de Protestanl›¤›n yay›lmas› ve çok say›da Alman devletinin bu yeni dinsel ak›m› benimseyerek ‹mparatorlu¤a baflkald›rmas›d›r. Hesse Kontu (Landgraf) I. Philip ile Saksonya Elektörü I. John Frederick aras›nda 1531’de yap›lan anlaflmayla, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’na karfl› birlikte hareket etme karar› al›nd›. 1535’te Hannover, Frankfurt, Kempten, Anhalt ve Wüttemberg, Ausburg ve Pomeranya’n›n kat›l›m›yla Schmalkaldik Birli¤i (Ligi) ad›n› alan bu olufluma 1539’da Brandenburg da kat›ld›. Zaman zaman 1538’de Protestanl›¤› kabul eden Danimarka’n›n ve Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ile savaflmakta olan Fransa’n›n da deste¤ini alan Birlik üyeleri, Kanuni Sultan Süleyman’›n yollad›¤› mektuplarla V. Charles’a karfl› cesaret kazand›lar. Martin Luther’in bizzat kat›ld›¤› Birlik toplant›lar›nda V. Charles’la savaflma karar› al›nd›. 1546-1547 y›llar›nda süren Scmalkaldik Savafllar›’nda V. Charles büyük baflar›lar kazand›. Fakat ard›ndan toparlanan Protestan devletlerin 1552’de V. Charles’›n ordusunu yenmeleri üzerine taraflar aras›nda Passau Bar›fl› imzaland›. Üç y›l sonra da Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ve Protestan devletler aras›nda 20 y›l süren gerginli¤i ortadan kald›ran Ausburg Antlaflmas› imzaland›. 1555’te V. Charles ve Protestan devletlerin yöneticileri aras›nda kararlaflt›r›lan Ausburg düzenlemeleriyle, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun hukuken bölünmüfllü¤ü kabul edildi. Martin Luther’in kurdu¤u Luteryen Kilise, ‹mparatorluk taraf›ndan resmen tan›nd›. “Prens hangi dindense, halk› da o dindendir” (Cuius regio, eius religio) ilkesi kabul edilerek Katolik veya Luteryen hükümdarlar›n topraklar›nda yaflayan halk›n, o hükümdar›n dinini seçmeleri zorunlulu¤u getirildi. Dinlerini de¤ifltirmek istemeyen ailelerin, kendi dinlerinden olan hükümdar›n topraklar›na yerleflmelerine izin verildi. Böylece eskiye nazaran dinsel hoflgörünün öne ç›kt›¤› bir dönem bafllam›fl gibi görünse de Ausburg Antlaflmas›’nda sadece Luteryenlerin tan›nmas› ve di¤er Protestan kiliseler olan Kalvinistlerin ve Anabaptistlerin adlar›n›n zikredilmemesi büyük bir sorunun ortaya ç›kmas›na sebep oldu. Antlaflmayla korunmayan bu Protestanlar, hem Katoliklerin hem de Luteryen hükümdarlar›n bask›s› alt›nda kald›lar. Tüm Protestan kiliselerinin haklar›n›n kabul edilmesi ise ancak 1648’deki Westphalia Bar›fl› ile mümkün olacakt›r.

“Yeni Dünya”n›n ‹spanya’ya Ba¤lanmas›

Güney Amerika yerlileri “kölelefltirilme” tehlikesiyle karfl› karfl›ya kald›lar.

V. Charles döneminde ‹spanyollar›n Amerika k›tas›ndaki ilerleyifli bütün h›z›yla sürdü. Birinci Ünite’de anlat›ld›¤› gibi, XVI. yüzy›l›n ortalar›na gelindi¤inde ‹spanyol “fatihler” Güney Amerika’y› bütünüyle ele geçirmifl, Kuzey Amerika’da da önemli kazan›mlar elde etmifllerdi. 1501’den bafllayarak Amerika k›tas›nda ilerleyen ‹spanyol komutanlar›n ve askerlerin, sald›r›lardan korumalar›, ‹spanyolca ö¤retmeleri ve Katolik yapmalar› kayd›yla istedikleri kadar yerliyi kendi kontrolleri alt›na almas›na izin veren bir sistem (encomienda) gelifltirilmiflti. Fakat söz konusu uygulama suiistimallere yol açmakta ve yerlilerin tamamen kölelefltirilmeleri sonucunu do¤urmaktayd›. Hem Amerika’n›n ele geçirilmesi s›ras›nda yerlilerin vahflice yok edilmeleri, hem de kölelefltirilmeleri Bartoleme de las Casas gibi baz› Katolik din adamlar› aras›nda rahats›zl›¤a sebep oldu. V. Charles’›n 1542’de ç›kartt›¤› yasayla (Yeni Yasalar) “encomienda” sisteminin kademeli olarak kald›r›lmas› ve yer-

2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

lilerin kölelefltirilmesinin yasaklanmas› düzenlendi. Yerliler bundan böyle zorla tarlalarda ve madenlerde çal›flt›r›lamayacakt›. Bunun üzerine Amerika’daki baz› ‹spanyol komutanlar ayakland›lar. V. Charles “Yeni Dünya” topraklar›na SIRA S‹ZDEmerkezden valiler atayarak, “fatihlerin” keyfi uygulamalar›n›n önüne geçmeye çal›flt›. Amerika topraklar›n›n ‹spanya ile iliflkisi s›k›laflt›r›ld›. V. Charles’›n talimat›yla 1550’de ValD Ü fi Ü N Edüzenlenerek L‹M ladolid kentinde, önde gelen din adamlar› aras›nda bir münazara Amerikan yerlilerinin kölelefltirilmesinin Katolik dinine uygun olup olmad›¤› tart›fl›ld›. Burada net bir sonuç ç›kmamas›na ra¤men, yerlilerin kölelefltirilmesi uygulaS O R U mas› büyük ölçüde kalkt› ama kötü muamele tamamen sona ermedi. Tarihin gördü¤ü en genifl ülkelerden birine hükümdarl›k eden V. Charles 1555’te D ‹ K K A TTahttan ayr›kendi r›zas›yla tahttan feragat ederek bir manast›rda inzivaya çekildi. l›rken topraklar›n› o¤lu ve kardefli aras›na paylaflt›rd›. Bu paylafl›ma göre, ‹spanya Krall›¤›, Belçika ve Hollanda, Napoli, Sicilya, Lombardiya ve ‹spanya’n›n SIRA S‹ZDE Amerika k›tas›ndaki topraklar› o¤ul II. Philip’e geçti. II. Philip 1581’de Portekiz’i de topraklar›na katacakt›r. V. Charles’›n kardefli Avusturya Arflidükü Ferdinand ise tüm tarihAMAÇLARIMIZ sel Habsburg topraklar›na sahip oldu. Ferdinand ayr›ca Kutsal Roma ‹mparatoru unvan›n› da ald›.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

‹NTERNET

MAKALE

SIRA S‹ZDE Osmanl›lar ile Safevilerin birbirlerine karfl› H›ristiyan devletlerle ittifaka girmifl olmas›n› nas›l aç›klars›n›z?

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A dönüflümü P XVI. yüzy›lda Akdeniz Havzas›’n›n siyasi, ekonomik ve toplumsal yap›s›ndaki daha kapsaml› ö¤renmek istiyorsan›z, Fernand Braudel’in “II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyas›” adl› kitab›n› (‹mge Kitapevi Yay›nlar›, Ankara, 1993) okuman›z› öneririz. TELEV‹ZYON

SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

Harita 1.1

V. Charles Döneminde Kutsal ‹NTERNET Roma ‹mparatorlu¤u Kaynak: www.spainthenandn MAKALE ow.com/userimages/ charles-v-europeanpossessionswikipedia.png

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

D‹KKAT

Siyasi Tarih-I

KES‹NT‹S‹Z SAVAfiLAR DÖNEM‹ Seksen Y›l Savafllar› ve Hollanda’n›n ‹spanya’dan Ba¤›ms›zl›¤›

II.Philip Hollanda’da Katolikli¤i yeniden güçlendirmeye çal›flt› ama baflar›s›z oldu.

XV. yüzy›l sonlar›nda “Onyedi Bölge” ad›yla gevflek biçimde bir araya gelen Hollanda, Belçika, Lüksemburg ve kuzey Fransa’daki feodal birimler, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’na vergi ba¤›yla ba¤l›yd›lar. Önceleri, dük, lord, kont gibi isimlerle Burgundiya ve Habsburg hanedanlar›n›n vassal› durumunda olan bu birimler 1549’da V. Charles taraf›ndan ‹mparatorluk yönetimi alt›na sokuldu. V. Charles döneminde bu topraklarda Kalvinizm’in yay›lmas› karfl›s›nda ‹mparatorluk taraf›ndan bafllat›lan bask›lar, “Onyedi Bölge”’de rahats›zl›klara sebep oldu. V. Charles’›n yüksek vergi politikas› 1555’te ‹spanya Kral› unvan›yla bu topraklar›n yönetimini eline geçiren II. Philip taraf›ndan da sürdürüldü. II. Philip ayr›ca bu topraklarda bir “karfl› reform” hareketi bafllatarak Hollanda Katolik Kilisesi’ni yeniden organize etmek suretiyle güçlendirdi. II. Philip ayr›ca, küçük yerel birimler hâlinde yönetilen bu topraklarda merkezi yönetimin gücünü art›ran ad›mlar atarak feodal birimlerin özerkliklerini kald›rd›. Kalvinist rahipler taraf›ndan 1566’da bafllat›lan küçük çapl› ayaklanmalar, 1572’den itibaren Oranj (Orange) ailesinden I. William’›n liderli¤inde ‹spanyollara karfl› topyekûn bir isyana dönüfltü. 1579’da Utrecht Birli¤i ad›yla ‹spanyollara karfl› güçlerini birlefltiren yedi Hollanda bölgesi 1581’de ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etti. II. Philip bu ba¤›ms›zl›k ilan›n› tan›mad›. ‹spanya karfl›s›nda ‹ngiltere’nin korumas›na s›¤›nan Hollandal›lar üç y›l I. Elizabeth’in himayesi alt›nda kald›larsa da 1588’de cumhuriyet ilan ettiler. ‹spanyollar›n Britanya adas›n› iflgal giriflimlerinin 1588’de baflar›s›zl›¤a u¤ramas›n›n ard›ndan Hollanda üzerindeki ‹spanya bask›s› artt›. Hollandal›lar ile ‹spanyollar aras›nda 1609’da imzalanan ateflkes anlaflmas›yla, ‹spanya Hollanda Cumhuriyeti’ni resmen tan›d›. Hollanda’n›n ba¤›ms›z bir birim olarak, aralar›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da bulundu¤u di¤er devletlerle diplomatik iliflki kurmas›na da imkân veren 12 y›ll›k ateflkes döneminde, Hollanda topraklar›ndaki Katoliklerin dinlerinin gere¤ini serbestçe yerine getirmelerine izin verildi. Hollanda Cumhuriyeti asl›nda içifllerinde son derece ba¤›ms›z olan yedi birimin bir tür konfederasyonuydu. Bu birimlerin temsilcileri Lahey’de biraraya gelerek bir federal hükümet (Staaten Generaal) oluflturmaktayd›lar. Bununla birlikte, bafllang›çtan itibaren Orange-Nassau ailesinin yönetimini isteyen “kralc›lar” ile mevcut yap›n›n devam›n› isteyen “cumhuriyetçiler” aras›nda siyasal bir rekabet ortaya ç›kt›. Hollanda’ya ait Do¤u ve Bat› Hindistan flirketlerinin küresel ticareti denetlemeye bafllamas›, cumhuriyetin zenginli¤ini art›rd›. 1602’de Rotterdam’da Avrupa’n›n ilk menkul k›ymetler borsas› kuruldu. Zenginleflmeyle birlikte Hollanda güçlü bir donanma da kurdu. Böylece ticaret gemilerini ‹spanya, Fransa ve bazen de ‹ngiltere’den korumaya bafllad›lar. Ayr›ca Protestan nüfusa sahip Hollanda kentleri, modern bankac›l›¤›n ilk örneklerine sahip oldular. Bugünkü New York’tan Surinam’a, Cape Town’dan Singapur’a kadar dünyan›n birçok yerinde ticaret kolonileri kuran Hollanda’n›n “Alt›n Ça¤›” XVII. yüzy›l boyunca devam edecek, ülke içi kar›fl›kl›klar›n yan›s›ra Fransa ve ‹ngiltere ile yürütülen savafllar›n ekonomik ve ticari hayat› y›pratmas›, özellikle “merkantilizm politikas›” bu ülkenin düflüfle geçmesine yol açacakt›r. K›sa süreli bar›fl döneminden sonra Hollanda’n›n 1618’de bafllayan Otuz Y›l Savafllar›’na dâhil olmas›yla, ‹spanya ile ara verilen Seksen Y›l Savafllar› yeniden bafllad›. ‹spanya-Hollanda savafl› afla¤›da ele al›nacak olan Westphalia Antlaflmalar› ile 1618’de son bulacakt›r.

2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

Otuz Y›l Savafllar› Avrupa’da devam eden din savafllar›n son halkas›n› oluflturan Otuz Y›l Savafllar› esas olarak Almanya topraklar›nda Katolikler ve Protestanlar aras›nda yürütülmüfltür. Bununla birlikte, 1618-1648 döneminde devam eden savafllar ayn› zamanda Habsburg Avusturyas› ile Burbon Fransas› aras›nda Avrupa’da süren siyasi hâkimiyet mücadelesinin bir yans›mas›d›r. Savafllar›n farkl› aflamalar›nda ‹spanya, ‹sveç, Danimarka, ‹ngiltere, Savua Dükal›¤›, Osmanl› ‹mparatorlu¤u, Polonya, Rusya ve Hollanda gibi devletler de bu çat›flmaya taraf olmufllard›r. Bu haliyle Otuz Y›l Savafllar›, Büyük Avrupa Savafl› olarak da nitelendirilebilir. Yukar›da ele al›nan 1555 tarihli Ausburg Bar›fl› ile 225 Alman devletinin yöneticisinin her birinin Katoliklik ve Luteryenlik aras›nda tercih yapmakta serbest b›rak›ld›¤› anlat›lm›flt›. Fakat Ausburg Bar›fl› Kalvinistlere iliflkin bir hüküm içermiyordu. Kalvinizmin Almanya’da h›zla yay›lmaya devam etmesi ve en kalabal›k üçüncü din hâline gelmesiyle birlikte, Ausburg’ta herhangi bir hak elde etmemifl olan Kalvinistlerle, bunlara karfl› bask› uygulayan Katolik ve Luteryen Alman prensleri aras›nda gerilim yaflanmaya bafllad›. Almanya’da bu gerilim t›rman›rken, ‹spanyol Hollandas›’n› ve ‹talya’n›n bir bölümünü elinde bulunduran ‹spanya, kendi ticaret yollar›n›n güvenli¤i aç›s›ndan Almanya’daki durumla yak›ndan ilgilenmekteydi. ‹sveç ve Danimarka, Balt›k Denizi’ne k›y›s› olan Protestan Alman devletlerinin zay›flamas›n›n kendi ifllerine gelmeyece¤ini, Katolik ‹spanyollar›n bu sayede bölge ticaretinde üstünlü¤ü ele geçirebilece¤ini düflünüyorlard›. Fransa ise Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ve Habsburglarla uzun süredir sürdürdü¤ü mücadelenin bir devam› olarak, Protestan Alman devletlerinin Habsburglara karfl› zafer kazanmas›n› istiyordu. Böyle bir sonuç Fransa’y› rahatlatacakt›. Di¤er yandan Hollanda ile ‹spanya aras›nda geçici bir bar›fl antlaflmas› yap›lm›fl olmas›na ra¤men, Hollanda Cumhuriyeti tam olarak ‹spanya bask›s›ndan kurtulabilmifl de¤ildi. 1617’de koyu bir Katolik olan Sitiryal› (güney Avusturya) II. Ferdinand’›n Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u veliaht› olarak seçilmesi (1619’da imparator olarak taç giyecektir) Bohemya’daki Protestan yöneticilerin, daha evvel kendilerine verilmifl olan haklar›n›n ellerinden al›naca¤› endiflesine kap›lmalar›na sebep oldu. Ferdinand’›n Bohemya Saray›’na (Prag’ta) gönderdi¤i iki Katolik dan›flman›n, Protestanlar taraf›ndan saray›n penceresinden d›flar›ya at›lmas›yla Bohemya isyan› bafllad›. ‹syan k›sa sürede Moravya, Lüsetya ve Silezya’ya da yay›ld›. 1608’de 12 Protestan Alman devletinin bir araya gelmesiyle kurulan Protestan Birli¤i’nin (Union) deste¤ini almak için, Birlik’in öncüsü konumundaki Ren Palatinat›’ndan (Ren Elektörlü¤ü/Palatinat Devleti) Frederick’e Bohemya krall›¤›n› öneren Bohemyal› Protestanlar, Habsburglar’a karfl› daha da güçlendiler. Fakat bu ad›m, 1609’da Protestanlara karfl› Katolik Alman devletleri taraf›ndan kurulan Katolik Ligi’nin (League) Habsburglara destek olmas›na yol açt›. Bu arada Protestan Erdel (Transilvanya) Prensi Bethlen Gabor’un Macaristan’a Habsburglara karfl› yürüttü¤ü sefere yard›m eden Osmanl› Sultan› II. Osman 1620’de Prag saray›na bir elçi göndererek Bohemya’n›n bafllatt›¤› isyana destek oldu. Bunun üzerine Habsburglar’›n yan›nda yer alan Katolik Polonya ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u aras›nda savafl bafllad›. Osmanl› ordusu Eylül 1620’de Yafl’ta Polonya ordusunu yendiyse de ertesi y›l II. Osman’›n bizzat komuta etti¤i Lehistan (Polonya) seferi, Yeniçerilerin savaflmaktaki isteksizlikleri sebebiyle, 29 Eylül 1621’de Polonya ile Hotin Bar›fl Antlaflmas›’n›n yap›lmas›yla sona erdi. ‹stanbul’a döner dönmez, Lehistan seferindeki baflar›s›zl›¤›n sebebi olarak gördü¤ü Yeniçeri Oca¤›’n› yenilemeye

1555 tarihli Ausburg Bar›fl›’nda Kalvinistlerin haklar›n›n tan›nmam›fl olmas› siyasal gerilimi t›rmand›rd›.

Siyasi Tarih-I

K›sa bir süre için Osmanl› ‹mparatorlu¤uda Otuz Y›l Savafllar›’n›n taraflar›ndan oldu.

etmeye giriflen II. Osman 1622’de bir ayaklanma sonucu öldürüldü. Bu tarihten sonra ‹stanbul’da bir süre iç istikrars›zl›klar devam etti¤inden, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Otuz Y›l Savafllar›’n›n ilerleyen döneminde yer almad›. Habsburglar›n Protestan isyan› karfl›s›nda zor durumda oldu¤unu gören ‹spanya 1620’de, Katolik Ligi devletlerinin ordular›n› da yan›na alarak yard›ma geldi. Kas›m 1620’de Beyaz Da¤lar Savafl›’nda Bohemya ordusu yok edildi, Protestan Birlik’i fesh edildi, Bohemya tamamen Katoliklefltirildi. Erdel Prensi Gabor ile ‹mparator aras›nda, Erdel’e baz› Macar topraklar›n› b›rakan Nikolsburg Antlaflmas›’n›n 1621’de imzalanmas›yla, Otuz Y›l Savafllar›n›n, “Palatinat Savafl›” olarak adland›r›lan ilk dönemi, Katolik Habsburglar›n ve ‹spanya’n›n üstünlü¤üyle sona erdi. Bu s›rada Fransa’daki Protestanlar da (Huguenotlar) kendilerine karfl› hoflgörüsüz davranan XIII. Louis’ye karfl› 1620’de ayakland›lar. 1626’dan itibaren ‹ngiltere Kral› I. Charles, Huguenotlar›n Fransa’ya karfl› ayaklanmas›n› desteklemeye bafllad›. Bu ise 1627-1629 y›llar› aras›nda devam edecek olan Fransa-‹ngiltere Savafl›’na yol açt›. Savaflta baflar›s›zl›¤a u¤rayarak 1629’da Fransa’yla ve 1630’da da bir süredir savafl halinde oldu¤u ‹spanya’yla bar›fl antlaflmalar› yapan ‹ngiltere Otuz Y›l Savafllar›’n›n d›fl›nda kald›. Bu y›llardan itibaren, afla¤›da ele alaca¤›m›z gibi, Britanya Adas› Kral I. Charles ile Parlamento aras›nda çok çetin bir çekiflmeye ve arkas›ndan da iç savafla sahne olacakt›r. 1625-1635 döneminde önce Danimarka ve ard›ndan ‹sveç krall›klar› da Otuz Y›l Savafllar›’na müdahil olmufltur. Luteryen inanc›na sahip olan Danimarka Kral› IV. Christian, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u içindeki Katoliklerin güç kazanmas›n›n Danimarka’n›n bölgesel ç›karlar›na zarar verece¤ini düflünüyordu. Ayn› zamanda Alman devletlerinden Holstein’›n Dükü olan IV. Christian, Protestan Afla¤› Saksonya’ya askeri destek vermeye bafllad›. ‹mparator II. Fedinand’›n oluflturdu¤u güçlü Katolik ordusu karfl›s›nda baflar›s›zl›¤a u¤rayan Danimarka 1629’ta Lübeck Antlaflmas›’n› imzalayarak savafl d›fl› kald›. Antlaflmaya göre, Protestan Alman devletlerini desteklemedi¤i sürece IV. Christian’›n Danimarka Kral› olarak kalmas›na izin verilecekti. Danimarka’n›n müdahalesinin baflar›s›zl›kla sonuçlanmas› ‹sveç’in de ekonomik ç›karlar› aç›s›ndan olumsuz sonuçlar do¤urmufltu. 1630’da ‹sveç Kral› II. Gustav t›pk› Danimarka gibi Protestan Alman devletlerine destek vermeye bafllad›. Fransa’da XIII. Louis’nin baflbakan› Kardinal Richelieu ve Hollanda Cumhuriyeti taraf›ndan finansal olarak desteklenen ‹sveç, Habsburglar’a karfl› önemli zaferler elde etti. 1631’de Fransa ile ittifak antlaflmas› yapan ‹sveç, Katolik Ligi devletlerini arka arkaya yenilgiye u¤ratt›. Fakat 1632’de Lützen Savafl›’nda Kral II. Gustav öldürüldü. 1634’ten itibaren ‹mparatorluk güçleri Protestanlar karfl›s›nda üstünlü¤ü yeniden ele geçirdiler. ‹sveç Habsburglarla savaflmay› sürdürürken 1635’te Habsburglar ile Protestan Alman devletleri aras›nda yap›lan Prag Antlaflmas›, Protestanlara baz› haklar verse de Habsburglar›n Alman devletlerinin tümüne hükmederek güçlenmesini istemeyen Fransa taraf›ndan memnuniyetsizlikle karfl›land›. Kardinal Richelieu 1635’te ‹spanya’ya, bir y›l sonra da Habsburglara (Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u) savafl açarak ülkesini Otuz Y›l Savafllar›na do¤rudan sokmufl oldu. ‹sveç’le ittifak yapm›fl olmas›na ra¤men Fransa ‹spanya ordular› karfl›s›nda baflar›s›zl›¤a u¤rad›. 1642’de Kardinal Richelieu’nün ölümünden sonra, yerine geçen Kardinal Mazarin de savafl› devam ettirdi. 1643’te ölen Fransa Kral› XIII. Louis’nin yerine henüz befl yafl›ndaki o¤lu XIV. Louis Fransa taht›na ç›k›nca, Mazarin ülkedeki iç kar›fl›kl›klar› da göz önüne alarak, bir an önce savafl› bitirmek için çaba göstermeye bafllad›. Büyük ölçüde ‹sveçlilerin askeri baflar›lar› sayesinde Katolik Alman devletleri 1645’ten itibaren gerilemeye bafllad›lar. 1648’de ‹sveç ve

‹sveç ve Danimarka’n›n kat›l›m›yla Otuz Y›l Savafllar› Avrupa’n›n kuzeyine yay›ld›.

S O R U

D‹KKAT

2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

SIRA S‹ZDE

N N

Fransa ordular› ‹mparatorluk ordular›n› yendi. Ayn› y›l ‹sveç’in bir kez daha ‹mparatorluk ordusunu yendi¤i Prag Muharebesi, Otuz Y›l Savafllar›’n›n da son savafl› AMAÇLARIMIZ oldu. K ‹ iyi T Ahaz›rlanm›fl P Avrupa’daki Din Savafllar› ve Westphalia Düzeni’nin kurulufluyla ilgili bir tarih kitab› okumak isterseniz Bekir S›tk› Baykal’›n “Yeni Zamanda Avrupa Tarihi” adl› kitab›n› (Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988) öneririz.

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

S‹ZDE gibi derin Bugünkü Avrupa’da Katoliklik, Protestanl›k ve Ortodoksluk aras›ndaSIRA geçmiflteki ayr›mlar söz konusu mu?

WESTPHALIA BARIfiI

SIRA S‹ZDE

D‹ NÜ Tfi EÜ R N ENLE‹ TM

SIRA S‹ZDE

T D‹ ÜN fiT ÜE NRENLE‹ M

Otuz Y›l Savafllar›’n›n ard›ndan yap›lan Westphalia düzenlemeleri tek bir bar›fl antS O R U ve Münster laflmas›ndan oluflmaz. Westphalia’da (Almanya) bulunan Osnabrück MAKALE kentlerinde May›s-Ekim 1648 tarihleri aras›nda imzalanan ve bir yandan Otuz Y›l Savafllar›’n›, di¤er yandan da ‹spanya ile Hollanda aras›ndaki Seksen Y›l SavafllaD‹KKAT r›’n› sona erdiren üç antlaflmaya birden Westphalia Antlaflmas› denir. Antlaflmalar›n görüflmeleri esnas›nda, dünya tarihinin o güne kadar flahit oldu¤u en fazla saSIRAsüren S‹ZDE diplomatik y›da diplomatik heyet bir araya gelmifltir. Afla¤› yukar› dört y›l müzakerelere 109 ayr› diplomatik heyet kat›lm›flt›r. Bu heyetler 16 Avrupa devletini, 140 Alman devletini (Alman devletlerinin ad›na kat›lan 66 heyet, baz› küçük diAMAÇLARIMIZ ¤er devletlerin de ç›karlar›n› savunmufltur) temsil etmifllerdir. Ayr›ca 27 ayr› heyet de Avrupa’daki çeflitli ç›kar gruplar› ad›na görüflmelere kat›lm›flt›r. Bu çok renkli uluslararas› konferans tablosunda savafllara kat›lm›fl olmalar›na ra¤men ‹ngiltere, K ‹ T A P Polonya, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Rusya’n›n (Moskova Büyük Knezli¤i) temsilcileri yoktur. Ayr›ca, o zamana kadarki devletler aras› protokolde hep en üst s›rada yer alan Papa’n›n temsilcisinin de Westphalia’da bulunmay›fl›, Antlaflma’ya ilk seTELEV‹ZYON küler antlaflma olma özelli¤i de kazand›rmaktad›r. Westphalia çerçevesinde ilk antlaflma 30 Ocak 1648’de ‹spanya ile Hollanda Cumhuriyeti aras›nda Münster’de imzalanan ve Seksen Y›l Savafllar›’n› sona erdiren Münster Bar›fl›’d›r. Bunu 24 Ekim 1648’de, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ‹ N T E R N E T ve Fransa ile bunlar›n müttefikleri aras›nda imzalanan Münster Antlaflmas› ile Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u, ‹sveç, Alman Prenslikleri ve onlar›n müttefikleri aras›nda imzalanan Osnabrück Antlaflmas› takip etmifltir. Fransa ile ‹spanya aras›nda M A K A L E savafl durumu ise Westphalia’da de¤il, ancak 1659’daki Pireneler Bar›fl› ile sona erecektir. Antlaflmalarla, Hollanda ve ‹sviçre’nin Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’ndan ba¤›ms›zl›k kazanmas› onaylanm›flt›r. Bat› Pomeranya ve Wismar’› topraklar›na katm›fl, Alman devletlerinden Bremen ve Verden’in ‹sveç’in vassal› durumuna gelmeleriyle, ‹sveç kral› ‹mparotluk Diet’inde oy hakk›na sahip olmufltur. Pomeranya’n›n geriye kalan bölümü ile baz› Alman devletlerinin topraklar› Brandenburg Prusyas›’na verilmifltir. Böylece Prusya Westphalia sonras› Avrupa siyasetinde önemli güçlerden biri hâline gelecektir. Savafl s›ras›nda uygulamaya konulan baz› ticaret engelleri kald›r›lm›fl ve Ren Nehri’nde seyrüsefer serbestisinin önü aç›lm›flt›r. Bavyera ve Palatinat’›n (Ren Palatinat›) Kutsal Roma ‹mparatoru’nu seçen Elektörler Konseyi’nde üye olmalar› kabul edilmifltir. Westphalia’yla getirilen en önemli düzenlemeler ise Otuz Y›l Savafllar›’n›n ç›k›fl›n›n as›l sebebi olan dinsel alanda olmufltur. Tüm taraflar›n 1555 tarihli Ausburg Bar›fl›’n›n ilkelerini aynen kabul ettikleri Westphalia düzenlemeleri ise, Katolik ve Luteryenler gibi Kalvinistler de kendi dinlerini serbestçe yaflayabilme imkân›na sahip olmufllard›r.

S O R U MAKALE D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON Westphalia o zamana kadarki en kalabal›k diplomatik müzakerelere sahne olmufltur.

‹NTERNET

MAKALE

Siyasi Tarih-I

Resim 2.4 Westphalia Antlaflmas›’n›n 15 May›s 1648’de Münster’de SIRA S‹ZDE onaylanmas›n› gösteren tablo. DKaynak: Ü fi Ü N E L ‹ M

[http://germanhistor ydocs.ghiS O R U dc.org/images/0001 2179%20copy.jpg D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

AMAÇLARIMIZ “Egemen devletlerin eflitli¤i” ilkesi Westphalia’da benimsendi.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

NTERNET Westphalia ‹ Antlaflmas›’n›n tüm metnini (‹ngilizce) görmek için Yale Üniversitesi Avalon Projesi’nin flu web adresine girebilirsiniz. Ayn› sitede çok say›da di¤er uluslararas› antlaflmalar›n metinlerine de ulaflabilirsiniz. MAKALE [http://avalon.law.yale.edu/17th_century/westphal.asp]

MAKALE SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

Son olarak, Westphalia antlaflmalar› ile tüm devletlerin kendi ülkeleri, halklar› ve yurtd›fl›ndaki temsilcileri üzerindeki münhas›r egemenlik SIRA S‹ZDE yetkisi teminat alt›na al›nm›flt›r. Bir yönüyle bu ilke, D Ü fi Ü N E L ‹ M 200’den fazla egemen birimin oldu¤u Almanya topraklar›n›n, k›tadaki birçok baflka ülS O R U kenin aksine, siyasal parçalanm›fll›k içinde kalmas›na sebep D‹KKAT olmufltur. Otuz Y›l Savafllar› s›ras›nda toplam nüfuslar›n›n SIRA S‹ZDE yaklafl›k %40’›n› kaybeden ve büyük bir ekonomik y›k›nt› yaflayan Alman devletlerinin birleflmeleri zorlaflm›fl, adem-i merkeziyetçi yap› devam etmifltir. Fakat devletlerin uluslararas› iliflkilerinde AMAÇLARIMIZ de ba¤›ms›z hareket edebilmelerinin yolu aç›lm›fl, Westphalia’dan sonra egemen devletlerin, bir bölgeyi ya da tüm sistemi yönetecek flekilde güçlenen baz› devletlere karfl› ittifaklar girdi¤i “güç dengesi” uluslararas› iliflkilerin standart kurallaK ‹ T A içine P r›ndan biri hâline gelmifltir. Di¤er taraftan, Westphalia “egemen devletlerin eflitli¤i” yaklafl›m›n›n uluslararas› alanda ilk kez benimsendi¤i düzenleme olma özelli¤ini de tafl›m›flt›r. TBu yüzden, modern uluslararas› iliflkilerde XXI. yüzy›l›n bafllar›na kadar ELEV‹ZYON devam eden tüm devletlerin birbirleriyle eflit olduklar› ve baflkalar›n›n içifllerine kar›flman›n yasakland›¤› yap›ya “Westphalia Düzeni” ad› verilmifltir.

SIRA S‹ZDE Sizce Westphalia’da kurulan egemen devletlerin eflitli¤ine dayal› düzenin günümüzde de devam etti¤i söylenebilir mi? D Ü fi Ü N E L ‹ M

XVII. YÜZYILA KADAR BATI AVRUPA DIfiI DÜNYANIN DURUMU

S Osonundan R U Orta Ça¤lar›n itibaren yaflanan ekonomik, siyasi ve sosyo-kültürel geliflmelerle Avrupa’n›n nas›l küresel siyasetin merkezi hâline gelmeye bafllad›¤› önceki bölümlerde Afla¤›da ayn› dönemde Avrupa d›fl›ndaki bölgelerde nas›l D ‹ Kanlat›ld›. KAT geliflmeler yafland›¤› ele al›nacakt›r.

N N Çin

SIRA S‹ZDE

Uygarl›¤›n en önemli befliklerinden olan Çin’de Han hanedan›n›n iktidar›n› kaybetti¤i 220AMAÇLARIMIZ y›l›ndan sonra yönetsel parçalanm›fll›k yaflanmaya bafllad›. 960’tan, ülkenin Mo¤ollar taraf›ndan iflgal edildi¤i 1279’a kadar orta ve güney Çin’de birli¤i sa¤layan Song Hanedan› döneminde istikrarl› bir yönetim modeli oluflturuldu. Çin’in kuzeyi K ‹ ise T ATatar P kabilelerinin elindeydi. Song döneminde bürokrasi Konfüçyüs’ün felsefi ilkeleri do¤rultusunda, liyakat esas›na göre teflkilatland›r›ld›, ticareti gelifltiren önlemler sayesinde ülke giderek zenginleflti. Çinli tacirler Hindistan, ‹ran

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

ve Güneydo¤u Asya topraklar›nda kara ve deniz ticaretine hâkim oldular. Bu dönemde, ilk kâ¤›t para Çinli tacirler taraf›ndan kullan›lmaya bafllad›. 1200’e gelindi¤inde baflkent Hangzhou 500 binlik nüfusuyla dünyan›n en kalabal›k kentiydi. Çin’in toplam nüfusu ise 120 milyonu geçiyordu. Bununla birlikte askeri aç›dan zay›f ve içe kapan›k olan Song hanedan›, Çin’i Liao, Jin ve Bat› Zia hanedanlar›yla paylaflmak zorunda kald›. Bu bölünmüfllük Cengiz Han liderli¤indeki Mo¤ollar›n Çin’e do¤ru genifllemelerini kolaylaflt›rd›. 1209’da Bat› Zia’y› kendisine ba¤layan Cengiz Han, 1215’te Jin Hanedan›’n›n baflkenti olan Yanjing’i (Bugünkü Beijing) ele geçirerek ya¤malad›. Cengiz’in 1227’deki ölümü s›ras›nda Mo¤ol ‹mparatorlu¤u Hazar Denizi’nden Büyük Okyanusa uzan›yor, Roma ve ‹slam ‹mparatorluklar›n›n sahip oldu¤u toplam yüzölçümünün iki kat› kadar bir topra¤a yay›l›yordu. Cengiz’in o¤ullar› ve torunlar› zaman›nda da Mo¤ollar›n Çin’e ak›nlar› devam etti. Cengiz Han’›n torunu Kubilay Han zaman›nda, 1279’da Song Hanedan›n›n yönetimine son verildi. Kubilay Han, Çin ‹mparatoru ilan edildi. Ailesini Yuan hanedan› olarak adland›ran Kubilay Han 1275’te ünlü ‹talyan seyyah Marco Polo ile de görüfltü. Kubilay Han Çin kültürüne ve sanat›na büyük önem verse de Mo¤ollar tam olarak Çinli nüfusla bütünleflemediler. Kubilay Han döneminde Japonya’y› iflgal için yap›lan iki askeri harekât da baflar›s›zl›kla sonuçland›. 1294’de Kubilay Han’›n ölümünden sonra bafllayan ekonomik çalkant›ya bir de ülkeyi kas›p kavuran veba salg›n› eklenince, siyasi istikrars›zl›k giderek derinleflti. Ülkenin nüfusu yüzde 40 azalarak, 60 milyona düfltü. Zhu Yuanzhang 1368’de Mo¤ollar› Çin’den tamamen ç›kartarak Ming Hanedan›n› kurdu. Yaklafl›k 300 y›l sürecek Ming Hanedan› döneminde, Mo¤ol bürokratlar tasfiye edildi. Bürokrasi yeniden Konfüçyüs ilkelerine göre düzenlendi. Kölelik kald›r›ld›. Toprak ve vergi reformu yap›larak, köylüler toprakland›r›ld›. Song döneminin aksine Ming hanedan› ticaretten ziyade tar›ma öncelik verdi. Bu dönemde Çin’de tar›msal üretim patlamas› yafland›. Bu da nüfusun h›zla tekrar 100 milyonun üzerine ç›kmas›n› sa¤lad›. Avrupa ticareti için de büyük önem tafl›yan porselen, çay ve ipek üretimi artt›. 1405-1433 y›llar› aras›nda Ming amirali ve kaflifi Zheng He taraf›ndan 317 gemilik bir filoyla gerçeklefltirilen yedi ayr› seferde Çinliler, Sumatra, Malakka, Java, Seylan, Hindistan, ‹ran, Arabistan ve Do¤u Afrika k›y›lar›na (Mozambik) ulaflt›lar. Bununla birlikte Avrupal›lar›n co¤rafi kefliflerinin aksine, Çinliler bu bölgelerde ticari üsler ya da koloniler kurmad›lar. Bunun en önemli sebebi, kaynaklar›n olas› bir Mo¤ol tehlikesine karfl› kullan›lmamas› ve bofla harcanmamas› gerekti¤ine iliflkin resmi politikayd›. Bu ise Çin’in içine kapan›k kalmas›na yol açt›. K›sa süre sonra ise Portekizli gemiciler Çin’e kadar gelecek ve 1557’de Makao’da ilk ticaret üslerini kuracaklard›r. XVII. yüzy›l›n ortalar›nda köylü isyanlar›yla sars›lan Ming Hanedan›, 1644’te ‹mparatorun intihar etmesiyle son buldu. Çin, kültürü ve ticari mallar›yla Orta Ça¤’›n sonundan itibaren Avrupal›lar›n en çok dikkatini çeken ülkelerin bafl›nda gelmifltir. XV. yüzy›lda dünyan›n en büyük ordusuna ve donanmas›na sahip olmas›na ra¤men Çin izledi¤i politikalar sebebiyle küresel bir güç hâline gelemedi. Aksine, XVI. yüzy›ldan XX. yüzy›la kadar Avrupal›lar›n en önemli sömürge alanlar›ndan birine dönüfltü.

Japonya 710 y›l›nda Nara kentinin baflkent olmas›yla bafllayan Nara dönemi, Japonya’n›n “Alt›n Ça¤›” olarak nitelendirilir. Daha ziyade Çin’deki Tang dönemi uygulamalar› örnek al›narak yap›lan yönetsel ve ekonomik reformlar sayesinde, gevflek bir “federasyon” yap›s›ndan bir imparatorlu¤a dönüflmeye bafllayan Japonya, ayn› y›llara

39 Cengiz Han ‹mparatorlu¤u Roma ve ‹slam ‹mparatorlar›n›n iki kat› topra¤a sahipti.

Japonya’da feodal aileleler aras›ndaki mücadele yönetsel parçalanmaya sebep oldu.

Siyasi Tarih-I

Budist rahiplerle imparatorlar aras›nda büyük bir rekabete de sahne olmaya bafllad›. Nara dönemini takiben 794-1185 y›llar› aras›nda süren Heian döneminde devletin yap›s›na iliflkin düzenlemelere devam edilirken, son derece güçlü bir aristokrasi de yönetimde söz sahibi olmaya bafllad›. Japonya’daki güçlü feodal aileler aras›ndaki rekabet XII. yüzy›ldan itibaren arka arkaya isyanlar ve iç savafllar yaflanmas›na yol açarak, ülkenin siyasi parçalanm›fll›¤›n› perçinledi. 1185’ten Meiji hanedan›n›n ülkede siyasi birli¤i sa¤lad›¤› 1868’e kadar Japonya bölgesel hâkimiyete sahip ailelerin (daimyo) ve generallerin (flogun) yönetiminde kald›. Her iki grup da güçlerini, emirlerindeki “samuray” ad› verilen askerlerden almaktayd›lar. ‹mparatorluk makam› sembolik bir önemin ötesine geçmedi. 1603’te ‹mparatorluk taht›na ç›kan Tokugava (Edo) hanedan› ekonomik, idari ve dinsel baz› reformlarla Japonya’daki siyasi bölünmeyi ortadan kald›rmaya çal›flsa da, bunda baflar›l› olamad›. Ülke yerel düzeyde 200 kadar “daimyo” taraf›ndan yönetilmeye devam etti. Yine de Tokugava reformlar› tamamen d›fla kapal› bir siyasetin takip eden Japonya için nispi bir bar›fl dönemi yaflanmas›n› sa¤lad›. Bununla birlikte, H›ristiyan misyonerlerin faaliyetleri sonucunda bu dinin Japonlar aras›nda yay›lmas› toplumsal huzursuzluklara sebep oldu. 1637’de H›ristiyanlar›n bafllatt›¤› fiimabara ‹syan›’n›n bast›r›lmas› s›ras›nda onbinlerce kifli öldürüldü. Bu durum Tokogava yönetiminin, yabanc›lara karfl› sert tedbirler almas›na yol açt›. Bu dönemde Japonya’yla ticarete bafllayan Hollandal›lar›n Nagazaki körfezinde infla edilen bir yapay adadaki liman d›fl›nda ülkeye giriflleri yasakland›. 1853’te bir ABD filosunun silah zoruyla Japon limanlar›n› ticarete açmas›na kadar Japonya’n›n bu izolasyon politikas› devam edecektir.

Hindistan

Hindistan’da konuflulan Urdu (ordu) dili Türkçe’den türetilmifltir.

Çin gibi uygarl›k tarihinde çok önemli bir yere sahip olan Hindistan, sahip oldu¤u zenginlikler dolay›s›yla ilk ça¤lardan itibaren d›flar›dan gelen kavimlerin istilalar›na u¤rad›. VIII. yüzy›ldan bafllayarak Müslüman ak›nlar›na u¤rayan Hindistan’›n ‹ndüs Havzas› 712’de Emevi ‹mparatorlu¤u taraf›ndan ele geçirildi. K›sa süre içinde ülkenin kuzey bölgelerinde Müslüman sultanl›klar kuruldu. XIII. yüzy›ldan itibaren kitleler halinde Hindistan’a yerleflmeye bafllayan Türkler 1206’da Delhi Sultanl›¤›’n› kurdular. Önce Hindistan’›n kuzeyini egemenli¤i alt›na alan Delhi Sultanl›¤›, Tu¤luk Hanedan› döneminde ülkenin büyük bölümünü yönetmeye bafllad›. Yönetici s›n›f›n dili olan Türkçe, yerel dillerle kar›flarak “Urdu” (ordu) ad› verilen dil biçiminde halk aras›nda yayg›nlaflt›. Sultan Timur’un 1398’e Hindistan’a düzenledi¤i sefer Delhi Sultanl›¤›’n› zay›flatt›. Bir süre zay›f hanedanlar taraf›ndan yönetilen sultanl›k, 1526’da Hindistan’› istila ederek, Lodi Hanedan›’na son veren Babür fiah taraf›ndan ortadan kald›r›ld›. Timur’un soyundan gelen Babür bugünkü Pakistan, Afganistan, Hindistan ve Bangladefl’i içeren büyük bir imparatorluk kurmay› baflard›. Babür’ün o¤lu Hümayun döneminde baz› iç kar›fl›kl›klar yaflayan ‹mparatorluk, Babür’ün torunu Ekber’in 1556’da yönetime gelmesiyle birlikte Hindistan’daki varl›¤›n› sa¤lamlaflt›rd›. Türk-Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nun 1857’ye kadar, yavafl yavafl daralan bir alanda, sürecek yönetimi s›ras›nda Avrupa devletleri Hindistan’da ticaret kolonilerinin say›s›n› art›rd›lar. Portekiz, Fransa, Hollanda, Danimarka ve ‹ngiltere Hindistan’›n çeflitli liman kentleriyle çok karl› bir ticaret iliflkisi içine girdi. ‹ngiltere Kraliçesi I. Elizabeth 1599’da Do¤u Hindistan Kumpanyas›’n›n kurulmas›na izin verdi. Üç y›l sonra (1602) Hollandal›lar da kendi Do¤u Hindistan Kumpanyalar›’n› kuracaklard›r. Hindistan pazar› üzerinde Bat›l› güçlerin rekabeti, bu ülkeye d›fl müdahaleleri de art›racak, ülke yönetimindekiler giderek etkisizleflecektir.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni AMAÇLARIMIZ

T A P ifade etti¤iÇin’in ilk ça¤lardan bugüne bölgesel ve küresel sistemler için nas›l Kbir‹ anlam ni ayr›nt›lar›yla ö¤renmek isterseniz, Harry G. Gelber’in “M.Ö. 1100’den Günümüze Çin ve Dünya” adl› kitab›n› (Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul, 2010) okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON

SIRA S‹ZDE

41 AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹ran ‹lk ça¤lardan itibaren önemli uygarl›k merkezlerinden biri olan ‹ran topraklar› Do¤u’dan ve Bat›’dan gelen kavimlerce zaman zaman iflgal edilmiflti. 400 y›ll›k Sasa‹NTERNET ni yönetiminin 651’de Arap-Müslüman ordular› taraf›ndan sona erdirilmesinin ard›ndan ‹ran topraklar› Emevi ve Abbasi halifeliklerinin yönetimlerinde kald›. Abbasilerin zay›flamas›na paralel olarak X. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren ‹ran’da yerel MAKALE özerk birimler ortaya ç›kmaya bafllad›. Fakat bugünkü Afganistan s›n›rlar›nda yer alan Gazne’de Türkler taraf›ndan kurulan Gazneliler Devleti XI. yüzy›lda ‹ran’› yönetmeye bafllad›. 1040’ta yine bir Türk devleti olan Selçuklular ‹ran’› ele geçirdiler. 1055’te Abbasi Halifesi’nin talebi üzerine Ba¤dad’› fiii Buyid Hanedan›’ndan alan Tu¤rul Bey’e, halife taraf›ndan “Sultan” unvan› verildi. Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’na karfl› kazand›klar› Malazgirt Savafl›’ndan sonra, 1071’den itibaren Anadolu içlerine do¤ru ilerleyen Selçuklular, Orta Asya ve Afganistan’dan Anadolu’ya kadar uzanan Büyük Selçuklu Sultanl›¤›’n› kurdular. 1072-1092 y›llar› aras›nda hüküm süren Sultan I. Melikflah döneminde bir yandan Türkmen afliretlerinin ‹ran’a ve Anadolu’ya yerlefltirilmelerine devam edildi, di¤er yandan da eski Türk, ‹ran ve Müslüman geleneklerinin harmanland›¤› yeni bir yönetim modeli gelifltirildi, Celali takvimi icat edildi, astronomik gözlemler için rasathaneler kuruldu, ‹slam felsefesi alan›nda önemli eserler kaleme al›nd›. Melikflah’›n veziri Nizamülmülk’ün yazd›¤› Siyasetname adl› eser çok uzun y›llar boyunca, siyaset biliminin temel kitaplar›ndan biri olma özelli¤ini devam ettirdi. Melikflah’›n ölümünden sonra Büyük Selçuklu Sultanl›¤› parçalanmaya bafllad›. Bat›’da Anadolu Selçuklu Devleti kurulurken ‹ran topraklar› ise 1194’te yine Orta Asya kökenli olan Hazermflahlar Devleti’nin eline geçti. Anadolu Selçuklular›’n›n Haçl› Seferleri s›ras›nda Avrupa devletleriyle mücadelesinden Birinci Ünite’de bahsedilmiflti. Anadolu Selçuklular› di¤er yandan da, Mo¤ol istilas› karfl›s›nda zay›flayan Harezmflahlar’la çat›flarak 1230’da kazand›klar› Yass›çemen Savafl›’yla bu devleti ortadan kald›rd›. Cengiz Han’›n Mo¤ol ordular› 1220’den itibaren ‹ran’› ele geçirmeye bafllad›lar. Niflabur, Tus, Herat, Semerkant ve Buhara gibi önemli merkezler birer Mo¤ollar taraf›ndan ya¤maland›. Ard›ndan Bat› Azerbaycan’a kadar ilerleyen Mo¤ollar hem Anadolu hem de ‹ran içlerine do¤ru yay›lmaya bafllad›lar. Mo¤ollardan kaçan Türk afliretlerinin büyük bölümü Anadolu’ya s›¤›nd›. Bunlar aras›nda, ileride Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu kuracak olan Kay› aflireti de bulunmaktayd›. Mo¤ollar ‹ran’da yüzy›llar boyunca geliflmifl olan uygarl›k birikimini büyük ölçüde yok etmekle birlikte, ‹ran’› istilalar› s›ras›nda Müslümanl›¤› da din olarak seçtiler. Cengiz’in torunu Hülagü Han, 1243’te Köseda¤ Savafl›’nda Anadolu Selçuklular›’n› yenilgiye u¤ratt›. 1255’te ‹ran’da, baflkenti Tebriz olan ‹lhanl›lar Devleti’ni kurdu. 1258’de Ba¤dat’› ya¤malayarak Abbasi Halifesi’ni öldüren Hülagü Han, Kahire merkezli bir Türk devleti olan Memluk Sultanl›¤› (Kölemenler), Karadeniz’in kuzeyini elinde bulunduran Türk-Mo¤ol kökenli Alt›n Orda ve Anadolu Selçuklular› ile savaflt›. Memluk Sultanl›¤› 1260’taki Ayn-› Calut savafl›nda ‹lhanl›lar›n Suriye ve Filistin’deki ilerleyiflini durdurdu. 1295’te hükümdar olan Gazan Han zaman›nda, ‹slam’› devlet dini olarak kabul etmelerine ra¤men ‹lhanl› yöneticilerinin büyük bö-

‹NTERNET

MAKALE

Mo¤ollar ‹ran’da yüzy›llar içinde oluflan uygarl›k birikimini büyük ölçüde yok etti.

Siyasi Tarih-I

‹ran topraklar› 1925’e kadar Türk hanedanlar› taraf›ndan yönetildi.

lümü fiamanizm inanc›n› devam ettirdi. Bu dönemde, ‹ran’›n yeniden imar›na baflland›. Toprak ve vergi yap›s› yeniden düzenlendi. Fakat XIV. Yüzy›ldaki veba salg›n› ‹ran nüfusunun neredeyse üçte birini yok edince ülkede büyük bir istikrars›zl›k dalgas› bafl gösterdi. 1335’ten itibaren ‹lhanl› topraklar› Çobano¤ullar›, Celayiriler, Muzaffariler ve Kartlar taraf›ndan yönetilmeye bafllad›. 1381’de ‹ran topraklar›na giren Türk-Mo¤ol emiri Timur, XV. yüzy›l›n bafl›nda ülkeyi tamamen denetimi alt›na ald›. 1402’de Ankara Savafl›’nda Y›ld›r›m Bayezid’i yenerek, Osmanl› Devleti’nin do¤u topraklar›n› da eline geçiren Timuro¤ullar›, XV. yüzy›l›n ortalar›na kadar ‹ran topraklar›nda hâkimiyetlerini sürdürdü. 1452’de Karakoyunlu, 1468’de ise Uzun Hasan’›n Akkoyunlu devletlerinin yönetimine geçen ‹ran, fiah ‹smail’in 1501’de Tebriz’i ele geçirerek Safevi Devleti’ni kurmas›yla, Avflar ailesinden Nadir fiah’›n iktidara gelece¤i 1736’ya kadar bu hanedan taraf›ndan yönetildi. 1796-1925 aras›nda ‹ran’a hâkim olan Kajarlar ise bu topraklar› yöneten son Türk hanedan› olacakt›r. ‹slam’›n fiii mezhebini Safevilerin resmi inanc› olarak kabul eden fiah ‹smail, Türk olmas›na ra¤men en büyük siyasi mücadelesine Osmanl› Devleti’yle giriflmifltir. Taraflar›n birbirleriyle savafllar› s›ras›nda Avrupa devletleriyle de ‹ttifaklara girdikleri Osmanl›-Safevi rekabeti Türk dünyas› için bir iç savafl niteli¤indedir ve her iki devlet aç›s›ndan da y›prat›c› sonuçlar do¤urmufltur. Yavuz Sultan Selim’in SIRA S‹ZDE 1514’te Çald›ran Savafl›’nda fiah ‹smail’i yenmesinden sonra bir süre için durulan Osmanl›-Safevi çat›flmas›, Kanuni Sultan Süleyman ve fiah Tahmasb döneminde yeniden alevlenmifl, D Ü fi Ü N E L ‹ M Osmanl› Sultan› IV. Murad’›n 1638’de Ba¤dat’› ele geçirmesinden sonra 1639’da imzalanan Kasr-› fiirin Antlaflmas›’yla Osmanl›-Safevi s›n›r› çizilmifltir. Bugünkü Türkiye-‹ran s›n›r› da çok büyük ölçüde bu antlaflmada çizilen S O R U hattan geçmektedir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

D ‹ K K A T Asya uygarl›klar›n›n tarihini ve bugününü anlatan bir belgesel izle‹pek Yolu üzerindeki mek isterseniz “Silk Road” (‹pek Yolu) belgeselini öneririz. Belgeselin Kitaro taraf›ndan bestelenen çok fragman müzi¤ini flu web adresinden dinleyebilirsiniz: SIRAünlü S‹ZDE [http://www.youtube.com/watch?v=VLs2FbJaBjY]

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET Yagelonya Hanedan› döneminde Polonya Avrupa’n›n en büyük M A K A L E biri oldu. devletlerinden

PolonyaAMAÇLARIMIZ

X. yüzy›lda kuzey-do¤u Avrupa’daki slav kabileleri aras›nda güçlenmeye bafllayan Plast’lar 966’da H›ristiyanl›¤› din olarak seçtiler. I. Boleslav’›n 1025’te taç giymesiy‹ T A P le Polonya KKrall›¤› kuruldu. Katolik Kilisesi’nin deste¤ini olarak bulunduklar› bölgedeki putperest (pagan) Cermen kabileleriyle ve Töton fiövalyeleri ile mücadeleye tutuflan Polonyal›lar Balt›k bölgesini kontrol etmeye çal›flt›lar. Yüzy›llar boyunE L E V ‹ Z Y olan O N Alman (Prusya)-Polonya mücadelesi böylece ortaya ç›kt›. ca devam Tedecek Litvanya Grandükü Jogalya’n›n XIV. yüzy›l›n sonunda Polonya taht›na ç›kmas›yla Yagelonya (Jagiellon) Hanedan› Polonya’y› yönetmeye bafllad›. 1572’ye kadar devam edecek döneminde Polonya, kuzeyde Balt›k Denizi’nden, gü‹ N T E RYagelonya NET neyde Karadeniz’e uzanan Avrupa’n›n en büyük ve güçlü devletlerinden biri oldu. Bu dönemde K›r›m Tatar Hanl›¤›, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Moskova Knezli¤i ile güç mücadelesine M A K A L Egiriflen Polonya, 1569’da imzalanan Lublin Antlaflmas› sonucunda Litvanya ile topraklar›n› birlefltirdi. “Polonya Krall›¤› ve Litvanya Grandüklü¤ü” resmi ad›n› alan yeni devlet, hükümdar›n soylular taraf›ndan seçildi¤i bir modele sahipti. 1596’da baflkentini Krakov’dan Varflova’ya tafl›yan bu devlete, kral›n seçimle gelmesinden dolay›, “Lehistan Cumhuriyeti” (commonwealth) ad› da verilmifltir.

2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

Otuz Y›l Savafllar›’n›n d›fl›nda kalarak y›k›ma u¤ramaktan kurtulan Polonya, XVII. yüzy›lda Avrupa’n›n önde gelen siyasi aktörlerinden biri oldu. Fakat Ukrayna isyan›, Don Kazaklar›n›n (Kosak) sald›r›lar› ve Rusya ile rekabet Polonya’n›n giderek güç kaybetmesine sebep olacakt›r. Yine de II. Viyana Kuflatmas› (1683) s›ras›nda Kutsal Roma ‹mparatoru I. Leopold ile ittifaka giren Polonya Kral› Jan Sobieski’nin Osmanl› Ordusu’nu püskürtmesi ve ard›ndan 1699’a kadar süren savafllarda Osmanl›lar›n Tuna’n›n kuzeyine ç›kmalar›n› engellemesi Avrupa siyasi tarihi aç›s›ndan dönüm noktalar›ndan biridir. Bir baflka deyiflle, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun Osmanl› ‹mparatorlu¤u taraf›ndan y›k›lmas›n› Polonya Krall›¤› engellemifltir. Bu “kutsal” hizmet Polonya’n›n XVIII. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Rusya ve Prusya taraf›ndan iflgal edilmesini önleyemeyecektir. Polonya’n›n bölünmüfllü¤ü, takip eden 200 y›l boyunca sürecektir.

Rusya VII. yüzy›ldan itibaren Bugünkü Kiev kenti civar›na yerleflen Slav kabileleri IX. yüzy›lda, bölgedeki Türk Hazar devletini yenerek Dinyeper nehri boyunca uzanan Kiev Rus devletini kurdular. 988’de Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun etkisiyle H›ristiyanl›¤› kabul eden Slavlar, ayn› dönemde Peçenek ve Kuman Türklerinin istilas› sonucu XI. yüzy›ldan itibaren bulunduklar› bölgenin kuzeyine kaçmaya bafllad›lar. Önce Volga Bulgar Devleti’nin denetimine giren Slavlar Mo¤ollar›n bask›s› karfl›s›nda XIII. yüzy›lda siyasal bütünlü¤ünü tamamen yitirdi. Slav topraklar› Alt›n Orda Devleti’nin eline geçti. Kiev, Moskova, Nizni Novgorad gibi kentler Alt›n Orda’n›n vassal› olan yöneticiler taraf›ndan yönetilmeye bafllad›.

1283’te kurulan Moskova Büyük Knezli¤i, ileride Rusya Çarl›¤›’na dönüflecektir.

“Çar” kelimesi, Latince’de imparator anlam›nda kullan›lan “sezar” kelimesinden gelir.

Harita 2.2 XVII. Yüzy›lda Yap›lm›fl bir Dünya Haritas›.

Siyasi Tarih-I

1236’da Novograd Knez’i (prensi) seçilen Alexander Nevsky zaman›nda ‹sveç’e ve Töton flövalyelerine karfl› askeri zaferler kazanan Ruslar, Mo¤ol gücünün zay›flamas›yla birlikte tekrar nüfuz alanlar›n› geniflletmeye bafllad›lar. Alexander Nevsky’nin o¤lu Daniel Alexanderoviç’in 1283’te Moskova Büyük Knezli¤i’ni kurmas›yla birlikte, Rusya önemli bir Avrupa gücü olma yönünde ilerlemeye bafllad›. Kuruldu¤unda sadece 20.000 kilometrekarelik bir alana sahipken Moskova Büyük Knezli¤i’nin yüzölçümü 1462’de 430.000 kilometrekareye ulaflacakt›r. 1584’te ise Rusya 5,4 milyon kilometrekarelik topra¤›yla Avrasya co¤rafyas›n›n en büyük devletlerinden biri hâline gelecektir. 1480’e kadar önce Alt›n Orda, ard›ndan da K›r›m Hanl›¤›’na vergi ödeyen Moskova Knezli¤i, III. ‹van (Büyük ‹van) zaman›nda topraklar›n› üç kat›na ç›karm›fl, di¤er Rus prensliklerini de egemenli¤i alt›n alm›flt›r. Son Do¤u Roma (Bizans) ‹mparatoru’nun ye¤enlerinden biriyle evlenerek, “Üçüncü Roma ‹mparatorlu¤u” iddias›nda bulunan III. ‹van, Latince imparator anlam›ndaki “Sezar” kelimesinden türetilmifl olan “Çar” unvan›n› kullanmaya bafllam›flt›r. Bu dönemde Polonya, Litvanya ve ‹sveç ile çat›flma içine giren Moskova Büyük Knezli¤i, Osmanl› Devleti ile de s›n›rdafl hale geldi. Rusya’n›n as›l s›çray›fl›, IV. ‹van (Korkunç ‹van) zaman›nda, ülkedeki büyük toprak sahipleri olan boyarlar›n sindirilmesi ve ülke yönetiminde merkezileflmenin sa¤lanmas›ndan sonra oldu. Avrupa devletleriyle ticari ba¤lar› da kuvvetlendiren IV. ‹van Tatarlarla uzun süreli çat›flmalara giriflti. Moskova’n›n K›r›m Han› taraf›ndan 1571’de yak›lmas›, Ruslar ve K›r›m Tatarlar› aras›ndaki kan davas›n› derinlefltirdi. IV. ‹van, Sibirya ile Kazan ve Astrahan Müslüman Hanl›klar›n› ele geçirerek Rusya’n›n Orta Asya’ya ilk yay›lmas›n› bafllatt›. Ayn› dönem, Polonya’y› ve K›r›m Hanl›¤›n› destekleyen Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun, Rusya ile ilk anlaflmazl›klar›n›n da ortaya ç›kt›¤› y›llard›r. Osmanl›-Rus rekabeti XVII. yüzy›l ortalar›ndan itibaren iyice su yüzüne ç›kacak ve her iki ‹mparatorluk da Birinci Dünya Savafl›’nda y›k›lana kadar, defalarca s›cak çat›flmaya dönüflecektir. 1613’te Mikail Romanov’un çar olmas›ndan sonra, 1917’ye kadar Rusya’y› Romanovlar kesintisiz biçimde yöneteceklerdir. Romanovlar döneminde Rusya Avrupa güç dengesinin ayr›lmaz parças› olacakt›r. SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE Çin XXI. Yüzy›l›n Baflat Gücü olabilir mi?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

Özet

N A M A Ç

Yeni Ça¤’›n bafllang›c›nda Fransa ve ‹ngiltere’deki yönetim biçimlerinin birbirlerinden farkl›laflma sürecini aç›klamak. Fransa’da XI. yüzy›lda XI. Louis’nin tahta ç›kmas›yla birlikte XVII. yüzy›lda nihai fleklini alacak olan Mutlakiyetçili¤in temelleri at›lmaya bafllad›. Feodalizm döneminden kalan yerel yöneticileri etkisizlefltirerek kendine ba¤layan Frans›z krallar›, yeni yollar infla ederek ve ticaret panay›rlar› düzenleyerek ülke ticaretini gelifltirdiler. Fransa Yeni Ça¤’a merkezi yönetimin giderek güçlendi¤i bir ülke olarak girdi. ‹ngiltere’de 1485’de Tudor ailesinin tahta geçmesini takiben Yüz Y›l Savafllar›’ndan sonra yaflanan iç savafl›n (Güller Savafl›) yaralar›n›n sar›lmas›na baflland›. 1509’da VIII. Henry’nin tahta ç›kmas›yla bir yandan güçlü bir donanma kurulmas› için ad›mlar at›l›rken, di¤er yandan da ülkenin güçlendirilmesi için yeni vergiler koyuldu. Bu durum aristokrasi ve burjuvaziyi rahats›z etti. Ülkede oluflturulan Lord fiansölye (Baflbakanl›k) makam› büyük yetkilerle donat›ld›. Fransa’dakine benzer flekilde, kral›n yerel yöneticiler üzerindeki gücünü art›racak ad›mlar at›lmaya çal›fl›lsa da, 1215’ten beri var olan “kral›n yetkilerinin k›s›tl› oldu¤u” fleklindeki gelenek sebebiyle tepkiyle karfl›laflt›. Boflanmas›na izin vermeyen Papa’yla çat›flmaya girerek, Anglikan Kilisesi’ni kuran VIII. Henry, ülkesinde uzun y›llar sürecek mezhep savafllar›n›n kap›s›n› aralam›fl oldu. Ele ald›¤›m›z dönemde Fransa’da kral›n yönetimin merkezine oturtuldu¤u mutlakiyetçi anlay›fl iyice yerleflirken, ‹ngiltere’de kral›n yetkilerini sorgulayan Parlamento kurumsallaflt›. Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun ve ‹spanya’n›n Avrupa siyaseti için neden önemli oldu¤unu ifade etmek. Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u V. Charles döneminde dünyan›n en büyük devleti hâline geldi. Amerika k›tas›ndan Uzakdo¤u’ya uzanan büyük bir sömürge imparatorlu¤una sahip olan ‹mparatorluk, Akdeniz Havzas›’nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun tek rakibiydi. ‹talya Savafllar›’nda Fransa’yla karfl› karfl›ya gelen V. Charles, Fransa’n›n müttefiki Osmanl›’ya karfl›, Safevilerle ittifak kur-

du. Böylece Osmanl› ‹mparatorlu¤u “iki cepheli savafl”la yüzyüze kald›. Almanya co¤rafyas›nda Katolikler ve Protestanlar aras›nda sürdürülen din savafllar›na do¤rudan müdahil olan V. Charles, 1555’te Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun Almanya’daki topraklar›n›n bölünmüfllü¤ünü tescil eden ve Luteryenleri resmen tan›yan Ausburg Bar›fl›’n› kabullenmek zorunda kald›. Amerika k›tas›na merkezden valiler atarak, buradaki ‹spanyol yerel yöneticilerini etkisizlefltiren V. Charles, XIX. yüzy›l›n bafl›na kadar devam edecek sömürge düzenini kurdu. V. Charles’›n 1555’te kendi r›zas›yla tahttan ayr›l›rken topraklar›n› o¤lu II. Philip ve kardefli Avusturya Arflidükü Ferdinand aras›nda paylaflt›rarak, Avrupa siyasetinin gelecek 100 y›l›na damgas›n› vurdu. Böylece, V. Charles’›n sömürge imparatorlu¤una sahip olan ‹spanya, önemli bir deniz gücü olarak varl›¤›n› devam ettirdi. Tarihsel Habsburg topraklar›n› alan Ferdinand’›n Avusturya’s› ise bir yandan Alman Protestan prenslerin ayaklanmalar›, di¤er yandan da do¤usundaki Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ilerleyifliyle meflgul oldu¤u bir döneme girdi.

N A M A Ç

Reform süreciyle H›ristiyanl›k dininin Katoliklik ve Protestanl›k fleklinde ayr›flmas›n›n Avrupa’da yol açt›¤› uzun süreli çat›flman›n sebepleri ve sonuçlar› aras›nda ba¤lant› kurmak. Luteryenlerin ve Kalvinistlerin Almanya ve Hollanda’da yayg›nlaflmas›, bir yandan Papal›k, di¤er yandan da Katolik Kilisesi’nin koruyucusu durumundaki ‹spanya ve Avusturya taraf›ndan endifleyle karfl›land›. Zira bu sadece dinsel bir ayr›flma de¤il, Protestanl›¤a geçen devletlerin Kilise’nin siyasi güdümünden de kurtulmaya çal›flt›klar› bir süreçti. Protestanl›¤› kabul eden devletler, ba¤l› olduklar› Katolik krallara vergi vermekte de isteksiz davran›yorlard›. Kalvinizmin benimsendi¤i Holanda’daki yedi küçük devletin 1579’da güçlerini birlefltirerek ‹spanya’dan ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmesi II. Philip taraf›ndan kabul edilmedi. Bunun üzerine, ‹spanya’n›n rakibi olan ‹ngiltere Kraliçesi I. Elizabeth’in himayesine giren Hollanda’da Cumhuri-

Siyasi Tarih-I

yet ilan edildi. ‹spanya ile Hollanda aras›nda kesintilerle 1618’e kadar süren Seksen Y›l Savafllar›, Hollanda’n›n ba¤›ms›zl›¤›n›n ‹spanya taraf›ndan tan›nmas›yla son buldu. Di¤er yandan, esas olarak Almanya topraklar›ndaki Katolik ve Protestan devletler aras›nda yürütülen ve Avrupa’n›n di¤er devletlerinin de kendi ç›karlar› do¤rultusunda dâhil olduklar› Otuz Y›l Savafllar›, k›tay› büyük bir istikrars›zl›k içine soktu. Savafla girenlerin “güç dengesi” ilkesini dikkate alarak, “dinlerine göre” de¤il “ulusal ç›karlar›na” göre ittifaklara girdikleri Otuz Y›l savafllar›, dinsel sebeplerle bafllayan ama dinin etkisinin azald›¤› bir uluslararas› iliflkiler düzeninin kurulmas› yolunda en önemli geliflme oldu.

N A M A Ç

Westphalia Bar›fl›’n›n modern uluslararas› sistemin kuruluflu aç›s›ndan neden büyük önem tafl›d›¤›n› aç›klamak. Seksen Y›l ve Otuz Y›l savafllar›n› bitiren Westphalia Bar›fl›, modern uluslararas› iliflkilerin kurulufl belgesi olarak nitelendirilir. Avrupa ekonomisini ve nüfus yap›s›n› harap eden uzun savafllar›n ard›ndan o zamana kadar tarihte görülen en genifl kat›l›ml› uluslararas› konferans olan Westphalia Konferans› topland›. 1648’de imzalanan Münster ve Osnabrück antlaflmalar›yla Luteryenlerin yan› s›ra Kalvinistlerin de haklar› tan›nm›fl, Almanya’n›n bölünmüfllü¤ü tescil edilmifl, Hollanda ve ‹sviçre’nin ba¤›ms›zl›klar› onaylanm›flt›r. Westphalia Bar›fl›’n›n uluslararas› iliflkiler aç›s›ndan önemi, tüm devletlerin kendi ülkeleri ve halklar› üzerindeki egemenlik haklar›n›n teminat alt›na al›nmas›n›n ve devletlerin uluslararas› alandaki “egemen eflitli¤i” kavram›n›n bu tarihten sonra yayg›nlaflmaya bafllamas›ndad›r. Asya ve Do¤u Avrupa’n›n önemli ülkelerinin XVII. yüzy›la kadarki siyasi tarihleri hakk›nda bilgi sahibi olarak, bunlarla Bat› Avrupa ülkelerinin durumu aras›nda karfl›laflt›rma yapmak. Uygarl›k Asya’da do¤mufltur. ‹lk ça¤larda Mezopotamya, Anadolu ve M›s›r’da ortaya ç›kan ilk devletlerden itibaren çok uzun bir süre Avrupa’dakinin ilerisinde bir uyarl›k düzeyi dünyan›n bu k›tas›nda yayg›nlaflm›flt›r. Bununla birlikte, Avrupa k›tas›nda Orta Ça¤lar›n sonundan itibaren yaflanmaya bafllayan ekonomik, toplumsal ve siyasal geliflmeler, Bat› Avrupa devletlerinin

uluslararas› alanda baflat güç olmalar›n›n yolunu açm›flt›r. Çin ve Japonya önemli uygarl›k merkezlerinden olmalar›na ra¤men, hem içine kapal› politikalar izlediklerinden, hem de bu ülkelerin siyasal bütünlü¤ünün uzun süreli olmamas›ndan dolay›, Orta Ça¤’da sahip olduklar› gücü, izleyen y›llarda kaybetmeye bafllam›fllard›r. Hindistan da bu ülkelerle ayn› kaderi paylaflm›flt›r. Her üç ülkenin de Avrupal› devletlerin co¤rafi kefliflerden sonra izledi¤i ticaret liman› açma ve sömürgelefltirme politikalar›na karfl› koymas› mümkün olmam›flt›r. Çin, Japon ve Hint limanlar› XVI. yüzy›ldan itibaren önce Portekiz, ‹spanya ve Hollanda, ard›ndan ise Fransa ve ‹ngiltere’nin de aralar›na kat›ld›¤› Bat› Avrupa devletlerinin denetimine geçmifltir. Ticaretler imkânlar› baflkalar› taraf›ndan ele geçirilen bu ülkelerin, uluslararas› alanda siyasi güç olmalar› mümkün olmam›flt›r. ‹ran ise uzun y›llar boyunca Türk hanedanlar› taraf›ndan idare edilmifl, Büyük Selçuklu, Timur ve Safevi devletlerine ev sahipli¤i yapm›flt›r. Co¤rafi kefliflerden sonra, ‹ran topraklar›ndan da geçen ‹pek ve Baharat yollar›n›n önemini yitirmesi, bu bölgedeki devletlerin de ekonomik aç›dan zor duruma girmesine yol açm›flt›r. Di¤er yandan Timur döneminden bafllayarak, ‹ran topraklar›nda hüküm süren hanedanlar›n, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile bölgesel hâkimiyeti sa¤lamaya yönelik bir güç mücadelesi içine girmeleri, her iki taraf için de y›prat›c› sonuçlar do¤urmufltur. Avrupa’n›n do¤usunda Orta Ça¤’›n sonunda devletleflme sürecine giren Polonya ve Rusya ise, XVI. yüzy›ldan itibaren Avrupa siyasi dengelerinin önemli aktörleri olmaya bafllam›fllard›r. Polonya XVII. yüzy›ldan bafllayarak bir çöküfl dönemine girerken, ayn› dönemde Rusya modernleflme yönünde çok önemli ad›mlar atacak ve büyük devlet hâline gelecektir.

2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi ‹ngiltere ve Fransa’n›n yönetimlerinin farkl› biçimlerde geliflmesini aç›klamakta kullan›labilir? a. ‹klimin farkl›l›¤› b. Etnik kökenlerin farkl›l›¤› c. Tarihsel, ekonomik ve toplumsal süreçlerin farkl›l›¤› d. Dinlerinin farkl›l›¤› e. Yeryüzü flekillerinin farkl›l›¤› 2. Ausburg Bar›fl›’yla afla¤›daki dinsel gruplardan hangisinin haklar› tan›nm›flt›r? a. Luteryenlerin b. Kalvinistlerin c. Ortodokslarin d. Anabaptistlerin e. Anglikanlarin 3. Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanl› ve Kutsal Roma ‹mparatorluklar› afla¤›daki alanlardan hangisinde rekabet içine girmifllerdir? a. Do¤u Anadolu b. Filistin c. Hicaz d. Akdeniz e. Karadeniz 4. V. Charles 1555’te tahttan feragat ederken topraklar›n› kimler aras›nda paylaflt›rm›flt›r? a. ‹spanya ve Avusturya (Habsburglar) b. ‹spanya ve Portekiz c. ‹spanya ve Fransa d. Fransa ve ‹ngiltere e. Avusturya (Habsburglar) ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u 5. Afla¤›dakilerden hangisi Hollanda’n›n “Alt›n Ça¤›”n›n bir unsuru de¤ildir? a. Do¤u ve Bat› Hindistan flirketlerinin küresel ticareti denetlemeye bafllamalar› b. Hollandal›lar›n dünyan›n çeflitli yerlerinde ticaret kolonileri kurmalar› c. Hollanda’da bankalar›n yayg›nlaflmas› d. Rotterdam’da Avrupa’n›n ilk menkul k›ymetler borsas›n›n kurulmas› e. Hollandal›lar›n K›br›s Adas›’nda koloniler kurmalar›

6. Afla¤›dakilerden hangisi Otuz Y›l Savafllar› için söylenemez? a. Genel Olarak Almanya co¤rafyas›nda geçmifltir. b. Avrupa’n›n büyük devletleri dönem dönem savaflta yer alm›flt›r. c. Katolik-Protestan ayr›m› savafllar›n ç›k›fl›nda önemli bir sebeptir d. Savafl›n bir bölümü Güney Amerika’daki sömürgelerde yürütülmüfltür. e. Avrupa’n›n ekonomik ve demografik yap›s›n› harap etmifltir. 7. Afla¤›daki hangi kavram›n Westpahlia Bar›fl›’ndan itibaren uluslararas› iliflkilerin özünü oluflturmaya bafllad›¤› söylenebilir? a. Egemen devletlerin eflitli¤i b. ‹nsan haklar›n›n korunmas› c. Hukukun üstünlü¤ü d. Az›nl›klar›n korunmas› e. Serbest piyasa ekonomisi 8. Çin, Hindistan ve ‹ran’›n siyasi tarihinde önemli yer tutan kavim hangisidir? a. Normanlar b. Anglo-Saksonlar c. Mo¤ollar d. Vizigotlar e. Lâtinler 9. Polonya XVII. yüzy›lda hangi devletin Avrupa’daki ilerleyiflinin durdurulmas›nda önemli bir rol oynam›flt›r? a. Safeviler b. Babür ‹mparatorlu¤u c. Osmanl› ‹mparatorlu¤u d. Abbasiler e. Memlûkler 10. Rus Çarlar› afla¤›dakilerden hangisinin siyasi mirasç›s› olma iddias›ndad›r? a. Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u b. Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u c. Habsburg ‹mparatorlu¤u d. Mo¤ol ‹mparatorlu¤u e. Frank Devleti

Siyasi Tarih-I

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c

2. a 3. d 4. a 5. e 6. d

7. a 8. c 9. c 10. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Otuz Y›l Savafllar› Öncesinde Fransa ve ‹ngiltere’de Siyasi Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Almanya Co¤rafyas›nda Din Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kanuni ve V. Charles” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Dünya’n›n ‹spanya’ya Ba¤lanmas›”konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Almanya Co¤rafyas›nda Din Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Seksen Y›l Savafllar› ve Hollanda’n›n ‹spanya’dan Ba¤›ms›zl›¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Westphalia Bar›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Çin”, “Hindistan” ve “‹ran” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Polonya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Rusya” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Co¤rafi olarak birbirlerine komflu ya da çok yak›n olan devletler, elbette birbirlerinde meydana gelen geliflmelerden etkilenirler. Fakat bu karfl›l›kl› etkileflimin yan› s›ra her ülkenin kendi tarihsel süreçleri, ekonomik ve toplumsal yap›lar› da söz konusu devletlerin siyasal yap›lar›n›n oluflumunda etkendir. Fransa ve ‹ngiltere bu duruma çarp›c› bir örnektir. Aralar›ndaki co¤rafi yak›nl›¤a ra¤men Manfl Denizi’yle birbirlerinden ayr›lan bu iki devletten Fransa’da yönetimde merkezilefltirme ve kral›n yetkilerinin artmas› söz konusu olurken, ‹ngiltere’de adem-i merkeziyetçilik ve kral›n yetkilerinin s›n›rland›r›lmas›na yönelik geliflmeler yaflanm›flt›r. S›ra Sizde 2 XVI. yüzy›lda Avrupa’n›n H›ristiyan devletlerinde görülene benzer flekilde, iki Müslüman devlet olan Osmanl›lar ve Safeviler aras›nda da hem bir siyasi güç mücadelesi hem de mezhepsel ayr›flma söz konusu olmufltur. Nas›l tümü Alman ve H›ristiyan olan çok say›da devlet, Katolik ve Protestan olarak ayr›lm›fl ve siyasi-

ekonomik ç›kar farkl›laflmas› yüzünden birbirleriyle mücadele etmiflse, ikisi de Türk hanedanlar taraf›ndan yönetilen ve Müslüman olan Osmanl›-Safevi rekabeti de ayn› temellere oturmufltur. fiah ‹smail’in 1501’de fiiili¤i Safevi devletinin resmi inanc› hâline getirmesinden sonra, iki devlet aras›ndaki çat›flma, dinsel nitelik de kazanm›flt›r. Böyle bir ortamda, Fransa’n›n Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’na karfl› Müslüman Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile ittifak yapmas›, geliflmekte olan yeni uluslararas› siyaset anlay›fl› aç›s›ndan ne kadar do¤alsa, Osmanl›lar›n ve Safevilerin de birbirlerine karfl› H›ristiyan devletlerle ifl birli¤ine girmeleri o kadar do¤ald›r. Din kardeflli¤inin yerini, ç›karlar›n almakta oldu¤u bir düzen söz konusudur. S›ra Sizde 3 Westphalia Bar›fl›’ndan sonra Avrupa siyasetinde dinin rolü giderek azalm›fl, devletlerin birbirleriyle iliflkilerinde ç›kar ifl birli¤i ya da rekabeti öne ç›km›flt›r. Ayn› tarihlerde “devletler hukuku” (uluslararas› hukuk) da, dinsel kavramlar› de¤il, herkes için geçerli olan ortak de¤erleri ve kurallar› temel alarak geliflmifltir. Yüzy›llar içinde, devletler aras›ndaki iliflkilerde dinsel etkiden uzak politikalar›n geçerlili¤i daha da yerleflmifl olmakla ve Avrupa devletlerinin vatandafll›k tan›mlar› laik niteli¤e oturtulmakla birlikle, toplumsal düzeyde dinsel ayr›flman›n tamamen yok edildi¤ini söylemek mümkün de¤ildir. Bugünkü Avrupa Birli¤i ülkelerinde zaman zaman bu durum su yüzüne ç›kabilmekte, farkl› H›ristiyan mezhepleri aras›nda de¤il ama bu ülkelere yerleflmifl Müslümanlara karfl›, ayr›mc› ve ›rkç› söylemler tak›nabilen siyasetçiler olabilmektedir. Özellikle 11 Eylül 2001’den sonra bu yönde h›zla yükselen bir e¤ilim mevcuttur. Müslüman karfl›tl›¤› o kadar sistematik bir hal almaya bafllam›flt›r ki, Islamofobi (‹slam Korkusu) diye bir tabir de ortaya ç›km›flt›r. S›ra Sizde 4 Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin tarihsel geliflimiyle ilgilenenler, Westphalia’da ortaya ç›kan “egemen devletlerin eflitli¤i” ve “içifllerine kar›flmama” ilkelerinin 1945’te kurulan ve bugün de varl›¤›n› sürdüren Birleflmifl Milletler sisteminin de özünü oluflturdu¤unu savunurlar. Özellikle Birleflmifl Milletler Antlaflmas›’n›n 2. maddesinde yer alan ilkelerin bir bölümü do¤rudan Westphalia Düzeni’yle iliflkilidir. Bununla birlikte, yine Birleflmifl Milletler’in en önemli organ› olan Güvenlik Konseyi’nde

2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

böyle bir eflitlikten söz etmek mümkün de¤ildir. ABD, Çin Halk Cumhuriyeti, Fransa, ‹ngiltere ve Rusya’n›n kararlar› veto etme yetkisine sahip olmalar›, bu ülkelerin ç›karlar› d›fl›nda bir Birleflmifl Milletler karar›n›n al›nabilmesini imkâns›z k›lmaktad›r. Dolay›s›yla Birleflmifl Milletler bir aç›dan, “Westphalia Düzeni”nin bugün geçerli olmas›na örnek olabilecek bir örgütken, di¤er bir bak›fl aç›s›yla, “güçlü olan›n sözünü geçirdi¤i” bir platformdur. S›ra Sizde 5 Ünitemizde anlat›ld›¤› gibi, XVI. yüzy›ldan itibaren uluslararas› alandaki önemini yitiren Çin, XX. yüzy›l›n son çeyre¤inden bafllayarak önemli bir siyasi ve ekonomik güç hâline gelmeye bafllam›flt›r. Çin Halk Cumhuriyeti’nin y›ll›k ekonomik büyüme h›z›n›, uluslararas› pazarlardaki pay›n› ve askeri gücünü göz önünde bulunduran pek çok uzman, XXI. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bu ülkenin en önemli küresel güç hâline gelece¤i konusunda görüfl birli¤i içindedir.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ar›, B., Aslantafl, S. (2006). The Mongols: History and Culture. Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Ankara. Baykal, Bekir S›tk› (1988). Yeni Zamanda Avrupa Tarihi. Türk Tarih Kurumu, Ankara. Bradford, Ernle. (2000). Mediterranean: Portrait of a Sea. Penguin Books, Great Britain. Braudel, Fernand. (1993). II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyas›. Çev. Mehmet Ali K›l›çbay, ‹mge Kitapevi Yay›nlar›, Ankara. Daniels, Patricia S. (2011). National Geographic Almanac of World History. National Geographic, USA. Dunn, Richard S. (1979). The Age of Religious War, 1559-1715. W. W. Norton & Company, USA. Dunn, Richard S. (1979). The Age of Religious War, 1559-1715. W. W. Norton & Company, USA. Emecen, Feridun M. (2009). Osmanl› Klasik Ça¤›nda Siyaset. Timafl Yay›nlar›, ‹stanbul. Fisher, H. A. L. ( 1965). A History of Europe. E. Arnold & Co., USA. Gelber, Harry G. (2010). M.Ö. 1100’den Günümüze Çin ve Dünya: Ejder ve Yabanc› Deccaller. Çev. Hülya Kocaoluk, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul. ‹nalc›k, Halil. (2011). Rönesans Avrupas›. Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul.

Jourdin, Michel Mollat. (1993). Avrupa ve Akdeniz. Çev. A. Muhittin Karg›n, Afa Yay›nlar›, ‹stanbul. Kennedy, Paul. (2010). Büyük Güçlerin Yükselifl ve Düflüflleri. Çev. Birtane Karanakç›, ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul. Kurat, Akdes Nimet. (1987). ‹ran Tarihi. Türk Tarih Kurumu, Ankara. Lewis, Bernard. (1996). The Middle East. Butler & Tanner Ltd., London. Marozzi, Justin. (2004). Tamerlane: Sword of Islam, Conqueror of the World. Perseus Books Group, Cambridge. Palmer, R.R. v.d (2002). A History of the Modern World, Alred A. Knopf, New York. Sander, Oral, (1989). Siyasi Tarih ‹lk Ça¤lardan 1918’e, ‹mge Kitapevi Yay›nlar›, Ankara. Sevim, A., Yücel, Y. (1991). Klasik Dönemin Üç Hükümdar›: Fatih, Yavuz, Kanuni. Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, ‹stanbul. Smith, Vincent A. vd. (1958). The Oxford History of India. Oxford University Press, Oxford. Tapie, Victor L. (1972). The Rise and Fall of the Habsburg Monarchy. Praeger, United Kingdom. Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›. (1983). Osmanl› Tarihi, II. Cilt: ‹stanbul’un Fethinden Kanuni Sultan Süleyman’›n Ölümüne Kadar. Türk Tarih Kurumu, Ankara.

S‹YAS‹ TAR‹H-I

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹ngiltere ve Fransa’da hükümdarlar ile toplumsal s›n›flar aras›ndaki iliflkilerin yönetim biçimlerini nas›l etkiledi¤ini ve bunun di¤er devletlere etkilerini ifade edebilecek, XVIII. yüzy›l›n baflat gücü olan Fransa’n›n üstünlü¤ünün di¤er devletlerce nas›l dengelenmeye çal›fl›ld›¤›n› ve bunun sonuçlar›n› analiz edebilecek, ‹spanya Veraset Savafllar›ndan Frans›z Devrimi’ne kadarki dönemde Avrupa’da meydana gelen güç mücadelesinin ayr›nt›lar›n› ve bunun küresel düzeye yans›malar›n› ifade edebilecek, Avrupa devletleri aras›ndaki mücadelenin ABD’nin ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas› sürecini nas›l etkiledi¤ini analiz edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • • • •

Parlamentarizm Mutlakiyet Monarfli Baflat Güç Güç Dengesi ‹ttifak Blok

• • • • • •

Koloni ‹kilik (Düalizm) Küresel Savafl Ticaret Savafl› Abluka Tarafs›zl›k

‹çindekiler

Siyasi Tarih-I

XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

• MANfi’IN ‹K‹ YAKASINDA PARLAMENTAR‹ZM VE MUTLAK‹YETÇ‹L‹K • FRANSA’NIN AVRUPA’DA GEN‹fiLEMES‹N‹N DURDURULMASI VE YEN‹ GÜÇ DENGELER‹ • XIX. YÜZYILA G‹RERKEN AVRUPA’NIN ESK‹ VE YEN‹ BÜYÜK GÜÇLER‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹LER • “YEN‹ DÜNYA”DA ‹LK BA⁄IMSIZ DEVLET: ABD

XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti MANfi’IN ‹K‹ YAKASINDA PARLAMENTAR‹ZM VE MUTLAK‹YETÇ‹L‹K Bir önceki Ünite’de Manfl Denizi’nin iki ayr› k›y›s›nda bulunan ‹ngiltere ve Fransa’n›n yönetim biçimlerinin XIV. yüzy›ldan itibaren nas›l birbirlerinden farkl›laflmaya bafllad›¤› anlat›lm›flt›. Her ikisi de monarfliyle yönetilen bu iki ülkeden ‹ngiltere’de hükümdar›n yetkilerini s›n›rland›rmaya dönük, kökleri 1215’te Magna Carta’n›n ilan›na kadar giden bir hareketin unsurlar› ortaya ç›karken, Fransa’da ise kral›n mutlak otoritesinin sa¤lamlaflt›racak merkezilefltirme ad›mlar› at›lmaktayd›. ‹ngiltere ve Fransa’n›n yönetim biçimlerinin XVI. yüzy›l›n sonundan bafllayarak yaklafl›k bir yüzy›l içinde klasik biçimlerini almas› süreci tüm Avrupa üzerinde de önemli etkiler do¤urdu¤u için siyasi tarihin vazgeçilmez konular› aras›ndad›r.

‹ngiltere’de Parlamento’nun Hükümdar Karfl›s›ndaki Zaferi Stuartlar ile Parlamento Aras›ndaki Anlaflmazl›¤›n Bafllamas› I.Elizabeth’in hüküm sürdü¤ü 1558-1602 y›llar› aras›nda Avrupa’n›n en güçlü devletleri aras›nda giren ve deniz ötesi sömürgelerini geniflleten ‹ngiltere, 1588’de Britanya’y› iflgale kalk›flan ‹spanya donanmas›n› (Yenilmez Armada) ma¤lup ederek gücünü perçinlemiflti. ‹spanya ile uzun süren çat›flmas› s›ras›nda, Hollanda’ya da destek veren ‹ngiltere, Avrupa içindeki güç dengesinin önemli taraflar›ndan biri haline gelmiflti. Hiç evlenmeyen I. Elizabeth’in arkas›nda bir varis b›rakmadan ölümüyle, ‹ngiltere taht›nda Tudor hanedan›n›n dönemi sona ermifl oldu. Elizabeth’in baflbakan› Robert Cecil’in siyasi çabalar›yla, ‹skoçya Kral› IV. James, I. James ad›yla ‹ngiltere taht›na da oturtuldu. Böylece, Stuart hanedan› ‹ngiltere’yi yönetmeye bafllad›. ‹ngiltere taht›na ç›karken ‹skoçya ile ‹ngiltere’yi birlefltirmeme sözü vermifl olmas›na ra¤men Kral tüm gücü elinde toplamak için 1604’te aksi yönde bir ad›m att›. Büyük Britanya ad›yla, ‹ngiltere ve ‹skoçya’y› birlefltirmek ve bu topraklar› tek bir parlamentoyla idare etmek için giriflimde bulundu. Fakat ‹ngiltere Parlamentosu içindeki iki meclisten (kamara) biri olan Avam Kamaras›, ‹ngiltere ve ‹skoçya’n›n birlefltirilmesi yönündeki teklifi ret etti. Bunun üzerine Kral, Parlamento’nun onay›n› almadan tek tarafl› biçimde ç›kartt›¤› bir kararnameyle “Büyük Britanya Kral›” unvan›n› kullanmaya bafllad›.

Siyasi Tarih-I

Kral, kendi isteklerini yerine getirmeyen Parlamento’yu birçok kez kapatt›.

Kral ile Parlamento aras›ndaki bu ilk çekiflme, ilerleyen dönemde derinleflecektir. Zira Manfl’›n hemen ötesindeki Fransa’da geliflen mutlakiyet anlay›fl› I. James’in ilgisini çekiyordu. ‹ngiltere gibi 1215’ten bafllayarak hükümdar›n yetkilerinin Parlamento’yla paylafl›ld›¤› bir ülkede, Fransa tipi merkeziyetçi ve mutlakiyetçi uygulamalar elbette baflta aristokrasi olmak üzere toplumun çeflitli katmanlar›n›n direnifliyle karfl›lafl›rd›. Buna ra¤men “‹ncil’de krallar›n di¤er insanlardan ayr›cal›kl› oldu¤unun yazd›¤›n›” ileri sürecek kadar kendi yönetimini her fleyin üzerinde tutan I. James, ‹ngiltere’nin o zamana kadar oluflmufl geleneklerini hiçe saymaya devam etti. Bu arada, ‹ngilizlerin kendisine deste¤ini sa¤layabilmek için Anglikan Kilisesi’ne geçerek geldi¤i ülke olan ‹skoçya’da yayg›n di¤er bir Protestan inanc›na mensup olan Presbiteryenler ve Kalvinizmin bir yorum biçimini benimseyen Püritenler üzerinde bask› uygulamaya bafllad›. ‹ktidar›n›n ilerleyen döneminde mali aç›dan da zor duruma düflen Kral›n, vergileri art›rma yönündeki giriflimi, zaten kralla görüfl ayr›l›¤› içinde olan Parlamento taraf›ndan geri çevrilince, I. James 1610’da Parlamento’yu feshetti. Keyfi vergiler koyarak, hatta soyluluk unvanlar›n› satarak, gelir elde etmeye çal›flt›. ‹ngiltere gelene¤inde, bu türden eylemler tepkiye sebep oldu¤undan 1614’te Parlamento’yu tekrar açmak zorunda kald›. Avam Kamaras› bu kez de kral›n istedi¤i yasalar› ç›kartmay›nca, James bir kez daha Parlamento’yu da¤›tt›. 1621’de yine vergi kanunlar› ç›karabilmek ve kendi borçlar›n›n ödenmesini sa¤lamak için Parlamento’yu toplayan I. James, daha öncekilerdekinden daha sert bir tepkiyle karfl›land›. ‹spanya’ya karfl› izledi¤i politikayla ilgili görüflmeler yapan Parlamento’ya, “kendi ifline kar›flmamas›” yönünde uyar›da bulunan I. James, “Parlamento’nun haklar›n›n, kral taraf›ndan bahfledilen ayr›cal›klardan ibaret oldu¤unu” ileri sürdü. Bu Magna Carta’dan beri geliflen ‹ngiltere parlamentarizminin özüne yönelik bir sald›r›yd›. Parlamento tepkisiz kalmayarak, Kral’a kendi haklar›n› hat›rlatt›. Parlamento üyelerinin do¤ufltan veya miras yoluyla gelen yetkileri bulundu¤unu ifade eden üyeler, kendi özgürlüklerinin k›s›tlanamayaca¤›n› vurgulad›lar. Kral bunun üzerine yine Parlamento’yu kapatt› ve 1625’te ölene de¤in bir daha da açmad›.

Hak Dilekçesi I.James’in ölümünden sonra yerine geçen o¤lu I. Charles da, iktidar›n›n ilk y›llar›ndan itibaren Parlamento’yla çat›flma içine girdi. Babas› gibi Kral’›n “Tanr› taraf›ndan bahfledilmifl haklar›” oldu¤una inanan I. Charles, Parlamento’nun kendi yetkilerini k›s›tlamas›na izin vermeyen bir tav›r sergiliyordu. Üstelik taç giymeden k›sa bir süre önce Katolik Fransa Kral› XIII. Louis’nin k›z kardefliyle evlenmifl olmas› da özellikle Avam Kamaras›’ndaki rahats›zl›¤› art›rm›flt›. Almanya’daki Protestanlara yard›m etmek için ‹spanya’ya savafl açan ve ‹ngiltere’yi Otuz Y›l Savafllar›’na dâhil eden I. Charles, savafl›n finansman› için yeni vergilere ihtiyaç duymaktayd›. Parlamento ise hem kral›n talep etti¤i miktar›n tamam›n› onaylamad› hem de 1414’ten beri geleneksel olara flahsi harcamalar› için baz› gümrük vergilerinin hükümdara ömür boyu tahsis edilmesi uygulamas›n› bir y›lla s›n›rland›rmaya çal›flt›. Böylece, kral›n her y›l yeniden Parlamento onay›na ihtiyac› olacak, Parlamento da bu yolla kral› denetim alt›nda tutabilecekti. Avam Kamaras›’n›n bu giriflimi, Lordlar Kamaras›nda krala yak›n kifliler taraf›ndan engellendi. Parlamento bunun üzerine, 7 Haziran 1628’de kabul etti¤i “Hak Dilekçesi”yle (Petition of Rights) Parlamento’nun onay› olmadan yeni vergiler konulmas›n›, keyfi tutuklamay› ve sivil vatandafllar›n evlerinin askerler taraf›ndan zorla kullan›lmas›n› yasaklarken ola¤anüstü

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

hal durumuna da önemli k›s›tlamalar getirdi. Parlamento, Kral’a Magna Carta’y› hat›rlatmakta ve yetkilerinin s›n›r›n› bir kez daha çizmekteydi. I. Charles bu yasadan elbette memnun kalmam›flt›. Ama savafl›n giderlerini karfl›layabilmek için Parlamento’nun deste¤ine ihtiyac› vard›. Bu durumda Hak Dilekçesi’ni onaylad›. ‹ngiltere hukukunda bugün bile geçerli olan Hak Dilekçesi’yle parlamentarizm hareketi, hükümdar karfl›s›nda önemli bir aflama kat etmiflti. Fakat Fransa’n›n mutlak krallar›na öykünen I. Charles’›n istemeyerek kabullendi¤i bu belgenin içeri¤ine uyma gibi bir niyeti yoktu. Nitekim bir süre sonra Kral yine Parlamento’nun onay› olmadan gümrük vergisi kalemlerini art›rmaya giriflince, Parlamento kendisine Hak Dilekçesi’ni hat›rlatt›. I. Charles ise daha önce onay verdi¤i belgenin gere¤ini yerine getirmek yerine 1629’da Parlamento’yu kapatt›. ‹ngiltere’de 1640’a kadar devam edecek Parlamentosuz dönem bafllam›fl oldu. Ülke ciddi maddi s›k›nt›lar yaflamaktayd›. Üstelik ‹spanya’yla devam eden savafla bir de 1627’den beri süren Fransa’yla çat›flma eklenmiflti. I. Charles, bu iki savafl› sona erdirebilirse, yeni vergiler toplamaya dolay›s›yla Parlamento’nun deste¤ine ihtiyac› kalmayaca¤›n› düflünerek 1629’da Fransa’yla, 1630’da da ‹spanya’yla bar›fl antlaflmalar› yapt›. Böylece, ‹ngiltere Otuz Y›l Savafllar›’n›n tamamen d›fl›nda kalarak Avrupa’daki Protestanlar› destekleme politikas›ndan vazgeçti. ‹ngiltere’nin kendi iç meseleleriyle u¤raflaca¤› bu dönemde, Fransa giderek Avrupa’n›n en güçlü devleti haline gelecektir.

Hak Dilekçesi, Parlamento’nun onay› olmadan yeni vergiler konulmas›n› yasakl›yordu.

‹ngiltere’de Cumhuriyet Dönemi Resim 3.1 Londra’daki ‹ngiltere (Britanya) Parlamentosu

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

Siyasi Tarih-I

Parlamento’yu kapatt›ktan sonra kendi “kiflisel yönetimi” alt›nda birli¤i sa¤layabilmek için ülkedeki herkesin Anglikan Kilisesi’ne mensup olmas› uygulamas›n› bafllatan I. Charles özellikle Püritenler üzerinde bask› kurdu. Dahas›, Presbiteryenlerin ço¤unlukta oldu¤u ‹skoçya’da da Anglikan Kilise’sinin ö¤retisini zorla benimsetmeye çal›flt›. Buna direnen ‹skoç rahiplerinin öncülü¤ünde bafllayan ayaklanma, 1639’da iki y›l sürecek bir savafla dönüfltü. Kral ‹skoçya’yla savafl›n masraflar›n› karfl›layabilmek için Parlamento’yu Kas›m 1640’ta bir kez daha toplant›ya ça¤›rd›. Bu kez Kral’a karfl› kendisini teminat alt›na almak isteyen Parlamento, ancak kendi istedi¤inde feshedilebilece¤ine dair bir karar› Kral’a kabul ettirmeyi baflard›. Art›k ipler Parlamento’nun eline geçmiflti. Kral›n en yak›n›ndakileri vatana ihanet gibi a¤›r suçlardan yarg›layan Parlamento, düflmanlar›ndan tek tek kurtuluyordu. Kral’›n en yak›n› olan Baflbakan Strafford bile idam edildi. Durumun h›zla aleyhine döndü¤ünü gören I. Charles kendi evi olan ‹skoçya’ya gitti. Kendisini destekleyenlerden bir ordu kurarak ‹ngiltere’de bir iç savafla yol açt›. Sekiz y›l süren çat›flmalar s›ras›nda Parlamento ordular›na komuta eden Oliver Cromwell kralc›lara karfl› büyük baflar›lar kazand›. Sonunda I. Charles ele geçirildi. Parlamento 1649 bafl›nda Kral I. Charles’› yarg›layarak idama mahkûm etti. Kral’›n idam›ndan sonra May›s 1649’da ‹ngiltere’de Cumhuriyet (Commonwealth) ilan edildi. Lordlar Kamaras› la¤vedilmek suretiyle tek kamaral› bir yap›ya dönüfltürülen Parlamento, yasama oldu¤u kadar, büyük ölçüde yürütme ifllevini de üstlendi. Yine de yürütme organ› olarak bir Devlet Konseyi kurulmufltu. ‹ngiltere’de Cumhuriyet ilan› karfl›s›nda eski rejim taraftarlar› ve ‹skoçlar ayakland›. ‹dam edilen kral›n o¤lu, II. Charles ad›yla 1650’de “sürgünde” kral ilan edildi. II. Charles da Hollanda’yla ittifak yaparak Parlamento’ya karfl› savaflt›. Cromwell bu tehditleri ortadan kald›rmay› baflard›. II. Charles Fransa’ya kaçmak zorunda kald›. Cromwell’in ‹rlanda’daki isyan› bast›r›rken siviller üzerinde kulland›¤› afl›r› güç bu ülkedeki ‹ngiliz nefretini derinlefltirdi. Bir yandan savafl›rken, di¤er yandan da Parlamento’nun siyasetini yönlendirmeye çal›flan Cromwell, 1653’te yapt›¤› bir askeri darbeyle Parlamento’yu feshetti. Tayin yoluyla oluflturulan yeni parlamento Cromwell’in Lord Protektör (Koruyucu Lord) ilan etti. Yürütme yetkilerini elinde toplayan Lord Protektör, 1658’deki ölüS‹ZDE Cumhuriyeti’ni diktatörlükle yönetti. Oliver Cromwell’in sonmüne kadarSIRA ‹ngiltere ra o¤lu Richard Lord Protektör ilan edilse de 1659’da görevinden istifa etti. Lord Protektörlük D Ü fimakam› Ü N E L ‹ M da kald›r›ld›. ‹ngiltere bir kez daha yönetim krizi yaflamaktayd›. Cumhuriyet’i nas›l yöneteceklerine karar veremeyen Parlamento, II. Charles’› ‹ngiltere taht›na davet etti. 1660’da kral›n tahta oturmas›yla, ‹ngiltere’nin 11 y›ll›k O R U cumhuriyet Sdeneyimi de son buldu. ‹ngiltere’de Kral devrilmesi ve Cumhuriyet döneminde yaflananlar› konu alan D ‹ K KI.A Charles’›n T bir film izlemek isterseniz, 2003 yap›m› “Kral› Öldürmek” (To Kill a King) filmini öneririz.

N N

SIRA S‹ZDE

Parlamento’nun Kesin Zaferi: Haklar Yasas›

II. Charles döneminde Parlamento ile Kral aras›ndaki çekiflme devam etti. ParlaAMAÇLARIMIZ mento Anglikan Kilisesi d›fl›ndaki dini inan›fllara mesafeli dururken kuzeni XIV. Louis’nin de teflvikiyle Katolikli¤e sempati duyan II. Charles dini hoflgörüyü savunuyordu. D›fl politikada ise Hollanda’yla denizleri ve uluslararas› ticareti denetleK ‹ T A P me konusundaki anlaflmazl›ktan ç›kan savafl (1665-1667) ‹ngiltere’nin büyük bir hezimete u¤ramas›yla sona erdi. Ard›ndan 1672’de bu kez Hollanda’yla savaflan

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

Fransa’ya destek veren ‹ngiltere, yine bir baflar› elde edemedi. Savafl› gereksiz gören ve Fransa’ya destek vermenin ‹ngiltere’de Katolikli¤in güçlenmesine yol açabilece¤ini düflünen Parlamento kral›n harcamalar›n› k›s›nca, kralla olan gerginlik yeniden t›rmanmaya bafllad›. Özellikle II. Charles’›n Katoliklere karfl› yumuflak tavr› Parlamento taraf›ndan elefltiriliyordu. Meflru çocu¤u bulunmayan II. Charles’›n yerine geçmesi düflünülen kardefli James’in Katolik olmas› Parlamento’nun tepkisini daha da art›rmaktayd›. Bir Katoli¤in ‹ngiliz taht›na oturmas›n›n yasal olup olmad›¤› tart›flmas› ‹ngiltere’nin ilk siyasi partilerini de ortaya ç›kard›. Bugünkü Liberal Parti’nin atas› olan “Whig”ler, Katolik krala ve mutlakiyet yönetimine karfl› ç›karken bugünkü Muhafazakâr Parti’nin atas› “Tory”ler James’in kral olmas›nda bir sak›nca olmad›¤›n› savunuyorlard›. Birkaç kez kapat›p yeniden açt›¤› Parlamento’yu 1680’de son kez kapatan II. Charles, 1685’teki ölümüne kadar ülkeyi Parlamento olmadan yönetti. Yerine geçen Katolik II. James, ilk andan itibaren kendi mezhebinden olanlar› önemli mevkilere getirdi. ‹ngiltere gelene¤ine ayk›r› biçimde, bar›fl zaman› da görev yapacak Katoliklerden oluflan bir ordu kurmak istedi. Parlamento buna karfl› ç›k›nca da daha önceki krallar gibi davranarak Parlamento’yu kapatt›. Parlamento ve Anglikan Kilisesi’yle giriflti¤i çat›flma II. James’in siyasi sonunu haz›rlad›. Anglikan din adamlar› ve ‹ngiliz soylular›ndan oluflan bir grup 1688’de Hollanda’daki Orange Prensi William’› ‹ngiltere taht›na davet ettiler. William ordusuyla Ada’ya gelerek II. James’i tahttan indirdi. Ama öldürmek yerine, II. James’in hayat› boyunca benzemeye çal›flt›¤› kuzeni XIV. Louis’nin ülkesi Fransa’ya gitmesine izin verdi. ‹ngiltere’nin son Katolik kral›n›n bu flekilde tahttan indirilmesi ‹ngiliz tarihinde “fianl› Devrim” (Glorious Revolution) olarak adland›r›l›r. fianl› Devrim’den hemen sonra 1689’da Kral III. William ve Kraliçe Mary’ye ‹ngiltere tarihinin en önemli anayasal belgelerinden biri olan Haklar Yasas›’n› (Bill of Rights) kabul ettirmeyi baflaran Parlamento, ‹ngiltere hükümdarlar›n›n yetkilerini bir kez daha s›n›rland›rd›. Hükümdar›n yetkilerinin kayna¤›n›n ilahi bir haktan de¤il, milletin iradesinden kaynakland›¤›n› dile getiren Haklar Yasas›, o tarihten sonra ‹ngiltere’nin hükümdar ve Parlamento taraf›ndan ortaklafla yönetilece¤inin de en temel göstergesidir. Haklar Yasas›’n›n ç›kmas›yla yaklafl›k 85 y›l boyunca süren krallar ile Parlamento aras›ndaki çekiflme, kesin biçimde Parlamento’nun üstünlü¤üyle sona ermifltir. ‹ngiltere’de parlamentarizm geliflirken Manfl Denizi’nin di¤er taraf›ndaki Fransa’da ise ayn› tarihlerde monarfli gücünü iyice pekifltirmekteydi.

Fransa’da Mutlakiyet Ça¤› 1598’de Fransa’da ilan edilen Nantes Ferman›’yla Protestanlara baz› haklar›n verildi¤inden ‹kinci Ünite’de söz edilmiflti. 1601’de tahta ç›kan XIII. Louis’nin saltanat›n›n ilk y›llar›nda Fransa’daki Protestanlar giderek güçlerini art›rarak Yüz Y›l Savafllar›’ndan sonra ülkede bafllayan merkezilefltirme çabalar›n› sekteye u¤ratmaya bafllad›lar. Daha önceki y›llarda yap›lan devlet reformlar›yla yönetimdeki güçlerini yitirmifl bulunan aristokrasi de bu durumdan yararlanarak Kral üzerindeki denetimini güçlendirdi. 1624’te Kardinal Richelieu’nün (Riçliyö) XIII. Louis’nin baflbakan› olmas›yla birlikte, Fransa’da merkezilefltirme çabalar›na tekrar h›z verildi. Richelieu, ‹ngiltere’de ayn› tarihlerde yaflanan ve Kral’›n yetkilerinin sorgulanmaya aç›ld›¤› geliflmelerin bir benzerinin Fransa’da yaflanmas›na izin vermedi.

Kral II. James’in tahtan indirilmesi ‹ngiltere tarihinde “fianl› Devrim” olarak adland›r›l›r.

Haklar Yasas›’yla Kral›n yetkileri bir kez daha s›n›rland›r›ld›.

Siyasi Tarih-I

Richelieu ve Mazarin’in Yönetimlerinde Fransa

Kardinal Mazarin döneminde Fransa iç istikrars›zl›klar yaflad›.

Richelieu Protestan Huguenot’lar üzerinde genifl çapl› bir bask› uygulamaya bafllad›. Katolikli¤i güçlendirerek, Fransa’n›n dinsel ayr›flmaya gitmesinin önünde durdu. Efl zamanl› olarak Aristokrasi’nin gücü k›r›ld›. Feodalizm döneminden kalan son kaleler de y›k›ld›. XIII. Louis ve Richelieu’yü hedef alan ayaklanmalar ve suikast giriflimleri en a¤›r biçimde cezaland›r›ld›. Keyfi tutuklamalar ve adil olmayan yarg›lamalar yayg›nlaflt›. Richelieu’nün kurdu¤u yayg›n istihbarat (casusluk) a¤›n›n da yard›m›yla, Monarfli en mutlak hâliyle Fransa’n›n yönetim biçimi oldu. ‹çeride bu önlemleri al›rken Richelieu, d›flar›da da ‹spanya ve Avusturya’n›n (Habsburglar) Avrupa’daki gücünü dengelemek için Otuz Y›l Savafllar› s›ras›nda Protestan prensliklerle ittifaklar kurmaktan, Hollanda’y› maddi olarak desteklemekten ve ‹sveç’i ‹spanya’ya karfl› k›flk›rtmaktan çekinmedi. Bu hedefine büyük ölçüde ulaflan ancak Fransa’n›n galibiyetini göremeden 1642’de ölen Richelieu’nün yerine, en az onun kadar mutlak monarfliye inanm›fl olan ‹talyan kökenli Kardinal Mazarin geçti. 1643’te XIII. Louis’nin ölmesi üzerine, 5 yafl›ndaki veliaht XIV. Louis ad›yla Fransa kral› ilan edildi. Kral›n çocuk olmas›ndan dolay› ülkeyi fiilen ‹spanyol as›ll› Kraliçe Anne ile Kardinal Mazarin yönetmeye bafllad›lar. Mazarin selefi Richeliu’nün Avrupa politikas›n› devam ettirerek Otuz Y›l Savafllar›’nda ‹spanya ve Avusturya’ya karfl› Almanya co¤rafyas›ndaki Protestanlar› destekledi. Fakat uzun süren savafllar›n maliyetini karfl›lamak için Mazarin’in uygulad›¤› a¤›r vergi politikas› ülke içinde rahats›zl›klara yol açt›. Aristokrasi bir tak›m ayr›cal›klar›n› ileri sürerek vergi ödemekten kaç›n›yordu. Buna ra¤men Mazarin vergileri art›rd›. 1615’ten beri toplanmayan Etats Generaux’nun (Fransa Meclisi) yerine ülkedeki en güçlü meclis durumunda olan, aristokrasi ve ruhban›n a¤›rl›kl› Paris Parlamentosu 1648’de, yeni vergi kararlar›n› ret ederken kendilerinin onay› olmadan kral›n yeni vergi yasalar› ç›kartamayaca¤› yönünde bir karar da ald›. Belli ki o tarihlerde ‹ngiltere’de yaflanmakta olan geliflmelerden etkilenmifllerdi. Mazarin Parlamento’nun ileri gelenlerini tutuklatt›r›nca, Paris sokaklar›nda bir isyan bafllad›. Aristokrasi ise, denetimin kendilerinin elinden ç›kmas›n› engellemek için Etats Generaux’nun toplanmas›n› istiyordu. Westphalia Antlaflmas›’yla Otuz Y›l Savafllar› sona erip de Frans›z ordusu cepheden geri dönünce, Mazarin ayaklananlar karfl›s›nda üstünlü¤ü ele geçirdi. Ocak 1649’da ‹ngiltere’de Kral I. Charles’›n idam edildi¤i haberi Paris’e ulafl›nca, taraflar daha fazla kan dökülmemesi için uzlaflt›lar. K›sa süren bu uzlaflma döneminin ard›ndan, 1650’de Aristokrasi Mazarin’e karfl› ayakland›. ‹spanya’yla savafl devam ederken bu kez Fransa’da bir iç savafl bafllam›flt›. Mazarin kendisine karfl› aristokrasi, burjuvazi ve Paris halk› aras›nda oluflan ittifak›n üstesinden gelemeyince ülkeyi terk etmek zorunda kald›. Yeniflemeyen taraflar›n isteksizleflmesiyle 1653’te sona eren iç savafl›n ard›ndan Mazarin Paris’e geri döndü. A¤›r bir mali yük getiren ‹spanya’yla savafl› bitirmek için 1657’de Oliver Cromwell’le ittifak yapan Mazarin, ‹ngiliz ordusunun yard›m›yla Dunkirk’ü ‹spanyollardan almay› baflard›. Kas›m 1659’daki Pireneler Bar›fl› ile Fransa-‹spanya savafl› sona erdi. Pireneler Bar›fl Antlaflmas› Fransa’ya yeni topraklar kazand›rmakta ve ‹spanyaFransa s›n›r›n› Pirene S›rada¤lar› olarak belirlemekteydi. Ayn› antlaflmayla, Fransa Kral› XIV. Louis’nin, ‹spanya Kral› IV. Philip’in k›z› Marie Theresa’yla evlenmesi de kararlaflt›r›ld›. Fakat ‹spanyollar bu evlilik yüzünden Fransa kral›n›n, ‹spanya topraklar›nda özellikle de sömürgeler üzerinde hak iddia etmesinden çekiniyorlard›. Bu yüzden ‹spanya Kral›, k›z›ndan bir “feragat belgesi” alarak ve evlilik sözleflmesine bir madde koydurarak k›z›n›n ve ondan do¤acak torunlar›n›n ‹spanya toprak-

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

lar› üzerindeki tüm miras haklar›ndan peflinen vazgeçmelerini sa¤lad›. Buna karfl›l›k, Kardinal Mazarin’in ›srar›yla ‹spanya, Fransa’ya 500.000 alt›n miktar›nda yüklü bir drahoma (gelinin damad›n ailesine getirdi¤i para) ödemeyi kabul ettiler. Fakat ‹spanyollar bu paray› asla ödeyemeyecek, bu durum da ileride Fransa ile ‹spanya aras›nda yeni sorunlar›n ç›kmas›na sebep olacakt›r.

Günefl Kral Mazarin’in 1661’de ölümü üzerine 23 yafl›ndaki XIV. Louis ülkenin yönetimini kendi ellerine ald›. Kral›n ilahi haklar› oldu¤u inanc›ndan hareket ederek daha önce bafllat›lan merkezilefltirme hareketini güçlendiren reformlar yapmaya bafllad›. Bu çerçevede, 1665’te XIV. Louis taraf›ndan maliye bakan› yap›lan Jean Baptise Colbert ilk modern maliye yap›s›n› kurdu. Vergi sistemini bafltan afla¤› yenileyerek devlet borçlar›n› azaltmay› baflard›. D›flar›ya karfl› merkantilist ticaret politikas› uygulayarak, ithalat› mümkün oldu¤unca k›st›. Bu dönemde Frans›z kâflifler Kuzey Amerika’da Mississippi Nehri’ni keflfederek, Meksika Körfezi’ne kadar uzanan genifl araziye, krallar›n›n ismine atfen Louisiana ad›n› verdiler. Fransa Hindistan’da da önemli ticaret limanlar› elde etti. XIV. Louis ayr›ca d›flifllerini de yeniden yap›land›rd›. Çok say›da dil bilen bürokrat›n istihdam edildi¤i, iyi örgütlenmifl ve kapsaml› bir arflive sahip olan Frans›z D›fliflleri Bakanl›¤›n›n yap›s›, dönemin di¤er Avrupa ülkeleri taraf›ndan da örnek al›nd›. Ordu ve donanmada yap›lan reformlarla sürekli askerlik kurumsallaflt›r›ld›. Böylece Roma lejyonlar›n›n ortadan kalkt›¤› dönemden beri ilk defa bar›fl zaman›nda da görev yapan büyük bir askeri yap› oluflturuldu. Buna paralel olarak atefl gücü art›r›lan ordular›n örgütlenme biçimi de¤ifltirilirken, yeni bir askeri hiyerarfli de yayg›nlaflt›r›ld›. Frans›z hukukunda da reform yapan XIV.Louis ülkedeki ilk kapsaml› hukuk kodifikasyonunu gerçeklefltirdi. Dördüncü Ünite’de anlat›lacak olan Napoleon Bonaparte’›n XIX. yüzy›ldaki hukuk reformlar›, esas itibariyle XIV. Louis’nin att›¤› temel üzerine bina edilecektir. Bununla birlikte 1685’te yay›nlad›¤› Fontainebleau Ferman›’yla, 1598’de Protestanlara verilen haklar› ortadan kald›ran XIV. Louis, Fransa’n›n homojen Katolik bir ülke olmas› gerekti¤i düflüncesiyle Protestanlar› din de¤ifltirmeye zorlad›. Monarfliyi yüceltmek için kapsaml› reformlar yapan XIV. Louis Frans›z Akademisi’ni de kuran kiflidir. Baflta Paris olmak üzere ülkenin tüm kentlerinde monarflinin gücü ve ihtiflam›n› yans›tan Barok yap›lar infla ettiren XIV. Louis uzun y›llar boyunca Fransa’da güçlü monarflinin simgesi olan Versailles (Versay) Saray›’n› da yapt›rm›flt›r. 72 y›l süren saltanat› boyunca yapt›¤› ifllerle Fransa’y› küresel siyasetin merkezine oturtmay› baflaran XIV. Louis’ye “günefl kral” (Roi Soleil) nitelendirmesi yap›lm›flt›r.

Versailles Saray› “güçlü monarflinin simgesi”dir.

‹ntikal Savafl› ‹spanya Kral› ve XIV. Louis’nin kay›npederi IV. Philip’in 1665’te ölümü, Fransa’n›n ‹spanya’ya ait olan ‹spanyol Hollandas›’ndaki baz› topraklarda hak iddia etmesine sebep oldu. Zira ‹spanya XIV. Louis ile Maire Theresa’n›n evlilik sözleflmesinde yer alan 500.000 alt›nl›k drahomay› ödememifl ve sözleflmeyi ihlal etmiflti. Bu durumda ‹spanyol Hollandas›’n›n henüz reflit olmayan yeni kral II. Charles’a de¤il, ‹spanya Kral›’n›n k›z›yla evli oldu¤undan kendisine “intikal” etmesi gerekti¤ini illeri süren XIV. Louis 1667’de ‹spanya’ya savafl açt›. Savafl›n bafllamas›ndan önce Portekiz’le ittifak yapan ve Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u bünyesindeki Alman prensliklerini savaflta tarafs›z kalmalar› konusunda diplomatik yollardan ikna eden Fran-

Fransa, ‹spanya’n›n Avrupa’daki topraklar›nda hak iddia etmekteydi.

Siyasi Tarih-I

sa’n›n, ‹spanya karfl›s›ndaki avantaj› artm›flt›. Fakat ‹spanya hem uzun süredir savaflt›¤› Portekiz’le hem de XIV. Louis’nin çok güvendi¤i Hollandal›larla yak›nlaflmay› baflard›. Dahas›, ‹sveç ve daha önce Fransa’yla yak›n iliflkileri olan II. Charles’›n kral oldu¤u ‹ngiltere de bu ittifaka dâhil oldu. Tüm devletlerin kendi ç›karlar› do¤rultusunda yapt›¤› diplomatik manevralarla güç dengesi her an yeniden kurulmaktayd›. Birden çok devletle savaflman›n a¤›rlaflan maliyeti Fransa’y› bar›fl yapmaya mecbur etti. May›s 1668’de imzalanan Aix la Chapelle (Ekslaflapel) antlaflmas›yla Fransa ‹spanyol Hollandas›’ndaki baz› kentleri elinde tutmakla birlikte, büyük ölçüde geri çekilmeyi kabul etti. Göz koydu¤u topraklar› elde edemeyen XIV. Louis baflar›s›zl›¤›n faturas›n›, bafllang›çta kendisine yak›n durup sonra ‹spanya taraf›na geçen Hollanda Cumhuriyeti’ne ç›kard›. 1672-1678 y›llar› aras›nda, “‹ntikal Savafllar›”n›n devam› da say›labilecek Fransa-Hollanda savafl› yafland›. Bu savaflta da taraflar konumlar›n› yeniden belirledi. Daha önce Fransa’ya karfl› duran ‹ngiltere, bu kez Hollanda’n›n artan deniz gücünün kendi ticari ç›karlar›na zarar verme noktas›na ulaflt›¤›n› düflünüp Fransa’n›n yan›nda yer ald›. Bu ittifaka ‹sveç ve baz› Alman devletleri de kat›ld›. Hollanda ise Avusturya (Habsburglar), ‹spanya ve Brandenburg (1701’de Prusya ad›n› alacak) ile ittifak yapt›. Savaflta üstünlük sa¤layan Fransa, 1678’deki Nijmegen Antlaflmas›’yla, ‹spanyol Hollandas›’ndaki önemli bir toprak parçalar›n› ve Franche Comte’u ele geçirmeyi baflard›. Bu savafl›n en önemli sonucu, Fransa’ya yard›m eden ‹ngiltere’ye karfl› düflmanl›¤›n› art›ran Hollandal› Orange Prensi William’›n, bir önceki bafll›kta anlat›ld›¤› gibi, Soylular›n daveti üzerine 1688’de ‹ngiltere’yi istila ederek ‹ngiltere kral› olmas›d›r. Resim 3.2 Avrupa’da Mutlakiyet’in simgesi kabul edilen Paris yak›nlar›ndaki Versailles Saray›.

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE Bugün Avrupa’da hâlâ monarfliyle yönetilen ülkeler var m›d›r?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

AMAÇLARIMIZ

XIV. Louis döneminde Fransa’y› bir Osmanl› diplomat›n›n gözüyle görmek GilK ‹ T A isterseniz, P les Veinstein’›n “‹lk Osmanl› Sefiri 28 Mehmet Çelebi’nin Fransa An›lar›: Kâfirlerin Cenneti” adl› kitab›n› (Ark Kitaplar›, ‹stanbul, 2002) okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON

FRANSA’NIN AVRUPA’DA GEN‹fiLEMES‹N‹N DURDURULMASI VE YEN‹ GÜÇ DENGELER‹

‹NTERNET ‹kinci Viyana Kuflatmas›’n›n Avrupa Dengelerine Etkisi

Pek çok tarih ders kitab›nda II. Viyana Kuflatmas›, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Avusturya’yla (Habsburglar) uzun süren mücadelesinin bir di¤er safhas› veya Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Pafla’n›n flahsi ihtiras›n›n bir sonucu olarak anlat›l›r. Bunlar bir ölçüde do¤ru olmakla birlikte, Avrupa devletler sisteminin bir parças› olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun bu hamlesi, Fransa ile ‹spanya ve Avusturya aras›ndaki güç mücadelesinden ba¤›ms›z düflünülemez. Nitekim kuflatmadan sonra Avrupa’n›n do¤usunda ve bat›s›nda yaflanan savafllar›n verdi¤i sonuçlar, bir yandan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ilk büyük toprak kay›plar›na yol açarken di¤er yandan da Fransa’n›n Avrupa’daki liderlik iddias›na önemli bir sekte vurmufltur. Nijmegen Antlaflmas›’yla ‹spanyol Hollandas›’nda kazan›mlar elde eden XIV. Louis, ‹spanya ve Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’na karfl› (Avusturya Arflidüklü¤üHabsurglar) karfl› üstünlü¤ünü devam ettirmek istiyordu. ‹spanya Kral› II. Carlos hastayd› ve k›sa süre sonra geride bir varis b›rakmadan ölecekti. XIV. Louis veraset yoluyla ‹spanya taht›n›n kendi hanedan›n›n bir ferdine geçece¤ini hesapl›yordu. Fransa’n›n bu iki ülkeyi kendisine tabi k›lmas› hâlinde, Charlemagne’›nkine benzer bir birleflik Avrupa imparatorlu¤u kurabilece¤ine inanan XIV. Louis, ‹spanya’ya nazaran daha zay›f olan Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u üzerindeki bask›s›n› 1680’den itibaren art›rmaya bafllad›. Alsace bölgesine giren Frans›z ordular› 1681’de Strasburg’u ele geçirerek Ren havzas›nda ilerlemeye bafllad›lar. Efl zamanl› olarak Kuzey ‹talya’da da ilerleyen Frans›zlar, Savua Dükal›¤›’n›n baz› topraklar›n› ele geçirdiler. Bu askeri baflar›lara ek olarak XIV. Louis, Kont ‹mre Tökeli önderli¤inde Macarlar›n Kutsal Roma ‹mparatoru ve Avusturya Arflidükü I. Leopold’e karfl› ayaklanmas›n› teflvik etmekte ve Brandenburg Prusyas›’yla yak›nlaflmaktayd›. Kuflkusuz XIV. Louis’nin I. Leopold karfl›s›ndaki en önemli hamlesi, Köprülüler döneminde yap›lan reformlar sayesinde, y›pranmaya yüz tutmufl askeri gücünü ve hazinesini güçlendiren Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu Harbsburglar’a karfl› bir savafla cesaretlendirmek oldu. ‹stanbul’daki Frans›z elçisi yoluyla XIV. Louis Sultan IV. Mehmet’e, Osmanl›lar›n Habsburg topraklar›na sald›rmas› hâlinde, Fransa’n›n onunla birlikte hareket edece¤i garantisini verdi. Dahas› I. Leopold’e karfl› ayaklanm›fl olan Kont Tökeli, XIV. Louis’nin teflvikiyle, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun himayesine girmek istedi¤ini bildirdi. I. Leopold, ayn› anda hem Fransa hem de Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile savafla girmektense, hâlihaz›rda Osmanl› ile var olan 20 y›ll›k ateflkesi devam ettirmenin kendisi aç›s›ndan daha olumlu sonuçlar do¤uraca¤›n› düflündü. Fakat XIV. Louis’nin sald›r›s›yla meflgul olan I. Leopold’ün Osmanl› ordusunu durduramayaca¤›n› düflünen Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Pafla Viyana’ya sefer haz›rl›klar›na bafllam›flt›. 1683 yaz›nda Osmanl› ordusu II. Viyana Seferi’ne ç›kt›. Bundan yararlanan Fransa Eylül ay›nda ‹spanyol Hollandas›’n› iflgal etti. Böylece XIV. Louis’nin diplomatik manevras› bafllang›çta baflar›ya ulaflm›fl, Osmanl› ordusuyla meflgul olan I. Leopold ve onun müttefiki ‹spanya, Fransa’ya kar-

SIRA S‹ZDE

59 AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET Osmanl› ‹mparatorlu¤u Avrupa güç dengesinin bir parças›yd›.

Papa Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na karfl› “Kutsal ‹ttifak” oluflturdu.

“Kutsal ‹ttifak” karfl›s›nda yenilgiye u¤rayan Osmanl›, Karlofça Bar›fl›’n› kabul etti.

Siyasi Tarih-I

fl›l›k veremez hâle düflmüfltü. Fakat k›sa süre içine ifller tersine döndü. 12 Eylül 1683’te Polonya Kral› Jan Sobieski’nin Viyana’ya yard›ma gelmesiyle Osmanl› ordusu büyük bir bozguna u¤rad›. Hemen ard›ndan da ‹spanya Fransa’ya savafl açt›. Bafllang›çta Osmanl›’ya verdi¤i sözü unutan Fransa, A¤ustos 1684’te ‹spanya ve Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ile Regensburg ateflkes Anlaflmas›n› imzalad›. Lüksemburg ve 1681’den önce ele geçirilen Alman topraklar›n›n Fransa’da kalmas› kabul edildi. Üç Katolik Avrupa devletinin kendi ç›karlar› do¤rultusunda anlaflmas› sonucunda Osmanl› tek bafl›na kalm›flt›. Dahas›, Papa’n›n Müslümanlara karfl› bir Haçl› Seferi yap›lmas› ça¤r›s›na uyan Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u, Polonya ve Venedik Mart 1684’te Linz’de imzalad›klar› bir antlaflmayla “Kutsal ‹ttifak” oluflturmufllard›. ‹mparatorluk içinde yer alan Katolik Alman devletleri bu ‹ttifak’›n en büyük askeri gücünü sa¤l›yordu. 1686’da bu kez Fransa’n›n Avrupa’daki yay›lmas›na karfl›, “güç dengesi” ilkesini iflleterek bir araya gelen Avusturya Arflidüklü¤ü (Habsburglar), Bavyera, Brandenburg Prusyas›, ‹rlanda, ‹sveç, ‹skoçya, ‹spanya, Portekiz, Ren Palatinat›, Savua ve Saksonya, “Ausburg Birli¤i”ni oluflturdular. 1689’da ‹ngiltere’nin de kat›l›m›yla bu oluflumun ad› “Büyük ‹ttifak” oldu. Afla¤›da ele al›nacak olan ‹spanya Veraset Savafllar› s›ras›nda Büyük ‹ttifak, Fransa’ya karfl› savaflacakt›r. Bu s›rada, Papa “Kutsal ‹ttifak”› bütün Avrupa’ya yaymak niyetindeydi. Fakat tüm davetlere ra¤men Fransa bu oluflum içinde yer almad›. Ayn› flekilde, Akdeniz’deki ticari ç›karlar›n›n zarar görmesinden endifle eden ‹ngiltere ve Hollanda da Osmanl›’ya savafl açmad›lar. Di¤er yandan, bir süredir savafl hâlinde olan Polonya ile Rusya aras›nda ateflkes yap›larak Ruslar›n da “Kutsal ‹ttifak”a kat›lmalar› sa¤land›. Macaristan ve Mora’da gerileyen Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda 1687’de gerçekleflen bir Yeniçeri darbesiyle, Sultan IV. Mehmet tahttan indirildi ve II. Süleyman tahtta ç›kar›ld›. ‹ç kar›fl›kl›k yaflayan Osmanl›’n›n ateflkes iste¤i Kutsal ‹ttifak taraf›ndan ret edildi. Osmanl›lar 1688’de Belgrad’› kaybettilerse de bir y›l sonra geri almay› baflard›lar. Tekrar Almanya içlerine ilerleyen ve Ren Palatinat›’n› iflgal eden Fransa, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Kutsal ‹ttifak’la bar›fl yapmas›n› istemiyordu. Çünkü bu durumda Ausburg Birli¤i karfl›s›nda zorlanacakt›. ‹ngiltere ve Hollanda donanmalar›n›n Fransa’n›n ticari ç›karlar›na büyük zarar vermeye bafllad›¤› 1690’dan itibaren Avrupa’daki savafl Kuzey Amerika ve Asya’daki kolonilere de yay›lmaya bafllad›. Çok cepheli bir savafl› sürdüremeyen XIV. Louis önce 1696’da Savua Dükal›¤›’yla yapt›¤› Turin Antlaflmas›’yla, Kuzey ‹talya’daki kazan›mlar›n› yitirdi. Ard›ndan da Büyük ‹ttifak devletleriyle 1697’de Ryswick Antlaflmas›’n› yapt›. Almanya ve ‹spanya’da elde etti¤i topraklar›n bir bölümünü kaybeden XIV. Louis, 1688’deki “fianl› Devrim”le ‹ngiltere taht›na oturan Orange Hanedan›ndan III. William’›n krall›¤›n› da tan›mak zorunda kald›. Fransa’n›n savafl d›fl› kalmas›yla “Kutsal ‹ttifak” bütün gücüyle Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na yüklendi. Ma¤lubiyeti kabul etmek zorunda kalan Osmanl› ile Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u (Avusturya Arflidüklü¤ü), Venedik ve Polonya aras›nda 26 Ocak 1699’da bugünkü S›rbistan’da yer alan Karlofça’da bar›fl antlaflmalar› imzaland›. Banat ve Temeflvar Osmanl›’da kal›rken Macaristan ve Transilvanya (Erdel) Avusturya Arflidüklü¤ü’ne, Mora ve Dalmaçya Venedik’e, Ukrayna ve Podolya Polonya’ya verildi. Rusya’yla 1700’de ‹stanbul’da imzalanan antlaflmayla ise Azak kalesi Rusya’ya b›rak›l›rken Rusya’n›n ‹stanbul’da bir elçi (kap› kethüdas›) bulundurmas› kabul edildi. Karlofça’yla Osmanl› ‹mparatorlu¤u, kuruluflundan beri en büyük toprak kay›plar›na u¤rad›. Böylece, 1683’ten beri kesintisiz biçimde süren Avrupa savafllar› flimdilik sona ermifl oluyordu. Fakat Kas›m 1700’de ‹spanya Kral› II. Carlos’un ölümüyle birlikte bu ülkenin topraklar›n› kimin yönetece¤ine iliflkin anlaflmazl›k yeni ve uzun bir savafl›n ç›kmas›na yol açacakt›r.

S O R U

D‹KKAT

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

SIRA S‹ZDE

N N

Fransa Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Habsburglar ile çat›flmas›n› neden teflvik etmifl olabilir? SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

ÜT N AE L P‹ M Uluslararas› ‹liflkilerde ve d›fl politikada ulusal ç›kar kavram›n›n nas›l daha KD Ü‹fikullan›ld›¤›n› kapsaml› biçimde ö¤renmek için ‹lhan Uzgel’in “Ulusal Ç›kar ve D›fl Politika” isimli kitab›n› (‹mge Kitapevi Yay›nlar›, Ankara, 2004) okuyabilirsiniz. S O R U

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M P

TELEV‹ZYON

S O R U TELEV‹ZYON

D‹KKAT

‹spanya Veraset Savafllar› ve Utrecht Bar›fl›

Çocu¤u olmayan ‹spanya Kral› II. Carlos’un ölümü, Avrupa’daki son derece karmafl›k veraset iliflkisini su yüzüne ç›kartt›. ‹spanya’n›n ‹talya, Hollanda, Filipinler, ‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA Kuzey ve Güney Amerika’da çok büyük topraklara sahip olmas›, Avrupa ülkeleri aras›ndaki miras kavgas›n› daha da büyüttü. Zira ‹spanya tac›n›n, Fransa Krall›¤› ya da Avusturya Arflidüklü¤ü (Habsburglar) ile birlefltirilmesi durumunda, tüm uluslaAMAÇLARIMIZ raras› sistemi denetleyen bir süper güç ortaya ç›kacakt›. XIV. Louis, II. Carlos’un halas› olan Anne’in torunuydu. Daha önemlisi, II. Carlos’un ablas› Marie Theresa ile evliydi. Bu evlilikten 1661’de do¤an Louis Dauphin K ‹ T A P (o tarihte Fransa’y› yöneten Bourbon hanedan›n›n bayra¤›nda yer alan yunus resmine atfen, veliahta “yunus” (dauphin) lakab› veriliyordu) ‹spanya tac›n›n en kuvvetli varisiydi. Fakat hem Anne hem de Marie Theresa, Bourbonlarla evlenmeden TELEV‹ZYON önce, ‹spanya topraklar›ndaki her türlü miras hakk›ndan feragat etmifllerdi. Yukar›da anlat›ld›¤› gibi, Marie Theresa’n›n XIV. Louis ile olan evlilik sözleflmesinde yer alan 500.000 alt›n tutar›ndaki drahoman›n ödenmemesi, Fransa’n›n baz› ‹spanyol ‹ N T E R NRoma ET topraklar›nda hak iddia etmesine yol açm›flt›. Di¤er yandan Kutsal ‹mparatoru I. Leopold’ün annesi de ‹spanya Kral› II. Carlos’un di¤er bir halas›yd›. Dolay›s›yla Habsburglar da ‹spanya taht›nda hak iddia ediyorlard›. Ölümünden k›sa bir süre önce II. Carlos bir vasiyet yazarak hiçbir flekilde Fransa ve ‹spanya taçlar›n› birlefltirmemesi flart›yla, ‹spanya topraklar›n› Louis Dauphin’in o¤lu ve XIV. Louis’nin torunu olan Anjou Dükü Philip’e b›rakt›. Vasiyetnameye göre, e¤er Philip Fransa taht›na da ç›kacak olursa, ‹spanya topraklar› XIV. Louis’nin bir di¤er torunu Berri Dükü Charles’a kalacakt›. Veraset listesinin üçüncü s›ras›nda ise Kutsal Roma ‹mparatoru I. Leopold’ün küçük o¤lu Arflidük Karl vard›. Böylesine karmafl›k vasiyetnamenin özünde yatan, ‹spanya topraklar›n›n tamam›yla ne Frans›zlar›n ne de Avusturyal›lar›n eline geçmesine izin verilmesiydi. Ama XIV. Louis tüm bu topraklar›n Fransa’n›n yönetimine geçmesini istiyordu. XIV. Louis ortaya ç›kan f›rsat› de¤erlendirip II. Carlos’un ölümünden hemen sonra torunu Anjou Dükü’nü V. Philip ad›yla ‹spanya Kral› ilan etti. Ard›ndan da bir yandan Habsburglar› rahats›z edecek flekilde Almanya ifllerine kar›fl›rken, di¤er yandan da ‹ngiltere’nin ve Hollanda’n›n ticaretine zarar verecek önlemler ald›. Dahas› ‹ngiltere’nin devrik kral› ve Fransa’da sürgünde bulunan II. James’in 1701’de ölümünün ard›ndan, o¤lu James Francis Stuart, XIV. Louis taraf›ndan ‹ngiltere’nin meflru hükümdar› olarak tan›nd›. Tabiat›yla bu hamle, ‹ngiltere taht›nda bulunan III. William’›n sert tepkisini çekti. Fransa’n›n giderek di¤er devletlerin ç›karlar›na daha çok zarar vermesi, güç dengesi ilkesinin çal›flmas›yla, Fransa’ya karfl› Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u (Avusturya - Habsburglar), Prusya (1701’den önceki ad›yla Brandenburg Prusyas›), ‹ngiltere (1707’den itibaren ‹skoçya’yla birleflerek Büyük Britanya ad›n› alacak), Hollanda ve Savua Dükal›¤› aras›nda bir ittifak kurulmas›n› sa¤lad›.

N N

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON Avrupa’daki son derece karmafl›k akrabal›k ve veraset iliflkisi ‹spanya ‹ N T E R Nas›l ET Veraset Savafllar›’n›n sebeplerindendir.

Utrecht Antlaflmas› ile Fransa, ‹spanya topraklar› üzerinde hak iddia etmekten vazgeçti.

Siyasi Tarih-I

‹spanya Veraset Savafllar› 1701-1713 y›llar› aras›nda hem Avrupa’da hem de sömürge topraklar›nda sürdürüldü. Askeri baflar›lar ve yenilgiler kadar, ‹ngiltere ve Hollanda’n›n Avrupa güç sistemati¤inin gelece¤ine iliflkin kayg›lar› da savafl›n sona eriflinde etkili oldu. Zira I. Leopold’ün 1705’te ölümü üzerine o¤lu I. Joseph Kutsal Roma ‹mparatoru olmufltu. Fakat o da 1711’de ölünce, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u taht›na, ‹spanya Kral› II. Carlos’›n veraset listesinde üçüncü s›rada olan VI. Karl geçti. Böylece Fransa tehdidinden kurtulmaya çal›fl›rken, ‹ngiltere ve Hollanda bu kez de Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun ‹spanya topraklar›n› elde etmesi tehlikesiyle karfl› karfl›ya kald›lar. Güç dengesi yine iflledi. ‹ngiltere ve Hollanda’n›n savafltan çekilmesi üzerine Avusturya d›fl›ndaki müttefiklerle Fransa aras›nda 1713’te Utrecht Antlaflmas› imzaland›. Fransa-Avusturya savafl› ise 1714’te Rastad ve Baden antlaflmalar›yla sona erecektir. Utrecht Antlaflmas› XIV. Louis’nin ‹spanya topraklar› üzerindeki hak iddias›n› sona erdirdi. ‹spanya taht›na XIV. Louis’nin torununun (V. Philip), bu tac› hiçbir biçimde Fransa tac›yla birlefltirmeme flart›yla oturmas› kabul edildi. XIV. Louis’nin di¤er torunlar› da ‹spanya taht› üzerindeki tüm haklar›ndan feragat ettiler. ‹spanya’n›n Avrupa topraklar› ise müttefik ülkeler aras›nda pay edildi. Cebel-i Tar›k ve Minorka adas› ‹ngiltere’ye verildi. Savua Dükal›¤› Sicilya adas› ve Milano Dükal›¤›’n›n bir bölümünü, Avusturya (Habsburglar) ise Milano Dükal›¤›’n›n geri kalan bölümünü, Napoli Krall›¤›’n›, ‹spanyol Hollandas›’n› ve Sardinya adas›n› ele geçirdi. Portekiz’in Brezilya’daki haklar› tan›nd›. Fransa Kuzey Amerika’daki Newfoundland ile Acadia topraklar›n› ve Karayipler’deki St. Kitts adas›n› ‹ngiltere’ye devrederken, Kuzey Amerika’da ‹ngilizlerin ticaret yapma haklar›n› da kabul etti. Son olarak, ‹spanya’n›n Amerika k›tas›ndaki sömürgelerine Afrika’dan köle tafl›ma tekeli (asiento) 30 y›ll›k bir süre için ‹ngiltere’ye verildi. ‹spanya Veraset Savafllar›’ndan sonra Fransa, Avrupa’da elde etti¤i topraklar›n büyük bir bölümünü korudu. Gücü dengelenen ama tam olarak ortadan kald›r›lamayan Fransa XVIII. yüzy›l›n geriye kalan döneminde Avrupa siyasetinin ana unsurlar›ndan biri olmaya devam edecektir.Bu savafllar›n Bat› Avrupa d›fl›ndaki geliflmelere dolayl› yans›malar› da olmufltur. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na karfl› “Kutsal ‹ttifak”›n oluflturulmas› s›ras›nda bar›flan Polonya ve Rusya 1700’de, Danimarka ve Norveç’i de yanlar›n alarak ‹sveç’e sald›rd›lar. Kuzey Savafl› ad› verilen bu silahl› mücadele s›ras›nda ‹sveç Kral› XII. Karl’›n (Demirbafl fiarl) 1709’daki Poltova Savafl›’nda Ruslara yenilerek Osmanl› topraklar›na s›¤›nmas› Rusya ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u aras›nda anlaflmazl›¤a sebep oldu. Zaten Eflak ve Bo¤dan voyvodalar›n› Osmanl›’ya karfl› k›flk›rtmakta olan Rusya’n›n, XII. Karl’› kovalamak bahanesiyle Osmanl› topraklar›na tecavüz etmesi üzerine Sultan III. Ahmet 1711’de Rusya’ya savafl ilan etti. Prut Irma¤› k›y›s›nda Baltac› Mehmet Pafla komutas›ndaki Osmanl› Ordusu taraf›ndan çembere al›nan Çar I. Petro’nun komutas›ndaki Rus ordusu, Çariçe I. Katerina’n›n bar›fl teklifinin kabul edilmesi üzerine yok edilmekten kurtuldu. Prut Antlaflmas›’yla, Osmanl› ‹mparatorlu¤u 1700’deki ‹stanbul Antlaflmas›’yla Rusya’ya b›rakt›¤› Azak kalesini geri al›rken Rusya’n›n Polonya’n›n içifllerine kar›flmamas› da hükme ba¤land›. Di¤er taraftan, ‹spanya Veraset Savafllar›’n›n sona ermesinden hemen sonra Avusturya’n›n (Habsburglar) da deste¤ini alan Venedik, Karlofça Antlaflmas›’n›n hükümlerini ihlal etmeye bafllad›. Venedik gemilerinin Akdeniz’deki Osmanl› gemilerine sald›rmas› ve Karada¤’daki isyan› desteklemesi üzerine Osmanl› ‹mparatorlu¤u Venedik’e savafl ilan etti. Fransa’yla savafl›n bitmesinden dolay› bat›daki ordular›n› do¤uya rahatl›kla kayd›ran Avusturya, Osmanl› Ordusu karfl›s›nda gerileyen Venedik’e destek verdi. Bu durumda, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Avusturya’ya da

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

savafl açt›. ‹spanya Veraset Savafllar›nda tecrübe kazanan ve yeni savafl teknikleri gelifltiren Avusturya birlikleri Osmanl› Ordusunu 1716’da yendi. 1717’de Belgrat Avusturyal›lar›n eline geçti. Temmuz 1718’de Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile Avusturya ve Venedik aras›nda Pasarofça Antlaflmalar› imzaland›. Buna göre, Mora Yar›madas› Osmanl›’da kal›rken Belgrat, Temeflvar ve Banat Avusturya’ya, Bosna, Dalmaçya ve Arnavutluk k›y›lar› Venedik’e verildi. Avusturya’n›n, ‹spanya Veraset Savafllar› s›ras›ndaki müttefikleri ‹ngiltere ve Hollanda’n›n Pasarofça Antlaflmalar› s›ras›nda taraflar aras›nda arabuluculuk yapt›lar. Pasarofça Antlaflmas›’ndan sonra Osmanl› ‹mparatorlu¤u 1730’a kadar savafls›z sürecek Lale Devri’ne girecektir. Orta ve Bat› Avrupa’da ise ayn› dönemde yeni güç dengeleri kurulmakta, yeni savafllar›n flartlar› oluflmaktad›r.

Resim 3.3 Fransa Kral› XIV. Louis’nin 1701’de Rigaud taraf›ndan yap›lm›fl resmi.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

1683’te Osmanl› ‹mparatorlu¤u Viyana’y› ele geçirebilseydi tüm Avrupa K ‹ Tgüç A Pdengesi de¤iflecekti. Kuflatman›n hikâyesini bir Avrupal› yazardan okumak isterseniz, John Stoye’nin “Viyana Kuflatmas›” adl› kitab›n› (Do¤an Kitap, ‹stanbul, 2011) öneririz.

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

XIX. YÜZYILA G‹RERKEN AVRUPA’NIN ESK‹ VE YEN‹ BÜYÜK GÜÇLER‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹LER Alman ‹kili¤i: Avusturya-Prusya Rekabeti

SIRA S‹ZDE

Fransa tehdidine karfl› ittifak yapan Avusturya (Habsburglar) ile Brandenburg Prusyas› aras›ndaki dostane iliflkiler savafltan sonra yaflanan geliflmelerle yerini rekabete ve silahl› mücadeleye b›rakt›. Otuz Y›l Savafllar›’ndan sonra Prusya Dükü I. Frederick Wilhelm, ordu ve maliye baflta olmak üzere kurumsal yap›y› gelifltiren önemli reformlar yapm›fl, kuzey Almanya co¤rafyas›ndaki devletler üzerinde nüfuz kurmufltu. Brandenburg ile birleflerek, Hohenzollern Hanedan›’n›n iktidar›n› sa¤lamlaflt›ran I. Frederick Wilhelm’den sonra Brandenburg Prusyas›’n› yönetmeye bafllayan o¤lu Elektör III. Frederick, ‹spanya Veraset Savafllar› bafllarken 1701’de kendisini I. Frederick ad›yla Prusya Kral› ilan etti. Kutsal Roma ‹mparatoru ve Avusturya Arflidükü I. Leopold ile müttefikleri, Fransa karfl›s›nda kendilerine destek veren bu devleti tan›d›lar. Prusya 1713’teki Utrecht Antlaflmas›’n›n imzac› devletlerinden de biriydi. ‹spanya Veraset Savafllar›’n›n sona ermesinden sonra, Almanya co¤rafyas›ndaki siyasi etkilerini art›rmaya çal›flan Habsburg ve Hohenzollern hanedanlar› aras›ndaki rekabet su yüzüne ç›kt›. ‹kinci Ünite’de anlat›ld›¤› gibi Din Savafllar› s›ras›nda Katolik ve Protestan olarak bölünen Alman devletleri, bu kez -dinsel farkl›l›¤›n da etkisiyle- Avusturya ve Prusya etraf›nda kümelenmeye bafllad›lar. Erkek çocu¤u

Siyasi Tarih-I

bulunmayan Kutsal Roma ‹mparatoru ve Avusturya Arflidükü VI. Karl’›n 1713’te bir fermanla, Habsburg hanedan›ndan bir kad›n›n da tahta ç›kabilece¤ini ilan etmesi, Prusya taraf›ndan temkinli biçimde karfl›land›. Zira VI. Karl, Avusturya, Bohemya ve Macaristan topraklar› d›fl›nda çok say›da Alman devletini ve Prusya’n›n göz koydu¤u Silezya’y› da Habsburg yönetimi alt›ndaki topraklar aras›nda saymaktayd›.

Avusturya Veraset Savafllar›

“Status quo ante bellum” savafltan önceki duruma dönüfl demektir.

1713-1740 y›llar› aras›nda tahtta kalan kral I. Frederick Wilhelm, askeri alanlarda yapt›¤› yeniliklerle, özellikle iyi e¤itimli ve sürekli bir ordu kurarak Prusya’y› Avusturya karfl›s›nda güçlendirdi. Rusya ve müttefiklerinin ‹sveç’i parçalamas›yla sonuçlanan savafllardan yararlanan Prusya, 1722’de ‹sveç Pomeranyas›’n› topraklar›na katarak geniflledi. 1740’ta Prusya taht›na oturan II. Frederick (Büyük Frederick) Avusturya’yla yaflanan gerilimi çat›flmaya dönüfltüren ad›m› att›. Kutsal Roma ‹mparatoru ve Avusturya Arflidükü VI. Karl’›n ölümünden sonra, 1713 ferman›na uygun olarak Habsburg taht›na k›z› Maria Theresa “Avusturya Arflidüflesi” unvan›yla oturmufltu. Kraliçe, o güne kadar hiçbir kad›na verilmeyen Kutsal Roma ‹mparatoru unvan›n› kullanamad› ama Silezya’y› kendi topraklar› aras›nda saymaktan çekinmedi. Bunun üzerine, eski bir veraset anlaflmazl›¤›n› bahane eden Prusya Aral›k 1740’ta Silezya’y› iflgale bafllad›. Avusturya Veraset Savafllar› 1741 bafl›ndan itibaren bir tarafta Prusya, Fransa, ‹spanya, Bavyera, Napoli ve Sicilya Krall›¤›, Ceneviz Cumhuriyeti ve ‹sveç’in di¤er tarafta ise Avusturya (Habsburglar), Hollanda Cumhuriyeti, ‹ngiltere (Büyük Britanya), Hannover, Saksonya, Sardinya ve Rusya’n›n dâhil oldu¤u büyük çapl› bir savafla dönüfltü. Savafl›n büyük olmas› sadece Avrupa’n›n büyük devletlerinin savafl›yor olmas›ndan de¤il, ayn› zamanda k›ta ölçe¤inden taflarak Kuzey Amerika, Hindistan, Akdeniz ve Bat› Hint adalar›na da s›çramas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu yönüyle savafl, bir yandan Alman devletlerinin Avusturya’n›n m› yoksa Prusya’n›n m› nüfuzu alt›nda olaca¤›na, di¤er yandan da ‹ngiltere, Fransa ve Hollanda aras›ndaki küresel ticaret rekabetinde kimin galip gelece¤ine cevap arar gibiydi. 1748’de imzalanan ve Avusturya Veraset Savafllar›’na son veren Aix la Chapelle (Aachen) Antlaflmas›, taraflar aras›nda ç›kan sorunlar› tam olarak çözen bir düzenleme yerine, savaflmaktan yorulan devletlerin bir tür molas› görüntüsünü sergiliyordu. Zira büyük ölçüde, taraflar›n savafltan önceki durumlar›na (status quo ante bellum) dönmesini öngören antlaflma, Avusturya ile Prusya, Fransa ile ‹ngiltere aras›ndaki rekabeti iyice derinlefltirdi. Antlaflma “Alman ‹kili¤i”ni ortadan kald›rmak yerine, keskinlefltirdi. Silezya’n›n Prusya topra¤› olarak tan›nd›¤› antlaflmayla Avusturya Parma Dukal›¤›’n› ‹spanya’ya verdi. Savafl s›ras›nda Avusturya taraf›ndan iflgal edilen Modena Dükal›¤› ile Ceneviz Cumhuriyeti’nde eski yönetimler yeniden tesis edildi. Fransa savafl s›ras›nda ele geçirdi¤i Avusturya Hollandas›’ndan çekilirken, Kuzey Amerika’daki Louisburg kalesini ‹ngiltere’den al›p Hindistan’daki Madras’› da ‹ngiltere’ye b›rakt›. Dahas› Fransa, Hannover hanedan›n›n ‹ngiltere (Büyük Britanya) taht›na oturmas›n› resmen tan›yarak Stuartlar› ülkesinden tamamen ç›kartt›. Fransa ve ‹ngiltere aras›ndaki ticaret anlaflmazl›¤› ise çözüme kavuflturulamad›.

‹ngiltere ve Fransa’n›n Küresel Çapta Mücadelesi Avusturya Veraset Savafllar›’yla çözüme kavuflturulamayan sorunlar 1740’tan itibaren Avrupa’n›n önde gelen devletleri aras›nda yeni ittifak yap›lar›n›n yolunu açt›. Prusya’n›n Silezya’y› ele geçirerek Alman co¤rafyas›nda kendisine rakip olmas›ndan

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

rahats›zl›k duyan Avusturya, Prusya’n›n kendi ç›karlar›n› tehdit edecek flekilde güçlenmesinden endiflelenen Fransa’yla yak›nlaflt›. Fransa’yla özellikle sömürgelerde ç›kar çat›flmas› içinde bulunan ‹ngiltere ise Prusya’yla s›cak iliflkiler kurdu. Avrupa’da ortaya ç›kmakta olan bu bloklaflma yeni bir çat›flmay› da kaç›n›lmaz k›l›yordu.

Yedi Y›l Savafllar› Prusya Kral› II. Frederick’in (Büyük Frederick) birbirinden kopuk topraklara sahip Prusya’y›, daha bütünleflik bir yap›ya kavuflturmak istiyordu. Bunun için de bir yandan Prusya ordusunu güçlendiriyor di¤er yandan Habsburg Hanedan›’n›n 1713 ferman›yla tüm Alman devletleri üzerinde hükümranl›k hakk›na sahip olmas›na karfl› ç›k›yordu. Prusya’n›n Alman devletleri üzerinde nüfuzunu art›rmas›, Avusturya Veraset Savafllar› s›ras›nda Prusya’n›n müttefiki olan Fransa’y› eski düflman› Avusturya’ya yaklaflt›rd›. ‹spanya, Rusya, Saksonya ve ‹sveç de ç›karlar› gere¤i bu blo¤a kat›ld›lar. Bunun üzerine Prusya da, eski düflman› ‹ngiltere (Büyük Britanya) ile ittifak antlaflmas› imzalad›. O s›rada ‹ngiltere taht›nda Alman Hannover hanedan›ndan II. George’un bulunmas›, Hannover’in de bu ittifaka dâhil olmas›na yol açt›. Di¤er baz› Alman devletleriyle, ‹spanya’n›n rakibi Portekiz de bu ittifak içinde yer ald›. 1756’da meydana gelen ve Avusturya Veraset Savafllar› s›ras›ndaki ittifak yap›s›n› tamamen tersine çeviren bu geliflmeye siyasi tarihçiler Diplomatik Devrim ad›n› vermeyi uygun görmüfllerdir. Devletler aras›nda ebedi dostluk ve düflmanl›klar›n olmad›¤›n›, ortaya ç›kan yeni durumlar ve ç›kar hesaplar› çerçevesinde her zaman yeni yak›nlaflmalar ve karfl›tl›klar do¤abilece¤ini göstermesi bak›m›ndan Yedi Y›l Savafllar› öncesindeki bu geliflmeler örnek olay niteli¤indedir. 1756-1763 y›llar› aras›nda devam eden savafllar, Avusturya Veraset Savafllar› gibi hem Avrupa’da, hem de Akdeniz, Hindistan, Kuzey Amerika ve Karayibler’de yap›ld›. Sömürgelerdeki savafllarda Fransa büyük bir hezimete u¤rad›. fiubat 1763’te Fransa, ‹ngiltere, ‹spanya ve Portekiz aras›nda imzalanan Paris Antlaflmas›’yla, Fransa Kuzey Amerika’daki topraklar›n› kaybetti. Mississippi ›rma¤›n›n bat›s›ndaki topraklar›n› ‹spanya’ya, do¤usundaki topraklar›n› da ‹ngiltere’ye verdi. Kanada’daki “Yeni Fransa” olarak adland›r›lan Frans›z topraklar› da ‹ngiltere’nin eline geçti. Karayibler’de fleker kam›fl› ve köle ticareti aç›s›ndan önemli olan Martinique ve Guadeloupe adalar›yla Hindistan’daki baz› limanlar› ise Fransa’da kalmaya devam etti. Bununla birlikte savafl›n Hindistan’da yaflanan bölümünde Fransa’ya ve bu ülkenin yerel müttefiklerine karfl› Do¤u Hindistan Kumpanyas› arac›l›¤›yla üstünlük sa¤layan ‹ngiltere bu tarihten itibaren Hindistan’daki varl›¤›n› güçlendirecektir. XIX. yüzy›l›n ortas›na kadar Hindistan’daki ç›karlar›n› Do¤u Hindistan Kumpanyas› arac›l›¤›yla savunan ‹ngiltere, 1857’den itibaren bu bölgeyi do¤rudan imparatorlu¤un bir sömürgesi haline getirecektir. Kuflkusuz, Hindistan’›n ‹ngiltere için çok önemli bir sömürge hâline gelmesiyle, bundan sonra ‹ngiltere d›fl politikas›n›n en önemli öncelikleri aras›na “Hindistan’a giden yolu güvence alt›na almak” da eklenecektir. XIX. yüzy›lda ‹ngiltere’yle mücadeleye giriflecek olan Fransa ve daha sonra Almanya’n›n stratejilerinde de bu ba¤lant›y› koparabilmek önemli bir yer edinecektir. Di¤er yandan, ‹ngiltere’nin Fransa’yla Kuzey Amerika’daki savafl›n›n bölgedeki kolonilerin de kat›l›m›yla sürdürülmüfl olmas›, bu kolonilerde yaflayanlar›n ortak bir bilince ulaflmas›na katk› sa¤layacak ve afla¤›da anlat›lacak baflka geliflmelerle bir araya geldi¤inde, ‹ngiltere’ye karfl› Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’n›n bafllamas›na yol açacakt›r.

Avrupa’da daha önceki ittifak yap›s›n›n 1756’da tamamen tersine dönmesine siyasi tarihçiler “Diplomatik Devrim” ad›n› vermifllerdir.

Siyasi Tarih-I

Avrupa k›tas›ndaki savafllarda ise ‹ngiltere’nin de deste¤ini alan Prusya; Avusturya ve Fransa’y› yenilgiye u¤ratt›. Rusya ve ‹sveç’in 1762’de Prusya’yla bar›fl antlaflmalar› yaparak savafltan çekilmeleri Avusturya’y› iyice zor durumda b›rakt›. Paris Antlaflmas›’ndan befl gün sonra Prusya, Avusturya ve Saksonya aras›nda imzalanan Hubertusburg Antlaflmas›’yla Silezya’n›n Prusya’da kalmas› kabul edilerek, “savafl öncesi durum”a dönüldü. Böylece hem “Alman ikili¤i” devam etmifl oluyor, hem de Prusya’n›n Avrupa’n›n yükselen gücü oldu¤u bir kez daha ispatlanm›fl oluyordu. Son olarak, Yedi Y›l Savafllar› s›ras›nda ç›kar birlikteli¤i içine girmifl olan Fransa ve Avusturya, savafltan sonra da bu dayan›flmalar›n› devam ettirecek bir ad›m att›lar. 1770’te, ileride XVI. Louis ad›yla Fransa taht›na oturacak olan 15 yafl›ndaki veliaht prens Louis Aguste, 14 yafl›ndaki Avusturya prensesi Maria Antonia (Marie Antoinette) ile evlendirildi. Bu akrabal›k iliflkisi, Frans›z Devrimi’nden sonra yetkileri elinden al›nan XVI. Louis’ye yard›m için Avusturya öncülü¤ünde bir koalisyon kurulmas›n› haz›rlayan sebeplerden bir olacakt›r. Harita 3.1 Yedi Y›l Savafllar› sonras›nda Avrupa’da s›n›rlar› gösteren bir Avrupa haritas›.

Rusya’n›n Büyük Güçlerin Aras›na Girifli ve Osmanl›’n›n Durumu Rusya’n›n XVII. yüzy›l›n bafl›na kadar geçirdi¤i tarihsel süreç ‹kinci Ünite’de anlat›lm›flt›. 1613’te Mikail Romanov’un Çar olmas›ndan sonra Balt›k Denizi’nden Karadeniz’e uzanan bir alanda hâkimiyet kurabilmek için Polonya, ‹sveç ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile mücadeleye giriflen Rusya, bir yandan da Orta Asya ve Sibirya’daki genifllemesini sürdürdü. ‹kinci Viyana Kuflatmas›’ndan sonra Papa taraf›ndan Osmanl›lara karfl› oluflturulan Kutsal ‹ttifak’a 1686’da kat›lan Rusya, 1700’de Osmanl› ‹mparatorlu¤u’yla imzalad›¤› ‹stanbul Antlaflmas›’yla Karadeniz’deki Azak Kalesi’ni ele geçirdi. Hemen ard›ndan Balt›k Denizi’nde üstünlü¤ü ele geçirmek için ‹sveç’e sald›ran Rusya, 1709’da büyük bir zafer kazand›. ‹sveç Kral› XII. Karl’›n Osmanl› topraklar›na kaç-

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

mas› ise bu kez Rusya ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u aras›nda 1710’da bir savafl ç›kmas›na yol açt›. 1711’deki Prut Savafl›nda Osmanl›’ya yenilen Ruslar, Azak kalesini geri vermek zorunda kald›lar. ‹sveç’le süren Büyük Kuzey Savafl› ise 1720’deki Nystad Antlaflmas›’yla sona erdi. Rusya, Estonya ve Livonya’y› elde ederek Balt›k k›y›lar›ndaki varl›¤›n› sa¤lamlaflt›rd›. Bu geliflmelerle birlikte Rusya yavafl yavafl modern Avrupa devletler sisteminin vazgeçilmez bir aktörü hâline gelirken, 1696’dan itibaren Rusya’y› tek bafl›na yönetmeye bafllayan Çar I. Petro (Büyük Petro) döneminde yap›lan reformlar ülkeyi askeri, ekonomik ve idari aç›dan güçlendirdi. 1721’de kendisini “Tüm Rusya’n›n ‹mparatoru” ilan eden I. Petro, özellikle Rus-Ortodoks Kilisesi’nin dönüfltürülmesi, vergi düzeninin iyilefltirilmesi, e¤itimin yayg›nlaflt›r›lmas›, Rus aristokrasisini oluflturan büyük toprak sahibi boyarlar›n yönetimdeki etkilerinin azalt›lmas›, ordu ve donanman›n Bat› Avrupa devletlerindeki tekniklerle yeniden yap›land›r›lmas› gibi ad›mlar› att›. I. Petro’nun tahttaki ilk y›llar›ndan itibaren Avrupa’n›n önemli baflkentlerine yapt›¤› seyahatler, hem Rus diplomasisinin geliflmesine hem de Çar’›n bu yerlerde gördü¤ü yenilikleri ülkesine tafl›mas›na yard›mc› oldu. Büyük Kuzey Savafl›’nda ‹sveç’ten elde etti¤i Balt›k k›y›lar›nda St. Petersburg kentini kuran I. Petro, 1713’te baflkenti Moskova’dan buraya tafl›d›. 1725’teki ölümünden az önce St. Petersburg’ta yap›m› tamamlanan Peterhof Saray›, XIV. Louis’nin mutlak monarflisinin sembolü olan Versailles Saray›’n› ça¤r›flt›rmaktayd›. Art›k Avrupa’n›n askeri aç›dan güçlü devletlerinden biri haline gelmifl olan Rusya, Avusturya Veraset ve Yedi Y›l Savafllar›’nda da yer ald›. Bu savafllar s›ras›nda, Do¤u Prusya’n›n aidiyeti üzerinde anlaflmazl›¤a düflen Rusya ve Prusya aras›ndaki iliflkiler giderek gerildi. Kuzey Avrupa’daki nüfuz alan›n› geniflletme rekabetine dönüflen Rusya ve Prusya aras›ndaki iliflkilerden en fazla zarar› XVIII. yüzy›l sonunda Polonya-Litvanya Cumhuriyeti gördü. Rusya, Prusya ve Avusturya 1772’de aralar›nda yapt›klar› bir antlaflmayla Polonya’n›n üçte birini iflgal ettiler. 1793’te bu kez Avusturya’y› d›flar›da b›rakan Rusya ve Prusya ülkenin üçte birini daha iflgal ettiler. 1795’te ise Polonya’ya son darbe vuruldu ve Rusya, Prusya ve Avusturya geriye kalan topraklar› da paylaflt›lar. Böylece 1795 itibariyle Polonya topraklar›n›n %66’s› Rusya, %20’si Prusya ve %14’ü de Avusturya taraf›ndan ilhak edilmifl oldu. Rusya-Prusya rekabetinin kurban› olan Polonya 1918’e kadar egemenli¤ini yitirecektir. Rusya bir yandan Polonya’n›n yar›s›ndan fazlas›n› “yutarken”, di¤er yandan da 1735-1792 y›llar› aras›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile üç kez savaflt›. Çariçe II. Katerina’n›n hükümdarl›¤› s›ras›nda yap›lan 1768-1774 ve 1787-1792 savafllar›nda önemli galibiyetler elde eden Rusya, sadece Karadeniz’in kuzeyinde çok güçlü bir devlet hâline gelmedi, ayn› zamanda Balkanlar üzerinden güneye inerek Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu ortadan kald›rabilecek bir tehdide dönüfltü. 1774’te Rusya ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u aras›nda imzalanan Küçük Kaynarca Antlaflmas›’yla K›r›m Rusya’ya terk edildi. (1783’de Rusya taraf›ndan ilhak edilecektir) Rusya Azak denizi ve Karadeniz’i denetlemeye bafllad›. Rus ticaret gemilerinin Karadeniz’de serbestçe ticaretine izin verildi. Ruslar, Osmanl› ülkesinde istedikleri bir yere konsolosluk açabilecekti. Rusya’ya ticari kapitülasyonlar verildi. ‹stanbul’daki Rus elçili¤i sürekli hâle getirildi. En önemlisi, Eflak ve Bo¤dan’daki Ortodokslar Rusya’n›n “korumas›” alt›na sokuldu. Birçok tarih kitab›nda Küçük Kaynarca Antlaflmas›, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Gerileme Dönemi’nin bafllang›c› say›l›r.

Rusya “Büyük Kuzey Savafl›”ndan baflar›yla ç›kt›.

XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Rusya Osmanl› ‹mparatorlu¤u üzerinde büyük bir tehdide dönüfltü.

Siyasi Tarih-I

Resim 3.4 Rusya’n›n büyük güçler aras›na girmesini sa¤layan I. Petro’nun 1717’de Jean Mark Nattier taraf›ndan yap›lm›fl tablosu.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE S O R U

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S OS‹ZDE R U SIRA D‹KKAT AMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON

N N

“YEN‹ DÜNYA”DA ‹LK BA⁄IMSIZ DEVLET: ABD D‹KKAT AMAÇLARIMIZ

‹lk Kolonilerin Kurulmas›

N N

Dinsel bask›lar, k›tl›k ve fiyat art›fl› Avrupa’dan Kuzey Amerika’ya göçün temel sebepleri aras›ndayd›.

‹NTERNET

Devletler aras›ndaki SIRA S‹ZDEiliflkilerde, ebedi düflmanl›klar ve dostluklar›n de¤il, ç›karlar›n ön S O R U planda oldu¤unu gösteren örnekler bulabilir misiniz? DDÜ ‹fiKÜ KN EAs›ras›nda LT‹ M Yedi Y›l Savafllar› Kuzey Amerika’da ‹ngiliz ve Frans›z kolonicileriyle Amerikan yerlilerinin nas›l karfl› karfl›ya geldi¤inin anlat›ld›¤› 1992 yap›m› “Mohikanlar›n SonuncuSofO the R U Mohicans) filmi müzikleriyle de hat›ralarda yer etmifltir. su” (The Last SIRA S‹ZDE

K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON

1783’te K›r›m Hanl›¤›’n› ilhak etti¤ini ilan eden Rusya’yla Osmanl› ‹mparatorlu¤u 1787-1792 y›llar›nda bir kez daha savaflt›. Üstelik bu kez Rusya Avusturya’yla ittifak içindeydi. Osmanl›-Avusturya Savafl›, Frans›z Devrimi’nden sonra yaflanan Bat› Avrupa geliflmeleriyle yak›ndan ilgilenen Habsburglar›n iste¤iyle 1791’de imzalanan Zifltovi Antlaflmas›’yla sona erdi. Rusya-Osmanl› Savafl› ise 1792’deki Yafl Antlaflmas›’yla sona erdi¤inde, 1789’da tahta ç›kan Sultan III. Selim K›r›m’›n Rusya’ya ait oldu¤unu ve iki ülke aras›ndaki s›n›r›n Dinyester Nehri’nden geçti¤ini kabul etmek zorunda kalm›flt›. Yukar›da anlat›ld›¤› gibi, XVIII. SIRA S‹ZDE yüzy›l boyunca sürekli büyüyen ve modernleflen Rusya, Frans›z Devrimi (1789) sonras›nda yaflanan geliflmelerde Avrupa güç dengesinin vazgeçilmez bir unsuru hâline gelecektir.

SIRA S‹ZDE XVII. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren dinsel bask›lardan ve ‹ngiltere’deki siyasi kar›fl›kK ‹ T A P Kuzey Amerika’n›n do¤u k›y›lar›na yerleflmeye bafllad›klar›nl›klardan kaçanlar›n dan yukar›da bahsedilmiflti. 1607’de Jamestown merkezli olarak ‹ngiltere’ye ba¤l› AMAÇLARIMIZ Virginia ticaret kolonisinin kurulmas›yla birlikte, “Yeni Dünya”ya göç h›zland›. T E L E V ‹ Z Y O N Manhattan Adas›n› çok küçük bir miktar ödeyerek Amerikan 1614’te Hollandal›lar yerlilerinden Hudson Nehri’nin giriflindeki bu bölgede, “New AmsterK ‹sat›n T A ald›lar. P dam” ad›yla bir ticaret kolonisi kurdular. 1620’de‹ NMayflower gemisiyle ‹ngiltere’den gelerek Plymouth’a yerleflen 100 kaTERNET dar Püriten’i, 1628’de Massachusetts Körfezi Kumpanyas›’n›n bafllatt›¤› giriflimle, TELEV‹ZYON 20.000 kifli takip etti. Bu say› XVIII. yüzy›l ortalar›nda 50.000’e ulaflm›flt›r. Dinsel bask›n›n yan› s›ra, Avrupa’daki k›tl›k ve fiyatlar›n afl›r› biçimde yükselmesi de göçü h›zland›ran faktörler aras›ndayd›. ‹ngiltere’den gelenlerin çevresine, Hollanda, Almanya T E R N EProtestanlar T ve ‹sveç’ten‹ Ngelen da yerleflirlerken yine ço¤unlu¤u dinsel bask›dan kaçan Huguenotlar Louisiana ve bugünkü Kanada’daki Frans›z topraklar›na yerlefltiler. Kanada’daki Frans›z kolonileri daha çok kürk ticareti yaparlarken, güneydeki ‹ngiliz kolonileri tütün ve m›s›r baflta olmak üzere tar›m ürünleri yetifltirmeye bafl-

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

lad›lar. Topraklar›n›, Püriten erkekler aras›ndan seçtikleri konseyler (general court) vas›tas›yla yönetmeye bafllayan ‹ngiliz kolonicileri, Amerika’ya yerlefltikleri ilk y›llardan itibaren ‹ngiltere’deki yönetim modelinden ayr›flmaya bafllad›lar. Aristokrasiyi ret eden ve eflitli¤e dayal› bu model, Afrika’dan getirilen ve kolonilerin ekonomik hayat›nda önemli bir yer tutmaya bafllayan zenci kölelere uygulanm›yordu. Köleler her türlü haktan yoksun biçimde kolonilerdeki “efendileri” için zorla çal›flt›r›l›yordu. Yine ilk y›llardan itibaren, Amerikan yerlilerinin temel g›da kaynaklar›ndan olan bizonlar›n otlaklar›n›n koloniciler taraf›ndan tar›m arazisine dönüfltürülmesi, iki taraf aras›nda çat›flmalar›n yaflanmas›na sebep oldu. Koloniciler Avrupa’daki kötü hayat flartlar›ndan kaçarak geldikleri bu topraklarda, k›tan›n as›l sahipleri olan yerlileri kendilerinkinden daha a¤›r flartlara mahkûm eden eylemlere giriflmekten kaç›nmad›lar. Bu durumda yerliler daha bat›ya ve kuzeye kaçmak zorunda kald›lar. Y›llar içinde artan göçmen say›s›na ba¤l› olarak daha çok araziye sahip olma ihtiyac› duyan “Beyaz Adam”›n Amerikan yerlilerine uygulad›¤› bu politika XX. yüzy›l›n bafl›na kadar devam edecek, tüm topraklar› ellerinden al›nan yerliler yok olma tehlikesiyle yüzyüze kalacaklard›r.

Avrupa’daki Savafllar›n Kolonilere Yans›malar› Yeni topraklara yerleflmifl olmalar›na ra¤men, anavatanlar› olan Avrupa devletleri aras›ndaki savafllar›n koloniciler üzerinde de yans›malar› oldu. Bazen ‹ngiltere, Hollanda ve Fransa aras›ndaki savafllar sebebiyle ticaret yapmakta zorlan›rlarken bazen de savafl›n do¤rudan taraf› oldular. Avrupa’da Otuz Y›l Savafllar› sürerken, “düflmana karfl› daha s›k› iflbirli¤i yapabilmek” düflüncesiyle Massachussets, New Haven, New Plymouth ve Connecticut kolonileri 1643’te New England Konfederasyonu’nu oluflturdular. Art›k bu topraklara, “Yeni ‹ngiltere” (New England) denilmeye bafllanm›flt›. 1674’te New Amsterdam’›n Hollanda’dan ‹ngiltere’ye geçmesiyle kurulan New York da bu kolonilerle bir araya geldi. ‹ngiltere Kral› II. James’in, bölgeyi hem idari aç›dan daha kolay yönetebilmek hem de kuzeydeki Frans›zlara karfl› güçlü bir set oluflturmak için teflvik etmesiyle, 1686’da tüm ‹ngiliz kolonileri “New England Dominyonu” ad›yla tek bir çat› alt›nda topland›. Bu s›rada XIV. Louis’nin Fransa’y› Avrupa’da hâkim k›lmak için yürüttü¤ü politikalar k›tay› barut f›ç›s›na çevirmiflti. Yukar›da anlat›ld›¤› gibi, 1686’da Avusturya’n›n öncülü¤ünde Fransa’ya karfl› oluflturulan Ausburg Birli¤i’ne, “fianl› Devrim”den sonra 1689’da ‹ngiltere de kat›lm›flt›. Fransa ile ‹ngiltere aras›ndaki savafl Kuzey Amerika’ya da s›çrad›. ‹ngiltere ve Fransa ordular›n›n yan› s›ra, her iki devletin kolonilerinden toplanan milis kuvvetler ve yerli kabileleri de birbirleriyle savaflt›lar. ‹ngiltere taht›na oturan Orange hanedan›ndan William’›n ad›na atfen “Kral William Savafl›” denilen bu çat›flma 1697’deki Ryswick Bar›fl›’na kadar sürdü. Bu savafl s›ras›nda ‹ngiliz kolonileri aras›ndaki dayan›flma daha da artt›. Hatta New England kolonileri “Kongre” ad› verilen bir birlik kurdular. ‹spanya Veraset Savafllar›’n›n Kuzey Amerika’da yürütülen bölümünde de (Kraliçe Anne Savafl›) ‹ngiliz kolonileri Frans›zlara karfl› savaflt›. Utrecht Antlaflmas›’yla (1713) Fransa’n›n Kuzey Amerika’daki topraklar›n›n bir bölümünü ‹ngiltere’ye devretmesine ra¤men Frans›z ordusunun elinde bulunan baz› kale ve garnizonlar, ‹ngiliz kolonicilerinin bölgedeki ticari faaliyetlerini zora sokmaya devam etti. Avusturya Veraset Savafllar› s›ras›nda ‹ngiltere ve Fransa, bu kez “Kral George Savafl›” (1744-1748) ad›yla Kuzey Amerika’da yürütülen çat›flmada bir kez daha karfl› karfl›ya geldiler. Savaflta ‹ngiliz kolonilerinden toplanan milis kuvvetler büyük baflar›lar elde ederek Fransa’ya ait Louisburg Kalesi’ni ele geçirdiler. Fakat 1748’deki Aix

Kuzey Amerika’n›n do¤u k›y›lar›na art›k “yeni ‹ngiltere” (New England) deniliyordu.

Siyasi Tarih-I

Avusturya Veraset Savafllar›’ndan sonra Kolonilerde “Amerikal›l›k” bilinci güçlenmeye bafllad›.

La Chapelle Antlaflmas›’yla ‹ngiltere, koloniciler aç›s›ndan büyük önem tafl›yan bu kaleyi Hindistan’da elde etti¤i baz› kazan›mlar karfl›l›¤›nda Fransa’ya b›rakt›. Bu durum kolonicilerin ‹ngiltere’ye olan güvenlerinin sars›lmas›na sebep oldu. Zira ‹ngiltere kendi ç›karlar› gerektirdi¤inde, Amerika’daki kolonilerinin taleplerini pekâlâ göz ard› edebiliyordu. Bu tarihten itibaren kolonilerde “Amerikal›l›k” bilinci güçlenmeye bafllayacakt›r.

Harita 3.2 Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’ndan önce ve sonra Kuzey Amerika. Kaynak: http://www.emerso nkent.com/map_ar chive/north_americ a_1775_1783.htm

Nitekim Ohio bölgesinin aidiyeti konusunda ‹ngiltere ile Fransa aras›nda gerginli¤in tekrar t›rmanmaya bafllad›¤› dönemde, yedi ‹ngiliz kolonisinin temsilcileri 1754’te New York’un Albany kentinde bir araya gelerek Benjamin Franklin’in önerdi¤i savafl ve bar›fl karar› al›n›rken ‹ngiltere’den ba¤›ms›z hareket etme düflüncesini tart›flt›lar. Fakat ‹ngiltere’yle iliflkileri tamamen bozman›n, Fransa karfl›s›nda yaln›z kal›nmas›na, dolay›s›yla ticari ç›karlar›n zarar görmesine yol açabilece¤ini düflünen koloniler bu öneriyi ret ettiler. Yedi Y›l Savafllar› (1756-1763) s›ras›nda kolonilerdeki “Amerikal›l›k” bilinci daha da güçlendi. Bir yandan Frans›zlara di¤er yandan da ‹spanyollara karfl› silahl› mücadele veren koloniler, ‹ngiltere’ninkilerden çok kendi ç›karlar›n› düflünüyorlard›. Savafl sonunda Fransa’n›n Kuzey Amerika’daki topraklar›n›n çok büyük bir bölümü ‹ngiltere’ye geçti. Frans›z tehdidinin bertaraf edilmesi kolonilerin rahatl›kla genifllemesinin önündeki en büyük engeli de ortadan kald›rm›fl oluyordu. Böylece ‹ngiltere’nin deste¤ine de ihtiyaçlar› azalan kolonilerde ba¤›ms›zl›k yanl›s› düflünceler h›zla yay›lmaya bafllad›.

Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl› ve Sonuçlar› “Temsil yoksa, vergi de yok” Kuzey Amerika’daki Kolonilerin bafll›ca slogan›yd›.

Ba¤›ms›zl›k düflüncesini güçlendiren geliflmelerden biri de ‹ngiltere Parlamentosu’nun 1765’te ç›kartt›¤› Damga Vergisi Yasas›’yla (Stamp Act) kolonilere yeni vergiler koymas›d›r. ‹ngiltere Parlamentosu’nda temsil edilmeyen, dolay›s›yla yönetimde hiç söz sahibi olmayan koloniler, “temsil yoksa vergi de yok” slogan›yla bu vergiye karfl› ç›k›yorlard›. 1770’de Benjamin Franklin kolonilerin kendilerini ilgi-

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

lendirmeyen konularda ‹ngiltere’ye vergi ve asker vererek katk› sa¤lamas›n›n anlams›z oldu¤unu dile getirdi. Thomas Paine ise Sa¤duyu (Common Sense) adl› kitab›nda, okyanus ötesi konular›n kolonileri hiç ilgilendirmedi¤ini, Avrupa ifllerinden uzak durman›n Amerikal›lar›n en önemli önceli¤i olmas› gerekti¤ini yazd›. Paine’in bu düflüncesi, hem Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’n›n düflünsel arka plan›n› hem de ba¤›ms›zl›ktan sonra ABD’nin d›fl politikada izledi¤i “yaln›zc›l›k” politikas›n›n kökenlerini göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Kolonilerde ba¤›ms›zl›k düflüncesi yayg›nlafl›rken ‹ngiltere Kral› III. George olup bitenleri hâlâ Avrupa siyasi dengeleri perspektifinden de¤erlendirmekte ve uzun süren savafllar s›ras›nda u¤rad›¤› ekonomik kay›plar›, gelen tepkilere ra¤men, kolonilere daha fazla vergi yükleyerek gidermek yoluna gitmekteydi. Bu ise koloniler ile ‹ngiltere aras›ndaki köprülerin tamamen at›lmas›na yol açt›. 1773’te ‹ngiltere Parlamentosu Çay Yasas›’n› ç›kartarak kolonilere dolayl› yoldan yeni ek vergiler koyunca, Boston liman›na demirli ‹ngiliz ticaret gemilerindeki çaylar koloniciler taraf›ndan denize döküldü. Bu olay Amerikan tarihinde “Boston Çay Partisi” ad›yla an›lmakta ve ‹ngiltere’ye karfl› ilk organize tepkiyi göstermesi aç›s›ndan sembolik önem tafl›maktad›r. 1775’ten itibaren kolonicilerle ‹ngiliz askerleri aras›nda ilk çat›flmalar ç›kt›. Bu noktada, uluslararas› iliflkilerin ilk ça¤lardan beri geçerli olan bir kural› da ifllemeye bafllad›. “Düflman›m›n düflman› dostumdur” anlay›fl›yla Fransa, ‹ngiltere’yle çat›flan kolonilere daha s›cak biçimde yaklaflmaya bafllad›. ‹spanya da benzer bir tutum tak›nd›. Kolonilerin ‹ngiltere’yle savaflta kulland›klar› barutun %90’› Fransa ve ‹spanya taraf›ndan sa¤land›. Kuzey Amerika’daki 13 ‹ngiliz kolonisinin temsilcileri K›tasal Kongre (Continental Congress) ad› verilen bir toplant›da bir araya gelerek 4 Temmuz 1776’de Amerika Birleflik Devletleri’nin (ABD) ‹ngiltere’den ba¤›ms›zl›¤›n› ilan ettiler. Ard›ndan limanlar›n› tüm ülkelerin ticaret gemilerine açan ABD, ‹ngiltere’nin Fransa’ya uygulad›¤› ticari k›s›tlamalar› da tan›mad›¤›n› aç›klad›. Resim 3.5 Dünyada en fazla tedavülde bulunan para olan 1 dolarl›k banknot üzerinde ABD’nin ilk baflkan› George Washington’un portresi yer almaktad›r.

Ba¤›ms›zl›k yanl›lar›na destek vermesine ra¤men bafllang›çta ABD’yi diplomatik olarak tan›yarak, ‹ngiltere’yle do¤rudan bir çat›flman›n içine çekilmek istemeyen Fransa, 1777’de ABD kuvvetlerinin Saratoga Savafl›’nda ‹ngilizler karfl›s›nda ilk büyük galibiyetlerini almalar›ndan sonra bu tutumunu de¤ifltirdi. fiubat 1778’de Fransa ABD’yi resmen tan›yan ve Dostluk ve Ticaret Antlaflmas› imzalayan ilk devlet oldu. Ayn› zamanda imzalanan bir ittifak antlaflmas›yla ‹ngiltere’ye karfl› birlikte savaflma karar› al›nd›. Nisan 1779’da ‹spanya da bu ittifak›n bir taraf› haline gel-

“Düflman›m›n düflman› dostumdur” anlay›fl›yla hareket eden Fransa ABD’yi resmen tan›yan ilk devlet oldu.

Siyasi Tarih-I

ABD kuruldu¤u günden itibaren topraklar›n› sürekli geniflletmifltir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U

di. ‹ngiltere’ye daha önce yenilen bu devletler ABD’nin ba¤›ms›zl›¤›n› destekleyerek intikam alma peflindeydiler. Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl› sürerken Kuzey Amerika’yla ticaretlerine zarar gelmesini istemeyen Rusya, Avusturya, Prusya, Danimarka, Norveç, ‹sveç ve Portekiz gibi Avrupa devletleri, 1780’de “tarafs›zl›k” statüsünü benimseyerek, kendi gemilerine hiçbir flekilde engel ç›kar›lmas›n› kabul etmeyeceklerini ilan ettiler. Bu Amerikal›lar›n ifline yaramakta, Amerikan limanlar›n› abluka alt›nda tutarak ABD’ye ekonomik zarar vermek isteyen ‹ngiltere’yi ise zor durumda b›rakmaktayd›. Hollanda da “tarafs›zl›k” statüsünü kabul ederek Amerikan limanlar›yla ticarete devam edince, eski müttefiki ‹ngiltere Hollanda’ya savafl ilan etti. Bunun üzerine 1782’de ABD ile bir ticaret antlaflmas› imzalayan Hollanda, ABD’yi resmen tan›yan ikinci Avrupa devleti oldu. General George Washington liderli¤indeki ABD silahl› güçleri ve ona destek veren Frans›z ve ‹spanyol birlikleri karfl›s›nda savafl alan›nda baflar›s›zl›¤a u¤rayan ve Avrupa devletlerinin deste¤ini de alamayan ‹ngiltere, 1783’te ma¤lubiyeti kabullenmek zorunda kald›. ‹ngiltere, Fransa ve ‹spanya aras›nda imzalanan Paris Antlaflmas›’yla, ‹ngiltere ABD’nin ba¤›ms›zl›¤›n› tan›d›. Bu Antlaflmaya ABD ayr› bir senetle kat›ld›. Böylece Atlantik Okyanusu’nun ötesinde nüfusunun büyük ço¤unlu¤unu Avrupa ülkelerinden gidenlerin oluflturdu¤u yeni bir cumhuriyet do¤uyordu. Kuruldu¤u günden itibaren sürekli geniflleyecek olan ABD, XIX. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren küresel siyasetin dikkate de¤er bir unsuru olacakt›r. ‹ngiltere ile Fransa aras›ndaki rekabetin oluflturdu¤u flartlar sayesinde hayat buSIRAuzun S‹ZDEbir süre Avrupa’n›n siyasi ifllerine kar›flmaktan uzak duracaklan ABD, çok t›r. Söz konusu rekabetin y›k›c› etkileri ise ABD’nin ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›ndan sonra iyice su yüzüne ç›kacakt›r. Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’nda ‹ngiltere’ye karD Ü fi Ü N E L ‹ M fl› kolonilere yard›m eden Fransa’n›n mali iflas›, tüm dünya siyasi tarihini derinden etkileyecek olan Frans›z Devrimi’nin en önemli ekonomik sebepleri aras›nda yer S O Ryandan U alacakt›r. Di¤er ayn› dönemde Amerikal›lar taraf›ndan savunulan “temsil olmadan vergi al›nmamas›”, “anayasac›l›k”, “cumhuriyetçilik” ve “temel haklar” gibi kavramlarD ‹da Devrimi’nin haz›rl›k sürecinde ve Devrim’den sonra çok K K AFrans›z T s›k kullan›lacakt›r. Dahas›, ABD’nin ba¤›ms›zl›¤› XIX. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren Güney Amerika’daki ‹spanyol sömürgeleri taraf›ndan da örnek al›nacak ve bu bölSIRA S‹ZDE gede topyekûn bir ba¤›ms›zl›k hareketi bafllayacakt›r.

N N

Sizce kurulufl döneminde ABD’nin di¤er devletlere göre avantajlar› nelerdi? SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü Ndönemindeki EL‹M ABD’nin kurulufl yönetim biçimine iliflkin bilgi edinmek isterseniz, Alexis de K ‹ T A P Tocqueville’nin siyaset bilimi klasikleri aras›nda say›lan “Amerika’da Demokrasi” adl› kitab›n› (YetkinS Yay›nlar›, Ankara, 1994) okuyabilirsiniz. O R U

TELEV‹ZYON

D‹KKAT

‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA

AMAÇLARIMIZ

N N

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

Özet

N A M A Ç

‹ngiltere ve Fransa’da hükümdarlar ile toplum-

y›llar› aras›nda süren ‹spanya Veraset Savafllar›,

sal s›n›flar aras›ndaki iliflkilerin yönetim biçim-

Fransa’y› tüm ‹spanyol topraklar›n› ele geçirme

lerini nas›l etkiledi¤ini ve bunun di¤er devletlere

emellerinden uzaklaflt›rm›flt›r. Ayn› dönemde Os-

etkilerini ifade etmek.

manl› ‹mparatorlu¤u da, kuzeyinde giderek güç-

Manfl Denizi’nin iki yakas›ndaki ‹ngiltere ve Fran-

lenen bir devlet haline gelen Rusya’yla uzun y›l-

sa aras›nda yüzy›llarca devam eden rekabet hem

lar devam edecek bir rekabete bafllam›flt›r.

Avrupa hem de dünya siyasi tarihini yönlendiren önemli geliflmeler do¤urmufltur. Bu iki ülkede yaflayanlar, ekonomik, toplumsal ve siyasi mo-

N A M A Ç

‹spanya Veraset Savafllar›ndan Frans›z Devrimi’ne kadarki dönemde Avrupa’da meydana ge-

deller aç›s›ndan birbirlerini etkilemifllerdir. Bu

len güç mücadelesinin ayr›nt›lar›n› ve bunun

etkileflime ra¤men XVII. yüzy›l boyunca ‹ngilte-

küresel düzeye yans›malar›n› ifade etmek.

re’de krallar ile Parlamento aras›ndaki mücadele,

1713-1789 y›llar› aras›nda Avrupa’da güç denge-

hükümdar›n gücünün s›n›rland›r›ld›¤› bir yöne-

lerinin sürekli olarak yenilendi¤i, devletler aras›

tim biçimiyle sonuçlan›rken, Fransa’da ise kral›n

bloklaflmalar›n, bu bloklar içinde yer alan dev-

gücü giderek artm›fl ve mutlak monarfli düzeni

letlerin kendi ç›karlar› do¤rultusunda taraf de¤ifl-

tesis edilmifltir. ‹ngiltere’deki parlamentarizm, yö-

tirmeleriyle s›k s›k biçim de¤ifltirdi¤i geliflmeler

netimde söz sahibi olmak isteyen kitleler taraf›n-

yaflanm›flt›r. Bu dönemde Avrupa devletleri ara-

dan örnek al›n›rken, Fransa’da XIV. Louis’nin

s›nda yaflanan mücadeleler k›ta s›n›rlar›n›n öte-

flahs›nda oluflan “Günefl Kral” imgesi, pek çok

sinde geçerek, Kuzey Amerika’dan Hindistan’a

Avrupal› hükümdar›n hayallerini süslemifltir.

uzanan çok genifl bir co¤rafyada da, ticari ve siyasi yap›lar›n yeniden infla edilmesine yol açm›fl-

XVIII. yüzy›l›n baflat gücü olan Fransa’n›n üstün-

t›r. XVIII. yüzy›l, Prusya ve Rusya gibi devletlerin

lü¤ünün di¤er devletlerce nas›l dengelenmeye ça-

XX. yüzy›la kadar ç›kmayacak biçimde, uluslara-

l›fl›ld›¤›n› ve bunun sonuçlar›n› analiz etmek.

ras› sistemin önemli aktörleri aras›na girmelerine

XIII. ve XIV. Louis dönemlerinde at›lan merkezi-

sahne olurken, Avusturya, ‹spanya ve Osmanl›

lefltirme ad›mlar› ve askeri alanda yap›lan reform-

‹mparatorlu¤u gibi devletlerin ise güç erozyonu-

larla Avrupa devletleri üzerinde hegemonya kur-

na u¤rad›klar› bir dönem olmufltur.

maya bafllayan Fransa, uluslararas› sistemin tek

Avusturya Veraset Savafllar› (1740-1748) Alman-

bir güç taraf›ndan denetlenmesini istemeyen dev-

ya co¤rafyas›nda Prusya’n›n Avusturya’ya karfl›

letlerin tepkisiyle karfl›laflm›flt›r. Temelde Fransa

üstünlü¤ünün bafllang›c› say›labilir. Ayn› savafl-

ile Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u (Avusturya-Habs-

lar bu devletler aras›ndaki ayr›flmay›, yani “Al-

burglar) aras›nda yaflanan bu güç mücadelesine,

man ‹kili¤i”ni de tescillemifltir. Yedi Y›l Savafllar›

baflta ‹ngiltere ve Hollanda olmak üzere kendi

(1756-1763) ise Fransa’n›n Kuzey Amerika’daki

ç›karlar›n› düflünen di¤er devletler de kat›lm›fl-

topraklar›n› ‹ngiltere’ye devretmesi sonucunu do-

lard›r. K›tadaki esas rakibi Kutsal Roma ‹mpara-

¤urmufltur. Rusya karfl›s›nda gerilemeye devam

torlu¤u’nu zay›flatmak için Osmanl› ‹mparatorlu-

eden Osmanl› ‹mparatorlu¤u Küçük Kaynarca

¤u’nu da bu devletle savafla teflvik eden Fransa,

Antlaflmas›’yla (1774), pek çok tarihçiye göre,

II. Viyana Kuflatmas›’n›n Osmanl›’n›n aleyhine

Gerileme Dönemi’ne girmifltir.

sonuçlanmas› üzerine yaln›z kalm›flt›r. 1700’de Kral II. Carlos’un ölümünden sonra ‹spanya taht›na Fransa kraliyet ailesinden bir kiflinin oturmas›yla Fransa’n›n sömürgelerde de büyük üstünlü¤e sahip olaca¤›n› düflünen Avrupa devletleri bu devlete karfl› ittifak oluflturmufllard›r. 1701-1713

Siyasi Tarih-I

N A M A Ç

Avrupa devletleri aras›ndaki mücadelenin ABD’nin ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas› sürecini nas›l etkiledi¤ini analiz etmek. XVIII. yüzy›lda Avrupa devletleri aras›nda yaflanan savafllar Kuzey Amerika’daki kolonileri de yak›ndan etkiledi. ‹ngiltere-Fransa rekabeti ço¤u zaman koloni topraklar›nda sürdürüldü. Yedi Y›l Savafllar›’yla Fransa’n›n Kuzey Amerika’daki askeri varl›¤›n›n büyük ölçüde sona ermesi, kolonicilerin ‹ngiltere’ye duydu¤u ihtiyac› azaltt›. Di¤er taraftan, ‹ngiltere’nin kendi ç›karlar› do¤rultusunda kolonilerin önceliklerini göz ard› etmesi dahas› uzun savafllar›n getirdi¤i mali yükü, kolonilere yeni vergiler koyarak karfl›lamaya çal›flmas›, “Amerikal›l›k” bilincinin güçlenmesine yol açt›. Büyük ço¤unlukla ‹ngiltere’den gelmifl olmalar›na ra¤men, ‹ngiltere’den ba¤›ms›zl›k kazanabilmek için Fransa ve ‹spanya’yla ittifak yapan Amerikal›lar, 1776-1783 y›llar› aras›nda yürüttükleri ba¤›ms›zl›k savafl›n› kazand›lar. Büyük rakibi ‹ngiltere’den intikam alabilmek için bu savaflta Amerikal›lara destek veren Fransa ekonomik bir krize saplanacak, bu ise Frans›z Devrimi’ne giden yolu döfleyen bir etken olacakt›r.

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi ‹ngiltere Parlamentosu’nun 1628’de kabul etti¤i “Hak Dilekçesi”nde yer alan konulardan biri de¤ildir? a. Parlamento’nun onay› olmaks›z›n yeni vergiler koyulamamas› b. Keyfi tutuklamalar›n yasaklanmas› c. Ola¤anüstü hâl durumuna k›s›tlamalar getirilmesi d. Baz› gümrük vergilerinin Parlamento taraf›ndan krala ömür boyu tahsis edilmesi e. Sivil vatandafllar›n evlerinin askerler taraf›ndan zorla kullan›lmas›n›n önüne geçilmesi 2. ‹ngiltere’de Cumhuriyet (Commonwealth) hangi olay sonucunda ilan edilmifltir? a. Parlamento’nun Kral I. Charles’› yarg›layarak idama mahkûm etmesiyle b. 1628’de Hak Dilekçesi’nin ilan›yla c. 1215’te Magna Carta’n›n kabulüyle d. Parlamento’nun 1629’da Kral taraf›ndan kapat›lmas›yla e. 1689’da Haklar Yasas›’n›n kabul edilmesiyle 3. Afla¤›dakilerden hangisi XVIII. yüzy›lda Avrupa devletleri aras›ndaki iliflkiler için söylenebilir? a. Devletler aras›ndaki iliflkilerde ebedi dostluklar de¤il, ç›karlar geçerlidir. b. H›ristiyanl›k Avrupa devletlerini bir arada tutan temel ö¤edir. c. Osmanl› ‹mparatorlu¤u tüm Avrupa devletlerinin ortak düflman›d›r. d. Güç dengesini sa¤lamak için en güçlü devletin yan›nda yer almak gerekir. e. Devletler aras›ndaki s›n›rlar ulusal ve etnik özelliklere göre çizilmelidir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi Fransa Kral› XIV. Louis’nin monarfliyi kurumsallaflt›rmak için gerçeklefltirdi¤i reformlardan biri de¤ildir? a. Protestanlara verilen haklar›n kald›r›lmas› b. Sürekli askerli¤e geçilmesi c. D›fliflleri’nin yeniden yap›land›r›lmas› d. ‹lk kapsaml› hukuk kodifikasyonunun gerçeklefltirilmesi e. Katoliklerin din de¤ifltirmeye zorlanmas› 5. Afla¤›dakilerden hangisi 1699 Karlofça Antlaflmas›’n›n sonuçlar›ndan biri de¤ildir? a. Osmanl› ‹mparatorlu¤u kuruluflundan beri en büyük toprak kayb›n› yaflam›flt›r. b. Banat ve Temeflvar Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda kalm›flt›r. c. Macaristan ve Transilvanya (Erdel) Habsburglara verilmifltir. d. Osmanl› Sultan› IV. Mehmet Yeniçeriler taraf›ndan tahtan indirilmifltir. e. Mora ve Dalmaçya Venedik’e verilmifltir.

6. Fransa hangi antlaflmayla ‹spanya topraklar› üzerindeki hak iddias›ndan vazgeçmifltir? a. Westphalia Antlaflmas› b. Utrecht Antlaflmas› c. Aix la Chapelle Antlaflmas› d. Turin Antlaflmas› e. Paris Antlaflmas› 7. Afla¤›dakilerden hangisi Avusturya Veraset Savafllar›’n›n ortaya ç›k›fl›ndaki en temel nedendir? a. Fransa’n›n Avusturya taht› üzerinde hak etmesi b. ‹ngiltere ve Avusturya aras›ndaki güç mücadelesi c. Avusturya ve Prusya’n›n Alman devletleri üzerindeki nüfuz mücadelesi d. Rusya-Prusya rekabeti e. ‹spanya’daki veraset sorununun Avusturya’ya s›çramas› 8. Afla¤›dakilerden hangisi Küçük Kaynarca Antlaflmas›’n›n sonuçlar›ndan biri de¤ildir? a. K›r›m Rusya’ya verilmifltir. b. Rus ticaret gemilerinin Karadeniz’de serbest ticaretine izin verilmifltir. c. ‹stanbul’daki Rus elçili¤i sürekli hale getirilmifltir. d. Polonya’n›n büyük bir k›sm› Rus hâkimiyetine b›rak›lm›flt›r. e. Rusya Eflak ve Bo¤dan’daki Ortodokslar› “korumas›” alt›na alm›flt›r. 9. Afla¤›dakilerden hangisi Amerikan’›n ba¤›ms›zl›k savafl›n› tetikleyen geliflmelerden biridir? a. ‹ngiliz Parlamentosu’nun Damga Vergisi Yasas›’yla Amerikan kolonilerine yeni vergiler koymas› b. Fransa’n›n Amerikan kolonilerine karfl› ‹ngiltere’yle iflbirli¤i yapmas› c. Amerika’n›n Avrupa siyasetinde söz sahibi olmak istemesi d. Fransa’n›n baz› kolonilerde hak iddia etmesi e. Rusya’n›n Amerikan kolonilerine maddi yard›mda bulunmas› 10. Afla¤›dakilerden hangisi Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’n›n XIX. yüzy›l siyasi hayat›na arma¤an etti¤i kavramlardan biri de¤ildir? a. Anayasac›l›k b. Ulusalc›l›k c. Vergi ve temsilde adalet d. Cumhuriyetçilik e. Temel Haklar

Siyasi Tarih-I

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. d

S›ra Sizde 1 Günümüz Avrupas›’nda 12 ülke monarfliyle yönetilmektedir. Bunlar aras›nda Lüksemburg, Lihtenfltayn, Andorra, Monako ve Vatikan gibi küçük ülkeler oldu¤u gibi Belçika, Danimarka, Hollanda, ‹ngiltere (Birleflik Krall›k), ‹spanya, Norveç ve ‹sveç gibi büyük ülkeler de vard›r. Teokratik biçimde yönetilen Vatikan’›n devlet baflkan›, Katolik kardinaller taraf›ndan ömür boyu görev yapmak üzere seçilen papad›r. Andorra Prensli¤i ise Urgell Kardinali ve Fransa Cumhurbaflkan› taraf›ndan ortaklafla yönetilir. Di¤er Avrupa monarflilerinde hükümdarl›k herhangi bir seçim yap›lmadan, veraset yoluyla ayn› aileden bir üyeye geçer. Siyasette prensin önemli etkisinin bulundu¤u Lihtenfltayn d›fl›ndaki tüm monarflilerde, hükümdarl›k büyük ölçüde sembolik bir makam olup, ülke yönetimi anayasa veya yasalarla demokratik seçimlerle iktidara gelen hükümetlere b›rak›lm›flt›r

2. a 3. a 4. e 5. d

6. b

7. c 8. d

9. a

10. b

Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere’de Parlamento’nun Hükümdar Karfl›s›ndaki Zaferi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere’de Cumhuriyet Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yedi Y›l Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fransa’da Mutlakiyet Ça¤›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kinci Viyana Kuflatmas›’n›n Avrupa Dengelerine Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹spanya Veraset Savafllar› ve Utrecht Bar›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avusturya Veraset Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Büyük Güçlerin Aras›na Girifli ve Osmanl›’n›n Durumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl› ve Sonuçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl› ve Sonuçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile Fransa aras›nda, XVI. yüzy›lda Kanuni Sultan Süleyman ve I. François’un hükümdarl›klar› s›ras›nda geliflmeye bafllayan iflbirli¤inin yöneldi¤i unsur Habsburglar’d›r. ‹ki devlet de, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u unvan›n› elinde bulunduran Avusturya Arflidüklü¤ü’nün, kendi ç›karlar›n›n önünde engel oluflturdu¤unu düflünmektedir. XIV. Louis’nin Habsburglar’a üstünlük sa¤layarak, Bourbonlar› tüm Avrupa’n›n en güçlü ailesi haline getirme çabas› uzun süreli savafllara yol açm›flt›r. Bu dönemde Fransa’n›n stratejisi, Osmanl›lar› Habsburglarla y›prat›c› bir savafla teflvik etmek ve bu yüzden ordusunu ikiye bölmek zorunda kalacak Avusturya’ya karfl› baflar› kazanmak fleklinde özetlenebilir. Fakat 1683’teki ‹kinci Viyana Kuflatmas›’n›n Osmanl›lar aç›s›ndan baflar›s›zl›kla sonuçlanmas› ve Osmanl›’ya karfl› Avrupa’da güçlü bir Kutsal ‹ttifak kurulmas› Fransa’n›n bu hesab›n› bozmufltur. XIV. Louis sadece Avusturya’yla de¤il, onunla birlikte hareket eden devletlerin oluflturdu¤u Büyük ‹ttifak’la mücadele etmek zorunda kalacakt›r.

3. Ünite - XVII. ve XVIII. Yüzy›llarda Büyük Güçlerin Küresel Rekabeti

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 XVIII. yüzy›l devletler aras› iliflkilerde ebedi dostluk ve düflmanl›klar›n de¤il, ç›karlar›n ön planda oldu¤u çok say›da örnek içerir. Mesela, Avusturya Veraset Savafllar› s›ras›nda Prusya’n›n müttefiki olan Fransa, Yedi Y›l savafllar› bafllad›¤›nda eski düflman› Avusturya’yla ittifak kurmufltur. Prusya ise eski düflman› ‹ngiltere (Büyük Britanya) ile ittifaka girmifltir. Bir di¤er örnek de, ‹ngiliz kolonileriyle defalarca çat›flan Fransa’n›n, koloniler ‹ngiltere’ye karfl› ba¤›ms›zl›k savafl›n› bafllatt›klar›nda onlar›n yard›m›na koflmas›d›r. Ayn› y›llarda, daha önce Fransa’ya karfl› ‹ngiltere’yle birlikte mücadele etmifl olan Hollanda da, Amerika limanlar›yla serbestçe ticaret yapmas›n› engelledi¤i için ‹ngiltere ile çat›flma içine girmifltir. Bu kitab›n di¤er ünitelerinde de çok say›da benzer örnek bulman›z mümkündür. XXI. yüzy›lda da uluslararas› iliflkilerin bu temel kural› de¤iflmemifltir. S›ra Sizde 4 ABD kuruldu¤unda büyük ölçüde homojen bir nüfusa sahipti. Hiçbir hakka sahip olmayan Afrika’dan getirilmifl zenci köleler d›fl›ndaki Beyazlar ço¤unlukla Britanya’dan gelmifl Protestanlardan müteflekkildi. Etnik ve dinsel farkl›l›¤›n asgari düzeyde olmas›, Avrupa’dakine benzer dinsel ya da ulusal bazl› çat›flmalar›n yaflanmas›n› engelledi. Di¤er yandan, Avrupa’dan farkl› olarak ABD’de bir tak›m ayr›cal›klara sahip aristokrasi (soylular) ve ruhban s›n›flar›n›n olmamas›, ekonomik ve siyasal gücün çok büyük ölçüde burjuvazinin elinde toplanmas›na yol açt›. Onlar da, ticari ve ekonomik ç›karlar› ABD d›fl politikas›n›n önceli¤i haline getirecek ad›mlar att›lar. ABD’yi kuranlar, Avrupa’daki Ayd›nlanma filozoflar›n›n düflüncelerini de göz önünde bulundurarak, iyi planlanm›fl bir cumhuriyet kurdular. Güçler ayr›l›¤› ilkesini temel alan; seçilmifl baflkan›n, seçilmifl bir yasama organ› taraf›ndan dengelenmesini ve denetlenmesini sa¤layan; federe devletlerle federal hükümet aras›ndaki yetki ve güç paylafl›m›n› iyi kurgulayan Amerikan modeli, Güney Amerika’da ba¤›ms›zl›k mücadelesine giriflenler taraf›ndan da örnek al›nm›flt›r. Son olarak, ABD’nin Avrupa’dan uzak oluflu ve ilk baflkan George Washington’dan itibaren Avrupa ifllerine kar›flmama ilkesini (yaln›zc›l›k) benimsemesi, bu ülkeyi Frans›z Devrimi s›ras›nda ve sonras›nda yaflanan savafllar›n getirdi¤i y›k›mdan -‹ngiltere’yle yaflanan k›sa süreli bir çat›flma hariç (1811-1812)- korudu. Tam tersine Avrupa devletleri birbirleriyle bo¤azlafl›rken, ABD kendi “yar› küresindeki” ekonomik ve siyasi gücünü giderek art›rd›.

Baykal, Bekir S›tk› (1988). Yeni Zamanda Avrupa Tarihi. Türk Tarih Kurumu, Ankara. Blanning, T.C. W. (2000). The Eighteenth Century Europe (1688-1815). Oxford University Press, Oxford. Bowle, John. (1982). A History of Europe. Macmillan, London. Davies, Norman. (2006). Avrupa Tarihi. Çev. Burcu Ç›¤man vd., ‹mge Yay›nlar›, Ankara. De Madariaga, Isabel (1981). Russia in the Age of Catherine the Great. Yale University Press, New Have. De Vries, Jan (1982). The Economy of Europe in an Age of Crisis, 1600-1750. Cambridge University Press, Cambridge. Dunn, Richard S. (1970). The Age of Religious Wars. W.W. Northon, New York. Herring, George C. (2008). From Colony to Super Power US Foreign Relations Since 1776. Oxford University Press, Oxford. ‹skit, Temel. (2007). Diplomasi. ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, ‹stanbul. Kenndey, Paul (1990). Büyük Güçlerin Yükselifl ve Çöküflleri. Çev. Birtane Karanakç›, Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, Ankara. Kissinger, Henry. (2008). Diplomasi. Çev. ‹brahim H. Kurt, ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul. McNeil, William H. (1994). Dünya Tarihi. Çev. Alaeddin fienel, ‹mge Yay›nlar›, Ankara. Palmer, R.R. v.d (2002), A History of the Modern World, Alred A. Knopf, New York. Roberts, J. M. (1993). History of the World. Oxford University Press, Oxford. Sander, Oral, (1989). Siyasi Tarih ‹lk Ça¤lardan 1918’e, ‹mge Kitapevi, Ankara. Simpson, William ve Jones, Martin. (2009). Europe, 1783-1914. Routledge, London. Tapie, Victor L., (1971). The Rise and Fall of the Habsburg Monarchy. Praeger, New York. Uçarol, Rifat. (2010). Siyasi Tarih. Der Yay›nlar›, ‹stanbul. Wolf, John B. (1951). The Emergence of the Great Powers (1685-1715). Harper, New York.

S‹YAS‹ TAR‹H-I

Amaçlar›m›z

N N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Frans›z Devrimi’nin neden ve nas›l yap›ld›¤›n› ifade edebilecek, Fransa’da kurulan Yeni Rejim’in yap›s›n› ve yaflad›¤› sorunlar› özetleyebilecek, Frans›z Devrimi sonras›nda Fransa’da yaflanan iç siyasi geliflmelerin nedenlerini ve sonuçlar›n› tart›flabilecek, Napoleon Bonaparte’›n iktidara nas›l geldi¤ini, Avrupa’da kurmaya çal›flt›¤› düzenin ayr›nt›lar›n› ve bunun di¤er büyük Avrupa devletlerinin karfl› koymas›yla nas›l ortadan kalkt›¤›n› de¤erlendirebilecek, Napoleon Savafllar›’n›n genel olarak Avrupa, özelde Almanya’n›n siyasi kaderine etkilerini saptayabilecek, XIX. yüzy›l›n bafl›nda Avrupa Uyumu’nun kuruluflu ba¤lam›nda “Güç Dengesi”nin modern uluslararas› iliflkilerin nas›l bir arac› haline geldi¤ini, örnekleriyle aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • • •

Ayd›nlanma Eski Rejim Devrim Monarfli Cumhuriyet Aristokrasi

• • • • • •

Ruhban Burjuvazi Milliyetçilik Liberalizm Din-Devlet ‹liflkileri Askeri Darbe

• • • • •

‹ttifak Abluka Uluslararas› Kongre Güç Dengesi Avrupa Uyumu

‹çindekiler

Siyasi Tarih-I

Frans›z Devrimi

• FRANSIZ DEVR‹M‹ NEDEN VE NASIL YAPILDI? • FRANSA’DA YEN‹ REJ‹M‹N KURULUfiU VE SORUNLARI • YEN‹ REJ‹M’‹N S‹YAS‹ MODEL ARAYIfiLARI • NAPOLEON BONAPARTE’IN KURDU⁄U DÜZEN • ‹MPARATOR NAPOLEON’UN DÜfiÜfiÜ • AVRUPA UYUMU’NUN KURULUfiU

Frans›z Devrimi FRANSIZ DEVR‹M‹ NEDEN VE NASIL YAPILDI? Siyasi Tarih içinde bir dönüm noktas› say›lan 1789’daki Frans›z Devrimi, sadece Avrupa de¤il, dünya siyasi dengelerini de köklü biçimde etkileyen sonuçlara sebep olmufltur. Bu sonuçlar›n bir bölümünün XXI. yüzy›lda bile dünyan›n çeflitli yerlerinde etkisini sürdürdü¤ünü söylemek Frans›z Devrimi’nin önemini vurgulamak aç›s›ndan yerinde bir tespittir. Avrupa’n›n 1789 öncesindeki genel görünümü Üçüncü Ünite’de incelenmiflti. Bu inceleme s›ras›nda, XVIII. yüzy›lda özellikle ‹ngiltere’nin kuvvet kazand›¤›, Fransa’n›n da durumunu güçlendirdi¤i belirtilmiflti. Gerçekten de 1789 öncesi dönem boyunca özellikle ‹ngiltere ve Fransa’n›n genifl iktisadi güce kavufltuklar› görülmektedir. ‹ngiltere daha çok Amerika ve Asya’da, Fransa ise Avrupa içinde ve Yak›n Do¤u’da genifl ticaret imkânlar›na kavuflmufltu. D›fl pazarlar için rekabetin bu ölçüde yo¤unlaflmas›, iki ülkeyi kaç›n›lmaz olarak birbirleriyle çat›flmaya da sürükleyecekti. Nitekim XVIII. yüzy›l boyunca ‹ngiltere ve Fransa aras›nda meydana gelen savafllar, Frans›z Devrimi’nin patlak verdi¤i iktisadi ve toplumsal iklimin do¤mas›na katk› sa¤lam›flt›r. Fransa’n›n ‹ngiltere ile rekabet edebilmek için ola¤anüstü maddi kaynaklar sarf etmesi, ülke maliyesinin iflas etmesine yol açm›flt›r.

“Ayd›nlanma”n›n Frans›z Devrimi’nin Ç›k›fl›ndaki Etkisi Genel olarak “Ayd›nlanma Ça¤›” olarak isimlendirilen XVIII. yüzy›l›n düflünürleri devlet yönetimi, anayasac›l›k, bireyle devlet aras›ndaki iliflkilerin niteli¤i, siyasi ve medeni haklar gibi konularda çok önemli eserler verdiler. Böylece, özgürlüklerin ve demokratik kurumlar›n yeflermesine uygun bir zemin do¤du. Art›k hükümdarlar›n diledi¤i flekilde yönetmesi güçlefliyordu. Birçok yerde, keyfi otoriteye karfl› ç›kan yazarlar yayg›n biçimde okunmaya bafllam›flt›. Avrupa’da siyasal, sosyal ve iktisadi alanlardaki geliflmeler, k›tan›n Bat›s›’nda, Do¤usu’na göre daha derinden hissedildi. Bunun en önemli sebebi Bat›’da çok seslili¤in Do¤u’ya göre daha yayg›n olmas›ndand›. Bat› Avrupa içinde de Ayd›nlanma Ça¤›’n›n özellikle geliflti¤i ülke ise Fransa olmufltu. Bu yeni fikirleri özellikle Frans›z yazarlar›n›n iflledi¤i görülmektedir. Ansiklopedistler ad›n› alan Diderot, Voltaire, Montesquieu, Rousseau gibi yazarlar, XVIII. yüzy›l›n ortalar› ile ikinci yar›s›nda ortaya koyduklar› çal›flmalar›yla, Ayd›nlanma Ça¤›’n›n Fransa’da kök salmas›n› sa¤lam›fllard›r.

“Ayd›nlanma” yazarlar› keyfî otoriteye karfl› ç›k›yordu.

Siyasi Tarih-I

Devrim’in Fransa’ya Özgü Nedenleri

Fransa’da vergilerin art›r›lmas› en fazla burjuvaziyi rahats›z etti.

Fransa’n›n, XVIII. yüzy›l boyunca ‹ngiltere’yle uzun süren savalar› borçlanmalara, bütçe aç›klar›na ve yeni vergilerin toplanmas› ihtiyac›na yol açm›flt›. Yeni vergilere karfl› ise Parlamento’nun (Etats Generaux) direnmemesi kaç›n›lmazd›. Vergi art›fllar› en fazla burjuvaziyi rahats›z etmiflti. Fakat Fransa’da gerek kentlerde, gerek k›rsal kesimde art›k önemli say›lara ulaflm›fl iflçiler de vard›. ‹flçi kesiminin duydu¤u rahats›zl›k da burjuvaziden daha alt düzeyde de¤ildi. Aristokrasi’nin (Soylular) çeflitli vergi muafiyetlerine sahip olmas› ve Ruhban’›n da (Kilise) vergi vermemekte direnmesi, bütün mali yükün burjuvaziye ve s›radan halka binmesine sebep olmaktayd›. Kral XVI. Louis yeni vergi alabilmek amac›yla ve Aristokrasi’nin iste¤iyle Meclis’i May›s 1789’da toplant›ya ça¤›rd›. Bu ça¤r›s›nda Kral, toplumsal s›n›flar›n temsilcilerini seçmelerini ve uzun süredir toplanmam›fl olan Meclis’e göndermelerini istedi.

Devrim’in Ç›kmas›

SIRA S‹ZDE

Bir yanda Kral, soylular ve Kilise di¤er yanda ise Burjuvazi ve genifl halk D Ü fi Ü NyerE Lal›yordu. ‹M kitleleri

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

Meclis, öngörüldü¤ü gibi May›s 1789’da topland›. Üç alt-Meclis’ten oluflmaktayd›. Birinci ve ‹kinciye Aristokrasi ve Ruhban s›n›flar› egemendi. Üçüncü alt-Meclis’te ise bankac›lar›n bafl›n› çekti¤i orta s›n›f (Burjuvazi) ile köylüler ve iflçiler yer al›yordu. Birinci ve ‹kinci alt-Meclis’le Üçüncüsü aras›ndaki ayr›l›k hemen dikkati çekiyordu. Özellikle Burjuvazi, kazand›¤› iktisadi güce ra¤men siyasal aç›dan hâlâ Soylulara ba¤l› olmaktan kurtulmak istiyordu. Öte yandan, Üçüncü alt-Meclis’teki bütün s›n›flarda Ayd›nlanma Ça¤›’n›n yeni fikirleri iyice yer etmifl bulunmaktayd›. K›sa bir süre önce (1776’da) Kuzey Amerika’da ‹ngiltere’ye karfl› yürütülen Amerikan ba¤›ms›zl›k hareketinin baflar›ya ulaflm›fl olmas›, Üçüncü alt-Meclis’te bulunanlarda, Fransa’da da milli egemenli¤in kurulmas› kararl›l›¤›n› yaratm›flt›. SIRA S‹ZDE Say›lar› di¤er iki alt-Meclis’in üye toplam›na eflit olan Üçüncü alt-Meclis’in temeldeki bu farkl› yaklafl›m›, Meclis’i daha bafllang›çta devrim havas› içine soktu. Üçüncü alt-Meclis, toplant›lar› alt› hafta kadar boykot ettikten sonra, 17 Haziran’da D Ü fi Ü N E L ‹ M kendini “Milli Meclis” olarak ilan etti. Kral XVI. Louis ise, Aristokrasi’nin bask›s›yla “Milli Meclis”in salonunu kapatt›. Böylece, bir yanda Kral, Soylular ve KiS O Rtoplant› U lise; öte yanda ise Burjuvazi ve genifl halk kitlelerinin yer ald›¤› bir ayr›flma meydana gelmiflti. D‹KKAT Bu ortam içinde halk, 14 Temmuz 1789 günü, Fransa’da mutlakiyetçi monarflinin sembollerinden Bastille hapishanesinin önünde topland›. Buradaki kar›fl›kl›kS‹ZDE lar s›ras›ndaSIRA askerlerle çat›flma ç›kt›. Halk, birdenbire büyüyen kanl› olaylar s›ras›nda Bastille’i ele geçirdi. Bu durum karfl›s›nda Kral geriledi ve Üçüncü alt-Meclis’in ilan etti¤i Milli Meclis’i tan›mak zorunda kald›. 14 Temmuz’da bafllayan FranAMAÇLARIMIZ s›z Devrimi, aflamalar hâlinde geliflmifltir.

N N

Tarih boyunca ve bask›c› yönetimlere karfl› yürütülen demokrasi mücadeleleK ‹ diktatörler T A P rini ö¤renmek istiyorsan›z, Barrington Moore’un “Diktatörlü¤ün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri” adl› kitab›n› (‹mge Yay›nc›l›k, Ankara, 2003) okuyabilirsiniz.

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

4. Ünite - Frans›z Devrimi

Resim 4.1 Eugene Delacroix’n›n, Frans›z Devrimi’yle özdeflleflen ama asl›nda 1830’da yapt›¤› “Özgürlük Halka Önderlik Ediyor” adl› tablosu.

Sizce bask›c› yönetimler ve diktatörlükler genifl halk kitlelerinin SIRA taleplerine S‹ZDE direnebilir mi?

D Ü fi Ü N E L ‹ M FRANSA’DA YEN‹ REJ‹M‹N KURULUfiU VE SORUNLARI

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

Yeni Rejim’in Yeni Anayasas› Milli Meclis, 4 A¤ustos’ta “feodalizmin kald›r›ld›¤›”n› ilan etti.D ‹26 A¤ustos’ta da KKAT “‹nsan ve Vatandafl Haklar› Beyannamesi” yay›nlad›. Fakat bu tarihten sonra, zaman ilerledikçe ve yeni hükümet biçiminin ne olaca¤› gibi konulara inildikçe, SIRA S‹ZDE Frans›z Devrimi’nin önderleri aras›nda görüfl ayr›l›klar› do¤maya bafllad›. ABD Anayasas›ndan da etkilenen Jacobinler (Jakobenler) - Kral’a yasalar› veto yetkisi tan›nmas›n› ve çift meclis sisteminin kurulmas›n› isterken baz›lar› ise -RadikallerAMAÇLARIMIZ Kral’›n ancak “ask›ya almak yetkisi” olabilece¤ini ve tek meclisin gerekti¤ini savunuyorlard›. Öte yandan, Fransa’da Devrim’in gerçekleflmesi ve feodalizmin K ‹ T A Pkald›r›lmas› üzerine yurtd›fl›na kaçan Soylular da eski ayr›cal›klar›n› yeniden elde edebilmek için yeni yönetime karfl› bir savafla haz›rlan›yorlard›. Yani, Devrim içeride ve d›flar›da s›k›nt›larla karfl› karfl›yayd›. TELEV‹ZYON Bu ortamda sertlik yanl›lar› güçlenmekteydi. Nitekim Fransa’n›n yeni yönetim flekli, Anayasa haz›rl›¤›ndan dolay› “Kurucu Meclis” ad›n› alan bu meclisin iki y›ll›k çal›flmalar›n sonunda 1791 Anayasas›’yla ortaya ç›kt›¤›nda, Kral’a sadece “as‹ N T E R N E T kurulduk›ya alma yetkisinin” tan›nd›¤› ve tek meclisli bir anayasal monarflinin ¤u görüldü. Yani, Radikalleri görüflü do¤rultusunda bir anayasa ortaya ç›km›fl oluyordu.

Frans›z Devrimi’nden hemen D‹KKAT sonra Devrim’i yapanlar aras›nda anlaflmazl›k bafl gösterdi.

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Siyasi Tarih-I

Bu geliflmenin ilk etkisi Kral’›n üzerinde oldu. Yetkileri büyük ölçüde elinden al›nan Kral XVI. Louis, d›flar›daki Soylular’a kat›lmak amac›yla 1791 Temmuzunda kaçmaya kalkm›flt›. Fakat yakalanarak Paris’e geri getirildi ve yeni statüsünü kabul etmeye zorland›. Bu duruma boyun e¤mekle birlikte XVI. Louis, efli Marie Antoinette’in a¤abeyi Kutsal Roma (Avusturya-Habsburg) ‹mparatoru II. Leopold’den yard›m istemekten geri durmad›.

Devrimle Vatandafllara Sa¤lanan Yeni Haklar Devrimin ilk günlerinle ilan edilen ‹nsan ve Vatandafl Haklar› Beyannamesi’nde yer verilen, insanlar›n do¤ufltan özgür olduklar›, özel mülkiyetin dokunulmazl›¤›, bas›n özgürlü¤ü, yasalar önünde eflitlik, adil vergi düzeni ve memuriyete girebilme gibi haklar Kurucu Meclis’in haz›rlad›¤› anayasayla teminat alt›na al›nd›. Fakat baz› s›n›rlamalar da getirildi. Mesela, halk›n büyük bölümünün “cahil oldu¤u”, dolay›s›yla da “siyasi görüflü bulunamayaca¤›” düflüncesiyle, vatandafllar “aktif” ve “pasif” biçiminde ikiye ayr›l›rken, yaln›z 25 yafl›n üstünde olan ve belirli bir miktar vergiyi ödeyenlere seçme hakk› verildi. Bu durum yüksek orta s›n›f› yönetimde söz sahibi durumuna getirirken köylü ve iflçilerin tamamen d›fllanmas› sonucunu do¤uruyordu. Kad›nlar›n ise ne oy verme ne de e¤itim haklar› vard›.

Devrim’den Sonra Fransa’da Sosyal S›n›flar ve Devlet

Devrim’in “Kilise karfl›t›” yüzü toplumsal huzursuzlu¤u derinlefltirdi.

Yeni yönetimin ekonomi alanda liberalizmi benimsemesi, burjuvazinin gücünü gösteriyordu. Frans›z Devrimi, onu gerçeklefltiren sosyal güçler içinde daha ziyade orta s›n›f›n (Burjuvazi’nin) taleplerine göre biçim almaktayd›. Öte yandan Frans›z Devrimi, esas itibariyle Aristokrasi’ye (Soylular) karfl› gerçeklefltirilmiflken Kurucu Meclis ülke topraklar›n›n yaklafl›k % 10’una sahip olan Kilise’nin de mallar›na el koyunca, Ruhban s›n›f›n›n Devrim’e deste¤i tamamen ortadan kalkt›. Devrim’in Paris d›fl›ndaki k›rsal alanda yay›lmas›nda ve benimsenmesinde önemli bir rol oynayan köy papazlar› bu el koyma karar›na tepki duydular. Papa, Devrim’i ve gerçeklefltirdiklerini k›nad›. Devrim’in Kilise’yi böylesine karfl›s›na almas› ise, hem içerideki hem de d›flar›daki muhaliflerinin say›s›n› art›rmaktan baflka bir ifle yaramad›. Fransa’n›n birçok yerinde Devrim karfl›t› isyanlar bafllad›. Bunun üzerine çok sert bir tav›r alan Devrimciler kiliseleri kapatmaya, ele geçirdikleri din adamlar›n› öldürmeye bafllad›lar. Devrim’in “Kilise karfl›t›” yüzü toplumsal huzursuzlu¤u derinlefltirdi. Napoleon Bonaparte’›n 1801’de Kilise’yle “bar›flmas›na” kadar, yeni Fransa’da din alan›ndaki sorunlar sürecektir.

Eski Rejim’i (Ancient Regime) Geri Getirme Çabalar› ve Devrim’in Tepkisi Ülke içinde kar›fl›kl›klar yaflanmakla birlikte, “özgürlük”, “eflitlik” ve “kardefllik” fleklinde sloganlaflt›r›lan Frans›z Devrimi’nin yeni fikirleri Avrupa’n›n her yerinde yandafl toplamaya bafllam›flt›. Avrupa monarflileri benzer devrimlerin kendi ülkelerinde de do¤mas›ndan kayg› duymaktayd›lar. Fransa’ya karfl› bir savafl fikri ‹sveç ve Rusya taraf›ndan da destekleniyordu. Öte yandan, XVI. Louis’nin kay›nbiraderi olan Avusturya hükümdar› II. Leopold da bu geliflmelerle yak›ndan ilgileniyor ve ortak bir sald›r› için Prusya’yla görüflmeler yap›yordu. II. Leopold’ün 1792’de ölümü üzerine yerine geçen o¤lu II. Franz ise, Frans›z soylular›n›n savafl isteklerine daha da yatk›n bir kifliydi. Fransa’ya karfl› savafl tehlikesinin yükseldi¤i bir dönemde, Fransa Meclisi daha erken davran›p 20 Nisan 1792’de Avusturya’ya savafl açt›.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

4. Ünite - Frans›z Devrimi AMAÇLARIMIZ

K ‹ sonuçlar› T A P Frans›z Devrimi’nin nedenleri, ortaya ç›k›fl›, geliflimi ve yak›n dönem için daha kapsaml› bilgiyi, Server Tanilli’nin “Dünya’y› De¤ifltiren 10 Y›l / Frans›z Devrimi Üstüne 1789-1799” adl› kitab›nda (Adam yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1999) bulabilirsiniz.

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM

D‹ NÜ Tfi EÜ R N ENLE‹ TM

S O R U

YEN‹ REJ‹M’‹N S‹YAS‹ MODEL ARAYIfiLARI Ulusal Konvansiyon

83 AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE Sizce günümüzde, halka tepeden inmeci yöntemlerle yeni bir siyasal ve toplumsal düzeni benimsetmek mümkün müdür?

SIRA S‹ZDE

Bafllang›çta, savafl Fransa için kötü gitti. Prusya da Avusturya’ya kat›ld›. Bununla birlikte, Devrim’in baz› düzenlemelerinden hoflnut olmamalar›na eski reD ‹ Kra¤men KAT jimin geri gelmesini asla istemeyen genifl köylü kesimiyle iflçiler savafl bafllay›nca Devrim’e sahip ç›kt›. 10 A¤ustos 1792’de Paris’te bir ayaklanmayla krall›¤›n SIRA S‹ZDE kald›r›lmas› istendi. Bunun üzerine Ulusal Meclis, XVI. Louis’in yetkilerini ask›ya alarak yeni bir anayasa yapmak üzere Ulusal Konvansiyon (Kurultay) oluflturulmas›na karar verdi. Seçimle oluflturulan Ulusal KonvansiyonAMAÇLARIMIZ 22 Eylül’de de Fransa’da cumhuriyeti ilan etti. 1792’den, Direktuvar yönetiminin kurulaca¤› 1795’e kadarki dönem, Ulusal Konvansiyon dönemi olarak adland›r›l›r. Ulusal KonvanK ‹ T A P ve yasama siyon, Montesquieu’nün “güçler ayr›l›¤›” ilkesinin aksine, yürütme erklerinin tek organda birleflmesinin örne¤ini oluflturan bir ola¤anüstü dönem meclisiydi. T E L E Vkaderi ‹ Z Y O N de FranFransa’daki bu geliflmeler mücadele ruhunu biledi. Savafl›n sa’n›n lehine de¤iflmeye bafllad›. Fransa, ‹ngiltere ve Hollanda’ya da savafl açt›. Bu savafl, Avrupa devletlerinin aralar›nda birleflerek Fransa’ya karfl› sürdürecekleri ve 1815’e kadar yedi kez tekrarlanacak Koalisyon Savafllar›’n›n birincisidir. ‹NTERNET Aral›k 1792’de Kral vatana ihanet suçundan yarg›land›. 15 Ocak 1793’te de suçlu ilan edildi. Ertesi gün, Meclis’te haz›r bulunan 721 üyeden 361’inin oyuyla - yani 1 oy farkla - Kral’›n derhal idam› kabul edildi ve karar hemen yerine getirildi. Fransa d›fl›ndaki Aristokratlar, Kral’›n göz hapsindeki sekiz yafl›ndaki o¤lunu XVII. Louis unvan›yla g›yab›nda kral ilan ettiler. Bu durum radikalleri çileden ç›kard›. Önce küçük Louis annesinden ayr›larak 1795’te ölece¤i bir zindana at›ld›. Ard›ndan da Kraliçe Marie Antoinette yarg›lan›p 15 Eylül 1793’de idama mahkûm edildi. Ertesi gün de efli XVI. Louis gibi giyotinle idam edildi. Böylece, Eski Rejim’in son önemli aktörleri de sahneden ç›kart›lm›fl oldular.

D‹KKAT

N N

Terör Dönemi (1793-1794) Savafl›n yeniden aleyhe dönmesine ba¤l› olarak ülkede radikal unsurlar›n etkinli¤i daha da artt›. Nisan 1793’te ülke içinde dirlik ve düzeni sa¤lamak ad›na Jacobenlerin öncülü¤ünde Kamu Güvenli¤i Komitesi adl› bir kurum oluflturuldu. Söz konusu komite ola¤anüstü yetkilerle donat›lm›fl biçimde, Devrim için tehlikeli buldu¤u herkesi öldürmeye bafllad›. 24 Haziran’da Fransa Cumhuriyeti’nin ilk anayasas› Meclis taraf›ndan kabul edildi. Maximillien Robespierre Komite’nin en etkili üyesi olarak, içteki ve d›flar›daki “düflmanlara” karfl› çok sert önlemler ald›. Girondinler Meclis’ten ç›kar›l›p idam edildiler. Temmuz 1794’e kadar devam eden terör döneminde 16.594 kifli giyotinle idam edildi. Tüm Fransa’da di¤er bi-

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Konvansiyon, yürütme ve K ‹ tek T A P yasama erklerinin organda birleflti¤i bir ola¤anüstü dönem meclisiydi.

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Siyasi Tarih-I

çimlerde öldürülenlerin say›s› da üçte ikisini köylülerin oluflturdu¤u 25.000’in üzerindeydi. Robespierre bu idamlar› “adil ve gerekli” olarak nitelendirirken, toplumun büyük bir bölümünde Jacobenlere karfl› nefret hisleri uyand›. Asl›nda, kendisi demokratik bir cumhuriyetin kurulmas›ndan yana olmakla birlikte, “terör dönemi”ni bafllatan Robespierre, Cumhuriyet’e ihanetle suçlanarak, baz› Jacoben arkadafllar›yla birlikte 28 Temmuz 1794’te idam edildi. Kamu Güvenli¤i Komitesi’nin yetkileri ise azalt›ld›.

Direktuvar Dönemi (1795-1799)

Yürütme ifllevinin Meclis taraf›ndan seçilen befl Direktör taraf›ndan görüldü¤ü yönetim biçimine Direktuvar deniliyordu.

Fransa Campo Formio Antlaflmas› ile Avusturya’dan büyük toprak parçalar› ald›.

1795 y›l›nda yeni bir anayasa yap›ld›. Bu anayasayla siyasi haklar geniflletildi ve iki meclisli sistem benimsendi. Beflyüzler Meclisi ve Yafll›lar Meclisi adlar›ndaki bu iki kamaradan, as›l yasama yetkisine sahip olan Beflyüzler Meclisi’ydi. Yafll›lar Meclisi’nin ise “ask›ya alma” yetkisi bulunmaktayd›. Konvansiyon döneminden farkl› olarak bu kez yasama ve yürütme birbirinden ayr›lmaktayd›. Beflyüzler Meclisi’nin gönderdi¤i bir liste içinden Yafll›lar Meclisi’nin seçti¤i befl Direktör yürütme ifllevini yerine getireceklerdi. Bu sebeple yeni model “Direktuvar” ad›n› ald›. Direktuvar yönetiminin ilk gününden itibaren Fransa’da yeni iç huzursuzluklar bafl gösterdi. Uzun süren savafl sebebiyle ülke ekonomisi zor durumdayd›. Baz› direktörlerin yolsuzlu¤a kar›flt›¤› iddialar› halk›n yeni yönetime güvenini azaltt›. Krall›k yanl›lar›n›n say›s›nda bir art›fl meydana geldi. Direktuvar’a karfl› bafllat›lan isyanlar ordunun yard›m›yla bast›r›ld›. Bu isyanlar›n bast›r›lmas›nda henüz 24 yafl›ndayken 1793’te general rütbesine yükseltilmifl olan Napoleon Bonaparte (Napolyon Bonapart) önemli bir rol oynad›. 1797 seçimlerinden Monarfli yanl›lar›n›n güçlü ç›kmas› ve eskiye dönüfl belirtileri üzerine, Direktuvar Yönetimi, yeniden General Bonaparte’dan yard›m istedi. Nitekim Bonaparte’›n gönderdi¤i bir General, 4 Eylül 1797’de “Fructidor Darbesi”ni gerçeklefltirdi. Seçim sonuçlar›n›n bir k›sm› iptal edildi. Böylece, Direktuvar bir kez daha rahatlam›fl oldu. Bu arada Frans›z ordular› Avusturya’ya karfl› ‹talya ve Almanya topraklar›nda çok büyük baflar›lar elde etmekteydiler. 17 Ekim 1797’de Campo Formio’da Avusturya’yla bar›fl yap›ld›. Bu bar›flla Avusturya Hollandas› (Belçika) ve Korfu baflta olmak üzere Adriyatik Denizi’ndeki baz› adalar Fransa’ya geçti. Venedik iki ülke aras›nda paylafl›ld›. Fransa Kuzey ‹talya ve Almanya’n›n Ren bölgesinde denetim sahibi oldu. Campo Formio Antlaflmas›’yla, 1792’den beri süren Birinci Koalisyon Savafllar› sona ermifl oldu. Bununla birlikte Fransa ile ‹ngiltere aras›ndaki savafl durumu sürmekteydi.

M›s›r Seferi Ülke içinde ise Direktuvar Yönetimi gittikçe artan kar›fl›kl›klarla karfl›laflt›. Yönetim, ‹ngiltere’yi istila ifline giriflerek bu ülkeyle savafl› bir an önce sona erdirmek gerekti¤ini düflünüyordu. ‹ç olaylarda yard›m›na baflvurulan Napoleon’dan, bu d›fl konuyu da halletmesi istendi. Bunun üzerine, Napoleon bu iflin güçlü¤ünü görüp ‹ngiltere’ye karfl› do¤rudan de¤il de, M›s›r’› ele geçirerek dolayl› bir darbe indirmeye karar verdi. Napoleon’a göre, donanmas› sebebiyle denizlerde güçlü olan ‹ngiltere’yi, Britanya Adas›’nda vurmak mümkün de¤ildi. Fransa ancak sömürgeler üzerinden ‹ngiltere’ye zarar verebilirdi. M›s›r da ‹ngiltere’nin sömürgelerine giden yol üzerinde bulunmaktayd›.

4. Ünite - Frans›z Devrimi

M›s›r Seferi’ne ç›kan Napoleon önce Malta Adas›’n› ele geçirdi. 30 Haziran 1798’de Frans›z ordusu hemen hemen hiç mukavemet görmeden ‹skenderiye’de karaya ç›kt›. 21 Temmuz 1798’de Osmanl› ordusuyla, Kahire yak›nlar›nda Piramitler Muharebesi (Ehramlar Muharebesi) yap›ld›. Osmanl› ordusu yenildi. Kahire düfltü. Ekim sonuna kadar tüm M›s›r’›n Frans›zlarca istilas› tamamland›. ‹flgale ra¤men Osmanl› Devleti Fransa’ya önce savafl ilan etmedi. Çünkü savafltan galip ç›kamayaca¤›n› biliyordu. Bunun yerine ‹ngiltere’nin Fransa’ya karfl› Akdeniz’de tahrik edilmesi ve ‹ngiltere donanmas›na Osmanl› limanlar›nda iafle verilmesi kararlaflt›r›ld›. Nitekim Amiral Nelson komutas›ndaki ‹ngiliz donanmas› 1 A¤ustos 1798’de ‹skenderiye önlerine geldi ve Abukir koyunda demirli bulunan SIRA Böylece S‹ZDE Frans›z donanmas›n› ani bir bask›nla, 8-10 gemi hariç, yok etti. Frans›z kuvvetlerinin Fransa ile irtibat› kesildi. Frans›zlar›n M›s›r’a sald›r›s›, bu durumdan farkl› sebeplerle kayg› duyan Rusya D Ü fi Ü N E L ‹ M ve Avusturya’n›n da ‹ngiltere’nin yan›nda savafla girmelerine yol açt›. Böylece ‹kinci Koalisyon Savafllar› bafllam›fl oluyordu. Bunun ard›ndan Osmanl› Devleti AvruS O R Uolarak, Franpa’da Fransa’ya karfl› kurulan ‹kinci Koalisyon’a (1798-1802) dâhil sa’ya savafl ilan etti. Bu arada Frans›z kara ordusu M›s›r’dan Filistin’e girmifl, Akka gelmiflD ‹ Könlerine KAT ti. Osmanl› direnifli karfl›s›nda Frans›zlar Akka’y› alamayacaklar›n› anlay›p daha fazla ilerleyemeden M›s›r’a geri döndüler. Napoleon askeri aç›dan s›k›flt›¤›n› anlaSIRA S‹ZDE y›nca yerine bir generalini b›rakarak 22 A¤ustos 1799’da M›s›r’dan Fransa’ya döndü. Osmanl› ordusu M›s›r’a girdiyse de Frans›zlar›n mukavemetiyle, Filistin’e geri çekilmek zorunda kald›. ‹ngilizler ise 12.000 kifliyle Süveyfl’e ç›kt›lar. Sonunda AMAÇLARIMIZ Frans›zlar M›s›r’› boflaltmak zorunda kald›.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

Napoleon Bonaparte’›n Osmanl› Devleti’yle iliflkilerinin geliflimini merak ZiK ‹ T Aediyorsan›z, P ya fiakir’in “Türkler Karfl›s›nda Napolyon. Fransa’n›n M›s›r’› ‹flgali” isimli kitab›n› (Ak›l Fikir Yay›nlar›, ‹stanbul, 2011) okuyabilirsiniz.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

Resim 4.2 ‹NTERNET

Osmanl› Devleti Napoleon’a karfl› nas›l bir tutum izlemifl olabilir? SIRA S‹ZDE

Napoleon’un M›s›r’dan ayr›l›fl›na ‹NTERNET iliflkin “M›s›r’dan Kaç›fl” alt yaz›l› bir ‹ngiliz karikatürü.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

Siyasi Tarih-I

NAPOLEON BONAPARTE’IN KURDU⁄U DÜZEN 18 Brumaire (9 Ekim 1799) Darbesi Napoleon Paris’e döndü¤ünde, Direktuvar yönetimini y›karak Jacobenleri kendi liderli¤inde tekrar yönetime getirmek isteyen Abbe Sieyes’›n darbe girifliminden haberdar oldu. Abbe Sieyes Direktuvar’›n befl üyesinden biriydi ama di¤er yöneticilerle anlaflmazl›k içindeydi. M›s›r seferinin baflar›s›zl›kla sonuçlanm›fl olmas›na ra¤men, bafllang›çta elde etti¤i zaferin halk taraf›ndan kendisine olan sevgiyi art›rm›fl olmas›na güvenen Napoleon, Sieyes bir darbeye teflebbüs etmeden önce, yönetimi kendi ellerine almaya karar verdi. 8 Ekim’de Napoleon, beraberindeki askeri birliklerle Meclis oturumunu bast›. Süngülerin gölgesinde, Befl Yüzler Meclisi, yasama çal›flmalar›n› ask›ya ald›. Ard›ndan üç kifliyi “geçici yönetim” için konsül olarak atad›. Elbette bu konsüller aras›nda Napoleon Bonaparte da vard›. Napoleon’un iktidara gelmesine kap›y› aralayan askeri darbe 7 Ekim 1799’da bafllam›fl olmas›na ra¤men “18 Brumaire Darbesi” olarak an›l›r. Çünkü Frans›z Devrimi’nin ard›ndan, Eski Rejimle ve Kilise’yle ba¤lar›n› tamamen koparmak isteyen Devrimciler 24 Ekim 1793’te yeni bir takvim kabul ederek tüm ay isimlerini de¤ifltirmifllerdi. “Cumhuriyet” ya da “Devrim” takvimi olarak an›lan bu takvim, 1806’da Napoleon taraf›ndan eskisiyle de¤ifltirilene kadar yürürlükte kalacakt›r.

Napoleon’un ‹ktidar›n› Sa¤lamlaflt›rmas› (1799-1804)

1802’de ‹ngiltere ile yap›lan Amiens Bar›fl›’yla ‹kinci Koalisyon Savafllar› sona erdi.

Konsüllük Yönetimi ad› verilen despotik cumhuriyette ülke üç Konsül taraf›ndan yönetilmekteydi. Meclis say›s› ise ikiden üçe ç›kart›lm›flt›. Devlet Konseyi, yasalar› önerme yetkisine, Tribunat yasalar› oylamadan tart›flma yetkisine, Yasama Meclisi ise yasalar› tart›flmadan oylama yetkisine sahipti. Böylece yasama gücü iyice zay›flat›lm›fl, Konsüllerin gücü ise art›r›lm›flt›. Fakat Napoleon yetkilerini kimseyle paylaflmak niyetinde de¤ildi. 7 fiubat 1800’de yap›lan halkoylamas›nda (plebisit) “Birinci Konsül” unvan›n› alarak yürütme gücünü çok büyük ölçüde kendi elinde toplad›. Bununla da yetinmeyen Napoleon, iktidar› tam olarak ele geçirebilmesinin evvela halka verdi¤i bar›fl sözünü tutarak devam etmekte olan ‹kinci Koalisyon Savafllar›’n› sona erdirmekle mümkün olaca¤›n› hesaplam›flt›. Esasen, Rusya savafl› b›rakt›¤›, Avusturya da yenildi¤i için bu kolay oldu. fiubat 1801’de Lunéville’de Avusturya’yla Campo Formio Bar›fl› yenilendi. Nihayet, Mart 1802’de de ‹ngiltere’yle Amiens Bar›fl› yap›ld›. Buna göre ‹ngiltere Malta’y› boflaltmay› taahhüt etti; Seylan ve Trinidad d›fl›nda ele geçirdi¤i Frans›z sömürgelerini geri verdi. Amiens Bar›fl›’ndan sonra Napoleon içeride düzeni sa¤layacak ad›mlar att›. Ülke d›fl›na kaçm›fl olan her s›n›ftan kiflinin Fransa’ya dönmesine izin verdi. Devlet görevlerinde çal›flacaklar›n beceri ve liyakatlerine göre atanmas› ilkesini getirdi. 1802’de devlete hizmet edenlere “Onur Madalyas›” (Legion d’honneur) verilmesi uygulamas›n› bafllatt›. 1804’te herkesin hukuk önünde eflitli¤ini teminat alt›na alan Frans›z Medeni Kanunu’nu (Code Napoleon) yapt›. Fransa Merkez Bankas›n› kurarak, ülkenin mali sistemini düzeltti. Lise ad› verilen orta ö¤retim kurumlar›n› oluflturdu. Meslek okullar› açt›.

4. Ünite - Frans›z Devrimi

Napoleon’un bu reformlar› içinde kendisinin genifl halk kitleleri taraf›ndan daha da benimsenmesini sa¤layan ad›m› 1801’de att›. Frans›z Devrimi’nin kopard›¤› Katolik Kilisesi ile iliflkileri yeniden kurdu. Papal›k ile imzalad›¤› bir anlaflma (concordat) ile Katoliklik, “Fransa’da büyük ço¤unlu¤un dini” olarak tan›nd›. Papal›k ise eski Kilise topraklar› üzerinde hak iddia etmekten vazgeçti. Katolik Kilisesi ile bu yak›nlaflma, baz›lar› taraf›ndan Napoleon Bonaparte’a “Modern Ça¤›n Charlemagne’›” yak›flt›rmas›n›n yap›lmas›na sebep olmufltur. Nitekim yukar›daki reformlar› yaparak halk›n deste¤ini arkas›na ald›kça daha da cesaret kazanan Napoleon önce 1802’deki bir halk oylamas›yla kendisini ömür boyu konsül olarak seçtirdi. Ard›ndan da, 1804’te haz›rlanan ve yine halk oylamas›yla benimsenen yeni bir anayasayla, rejimi imparatorlu¤a dönüfltürürken kendisinin de I. Napoleon ad›yla “Frans›zlar›n ‹mparatoru” ilan edilmesini sa¤lad›. Böylece, 1789 Devrimi’nden sadece 15 y›l sonra Fransa’daki rejim, Devrim’in getirdi¤i kurum ve kavramlar›n bir k›sm›n› korumakla birlikte, adeta bafllad›¤› noktaya, “monarfliye” geri dönmüfltü. Napoleon’un imparator olmas›ndan sonra 10 y›l sürecek kesintisiz savafllar dönemi bafllayacakt›r. Resim 4.3 Napoleon’un Notre Dame Kilisesi’nde ‹mparator ‹lan Edilifli (Jacques Louis David).

Üçüncü Koalisyon Savafllar› ‹ngiltere, 1802 Amiens Bar›fl›’ndan sonra Fransa ile daha rahat ticaret yapabilmeyi umuyordu. Fakat Napoleon, izledi¤i merkantilist ticaret politikas›na uygun olarak d›flar›ya karfl› gümrük vergilerini yükseltmifl, bu uygulama ‹ngiltere ticaretine zarar vermeye bafllam›flt›. Napoleon’un bu tutumu üzerine ‹ngiltere Amiens Bar›fl›’nda taahhüt etti¤i Malta’y› boflaltmaktan vazgeçerken Napoleon’un Belçika topraklar›n› iflgaline de karfl› ç›kt›. May›s 1805’te ‹ngiltere Fransa’ya savafl açt›. Üstelik ‹ngiltere’nin bir süre sonra Avusturya ve Rusya’y› da yan›na çekmesiyle, Fransa’ya karfl› Üçüncü Koalisyon kurulmufl oluyordu. ‹ngiltere’yi istilaya karar veren Napoleon bu harekât için, kuzey Fransa’da 350.000 kiflilik bir ordu toplad›. Fakat bir yandan Avusturya ve Rusya ile kara savafl›n›n bafllamas›, di¤er yandan da ‹ngiltere’nin denizdeki üstünlü¤ü Napoleon’un ‹ngiltere’yi istila harekât›na bafllamas›na engel oldu. Üstelik Amiral Nelson komutas›ndaki ‹ngiliz donanmas› Ekim 1805’de Trafalgar’da Frans›z donanmas›n› yok etti.

Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u 1806’da tarih sahnesinden silindi.

Siyasi Tarih-I

Denizde yenilgiye u¤rayan Napoleon karada büyük zaferler elde etti. Ekim 1805’te Alman topraklar›ndaki Ulm’de Avusturya ordusunu kelimenin tam anlam›yla periflan etti. Ard›ndan, 2 Aral›k 1805’de Çek topraklar›ndaki Austerlitz’de Avusturya ve Rusya’y› ordular›yla karfl› karfl›ya geldi. Frans›z ordusuna ‹mparator Napoleon, Avusturya Ordusuna ‹mparator (Kutsal Roma ‹mparatoru) II. Franz, Rus ordusuna ise Çar I. Alexander komuta etmekteydi. Bu yüzden tarihe “Üç ‹mparatorlar Muharebesi” olarak geçen bu savafltan da Napoleon galip ç›kt›. Bunun üzerine arka arkaya iki kez savafl kaybeden Avusturya, Fransa’yla bar›fl yapmaya mecbur kald›. Aral›k 1805’te imzalanan Pressburg Bar›fl Antlaflmas›’yla, Fransa Avusturya’n›n Almanya ve ‹talya’daki topraklar›n›n büyük bölümünü ald›. Ayr›ca Dalmaçya k›y›lar› ile ‹sterya (H›rvatistan’da) Fransa’ya geçti. 24 milyonluk bir nüfus içeren topraklar› Fransa’ya kaybeden Avusturya Üçüncü Koalisyon’dan ayr›ld›. Fakat Napoleon karfl›s›ndaki bu ma¤lubiyetlerin Avusturya aç›s›ndan as›l siyasi sonucu, II. Franz’›n A¤ustos 1806’da Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u tac›n› terk ederek I. Franz unvan›yla sadece Avusturya ‹mparatoru olmay› kabullenmesi oldu. Böylece, 962’de kurulan ve XV. yüzy›ldan beri Habsburglar›n tahtta oturduklar› “Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u” tarih sahnesinden silinmifl oldu. Napoleon, 1806 bafl›nda Alman topraklar›ndaki küçük devletleri kendisine ba¤l› bir birlik (Ren Konfederasyonu) hâline getirdi. Yeni ele geçirdi¤i topraklara kardefllerini ya da komutanlar›n› yönetici olarak atad›. Öte yandan Üçüncü Koalisyon’a kat›lmayan Prusya Austerlitz’deki Avusturya yenilgisinden sonra tutum de¤ifltirdi. Alman topraklar›n› elde edebilmek için, ‹ngiltere, ‹sveç, Rusya ve Saksonya’yla Dördüncü Koalisyon’u oluflturarak Napoleon’a karfl› savafla giriflti. Ekim 1806’da Fransa Prusya ordusunu Jena’da yendi. Prusya ordusu, geri çekilmifl olan Ruslara s›¤›nmak zorunda kald›. Napoleon ise, bu ordular›n peflini b›rakmay›p Haziran 1807’de Eylau ve Friedland’da kesin yenilgiye u¤ratm›flt›r. Bu durumda Rusya bar›fl istedi. Temmuz 1807’de yap›lan Tilsit Antlaflmas›’yla Rus Çar› I. Alexander ile Napoleon Avrupa’da nüfuz alanlar› kurma konusunda anlaflt›lar. Fransa, Rusya’n›n Finlandiya ve Balkanlar üzerinde haklar›n› kabul etti. Rusya ise Fransa’n›n Avrupa’y› denetlemesine onay verdi. Ayr›ca Rusya, Fransa’n›n ‹ngiltere’ye karfl› bafllatt›¤› “k›ta ablukas›”na kat›lacakt›. Ruslar taraf›ndan ele geçirilmifl olan ‹yonya Adalar› da Fransa’ya verildi. ‹ki gün sonra, yine Tilsit’te bu kez Prusya ile bir bar›fl antlaflmas› imzalayan Fransa, Prusya topraklar›n›n büyük bölümünü alarak kendisine ba¤l› Ren Konfederasyonu’na katt›. Napoleon, önce Prusya’y› tamamen ortadan kald›rmay› düflündüyse de, D›fliflleri Bakan› Talleyrand’›n önerisiyle, Rusya’ya karfl› bir tampon olarak tutmay› uygun gördü.

‹ngiltere’ye Karfl› K›ta Ablukas› (K›tasal Sistem)

K›ta Ablukas›, ‹ngiltere’nin ticaretine darbe vurmay› hedefliyordu.

Napoleon Trafalgar yenilgisiyle denizden istila edemeyece¤ini gördü¤ü ‹ngiltere’yi ancak iktisadi bir savaflla çökertebilece¤ini hesaplad›. Kas›m 1806’da ç›kartt›¤› bir kararnameyle Fransa’n›n müttefiklerinin ve ele geçirdi¤i yerlerdeki halk›n ‹ngiltere’yle ticaretini yasaklad›. Rusya ve Prusya’n›n da Tilsit anlaflmalar›yla bu ablukaya kat›lmalar›n› sa¤layan Napoleon, Aral›k 1807’de yeni bir kararnameyle, ‹ngiltere limanlar›yla ticaret yapan “tarafs›z” devletlere ait gemilerin de ‹ngiliz gemisi muamelesi göreceklerini ve bunlara Fransa ad›na el konulaca¤›n› ilan etti. Böylece, bir ada ülkesi olan ‹ngiltere için yaflamsal öneme sahip ticareti tamamen durdurmay› ve bu ülkeyi dize getirmeyi hedefliyordu. ‹ngiltere’nin denizlerdeki üstünlü¤ünü sürdürmesi, Frans›z ablukas›n›n ancak karada yap›labilmesi sonucunu do¤urdu ki bunun etkisi Napoleon’un bekledi¤in-

4. Ünite - Frans›z Devrimi

den az oldu. ‹ngiltere’yle ticaretten kazanç sa¤layan ülkeler ablukay› deliyorlard›. Dahas›, ‹ngiltere’nin bu politikaya sert tepki vermesi ve Kraliyet Donanmas›’n›n Frans›z limanlar›n› ablukaya al›fl›, Fransa ticaretini derinden etkiledi. Napoleon’un plan›, bir anlamda “bumerang” gibi kendisini vurmufltu. Buna ra¤men Napoleon ablukay› ›srarla sürdürecek, bunu delmeye çal›flan ülkelere çok sert karfl›l›klar verecektir. Rusya’n›n 1812’de k›tasal ablukadan ç›kma karar›n›n ard›ndan Napoleon bu ülkeye savafl açacakt›r. S‹ZDE Sizce bir devlete karfl› abluka uygulamak uluslararas› hukukta yasalSIRA m›d›r?

‹berik Seferi ve Avusturya’yla Yeniden Savafl

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Bu arada Napoleon ‹berik Yar›madas›’n› iflgale giriflmiflti. Önce ‹spanya’yla ittifak yaparak Aral›k 1807’de Portekiz’i ele geçiren Napoleon ard›ndan 1808’de müttefiO R U ki ‹spanya’ya sald›rd›. Madrid’i ele geçirerek kral› tahttan indirenS Napoleon, kardefli Joseph’i ‹spanya Kral› ilan etti. ‹ngiltere’ye karfl› ise bir türlü üstünlük sa¤layamayan Napoleon, 12 Ekim 1808’de D‹KKAT Çar I. Alexander ile Erfurt’ta gizli bir sözleflme yaparak ‹ngiltere’yle bar›fl görüflmelerine giriflilmesi konusunda anlaflt›. Ancak bunun için ‹ngiltere’nin; Fransa’n›n ‹sSIRA S‹ZDE panya’y›, Rusya’n›n da Finlandiya’y› iflgalini tan›mas› gerekiyordu. Rusya, Avusturya’ya karfl› Fransa’ya yard›m etmeyi taahhüt ederken Fransa da, Rusya’n›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan ele geçirdi¤i Eflak ve Bo¤dan’›n Rusya’ya ait oldu¤unu tan›AMAÇLARIMIZ yordu. Erfurt’ta, her ne kadar Tilsit antlaflmas› hükümleri teyit edilmifl olsa da asl›nda Fransa-Rusya ittifak› çat›rdamaktayd›. Nitekim bir y›l sonra Avusturya Fransa’ya sald›rd›¤›nda, Rusya söz verdi¤inin aksine, çok az yard›m K ‹edecektir. T A P Frans›z ordusunun ‹spanya’yla meflgul oluflunu bir f›rsat olarak gören Avusturya, Pressburg Antlaflmas›’yla kaybetti¤i topraklar› alabilmek ümidiyle, ‹ngiltere’yle Beflinci Koalisyon’u oluflturarak Nisan 1809’da Almanya ve Kuzey ‹talya’ya girdi. TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE Viyana yak›nlar›ndaki Wagram’da Temmuz 1809’da yap›lan muharebede, a¤›r kay›plar vermesine ra¤men Napoleon bir kez daha Avusturya ordusunu yendi. Avusturya Ekim’de yeniden bar›fla yanaflt›. Napoleon, Balkanlar bölgesinde AvusturD Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ N T E R N E T da, Franya’dan ald›¤› topraklar› kendisine ba¤lam›fl oluyordu. Ayr›ca Polonya’da sa’n›n kontrolünde Varflova Büyük Dükal›¤› kuruldu. Özellikle bu hamle Rusya ile Fransa’n›n aras›n›n iyice so¤umaya bafllamas›na sebep oldu. S O R U

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

Napoleon, hakk›nda en çok edebi eser verilen ve film çekilen tarihi kifliliklerden biridir. D‹KKAT Tarihi film ve dizilerden hofllan›yorsan›z flunlar› öneririz: Waterloo (1970); Napoleon (1927), Desiree (1954), Monsieur N. (2005), Napoleon TV Series (2002). SIRA S‹ZDE

‹MPARATOR NAPOLEON’UN DÜfiÜfiÜ AMAÇLARIMIZ

Napoleon’un Gücünün Zay›flamas› (1810-1814)

‹NTERNET

Fransa-Rusya SIRA ittifak›S‹ZDE 1808’den itibaren çat›rdamaya bafllad›.

N N

1809 y›l›nda Fransa’ya yenilmesinden sonra, Avusturya’n›n d›flifllerinin yönetimi yaklafl›k 40 y›l gibi çok uzun bir süre Baflbakan kalacak olanK Metternich’in eline ‹ T A P geçmifltir. Metternich, ülkesi için as›l tehlikenin kendi topraklar›na do¤ru geniflleyen Rusya oldu¤unu düflünerek Fransa’yla iliflkileri düzeltmeye yöneldi. Hatta Metternich bu amaca yönelik olarak Napoleon ile Avusturya’n›nT EHabsburg L E V ‹ Z Y O N hanedan› aras›nda bir akrabal›k ba¤›n›n kurulmas›n› da teflvik etti. Efli Josephine’den 1809’da boflanan Napoleon, Metternich’in çabalar›yla 1810’da Avusturya ‹mparatoru’nun k›z› Marie Louise ile evlendi.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Siyasi Tarih-I

Napoleon’un 1810’dan sonraki yönetimi, bu geliflmelerin de ortaya koydu¤u gibi, bafllang›çtaki toplumsal dayanaklar›nda önemli bir de¤ifliklik anlam›na geliyordu. Önceleri bütün sosyal s›n›flara dayanan, yani kitle deste¤ine sahip bulunan Napoleon’un çevresinde gittikçe bir soylular çemberi oluflturmaya bafll›yordu. Eski Rejimin egemen toplumsal s›n›f›n›n (Aristokrasi) yeniden ön plana ç›kt›¤› görülüyordu.

Alman Milliyetçi Uyan›fl›

Napoleon, Avrupa uygarl›¤›n›n tek bir olgu oldu¤una inan›yor, milli kimlikleri ret ediyordu.

Napoleon’a karfl› ilk büyük milli uyan›fl Almanya’da ortaya ç›kt›.

Fransa içindeki halk deste¤ini yavafl yavafl kaybetmeye bafllayan Napoleon, iflgal etti¤i topraklarda da artan bir direniflle karfl› karfl›yayd›. K›ta Ablukas› sebebiyle, burjuvazinin tepkisini çekmesinin yan› s›ra, baflta Almanya olmak üzere yükselen milliyetçi duygular da Napoleon’u zor durumda b›rakmaktayd›. Halbuki Napoleon, “milli kiflilik”, “milli tarih” gibi toplumlar› birbirinden farkl› k›lan etkenleri düflünmek bile istemiyordu. Napoleon’un inanc›na göre, Avrupa uygarl›¤› tek bir olguydu ve k›tan›n her yerindeki insanlar ayn› de¤ere sahipti. Napoleon, bütün ülkelerin kendisinin otoriter, fakat tarafs›z ve laik yönetimi alt›nda ayn› hukuk düzenine ba¤l› bulunmalar›n›n mümkün ve gerekli oldu¤u görüflündeydi. Di¤er bir deyiflle Napoleon, Avrupa’daki egemenli¤ini pekifltirmek amac›yla, milli rengi olmayan “kozmopolit” bir doktrin sunmaya çal›flmaktayd›. Napoleon, XVIII. yüzy›l›n Ayd›nlanma Ça¤›’n›n erdemlerini savunarak, bütün Avrupa’n›n kendisiyle birlikte Orta Ça¤›’n›n geriliklerine ve feodalizme karfl› savaflmas›n› istiyordu. Ne var ki, Napoleon içeride oldu¤u gibi, ele geçirdi¤i ülkelerde de yerli aristokrasilerle ifl birli¤i yap›yordu. Napoleon’un baflka çeliflkileri de vard›. Avrupal›lara ça¤dafll›k ruhunu yaymaya çal›fl›rken eski Roma’n›n gösterifl ve sefahatine yeniden yönelmekten de kendini alam›yordu. Napoleon’un oluflturmaya çal›flt›¤› uluslararas› sistem Fransa’n›n damgas›n› tafl›d›¤› için, buna karfl› do¤makta olan hareket de elbette Fransa aleyhtar›yd›. Napoleon otoriterli¤in sembolü oldu¤undan, ona karfl› ç›kan hareket ayr›ca demokrat ve liberal bir nitelik de tafl›yordu. Böylece milliyetçilik, yaln›z Fransa’ya de¤il, o ülkelerde Frans›z etkisindeki yukar› s›n›flara da karfl› ç›kan halkç› ve demokratik bir hareket niteli¤i kazanmaktayd›. Napoleon’a karfl› do¤makta olan milliyetçi tepki, Avrupa ülkelerindeki halk›n kendi kurumlar›na, geleneklerine, kültürlerine, öz tarihlerine ilgisini art›rd›. Frans›z etkisinin bütün bunlar› eritece¤i konusunda kayg›lar da yayg›nlaflmaya bafllad›. Napoleon’a karfl› ilk büyük milli uyan›fl iflgal alt›nda tuttu¤u Alman topraklar›nda ortaya ç›km›flt›r. Bu dönemin Alman uyan›fl›, Ayd›nlanma Ça¤›’n›n akla dayanan felsefesine karfl› duyguyu ön plana ç›kararak bütün Avrupa’ya dalga dalga yay›lan “romantizm” ak›m›n› yaratm›flt›r. Amerikan ‹nsan Haklar› anlay›fl›na, Ayd›nlanma Ça¤›’na ve Frans›z Devrimi’ne temel oluflturan insanlar aras› bir örneklik ve benzerlik kavram›, yerini farkl›l›klar›n ve ayr› özelliklerin üstün tutuldu¤u bir anlay›fla b›rakmaktayd›. Art›k, ayr› ayr› iç dünyalar›n - k›sacas› toplumlar›n birbirinden farkl› yap›lar›n›n - üzerinde durulmaktayd›. Böylece, nas›l XVIII. yüzy›lda Fransa Avrupa’n›n kültür önderi olduysa flimdi de Almanya bunu devralmaktayd›. Alman düflüncesi, milliyetçili¤in tohumlar›n› yaln›z Almanya’ya de¤il bütün Avrupa’ya serpmekteydi. Almanya’daki uyan›fl, milli ruhun üzerinde dururken, Alman kültürünün üstünlü¤ünü savunmak gibi bir yola Fichte d›fl›nda - sürüklenmedi¤i içindir ki bu fikirler öteki ülkelerde de kolayl›kla yay›labilmifltir. Bu dönemde Prusya, Alman milliyetçi uyan›fl›n›n merkezi hâline geldi. Zira bu ülke Fransa ve Napoleon tehdidiyle en a¤›r biçimde karfl› karfl›ya gelmiflti. Yukar›da belirtti¤imiz gibi, Prusya, 1806 y›l›nda Jena’da Napoleon taraf›ndan az daha yok ediliyordu. Dolay›s›yla da, Prusya’n›n milliyetçi tepkisi o ölçüde yo¤un olmufltur. Avusturya’n›n ise - yine Alman soyundan gelmekle birlikte - hem

4. Ünite - Frans›z Devrimi

karmafl›k etnik yap›s› hem de Napoleon’la akrabal›k ba¤›na varan yak›nl›¤a yönelmesi, Alman milliyetçi uyan›fl›nda Prusya’ya rakip olmas›n› güçlefltiriyordu. Öte yandan, Ren Konfederasyonu içindeki küçük Alman devletlerinin Napoleon’un uydular› durumunda bulunmas› da Prusya’n›n Alman uyan›fl›n›n ve milliyetçili¤inin faaliyet merkezi olmas›n› h›zland›r›yordu. Avrupa’da milliyetleri ret ederek, ulus-üstü bir siyasal yap› kurmayaSIRA çal›flan Napoleon milS‹ZDE liyetçili¤in yay›lmas›n› nas›l tetiklemifl olabilir?

Napoleon’un Askeri Yenilgileri

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

1810’dan itibaren Frans›z-Rus iliflkilerinde ciddi bir geriye gidifl yafland›. Rusya’n›n k›ta ablukas› konusundaki isteksizli¤i ve Napoleon’un Polonya üzerindeki tasarruflaS O R U r›ndan duydu¤u memnuniyetsizlik iki ülkenin aras›n› iyice açt›. Rusya, Osmanl› Devleti’yle giriflti¤i savaflta da Fransa’n›n deste¤ini elde edememiflti. Rusya’n›n ileri gelenD‹KKAT leri - özellikle toprak sahipleri - de Fransa’yla iliflkilere karfl› ç›k›p ‹ngiltere’yle serbest ticarete dönülmesini savunuyorlard›. Bütün bunlar›n sonucu olarak Rusya Aral›k SIRA S‹ZDEbafllam›flt›r. 1810’da K›ta Sistemi’nden çekilmifl ve ‹ngiliz-Rus ticari iliflkileri yeniden Bu durumu Tilsit Antlaflmas›’n›n aç›k bir ihlali olarak de¤erlendiren Napoleon, Rusya’y› dize getirmeye karar vererek Haziran 1812’de Moskova Seferi’ne ç›kt›. FaAMAÇLARIMIZ kat harekât Napoleon’un aleyhine geliflme gösterdi. Napoleon, üç hafta içinde harekât› sonuçland›racak biçimde haz›rl›k yapm›flt›. Oysa Ruslar, genifl ülkelerinin sa¤lad›¤› stratejik derinlik avantaj›n› da kullanarak geri çekilmekte, bunu yaparken K ‹ T A P de boflaltt›klar› kentleri yakmaktayd›lar. Frans›z ordusu ele geçirdi¤i Rus kentlerinde yiyecek bile bulam›yordu. Üstelik Napoleon’un kuvvetleri Rusya topraklar› içinde çok genifl bir alana yay›lmak zorunda kalm›flt›. Yine de Napoleon 35.000 askeTELEV‹ZYON rini kaybetti¤i Borodino Savafl›’n› kazanarak, 14 Eylül 1812’de Moskova’ya girmeyi baflard›. Ama Rus ordusu tamamen yok edilememifl, vur-kaç takti¤iyle savaflmaya bafllam›flt›. Dahas› Ruslar kentte çok say›da yang›n da ç›kartt›lar. K›fl›n gelmesiyle açl›k tehlikesiyle karfl› karfl›ya kalan ordusunu kay‹ N T E R Ntamamen ET betmemek için Napoleon ayn› yoldan geri çekilme karar› verdi. Fakat ani biçimde bast›ran kara k›fl Frans›z ordusuna büyük kay›plar verdirdi. Bu durumda ordudaki disiplin de yok oldu. Moskova Seferi’ne 650.000 kiflilik bir orduyla ç›kan NapoleSIRA S‹ZDE on’un ordusunda sadece 27.000 sa¤lam asker kalm›flt›. Frans›zlar Moskova Seferi’nde 380.000 ölü ve 100.000 esir verdiler. Di¤er askerler ise yaral› veya hastayd›. Bu büyük hezimet Avrupa’daki bütün Napoleon karfl›t› güçleri harekete geçirD Ü fi Ü N E L ‹ M di. Prusya, ‹sveç ve Avusturya da Fransa’ya karfl› savafla girerek Alt›nc› Koalisyon’u oluflturdular. Napoleon askeri kariyerindeki son zaferini A¤ustos 1813’te DresS O R Milletler U den’de Avusturya’ya karfl› elde etti. Fakat Ekim 1813’te Leipzig’deki Savafl›’nda (çok say›da devletin ordular› kat›ld›¤› için bu isim verilmifltir) a¤›r bir yenilgi alarak Fransa’ya do¤ru çekilmeye bafllad›. 9 Mart 1814’te ‹ngiltere D ‹ K K Aile T Avusturya, Rusya ve Prusya aras›nda Chaumont Antlaflmas› imzaland›. Buna göre, aralar›nda 20 y›ll›k bir “Dörtlü ‹ttifak” olufluyordu. Üzerinde anlaflmaya varacaklar› bar›fl flartSIRA S‹ZDE lar›n› Fransa’ya kabul ettirmek için, gerekti¤inde her biri 150 bin kiflilik ordu verecekti. Böylece, 1792’den bu yana ilk defa sa¤lam bir koalisyon oluflmaktayd›. 30 Mart 1814’te Koalisyon güçleri Paris’e girdi. Napoleon imparatorluktan feragat edeAMAÇLARIMIZ rek, teslim oldu. Daha sonra da Akdeniz’deki Elbe adas›na sürgüne gönderildi.

N N

Avrupa’da ve dünyada milliyetçilik ideolojisinin ortaya ç›k›fl flartlar›K hakk›nda ‹ T A P daha fazla bilgi edinmek isterseniz Eric J. Hobsbawm’un “Milliyetler ve Milliyetçilik” adl› kitab›n› (Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul, 2010) okuman›z› tavsiye ederiz.

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Siyasi Tarih-I

Harita 4.1 1812’de Avrupa.

T‹

EVLE

LIK D

PAPA

AVRUPA UYUMU’NUN KURULUfiU Eski Rejim’e Dönüfl Napoleon’un Müttefik güçlerce teslim al›n›p sürgüne gönderilmesi Fransa’da rejim sorununu ortaya ç›kard›. Frans›z siyasetçilerinin bir bölümü yeniden cumhuriyet kurulmas›n›, baz›lar› Napoleon’un küçük yafltaki o¤lunun ‹mparator ilan edilmesini, baz›lar› meflruti (anayasal›) monarfliye geçilmesini, baz›lar› ise “Eski Rejim”e ge-

4. Ünite - Frans›z Devrimi

ri dönülmesini istiyorlard›. Bu ortamda, Fransa D›fliflleri Bakan› Talleyrand, “meflru Kral”›n XVI. Louis’nin kardefli XVIII. Louis oldu¤unu savunarak onun en birlefltirici kifli olabilece¤ini büyük ço¤unlu¤a kabul ettirmeyi baflard›. Müttefikler de idam edilen XVI. Louis’nin ailesi olan “Bourbon”lar›n (Burbon) Fransa’ya geri dönmesine karar vermifl bulunuyorlard›. Çünkü Fransa’ya kabul ettirecekleri bar›fl flartlar›na ancak bir Bourbon Kral›’n›n sad›k kalaca¤›na ve yeniden toprak kazanmaya kalk›flmayaca¤›na inan›yorlard›. Böylece XVIII. Louis May›s 1814’te Fransa Kral› ilan edildi. XVIII. Louis, kardeflinin b›rakt›¤› tahta döndü¤ünde, yine de bir anayasa yay›nlamadan edemedi. 1789’un getirdikleri tümüyle yok edilemezdi. XVIII. Louis, Fransa d›fl›nda geçirdi¤i y›llar s›ras›nda ülkesindeki etkili çevrelerin tümünün deste¤ine sahip olmas› gerekti¤ini ö¤renmiflti. 1814 Anayasas› halk egemenli¤i konusunda bir fley getirmiyordu. Adeta “mutlakiyetçi bir kral›n halka lütfu” biçimindeki Anayasa, yine de Frans›zlar›n ço¤una istediklerini veriyordu. Yani, kanun önünde eflitli¤i, kamu hizmetine giriflte s›n›f ay›r›m› gözetilmemesini ve iki meclisli bir parlamento sistemini öngörüyordu. Oy hakk›n› ise çok dar bir zümreye veriyordu. Öte yandan XVIII. Louis, Napoleon döneminin kanunlar›n› ve Napoleon’un Kilise’yle vard›¤› anlaflman›n geçerlili¤ini de tan›d›. Müttefiklerin de istedi¤i biçimde, Fransa’n›n bafl›na yeniden Bourbonlar›n dönmüfl olmas› bar›fl› kolaylaflt›rd›. Müttefikler, Fransa’yla 30 May›s 1814’te Birinci Paris Antlaflmas›’n› imzalad›lar. Buna göre, Fransa 1792’deki s›n›rlar›na dönüyordu. Müttefikler, Fransa’ya Bourbonlar›n dönüflünü sa¤lad›ktan sonra art›k intikam isteklerine kulaklar›n› t›kad›lar. Yani, Fransa’y› cezaland›r›c› bir antlaflma yoluna gitmediler. Fransa’ya tazminat borcu bile yüklemediler. Böylece, kendilerine yak›n gördükleri yeni Frans›z yönetiminin iflini kolaylaflt›rmak istiyorlard›.

Viyana Kongresi Müttefikler Napoleon’u yendikten sonra Viyana’da bir uluslararas› kongre toplanmas›na karar vermifllerdi. Burada, Avrupa’n›n çeflitli s›n›r ve statü sorunlar›n› görüflüp çözüme ba¤layacaklard›. Fakat Müttefikler aras›ndaki çekiflmeler zaman zaman su yüzüne ç›kmaktayd›. Nitekim Viyana’da hangi hususlar›n görüflülece¤i konusu da ayr›l›klara yol açt›. Mesela Rusya, Osmanl› Devleti ve Bakanlar konusunun görüflülmemesini istiyordu. Çünkü o s›rada (1806-1812) Osmanl› Devleti’yle yapt›¤› ve kazanm›fl bulundu¤u savafl sonunda elde etti¤i topraklar›n - özellikle de Besarabya’n›n - tart›flma konusu edilmesinden çekiniyordu. ‹ngiltere’ye gelince, o da denizlerin serbestli¤ine el at›lmamas›n› ve sömürge sorunlar›na kar›fl›lmamas›n› istiyordu. Özellikle sanayi devrimi sonucu denizafl›r› imparatorlu¤u h›zla geliflen ‹ngiltere, Napoleon’un iflbafl›ndan uzaklaflt›r›lmas›yla, Avrupa sahnesinde en etkili güç durumuna geçmiflti. Viyana Kongresi, bu ortamda Eylül 1814’te topland›. Bu kongre, o zamana kadar görülmemifl büyüklükte bir toplant›yd›. Avrupa ülkelerinden temsilciler geldi¤i gibi, ortadan kalkm›fl bulunan birçok prenslik bile yeniden kurulmak için diplomatik kulis yapmak üzere Kongre’ye kat›lm›fllard›. Ancak Kongre’de ipler dört büyük ve galip devletin - ‹ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya’n›n - elindeydi. Viyana Kongresi’nde yenik Fransa’n›n da, art›k XVIII. Louis’nin D›fliflleri Bakan› olan Talleyrand taraf›ndan, temsil edilmesi çok önemli bir durumdu. Fransa’n›n bafl›na - Müttefikler’in iste¤ine uygun olarak - Bourbonlar’›n dönmüfl bulunmas›, Fransa’y› “yenik” bir devlet durumundan hemen hemen ç›karm›flt›.

Viyana Kongresi’nde Napoleon sonras› Avrupa’n›n s›n›rlar› çizilecekti.

Alman devletleri gevflek bir konfederasyon fleklinde düzenlendi.

Viyana Kongresi’nde korsanl›k ve kölelik de yasakland›.

Siyasi Tarih-I

Kongre’de Rusya, birtak›m toprak isteklerinin yan› s›ra, bir uluslararas› ortak güvenlik sisteminin kurulmas›nda da ›srar etmifltir. ‹ngiltere, Avusturya ve Fransa ise, k›ta Avrupas›nda bir dengenin oluflturulmas› üzerinde özellikle duruyorlard›. Avrupa tarihinin daha önceki geliflmelerinin ortaya koydu¤u ve sonraki dönemlerde de do¤rulanaca¤› gibi, Avrupa devletleri, tüm k›tan›n tek bir ülkenin boyunduru¤u alt›na girmesini önleyecek düzenlemeler ar›yorlard›. XIX. yüzy›l›n usta diplomatlar›, güçlerin dengeli bir biçimde da¤›t›lmas›yla ve yine ayn› amaçla birtak›m s›n›r de¤ifliklikleriyle bunu sa¤lamaya çal›fl›yorlard›. Böylece, çok say›da ba¤›ms›z ve egemen devletin dâhil bulundu¤u düzenli bir “güç dengesi” sisteminin sürekli bar›fl› sa¤layabilece¤i düflünülüyordu. Viyana’da özellikle Fransa konusu üzerinde duruldu. Mademki, Fransa Avrupa’da siyasi sorunlara yol açm›flt›, o hâlde Fransa’n›n do¤u s›n›r›nda güçlü devletlerden oluflan bir barikat kurulmal›yd›. Bu amaçla Hollanda Krall›¤›, Belçika’n›n eklenmesiyle yeniden oluflturuldu. Öte yandan, ‹ngiltere, Prusya’ya Ren Nehri’nin bat›s›ndaki baz› Alman topraklar›n›n kat›lmas›n› sa¤lad›. Böylece ‹ngiltere D›fliflleri Bakan› Castlereagh, Prusya’y› hem do¤usundaki Rusya’ya, hem de bat›s›ndaki Fransa’ya karfl› güçlendirmifl oluyordu. Napoleon’un Alman topraklar› üzerinde yapt›¤› düzenlemeye bunun d›fl›nda dokunulmad›. Böylece, Alman as›ll› iki büyük devlet olan Avusturya ve Prusya’n›n d›fl›nda, say›lar› 37’yi bulan Alman devletleri gevflek bir konfederasyon çerçevesinde varl›klar›n› sürdürmüfl oluyorlard›. Oysa Alman milliyetçileri, Avusturya-Prusya ikili¤ini de ortadan kald›racak tek bir devletin özlemi içindeydiler. Viyana Kongresi’nin en önemli aktörlerinden Avusturya Baflbakan› Metternich böyle bir geliflmeyi ülkesi aç›s›ndan korkutucu bulmaktayd›. Viyana’da Polonya konusu da tart›fl›ld›. Prusya ve Rusya, Polonya’n›n diriltilmesine karfl› iflbirli¤i yap›yorlard›. Müttefikler aras›ndaki çekiflmeler bu noktada da su yüzüne ç›kt›. Fransa D›fliflleri Bakan› Talleyrand, Müttefikler aras›ndaki bu çekiflmeyi - onlar›n bölünmelerinden Fransa kârl› ç›kaca¤› için - körüklemekten çekinmedi. 3 Ocak 1815’de, ‹ngiltere, Avusturya ve Fransa aras›nda, Prusya ve Rusya’ya karfl› gerekti¤inde savafla gitmek üzere bir gizli antlaflma bile imzaland›. Rusya, bu gizli antlaflmay› sezinleyince geriledi ve küçültülmüfl bir Polonya Krall›¤›’na raz› oldu. Yaln›z kalan Prusya da buna boyun e¤di. Böylece, hem Rusya’ya hem de Prusya’ya karfl› tampon oluflturmak üzere Polonya yeniden kurulmaktayd›. Bununla birlikte Rusya’n›n diplomatik manevralar› sayesinde, yeniden kurulan bu devletin Rus Çar›’n›n himayesinde olmas› kabul edildi. Yani bu bölge, gerçekte Frans›z denetiminden Rus denetimine geçmifl oluyordu. Dolay›s›yla, Polonya Krall›¤›’n›n yeniden kurulmas› Prusya ve Rusya’ya karfl› bir tampon niteli¤inde olmakla beraber, Rusya’n›n burada söz sahibi olmas›na da imkân tan›yordu. Prusya’n›n Alman topraklar›ndan elde etti¤i kazanc› da dikkate al›rsak, hem Prusya’n›n hem de - Polonya’daki nüfuzu dolay›s›yla - Rusya’n›n, bat›ya do¤ru biraz daha genifllediklerini görürüz. Kald› ki, Viyana Kongresi’nde kuruldu¤u için “Kongre Polonyas›” olarak an›lan bu devlet ancak 1831’e kadar varl›¤›n› sürdürebilecek, o tarihte Rusya taraf›ndan ortadan kald›r›lacakt›r. Viyana Kongresi bu temel sorunlar› çözdükten sonra, ortada pek fazla s›n›r sorunu kalmad›. Kongre’nin uluslararas› iliflkiler aç›s›ndan önemi, yaln›zca büyüklü¤ünden ve siyasi yan›ndan ileri gelmiyordu. Kongre, uluslararas› hukuk aç›s›ndan da önem tafl›yordu. Nitekim Kongre’de korsanl›¤›n yasaklanmas›, uluslararas› nehirlerde seyrüsefer durumunun düzenlenmesi, köleli¤in yasaklanmas› gibi konularda da kararlar al›nd›.

4. Ünite - Frans›z Devrimi

Napoleon’un Sonuçsuz Giriflimi Kongre çal›flmalar›n›n vard›¤› son aflamada Sonuç Belgesi’nin haz›rl›klar›na giriflildi¤i s›rada, Napoleon’un Elbe adas›ndan kaç›p 1 Mart 1815’de Fransa’ya gelmesi tüm hesaplar› alt üst etti. Paris’e gelen Napoleon, destekçilerinin de yard›m›yla Fransa’da duruma kolayl›kla hâkim olup yeniden imparatorlu¤unu ilan etti. Kral XVIII. Louis ülkeden kaçt›. Napoleon’un tekrar bir ordu toplamaya bafllamas›yla Fransa’ya karfl› Yedinci Koalisyon kuruldu. Belçika üzerine yürüyen Napoleon’un ordusu 18 Haziran 1815’te Brüksel yak›nlar›ndaki Waterloo’da Müttefiklerle yapt›¤› savafl› kaybetti. Bu hezimet, Napoleon’un siyasi kariyerinin de sonu oldu. ‹ngilizler taraf›ndan ele geçirilen “‹mparator”, bu kez Afrika’n›n güney bat›s›ndaki St. Helene adas›na gönderildi. 1821’deki ölümüne kadar orada kalacakt›r. Napoleon’dan kesin kez kurtulduktan sonra Müttefikler, Fransa’yla yeni bir bar›fl antlaflmas› imzalad› (“‹kinci Paris Antlaflmas›”). Fakat bu sefer Fransa’y› cezaland›rmak yönünde daha sert davrand›lar. Nitekim Fransa’n›n s›n›rlar›nda baz› de¤ifliklikler yap›ld›¤› gibi, 700 milyon Frank’l›k bir savafl tazminat› da yüklemiflti. Ayr›ca, bu para ödenene kadar Fransa topraklar›nda bir iflgal ordusu da kalacakt›.

Waterloo Savafl› Napoleon’un siyasi kariyerinin sonu oldu.

Viyana Kongresi’nin Önemi Daha iki ay önce, Ocak 1815’te Polonya sorunu yüzünden birbirleriyle savafl›n efli¤ine kadar gelen Müttefikler, Napoleon korkusuyla güçlerini yeniden birlefltirmifllerdi. Nitekim Kas›m 1815’te Chaumont Antlaflmas›’n› - yani Dörtlü ‹ttifak’› - yenilediler. Ayr›ca, Fransa’y› Bonaparte ailesinden herhangi bir kimsenin yönetmesine izin verilmemesini ve bar›fl›n uygulan›fl› ile genel siyasi durumu dönemsel olarak gözden geçirmek üzere ileride baflka kongreler toplanmas›n› da kararlaflt›rd›lar. Avusturya Baflbakan› Metternich ve ‹ngiltere D›fliflleri Bakan› Castlereagh’nin büyük çabalar›yla kurulan ve “güç dengesi” yaklafl›m›n›n do¤al bir sonucu olan bu konferanslar sistemine “Avrupa Uyumu” ad› verilecektir. Yine de Müttefikler aras›ndaki bir temel ayr›l›k etkisini gösterdi. Dörtlü ‹ttifak çerçevesinde bir araya gelen Müttefiklerin içinde yer alan, ‹ngiltere d›fl›ndaki üç ülke -Avusturya, Prusya ve Rusya- Eylül 1815’te “Kutsal ‹ttifak” ad›nda bir baflka birleflmeyi oluflturdular. Çar I. Alexander’in, “H›ristiyanl›¤›n korunmas› amac›yla” önerdi¤i bu ayr› ittifak, gerçekte üç monarflinin Avrupa’daki liberal ak›mlara karfl› bir set oluflturmas›na yönelikti. Meflru olduklar› gerekçesiyle bask›c› monarflileri her fleye ra¤men ayakta tutmaya yönelik çabalar, Beflinci Ünite’de incelenece¤i gibi, Avrupa’y› 1830’da liberal niteli¤i, 1848’de ise milliyetçi ve sosyalist yönü a¤›r basan devrimlere sürükleyecektir. Viyana Kongresi’nin kararlar›, 1648 Westphalia Antlaflmas› ile 1919 Paris Bar›fl Konferans› aras›nda kalan dönemin Siyasi Tarihi içinde en önemli yeri tutmaktad›r. Viyana Kongresi, Fransa’y› (yani “eski düflman”›) da yeni düzenlemenin oluflturulmas›na katt›¤› için, onda pek az tepkinin do¤mas›n› sa¤lam›flt›r. Fransa’ya karfl› tak›n›lan “a¤›r cezaland›rma” yerine “dengeleme” yaklafl›m› Viyana Düzenini güçlendiren temel bir etken niteli¤indeydi. Viyana Kongresi, büyük devletler aras›ndaki savafllara uzun bir süre için son vermifltir. ‹ngiltere ise bir süredir artmakta olan gücüyle uzun zaman için en kuvvetli devlet durumuna geçmifltir. Öte yandan, Viyana’daki s›n›r de¤ifliklikleri ve yeni oluflturulan devletler birçok yerde uluslar›n parçalanmas›na yol açmaktayd›. Dahas›, Frans›z Devrimi’yle birlikte geliflen siyasi ve medeni haklar›n büyük ölçüde s›n›rland›r›ld›¤› otoriter monarflilerin tesis edilmesi, hak ve özgürlükler mücadelesi yürütenlerde rahats›zl›k mey-

Viyana Kongresi’nde kurulan konferanslar sistemine “Avrupa Uyumu” ad› verilir.

SIRA S‹ZDE

Siyasi Tarih-I

D Ü fi Ü N E L ‹ M

dana getirmekteydi. Kendilerine dan›fl›lmadan karfl› karfl›ya b›rak›ld›klar› bu oldubittiler, halkta S O yeni R U milliyetçi ve liberal tepkiler do¤uracakt›r. Avrupa Uyumu çerçevesinde düzenlenen kongrelerde bir araya gelen Avrupa’n›n büyük güçleri, söz konusu ayaklanmalar› bast›rmak için uzun süre ortaklafla hareket edeceklerdir. D ‹ K K denilebilir AT Sonuç olarak ki XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤inde aksamaya bafllayan güç dengesi sistemi Napoleon Savafllar›’ndan kurulan Avrupa Uyumu’yla yeniden eski niteli¤ine genifl SIRAölçüde S‹ZDE kavuflmufltur. 1830 ve 1848’de meydana gelen baz› tökezlemeler d›fl›nda, bu sistem ana hatlar›yla 1914’e kadar iflleyecektir. 1853-1856 y›llar› aras›ndaki K›r›m Savafl›, güç dengesinin iflleyiflinin çarp›c› bir örne¤ini oluflturacakt›r. Bir AMAÇLARIMIZ baflka deyiflle, k›tay› savafl alan›na çeviren ve bütün büyük devletlerin silahlara sar›ld›¤› uzun süreli savafllar Birinci Dünya Savafl› ç›kana kadar yaflanmayacakt›r.

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

Viyana Kongresi’nden K ‹ T A P So¤uk Savafl’›n bitimine kadar önemli uluslararas› iliflkiler geliflmelerinde diplomasinin rolünü daha iyi ö¤renmek isterseniz, Henry Kissinger’in “Diplomasi” adl› kitab›n› (‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul, 2008) öneririz.

K ‹ T A P

T E L E VHarita ‹ Z Y O N 4.2

Viyana Kongresi (1815) sonras›nda Avrupa.

‹NTERNET

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

PR YA

‹YA

M LO

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE Sizce “güç dengesi” bugün de uluslararas› iliflkilerde geçerli mi?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

4. Ünite - Frans›z Devrimi

Özet

N A M A Ç

Frans›z Devrimi’nin neden ve nas›l yap›ld›¤›n› ifade etmek. Fransa’n›n XVIII. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren ‹ngiltere’yle giriflti¤i mücadele bu ülkenin ekonomik kaynaklar›n› büyük ölçüde tüketti. Üçüncü Ünite’de anlat›lan Avusturya Veraset Savafllar›, Yedi Y›l Savafllar› ve Amerikan Ba¤›ms›zl›¤› s›ras›nda Frans›z maliyesinin içine düfltü¤ü durumu düzeltmek için kral taraf›ndan yeni vergiler ç›kart›ld›. Ekonomik durumun kötüleflmesi enflasyonun artmas›na da yol açt›. Bu ise baflta burjuvazi ve iflçiler olmak üzere toplumun genifl kesimlerinde monarfliden rahats›zl›k duyulmas›na sebep oldu. Üstelik Kral’›n yan›nda yer alan Aristokrasi’nin ayr›cal›klar›n› sürdürmesi bu rahats›zl›¤› daha da art›r›yordu. Di¤er yandan Ayd›nlanma dönemi düflünürlerinin dile getirdi¤i, devlet yönetimi, anayasac›l›k, bireyle devlet aras›ndaki iliflkilerin niteli¤i, siyasi ve medeni haklarla ilgili görüfller, özgürlükler konusundaki istekleri art›rd›. May›s 1789’da Kral XVI. Louis yeni vergi yasalar› ç›kartabilmek için Fransa Meclisi’ni (Etats Generaux) toplant›ya ça¤›rd›. Fakat burada Burjuvazi ile Kral’a destek veren Aristokrasi ve Ruhban s›n›flar› aras›nda anlaflmazl›k ç›kt›. Kral›n Burjuvazi’nin temsil edildi¤i Meclisi kapatmas› üzerine bafllayan huzursuzluk, 14 Temmuz 1789’da Paris halk›n›n soka¤a dökülmesine yol açt›. Frans›z Devrimi bafllam›flt›. Fransa’da Kurulan Yeni Rejim’in yap›s›n› ve yaflad›¤› sorunlar› özetlemek. Frans›z Devrimi’ni yapanlar, “Yeni Rejim”in ne olaca¤› konusunda uzun süreli bir bocalama dönemi geçirdiler. Kral’›n yetkilerinin ne olaca¤› hakk›ndaki siyasi görüfl farkl›l›klar›, Devrim’i yapanlar aras›nda ayr›flma ve hizipleflmelere sebep oldu. Devrim’den hemen sonra feodalizm kald›r›larak Soylular’›n ayr›cal›klar› ellerinden al›nd›. Ard›ndan da “‹nsan ve Vatandafl Haklar› Beyannamesi” yay›nlanarak, tüm vatandafllar›n eflitli¤ine vurgu yapan kararlar uygulamaya sokuldu. Ülkenin yönetim fleklini belirlemek üzere oluflturulan “Kurucu Meclis” 1791’de bir anayasa haz›rlad›. Kral’a sadece “ask›ya alma yetkisinin” tan›nd›¤›, tek meclisli parlamentonun bulundu¤u bir

anayasal monarfli kuruldu. Anayasa’yla özgürlük, özel mülkiyetin dokunulmazl›¤›, bas›n özgürlü¤ü, yasalar önünde eflitlik, adil vergi düzeni ve memuriyete girebilmede f›rsat eflitli¤i haklar teminat alt›na al›nd›. Fakat seçimlerde oy verebilme ve aday olabilme için getirilen k›s›tlamalar, siyasal haklar›n ne ölçüde eflitlikçi oldu¤u hakk›nda elefltiriler uyanmas›na sebep oldu. Di¤er taraftan, Devrim’i yapanlar Aristokrasi kadar, Ruhban’la (Kilise mensuplar›) da bir hesaplaflma içine girdiler. Kilise mallar›na el konuldu. Dini bayramlar ve tüm H›ristiyan tarikatlar› yasakland›. Papa’n›n tepkisini çeken bu uygulamalar, özellikle dinsel ba¤lar› daha güçlü olan k›rsal kesimde Devrim’e olan tepkileri körükledi. Bu tepkilere, Devrim’den sonra ülke d›fl›na kaçarak, “Eski Rejim”i geri getirmek için Fransa’ya karfl› bir savafl haz›rl›¤›na giriflen Aristokrasi de kat›ld›. Frans›z Devrimi’nin ortaya ç›kartt›¤› düflüncelerin Avrupa’da yay›lmas›yla kendi yönetimlerinin de tehdit alt›na girece¤ini düflünen ‹sveç, Rusya ve Avusturya gibi ülkeler, “Eski Rejim”i geri getirmek için Fransa’yla savaflmaktan yana bir tutum tak›nd›lar. Fransa önce davran›p, bu devletlere Nisan 1792’de savafl açt›.

N A M A Ç

Frans›z Devrimi sonras›nda Fransa’da yaflanan iç siyasi geliflmelerin nedenlerini ve sonuçlar›n› tart›flmak. Eski Rejim’i getirmek isteyen Avrupa devletleriyle savafl bafllay›nca, krall›¤›n tamamen kald›r›lmas›n› isteyenler A¤ustos 1792’de Paris’te ayakland›lar. Bunun üzerine Kral’›n yetkilerini ask›ya alan Ulusal Meclis, yeni bir anayasa yap›lmas› için bir Ulusal Konvansiyon (Kurultay) oluflturulmas›na karar verdi. Konvansiyon krall›k rejimini kald›r›p, Fransa’da cumhuriyeti ilan etti. Ard›ndan, d›fl güçlerle iflbirli¤i yapmakla suçlanan XVI. Louis, vatana ihanetten suçlu bulunarak idam edildi. Cumhuriyeti ilan eden Konvansiyon, devrim karfl›t› hareketleri ve savafl›n devam etti¤i ola¤an üstü flartlar› ileri sürerek, Yasama ve Yürütme erklerini kendi bünyesinde birlefltirdi. Böylece “güçler (erkler) ayr›l›¤›” ilkesi Fransa’da ortadan kalkt›. Devrim’in halka yukar›dan inmeci bir biçimde benimsetilmesini isteyen Jacobenler Nisan

Siyasi Tarih-I

1793’te Kamu Güvenli¤i Komitesi adl› bir kurumun oluflturulmas›na öncülük ettiler. Haziran 1793’te Cumhuriyet’in ilk anayasas›n›n kabulünden sonra, Robespierre liderli¤indeki Jacobenler Devrim’e karfl› olduklar›n› düflündükleri herkesi tasfiyeye girifltiler. Temmuz 1794’e kadar devam edecek “terör dönemi”nde on binlerce insan öldürüldü. Avusturya’ya karfl› kazan›lan askeri zaferle, içeride diktatoryel yetkiler kullanan Jacobenlere olan deste¤i azaltt›. Robespierre idam edilmesiyle terör dönemi de sona erdi. 1795’te yap›lan yeni anayasayla siyasi haklar geniflletilirken, iki meclisli bir yasama organ› oluflturuldu. Konvansiyon’dan farkl› olarak yasama ve yürütme erkleri birbirinden ayr›ld›. Ülkenin yasama organ› taraf›ndan seçilen befl Direktör taraf›ndan yönetilmesine karar verildi¤i için, 1799’a kadar devam edecek bu döneme Direktuvar Dönemi denir. 1797 seçimlerinden sonra Meclis içindeki Monarfli yanl›lar›n›n say›lar› artmaya bafllad›. Bunun üzerine General Napoleon Bonaparte’dan yard›m isteyen Direktuvar, ordunun deste¤iyle rakiplerini tasfiye etmeyi baflard›. Napoleon Fransa’yla savafl halinde olan ‹ngiltere’ye karfl› avantaj sa¤layabilmek için, Direktuvar’› ikna ederek, 1798’de M›s›r’› iflgal etti.

N A M A Ç

Napoleon Bonaparte’›n iktidara nas›l geldi¤ini, Avrupa’da kurmaya çal›flt›¤› düzenin ayr›nt›lar›n› ve bunun, di¤er büyük Avrupa devletlerinin karfl› koymas›yla nas›l ortadan kalkt›¤›n› de¤erlendirmek. Paris’teki siyasi ortam› iyi de¤erlendiren Napoleon 9 Ekim 1799’da bir askeri darbeyle Direktuvar yönetimini ortadan kald›rmay› ve kendisini üç kifliden oluflan geçici yönetime konsül olarak seçtirmeyi baflard›. Yapt›¤› reformlarla Frans›z halk›n›n sevgisini iyice kazanan Napoleon önce 1802’deki bir halkoylamas›yla kendisini ömür boyu konsül seçtirdi. Ard›ndan da 1804’te yine bir halkoylamas› sonucu, I. Napoleon ad›yla imparator ilan edildi. Napoleon’un imparator olmas›ndan sonra Fransa, Avrupa’n›n büyük güçleriyle 10 y›l sürecek savafllar dönemine girdi. ‹mparator Napoleon kendisine en büyük rakip olarak gördü¤ü ‹ngiltere’yi etkisizlefltirmek için bu ülkeyi istilay› düflündü. Ama Temmuz 1805’te Frans›z donanmas›n›n ‹ngilizler taraf›ndan yenilgiye u¤rat›lmas›

bu plan›n gerçekleflme flans›n› ortadan kald›rd›. Bu kez ‹ngiltere’nin ticaretine zarar vermek için bu ülkenin limanlar›ndan yap›lan ticareti engellemek üzere “k›ta ablukas›” ad› verilen bir politikay› uygulamaya koysa da, kendi ticaretleri de zarar gören ülkelerin isteksizli¤i sebebiyle, “k›ta ablukas›” baflar›ya ulaflamad›. Aral›k 1805’te Avusturya ve Rusya ordular›n›n ikisini birden yenerek büyük bir akeri zafere imza atan Napoleon, bu savafltan sonra Avusturya’dan ald›¤› Alman topraklar›nda, kendisine ba¤l› Ren Konfederasyonu’nu kurdu. 1807’de Napoleon ile Çar I. Alexander aras›nda yap›lan Tilsit antlaflmas›yla, Fransa ve Rusya Avrupa’da nüfuz alanlar› oluflturdu. Napoleon iflgal etti¤i Avrupa topraklar›nda yönetime akrabalar›n› veya generallerini getirdi. Kardefllerini Napoli, Hollanda ve ‹spanya krallar› yapt›. Napoleon’un 1807 ve 1808’de Portekiz ve ‹spanya’y› da ele geçirmesiyle k›tay› büyük ölçüde kontrol eder hale gelmesi, ‹ngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya’y› birbirlerine daha da yaklaflt›rd›.

N A M A Ç

Napoleon Savafllar›’n›n genel olarak Avrupa, özelde Almanya’n›n siyasi kaderine etkilerini saptamak. Napoleon’un Avrupa’da çok büyük bir etkiye sahip olmas›, “bir devletin tüm sistemi yönetmesine izin verilmemesi için di¤er devletlerin bir araya gelerek dengeleyici rol oynamas›” fleklinde tan›mlanabilecek “güç dengesi” ilkesi gere¤ince, Napoleon’a karfl› yeni koalisyonlar oluflturulmas›na yol açt›. Di¤er yandan, özellikle Napoleon’un iflgal alt›nda tuttu¤u Alman co¤rafyas›nda güçlü bir milliyetçi yükselifl söz konusuydu. Napoleon’un “Avrupa uygarl›¤›n›n tek bir olgu oldu¤u, dolay›s›yla k›tan›n her yerindeki insanlar›n ayn› de¤ere sahip bulundu¤u” fleklindeki, milli yönü bulunmayan “ulus-üstü” felsefi anlay›fl›, Alman romantizmiyle beslenen milliyetçiler taraf›ndan tepkiyle karfl›land›. 1812’de Rusya’y› iflgale kalk›flan Napoleon’un, k›fl flartlar›, açl›k ve Rus direnifli yüzünden ordusunun büyük bölümünü kaybetmesi, ‹mparator için sonun bafllang›c›n› oluflturdu. 9 Mart 1814’te yapt›klar› Chaumont Antlaflmas›’yla ittifak kuran ‹ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya ordular› 30 Mart 1814’te Napoleon’u ele geçirip, Elbe Adas›’na sürgüne gönderdiler.

4. Ünite - Frans›z Devrimi

N A M A Ç

XIX. yüzy›l›n bafl›nda Avrupa Uyumu’nun kuruluflu ba¤lam›nda “Güç Dengesi”nin, modern uluslararas› iliflkilerin nas›l bir arac› haline geldi¤ini, örnekleriyle aç›klamak. Viyana Kongresi, “güç dengesi” ilkesinin yüceltildi¤i, tüm k›tan›n tek bir ülkenin yönetimi alt›na girmesini engelleyecek s›n›r düzenlemelerinin yap›lmaya çal›fl›ld›¤› diplomatik manevralara sahne oldu. Avusturya Baflbakan› Metternich ve ‹ngiltere D›fliflleri Bakan› Castlereagh Viyana Düzeni’nin as›l mimarlar›yd›. Viyana’da Prusya önemli toprak kazan›mlar› elde etti. Fakat Prusya ile Avusturya aras›ndaki Alman ikili¤i devam etti. Hollanda, Belçika’y› da içerecek flekilde büyütülerek, Fransa’ya karfl› bir barikat oluflturulmaya çal›fl›ld›. Polonya konusu ise Rusya ile di¤er müttefiklerin aras›n› açt›. Viyana Kongresi devam ederken Elbe Adas›’ndan kaçarak, yeniden Müttefiklere karfl› savafla giriflen Napoleon Haziran 1815’te Waterloo savafl›n› kaybedince, siyasi kariyeri kesin biçimde sona erdi. Viyana Kongresi’nde Avrupa’da bar›fl›n korunmas›, monarflilere karfl› giriflilecek liberal ve milliyetçi ayaklanmalara karfl› önlemler al›nabilmesi ve genel siyasi durumun gözden geçirmesi için ileride baflka kongreler de toplanmas› kararlaflt›r›ld›. Böylece, Avrupa Uyumu ya da Viyana Düzeni olarak isimlendirilen model ortaya ç›kt›.

100

Siyasi Tarih-I

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi 1789 Frans›z Devrimi’nin, Fransa’n›n iç siyasal geliflmelerinden kaynaklanan nedenlerden biri de¤ildir? a. Fransa’n›n XVIII. yüzy›l boyunca ‹ngiltere’yle giriflti¤i savafllar› finanse edebilmek için yeni vergiler yürürlü¤e koymas›. b. XVIII. yüzy›l boyunca Fransa’da tüketim mallar›n›n fiyatlar›n›n yükselmesi, buna karfl›l›k ücret art›fllar›n›n bu yükseliflin alt›nda kalmas›. c. Aristokrasinin vergi muafiyetine sahip olmas›. d. Ekonomik olarak geliflen burjuvazinin ayn› geliflmifllik düzeyinde siyasal haklara sahip olmamas›. e. Kilise’nin Kral’a ve soylulara karfl› burjuvaziye ve genifl halk kitlelerine destek vermesi. 2. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma dönemi düflünürlerinden biri de¤ildir? a. Diderot b. Voltaire c. Montesquieu d. Hobbes e. Rousseau 3. Afla¤›dakilerden hangisi Frans›z Devrimi’nin getirdi¤i yeniliklerden de¤ildir? a. Yasalar önünde eflitlik b. Bas›n özgürlü¤ü c. Özel mülkiyetin dokunulmazl›¤› d. Kad›nlara seçme ve seçilme hakk›n›n verilmesi e. Adil vergi uygulamas› 4. Afla¤›dakilerden hangisi Frans›z Devrimi sonras›ndan yaflanan sorunlardan de¤ildir? a. Devrimin Kilise karfl›t› eylemlerinin Devrim muhaliflerinin say›s›n› art›rmas› b. Devrimi gerçeklefltirenler aras›nda ayr›flman›n yaflanmas› c. Devrim sonras› kazan›mlar›n› yeterli bulmayan iflçilerin gizli olarak örgütlenmeye bafllamalar› d. Fransa’n›n birçok bölgesinde Devrim karfl›t› isyanlar›n patlak vermesi e. Burjuvazinin Ruhban s›n›f›yla iflbirli¤i yapmas›

5. Afla¤›da belirtilen özelliklerden hangisi 1792-1793 Ulusal Konvansiyon dönemine özgüdür? a. ‹ki meclisli yap›n›n benimsenmifl olmas› b. Yürütme ve yasama erklerinin tek bir elde topland›¤› bir ola¤anüstü bir meclis olmas› c. Jacoben-Girondin ittifak›na dayanmas› d. Kral›n eski rejim dönemindeki haklar›na kavuflmas› e. Bütün yetkilerin Kamu Güvenli¤i Komitesi’nin elinde toplanm›fl olmas› 6. Afla¤›dakilerden hangisi Napoleon Bonaparte’in uygulamaya koydu¤u reformlardan de¤ildir? a. ‹lk Frans›z Anayasas›’n›n yürürlü¤e konmas› b. Frans›z Medeni Kanunu’nun haz›rlanmas› c. Fransa Merkez Bankas›’n›n kurulmas› d. E¤itim sisteminin modernize edilmesi e. Katolik Kilisesi’yle iliflkilerin yeniden kurulmas› 7. Napoleon, ‹ngiltere’yi ma¤lup etmek için hangi iktisadi yönteme baflvurmufltur? a. ‹ngiltere’yi istilaya kalk›flmak b. ‹ngiltere’nin Avrupa devletleriyle olan ticaretini s›n›rland›rabilmek için K›ta Ablukas› (K›tasal Sistem) uygulamak c. Alman topraklar›ndaki küçük devletleri Fransa’ya ba¤l› Ren Konfederasyonu’nda birlefltirmek d. Tilsit Antlaflmas›’yla Avrupa’n›n Rusya ve Fransa aras›nda nüfuz alanlar›na bölünmesi e. ‹ngiltere’yle Trafalgar Savafl›’n›n yap›lmas› 8. Afla¤›dakilerden hangisi Napoleon’un gücünün zay›flamas›na yol açan etkenlerden biri de¤ildir? a. Napoleon’un K›ta Ablukas› nedeniyle Frans›z burjuvazisinin deste¤ini kaybetmesi b. ‹flgal etti¤i topraklarda özellikle Almanya’da milliyetçi duygular›n yükselifle geçmesi c. Napoleon’un, feodalizmi Avrupa’da yeniden kurumsallaflt›rmaya çal›flmas› d. Zamanla Napoleon’un, otoriterli¤in simgesi haline gelmesi e. Napoleon’un kurdu¤u uluslararas› sistemin Fransa taraf›ndan domine edilmesine karfl› di¤er uluslar›n tepki göstermesi

4. Ünite - Frans›z Devrimi

101

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 9. Afla¤›daki devletlerden hangisi “Dörtlü ‹ttifak” içerisinde yer almamaktad›r? a. Osmanl› ‹mparatorlu¤u b. Prusya c. Avusturya d. ‹ngiltere e. Rusya 10. Afla¤›dakilerden hangisi Viyana Kongresi’nin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Kongre uzunca bir süre büyük devletler aras›ndaki savafllara son vermifltir. b. Avrupa’n›n tek bir ülkenin boyunduru¤u alt›na girmesini önleyecek olan “güç dengesi” sistemi yap›land›r›lm›flt›r. c. Yeniden kurulan Polonya Krall›¤› Rusya’n›n nüfuz alan›na girmifltir. d. Fransa’y› s›n›rland›rmak için do¤u s›n›r›nda Hollanda Krall›¤› yeniden kurulmufltur. e. Konfederasyon fleklinde örgütlenmifl olan Alman devletleri Prusya çat›s› alt›nda birlefltirilmifltir.

1. e

2. d

3. d

4. e.

5. b

6. a

7. b

8. c

9. a 10. e

Yan›t›n›z yanl›flsa ise “Devrimin Fransa’ya Özgü Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa ise “Ayd›nlanma’n›n Frans›z Devrimi’nin Ç›k›fl›ndaki Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa ise “Devrimle Vatandafllara Sa¤lanan Yeni Haklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa ise “Devrimden Sonra Fransa’da Sosyal S›n›flar ve Devlet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa ise “Ulusal Konvansiyon, Terör Dönemi ve Direktuvar Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa ise “Napoleon’un ‹ktidar›n› Sa¤lamlaflt›rmas› (1799-1804)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa ise “‹ngiltere’ye Karfl› K›ta Ablukas› (K›tasal Sistem)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa ise “Napoleon’un Gücünün Zay›flamas› (1810-1814)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa ise “Napoleon’un Askeri Yenilgileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa ise “Viyana Kongresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Frans›z Devrimi egemenli¤in kraldan al›n›p halka verilmesiyle Bat› Avrupa’da mutlak monarflilerin sonunu getiren süreci aralam›flt›. Ayr›ca Frans›z Devrimi’yle beraber harekete geçen halk kitlelerinin toplumsal ve siyasal alanda bir dönüflümün failleri olabilecekleri ortaya ç›km›flt›. Kral›n iktidar›n›n halk kitleleri taraf›ndan sorgulanmaya bafllamas›, siyasal iktidar›n meflruiyet zeminini de bask›c› yönetimlerden görece liberal ve demokratik yönetimlere do¤ru kayd›rm›flt›. Özellikle Viyana Kongresi sonras›nda Avusturya Baflbakan› Metternich taraf›ndan kurulan sistem imparatorluklar›n ve eski rejimin silah gücüyle korunmas›na olanak tan›sa da 1830 devrimlerinin liberal söylemi, halk›n özgürlük ve hak talebi bu bask›c› sistemin yara almas›na yol açm›flt›r. Paris’teki ayaklanmalar Fransa’da Bourbon hanedan›-

102

Siyasi Tarih-I

n›n y›k›lmas›na ve Cumhuriyet’in kurulmas›na sebep olmufltur. Macarlar, Çekler ve H›rvatlar ise Avusturya’ya karfl› isyan etmifller ve bu süreç Metternich sisteminin çöküflünü tetiklemifltir. ‹ngiltere’de liberaller ifl bafl›na gelmifltir. ‹spanya ve Portekiz’de liberal anayasalar yürürlü¤e konmufltur. Dolay›s›yla bu tarihsel örnekler, bask›c› yönetimlerin halk kitlelerinin taleplerine direnemeyece¤ini göstermektedir. Kuflkusuz birçok bask›c› yönetimin halk›n isteklerine ra¤men gitmemekte direnmesi afl›r› güç kullan›m›na ve çok kan dökülmesine de sebep olmufltur. S›ra Sizde 2 XX. yüzy›lda Frans›z Devrimi’nin bafllatt›¤› süreç daha da ileriye tafl›nd›. XX. yüzy›l Bat›’da temsili demokrasinin yerleflti¤i, insan haklar› söyleminin ön plana ç›kt›¤› bir yüzy›l oldu. Bat›’da demokrasi tam anlam›yla yerleflirken Do¤u toplumlar› ise bu dönüflüme direnç gösterdi. Bu dönüflümü ilk deneyimleyen ülke ise Osmanl›’dan koparak kurulan Türkiye Cumhuriyeti oldu. Orta Do¤u ülkelerinin baz›lar› Cumhuriyet rejimine geçifl yapt›klar›n› ilan etseler de diktatörlükler taraf›ndan yönetilmeye devam ettiler. Fakat XX. yüzy›l›n üçüncü çeyre¤inde ve özellikle XXI. yüzy›lda küreselleflmenin h›z kazanmas› ve yaflanan teknolojik devrimle birlikte iletiflim kanallar›n›n aç›lmas› d›flar›ya kapal› bask›c› rejimlerin meflruiyetinin sorgulanmas›na yol açt›. Ayr›ca XX. yüzy›lda insan haklar› ihlallerinin uluslararas› antlaflmalarla yasakland›¤› yeni bir alg›n›n yerleflmesine zemin haz›rlanm›flt›. Dolay›s›yla halk›n taleplerine cevap vermeyen, tepeden inmeci ve bask›c› siyasal iktidarlar›n uluslararas› deste¤inin olmad›¤›n›n da alt›n› çizmek gerekir. Bu ba¤lamda Aral›k 2010’dan itibaren Orta Do¤u’da yaflanan geliflmeler genifl halk kitlelerin taleplerine yan›t vermeyen despotik rejimlerin ayakta kalamayacaklar›n› gösterdi. Küreselleflme dönemi olarak da adland›r›lan bu dönemde iletiflim olanaklar› ve teknolojik faaliyetlerde h›zl› bir geliflme yaflanm›fl, bu da halk kitlelerin görece daha h›zl› mobilize olmalar›na yol açm›flt›r. S›ra Sizde 3 Osmanl› Devleti Napoleon M›s›r’› iflgal etti¤inde, Fransa’yla girilecek herhangi bir savafltan galip ç›kamayaca¤›n› düflündü¤ü için hemen savafl ilan›na karar vermedi. Ama Fransa’yla siyasi iliflkilerini kesmeye yönelik karar ald›. Osmanl›, Rusya ve ‹ngiltere’yle irtibata geçti. Hindistan’a giden sömürge yollar›n› garanti alt›na almak isteyen ‹ngiltere, Osmanl›’yla iflbirli¤i yapma-

ya karar verdi. ‹ngiliz Amiral Nelson komutas›ndaki ‹ngiliz donanmas› Frans›z gemilerine büyük ölçüde zarar verdi. 1801 y›l›na gelindi¤inde Akdeniz’de ve M›s›r’daki bütün Frans›z donanmas› ve askerleri tasfiye edilmifl bulunmaktayd›. Bu dönemde Osmanl› Fransa’ya savafl açarak ‹kinci Koalisyon’un parças› oldu. Fakat Napoleon’un 1805’te Austerlitz’de Rusya ve Avusturya ordular›n› hezimete u¤ratmas›ndan sonra Osmanl› Sultan› III. Selim “iki imparatoru birden yenmifl imparatoru tan›mamak olmaz” diyerek Napoleon yönetimiyle diplomatik iliflkiler kurmufltur. Zira ayn› dönemde Osmanl›’n›n Balkan topraklar›n› ele geçirmeye çal›flan Rusya’ya karfl› Fransa’n›n güçlü bir dost olabilece¤i düflünülmüfltü. S›ra Sizde 4 Abluka savafl halinde olan devletlerden birinin di¤erinin k›y›lar›ndan tümüne veya bir bölümüne girifl ç›k›fl› engellemeyi amaçlayan daha çok ekonomik bir önlemdir. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra kurulan Birleflmifl Milletler Antlaflmas› kuvvet kullan›m›n› yasaklad›¤›ndan, ablukay› da bu ba¤lamda de¤erlendirmek gerekir. Ancak meflru müdafaa hakk›, Antlaflma’n›n 51. maddesinde belirtildi¤i gibi, kuvvet kullanma yasa¤›n›n istisnas›n› oluflturmaktad›r. Kore Savafl› ve Körfez Savafl› örneklerinde oldu¤u gibi BM Güvenlik Konseyi uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i bozdu¤unu düflündü¤ü devlete karfl› kuvvet kullan›m›n› yürürlü¤e koyabilir. Ayr›ca BM Güvenlik Konseyi bir ülkeye karfl› uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i bozdu¤u gerekçesiyle abluka karar› da alabilir. Abluka bir devletin d›fl dünyayla iliflkisinin tamamen kesilmesi anlam›na gelmektedir. Küreselleflme ça¤›nda d›fl dünyayla ba¤lant›lar› kesilen bir devletin uzun süre yaflamayaca¤› göz önüne al›n›rsa abluka ancak ve ancak BM sistemi içerisinde uyguland›¤›nda uluslararas› hukuka uygundur ve yasald›r. S›ra Sizde 5 Napoleon milliyetçi tonlar tafl›mayan “kozmopolit” bir Avrupa toplumu tahayyül etmekteydi. Ancak bu anlay›fl› kendisinin otoriter, laik hukuk düzenine ba¤l› bir Avrupa hayalinden kaynaklanmaktayd›. Dolay›s›yla bu düflünce yap›s› ancak Fransa’n›n ve dolay›s›yla Napoleon’un hâkim olaca¤› bir Avrupa’n›n kap›s›n› aralamaktayd›. Napoleon Ayd›nlanma’n›n fikirlerini savunmakla birlikte iflgal etti¤i ülkelerde yerel aristokratlarla iflbirli¤ine gidiyordu. Bu durum da bir çeliflki yarat›yordu. Fransa’n›n Avrupa üzerindeki bask›s› ve Napoleon’un otoriter kiflili¤i Avrupa’daki di¤er ülkelerde bir tepki

4. Ünite - Frans›z Devrimi

yarat›yordu. Nitekim Frans›z Devrimi Avrupa’ya devletin önemini kan›tlam›flt›. Dolay›s›yla Avrupa devletlerinde ve düflünce hayat›nda önemli ilerlemeler kaydeden Almanya’da Fransa karfl›tl›¤› üzerinden bir milliyetçilik alg›s› flekillendi. Almanya’daki milli uyan›fl Alman kültürünün üstünlü¤üne vurgu yapmad›¤›ndan Avrupa’daki di¤er toplumlar üzerinde k›sa zamanda etkide bulundu. Dolay›s›yla Napoleon’un milliyetçili¤i reddetmesine ra¤men Avrupa üzerinde kurdu¤u bask›c› tav›r ve buna efllik eden iflgaller, Avrupa ülkelerinde tepki yaratm›fl ve bu da milliyetçili¤e evrilmifltir. S›ra Sizde 6 1815 Viyana Kongresi’yle kurumsallaflan Avrupa Uyumu’nun temel dayanaklar›ndan biri, Avrupa’da herhangi bir devletin ön plana ç›kmayaca¤› ve büyük güçlerin dengelendi¤i “güç dengesi”ydi. Her ne kadar güç dengesi temelinde bir uluslararas› sistem infla edildiyse de bu sistemin liderli¤ini özellikle ‹ngiltere yapmaktayd›. Yine de bu sistem Birinci Dünya Savafl›’na kadar iflledi ve baz› istisnalara ra¤men büyük devletler aras›nda büyük bir savafl yaflanmad›. Birinci Dünya Savafl›’yla yara alan bu sistem 30 y›l boyunca tamir edilemedi ve ikinci bir dünya savafl› yafland›. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda kurulan sistem ise bu sefer ekonomik olarak ABD’nin liderli¤ini yapt›¤› yeni bir güç dengesine dayanmaktad›r. 1945’ten 1990’a kadar ABD ve SSCB aras›nda kurulan denge sebebiyle büyük devletler aras›nda herhangi bir savafl yaflanmam›fl, silahl› çat›flmalar daha çok dünyan›n az geliflmifl co¤rafyas›yla s›n›rl› kalm›flt›r. Fakat ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda özellikle BM Antlaflmas›’yla kurulan sistem, XIX. yüzy›l›n güç dengesini Avrupa’dan Amerika’n›n kuzeyine kayd›rm›flt›r. Bu anlamda da XX. yüzy›lda kurulan sistem Viyana Kongresi’nde tesis edilen güç dengesinden farkl›l›klar tafl›maktad›r.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Albrecht-Carrie, Rene. (1968). The Concert of Europe. Harper Torch, New York. Anderson, Matthew Smith. (2000). Do¤u Sorunu, 17741923: Uluslararas› ‹liflkiler Üzerine Bir ‹nceleme. Çev. ‹dil Eser, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul. Armao¤lu, Fahir (1999), 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu, Ankara.

103

Aulard, A. (1987). Fransa ‹nk›lab›n›n Siyasi Tarihi. Çev. Naz›m Poroy, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Hobsbawm, Eric J. (2010). Milliyetler ve Milliyetçilik. Çev. Osman Ak›nhay, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul. ‹skit, Temel. (2007). Diplomasi. ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, ‹stanbul. Karal, Enver Ziya. (1983). Osmanl› Tarihi, V. Cilt: Nizam-› Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856). Türk Tarih Kurumu, Ankara. Kissinger, Henry. (2008). Diplomasi. Çev. ‹brahim H. Kurt, ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul. Mooers, Colin. (1997). Burjuva Avrupa’n›n Kuruluflu. Çev. Bahad›r Sina fiener, Dost Kitabevi Yay›nlar›, Ankara. Moore, Barrington. (2003). Diktatörlü¤ün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri. Çev. Alaeddin fienel, ‹mge Yay›nc›l›k, Ankara. Palmer, Alan. (1988). Metternich: Councillor of Europe. Butler and Tanner Ltd., London. Sander, Oral. (1989). Siyasi Tarih: ‹lk Ça¤lardan 1918’e, ‹mge Kitapevi Yay›nlar›, Ankara. Schroeder, Paul W. (1994). The Transformation of European Politics. Oxford University Press, Oxford. Simpson, William ve Jones, Martin. (2009). Europe, 1783-1914. Routledge, London. fiakir, Ziya. (2011). Türkler Karfl›s›nda Napolyon, Fransa’n›n M›s›r’› ‹flgali. Ak›l Fikir Yay›nlar›, ‹stanbul. Tanilli, Server. (1999). Dünya’y› De¤ifltiren 10 Y›l / Frans›z Devrimi Üstüne 1789-1799. Adam yay›nc›l›k, ‹stanbul. Temperley, A. J. ve Grant, H. (1947). Europe in the Nineteenth and Twentieth Centuries (17891939). Longmans Green and Co., London. Trevelyan, G. M. (2000). History of England. Doubleday, New York. Uçarol, Rifat. (2010). Siyasi Tarih. Der Yay›nlar›, ‹stanbul.

S‹YAS‹ TAR‹H-I

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Dönemi flekillendiren temel dinamiklerin neler oldu¤unu saptayabilecek, 1815 sonras›nda Avrupa Uyumu’nun nas›l iflletildi¤ini aç›klayabilecek, 1830 ve 1848 Devrimlerinin nedenlerini ve sonuçlar›n› tart›flabilecek, ‹talyan ve Alman Ulusal Birliklerinin nas›l kuruldu¤unu ifade edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • • •

Sanayi Devrimi Burjuvazi ‹flçi S›n›f› Liberalizm Devrim Sosyalizm

• • • • • •

Avrupa Uyumu Milliyetçilik Muhafazakarl›k Ulusal Birlik Kongre Diplomasi

‹çindekiler

Siyasi Tarih-I

Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

• DÖNEM‹ fiEK‹LLEND‹REN TEMEL D‹NAM‹KLER • AVRUPA UYUMU: 1815’TEN SONRA ULUSLARARASI ‹L‹fiK‹LER • 1830 VE 1848 ‹HT‹LALLER‹ • ‹TALYAN VE ALMAN ULUSAL B‹RL‹KLER‹N‹N KURULMASI

Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871) DÖNEM‹ fiEK‹LLEND‹REN TEMEL D‹NAM‹KLER Sanayi Devrimi Neolitik Devrim olarak adland›r›lan ve MÖ 12-8 bin y›llar› aras›nda gerçekleflen Tar›m Devrimi uygarl›¤›n geliflmesinde çok büyük önem tafl›maktayd›. Binlerce y›l boyunca uygarl›¤›n geliflimini sa¤layan ve biçimlendiren tar›m, XVIII. yüzy›l sonlar›nda ortaya ç›kan ve XIX. yüzy›ldan itibaren önce Avrupa’y› sonras›nda tüm dünyay› flekillendiren bir baflka olguyla söz konusu özelli¤ini yitirdi. Bu olgu ise sanayileflmeydi. Sanayinin ortaya ç›k›fl› insanl›k tarihinin h›zl› ve köklü flekilde yeniden biçimleniflinde asli bir rol oynad›. Ekonomik alanda ortaya ç›kan bu olgu çok k›sa bir zamanda siyasal ve sosyal etkiler yaratt›. Uygarl›k yaklafl›k bir yüzy›l içinde tamamen farkl› bir biçim ald›. Bu devrimin en önemli özelliklerinden biri de Avrupa’da ortaya ç›kmas›na ra¤men tüm dünyaya yay›lmas› ve eski siyasal ve sosyal yap›lar› çok k›sa bir sürede de¤ifltirmesi hatta tasfiye etmesiydi. Bu durum sanayileflmenin insanl›k tarihi aç›s›ndan bir “devrim” olarak görülmesine neden oldu. Sanayi Devrimi, temelde üretimin makinalar›n kullan›lmas›yla görülen bir durumudur. kitleselleflmesi olgusuna dayanmaktad›r. Asl›nda üretimde makine kullan›lmas› uygarl›¤›n ilk dönemlerinden beri görülen bir durumdur. De¤irmenlerden, vinçlere kadar insanl›k tarihi boyunca yavafl ama kararl› bir biçimde de olsa teknolojik ilerlemeye ba¤l› olarak insanlar çeflitli makinalar kullanagelmifllerdi. Bu çerçevede küçük ölçekte üretime dayanan zanaatç›l›k yüzy›llardan beri geliflme göstermiflti. Özellikle, Avrupa’da XVI. yüzy›ldan itibaren ticari kapitalizme geçiflle birlikte baflta tekstil olmak üzere çeflitli üretim alanlar›nda bir ön sanayileflmeden rahatl›kla söz edilebilir. Avrupa’da söz konusu ön sanayileflme “manifaktür” ad› verilen küçük atölyelerin do¤ufluna yol açm›flt›. Bu atölyelerde hem dar çerçeveli bir kitleselleflmeden hem de bir makinalaflmadan söz etmek yanl›fl olmayacakt›r. Sanayi Devrimi’ne as›l anlam›n› veren olgu ise buhar›n makinalarda bir enerji kayna¤› olarak kullan›lmas› oldu. XVIII. yüzy›lda maden ocaklar›nda kullan›lan pompalar›n daha güçlü enerji kaynaklar›na ihtiyaç duymas› nedeniyle ilk buhar makinalar› kullan›lmaya bafllanm›flt›. Fakat hayvan ve su gücüyle çal›flt›r›lan pompalarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda hayli önemli bir geliflme sa¤lasa da buhar makinalar› istenen verimi sa¤lamaktan uzakt›. James Watt’›n kondansatörü icad›, buhar maki-

106

Siyasi Tarih-I

nalar›ndan muazzam bir verim elde edilmesinin yolunu açt›. Bunun sonucunda buhar makinalar› h›zla yayg›nlaflt› ve üretim tarihte hiç olmad›¤› biçimde de¤iflti. Üretimin s›n›rl› ve yetersiz insan, hayvan, su vb. enerji kaynaklar›na ba¤l› olmaktan ç›kmas› sonucunda, üretim süreci muazzam biçimde h›zland› ve seri üretim bafllad›. Bu durum, h›zl› ve çok miktarda mamulun üretildi¤i yeni üretim alanlar›n›n yani fabrikalar›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lad›. Resim 5.1 Endüstri Devrimi’yle ortaya ç›kan bir fabrika Kaynak: http://www.bbc. co.uk/programmes/ b00wqdc7

Güçlenen ve Zay›flayan Sosyal S›n›flar Fabrikalar ayn› zamanda üretimin kitleselleflmesini sa¤lad›lar. Üretim art›fl› kaç›n›lmaz olarak ifl gücü talebini de beraberinde getirdi. Art›k yüzlerce hatta binlerce iflçinin çal›flt›¤› fabrikalar›n ortaya ç›k›fl›, atölyelerde ve geleneksel lonca sistemi çerçevesinde ç›rak-kalfa-usta hiyerarflisi içinde çal›flan insanlar›n birer sanayi iflçisi hâline gelmelerini sa¤lad›. Üstelik artan ifl gücü talebi k›rdan kente göçü çok h›zl› biçimde artt›rd›¤›ndan kentlerdeki iflçilerin say›s› onbinler hatta yüzbinlerle ifade edilir hale geldi. Bu durum emek-sermaye çeliflkisinin belirginleflmesine ve yeni bir toplumsal s›n›f›n yani iflçi s›n›f›n›n do¤ufluna neden oldu. Art›k Avrupa sosyal ve siyasal tarihinde çok önemli etkilerde bulunacak bir s›n›f ortaya ç›km›flt›. Fabrikalar›n ortaya ç›k›fl›, Avrupa tarihinde daha önce belirmifl ve XIX. yüzy›la kadar çok önemli etkilerde bulunmufl bir baflka s›n›f›n, yani burjuvazinin eseridir. Ticari kapitalizmin ortaya ç›k›fl›yla do¤an ve yüzy›llar içinde ekonomik ve siyasal anlamda güçlenen burjuvazi, hem sahip oldu¤u sermaye birikimiyle s›nai kapitalizmin do¤uflunda çok önemli bir rol oynam›fl, hem de s›nai kapitalizmin geliflmesi burjuvaziyi daha da güçlendirmifltir. Burjuvazinin Avrupa’da XIX. yüzy›l öncesinde en belirgin biçimde 1789 Frans›z Devrimi’nde görüldü¤ü gibi oynad›¤› devrimci rol, s›nai kapitalizmin geliflmesiyle daha da önem kazanacak ve burjuvazi siyasal sistemin flekillenmesinde çok daha belirleyici ve etkili olacakt›r. Afla¤›da incelenecek olan 1830 ve 1848 Devrimleri bu çerçevede de¤erlendirilmelidir. Sanayi Devrimi’yle ortaya ç›kan Avrupa’n›n sosyal yap›s›ndaki de¤iflim, kaç›n›lmaz olarak tar›ma dayal› sosyo-ekonomik yap›n›n egemen güçlerini siyasal ve ekonomik olarak bir gerilemeyle karfl› karfl›ya b›rakt›. Yani, büyük toprak mülkiyetine (feodalizme) dayal› yap›n›n çöküflü h›zlan›p, sermayeye dayal› yeni bir üretim biçiminin (kapitalizmin) güçlenmesi sonucunda toprak sahibi aristokrasi ile Kilise’nin gücü zay›flamakta, yeni do¤an Burjuvazi ise kuvvetlenmekteydi. Bunun

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

siyasi anlam› fluydu: Siyasi gücü ellerinde tutagelen Asiller’in ve Kilise’nin yerini bu alanda da Burjuvazi almaya bafllayacakt›. Parlamentarizmin, anayasac›l›¤›n öncülü¤ünü yapan Burjuvazi, ideolojisini ve siyasal amaçlar›n› siyasal yap›n›n XIX. yüzy›lda yeniden flekillendirmesinde temel ilkeler olarak kabul ettirmeyi baflaracakt›r. Öte yandan, Sanayi Devrimi’nin sonucu olarak elde edilen büyük refah art›fl›, kitlelerde insan›n çevresini ve gelece¤ini bizzat kendisinin de¤ifltirebilece¤i inanc›n› güçlendirmifltir. Bu bak›mdan, XIX. yüzy›l “iyimserli¤in egemen oldu¤u bir yüzy›ld›r”. Bilim ve teknolojide o zamana kadar ki insanl›k tarihi boyunca görülmedi¤i oranda h›zl› ilerleme bu inanc› besleyen çok önemli bir unsurdu. Demir yolundan, telgrafa, içten yanmal› motordan telefona çok önemli icatlar›n yap›ld›¤› XIX. yüzy›lda insanlar›n do¤aya hükmedebilecekleri düflüncesine sahip olmalar› flafl›rt›c› de¤ildir. Yukar›da, Fransa’da Ayd›nlanma Ça¤›’n› incelerken gördü¤ümüz gibi art›k XIX. yüzy›l›n insan› “cennetin yeryüzünde aranabilece¤ine” ve reformlar›n kendi iste¤iyle (bask›s›yla) gerçekleflebilece¤ine inanç duymaktad›r. Bunun siyasi anlam›, demokrasi yolunda duyulan özlemlerin güçlenmesiydi. Yani, XIX. yüzy›l öncesi düzenini sürdürmek isteyen güçlerle sürekli bir çat›flma durumu do¤maktayd›. XIX. yüzy›l›n, de¤ifliklik getiren güçler ile süreklili¤i sa¤layan güçler aras›nda amans›z ve devaml› bir mücadeleyle geçti¤ini söylemek gerçe¤e yak›n bir genelleme olacakt›r.

Siyasal ‹deolojiler ve Etkileri Söz konusu mücadele çok k›sa bir sürede ideolojik bir çerçeveye oturmufl, XIX. yüzy›l siyasal düflünceler aç›s›ndan adeta bir alt›n ça¤ olmufltur. Nitekim 1819 s›ralar›nda “Liberalizm”, 1820’de “Radikalizm”, 1832’de “Sosyalizm”, 1835’de “Muhafazakârl›k” kelimeleri siyaset sözlü¤üne girmektedir. Yine 1830’larda “bireycilik”, “anayasac›l›k” gibi kavramlar yayg›nl›k kazanmaktad›r. “Komünizm” ise 1840’larda siyaset sözlü¤üne dahil olmufltur. Burjuvazinin önce Avrupa’da sonras›nda ise tüm dünyada oynad›¤› dönüfltürücü etkinin en önemli boyutlar›ndan biri de milliyetçilik ideolojisini gelifltirmesi oluflturdu. 1789 Frans›z Devrimi’yle bafllayan süreçte burjuvazi Avrupa’da milliyetçili¤in en önemli savunucusu hâline geldi. Milliyetçilik Avrupa’da temelde iki boyutta etkilerde bulundu: Birinci boyutta, milliyetçilik burjuvazinin monarfli, aristokrasi, kilise gibi muhafazakar güçlere karfl› yürüttü¤ü savafl›mda temel ideolojisi hâline geldi. Özellikle XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›nda büyük ölçüde liberalizmle örtüflen milliyetçilik, egemenli¤in kayna¤›n›n metafizik çerçeveden ç›kar›larak, dünyevileflmesini ve ulusa dayand›r›lmas›n› temel almaktayd›. Bu durum mutlak monarflilerin sorgulanmas›n› ulusun siyasal temsiline dayanan parlamenter yap›lar›n öne ç›kart›lmas›n› amaçlamaktayd›. Ulusu oluflturan yurttafllar›n siyasal egemenli¤in eflit birer orta¤› olmalar› gerekmekteydi. Ayr›ca siyasal egemenli¤in eflit siyasal temsile dayal› parlamentolar taraf›ndan yap›lan kanunlar bir baflka ifadeyle hukukla s›n›rland›r›lmas› gerekmekteydi. Monarflik rejimlerin, meflruti rejimlere hatta cumhuriyet rejimlerine dönüfltürülmesi hedefi milliyetçili¤in en önemli ilkelerinden biriydi. Burjuvazi ulusal bir pazar yaratmak amac›yla ulus-devlet yap›lar›n›n da en büyük destekçisi hâline gelecek, milliyetçilik de bu süreçte burjuvazinin en önemli ideolojik dayanaklar›ndan birini oluflturacakt›r. Milliyetçilik ayr›ca çok uluslu imparatorluklar› oluflturan halklar›n ulusal haklar›n› ve ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar› yolunda önemli rol oynad›. Avrupa’da ulusal birli¤ini kuramam›fl uluslar› birliklerini kurma yolunda harekete geçirdi. Milliyetçilik, XIX. yüzy›lda baflta Osmanl› ‹mparatorlu¤u olmak üzere çok uluslu imparatorluklar›n çözülüflünde de çok önemli roller üstlendi. Afla¤›da de¤inilecek Yunan ‹s-

107

108

Siyasi Tarih-I

yan›’nda görüldü¤ü gibi çok uluslu imparatorluklar yavafl yavafl çözülme sürecine SIRAsüreç S‹ZDEXX. yüzy›lda doruk noktas›na ç›kt›. girdiler ve bu XIX. yüzy›l Avrupa ve Dünya siyasi tarihi aç›s›ndan bir baflka önemli husus olan ‹talyan ve Alman ulusal birliklerinin kurulmas› da milliyetçili¤in önemli etkiD Ü fi Ü N E L ‹ M lerinden birini oluflturdu. XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda gerçekleflen bu iki olay, Avrupa sistemini hayli etkiledi ve 1815 sonras›nda kurulan “düzen ve uyum” geri S O bir R U biçimde ortadan kalkt›. XIX. yüzy›l Avrupa düzenini tamemen döndürülemez ortadan kald›ran I. Dünya Savafl› da bu çerçevede ortaya ç›kt›. Avrupa’daki bu geliflmeler sadece de¤il, tüm dünyada etkilerini çok k›sa bir sürede gösD ‹ K KAvrupa’da AT terdi ve küresel sistem bafltan afla¤› de¤iflti. Milliyetçilik yukar›da belirtilen her iki boyutuyla da Avrupa’daki çok uluslu imSIRA S‹ZDE paratorluklar›n ve ulusal devletlerin ulus-devletlere dönüflümünü sa¤layan temel ideoloji olma rolüne sahiptir. Bu çerçevede Avrupa devletler sistemi XX. yüzy›lda çok aç›k bir biçimde ortaya ç›kaca¤› gibi bir “uluslararas› sisteme” do¤ru h›zla evAMAÇLARIMIZ rilmeye bafllad›.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

Sanayi Devrimi etkiler için Eric Hobsbawm’un, Devrim Ça¤› 1789-1848 (Dost K ‹ ve T Ayaratt›¤› P Kitabevi, Ankara, 2005) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

K ‹ T A P

T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

MilliyetçilikT ESIRA XIX. yüzy›lda ne tür etkilerde bulunmufltur? L E V ‹S‹ZDE ZYON

AVRUPA UYUMU: 1815’TEN SONRA ULUSLARARASI D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹L‹fiK‹LER

‹ N T Eve R N Eekonomik T Y›llarca süren olarak büyük bir tahribata yol açan Napoleon Savafllar›’ndan sonra ekonomik s›k›nt›larla yüzyüze kald›. Savafl üretiminin birS O RAvrupa U denbire durmas›, ‹ngiltere’ye karfl› uygulanan K›tasal Sistem’in çöküflünden sonra birtak›m yeni düzenlemelerin gerekmesi, Büyük Devletlerin savafllar yüzünden giD‹KKAT rifltikleri yeni borçlanmalar ve bütün bu etkenlerin yaratt›¤› büyük fiyat yükselmeleri ciddi iktisadi sorunlara yol açm›flt›. Ancak, bu sorunlar Sanayi Devrimi’nin sa¤SIRAgeniflleme S‹ZDE lad›¤› iktisadi sayesinde atlat›labilmifltir. Bu iktisadi s›k›nt›lar›n böylece atlat›labilmesi, siyasi ortam›n da çalkant›lara yuvarlanmas›n› önledi. Öte yandan, 1815 Viyana Kongresi’yle eski düzenin siyasi güçleri AMAÇLARIMIZ yeniden kuvvetlenmifl olmakla beraber, Burjuvazi’nin ve ‹flçi s›n›f›n›n güçlenmesi Frans›z ‹htilali’nin getirdiklerine karfl› “reaksiyon”u yine de frenlemifltir. Dolay›s›yla Frans›z Devrimi bafllang›çtaki siyasal ve sosyal etkilerini yitirdiyse de, bir daha hiçbir K ‹ T A P flekilde Devrim öncesi düzen (ancient regime) tekrar restore edilememifltir. Napoleon’u yenilgiye u¤ratan devletlerin yeni sosyal güçlere karfl› etkili cephe oluflturamay›fllar›n›n bir nedeni de fludur: Sanayi Devrimi önce bat› Avrupa’da doTELEV‹ZYON ¤up geliflti¤i için, bu durum Avrupa’n›n do¤usu ile bat›s› aras›nda var olagelen sosyal, siyasal ve ekonomik farkl›l›klar› daha da derinlefltirmifltir. Bu durum Avrupa’n›n do¤usunda yaflayan halklar›n taleplerinin bir ölçüde de olsa karfl›lanamamas›na bu N T E R N E T Avrupa düzeninin en zay›f halkas› olmas›na neden oldu. yüzden de ‹do¤unun Daha önce de belirtildi¤i gibi Napoleon’u yenilgiye u¤ratan Avrupa devletleri, çeyrek yüzy›l süren kar›fl›kl›klar›n yeniden ortaya ç›kmamas› için her türlü önlemi almaya kararl›yd›lar. fiimdi bir de yeni ve radikal siyasal ak›mlar karfl›lar›na ç›k›nca, bunlarla amans›z mücadeleye girifltiler. Böylece, 1815 Bar›fl›’n› izleyen dönemde bask› yöntemleri gittikçe yayg›nlaflt›. Hükûmetler birbiri ard›na ortaya ç›kan gizli devrimci cemiyetlere ve hareketlere karfl› silahl› güçlerini s›kl›kla kulland›lar. Üstelik bu sadece devletlerin kendi ülkelerindeki muhalif ak›mlara yönelik bir müda-

N N

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

halesi de¤ildi, uluslararas› bir boyut da tafl›maktayd›. Avusturya ordusu ‹talya’daki darbe giriflimine müdahale ederken, Fransa ‹spanya’da mutlak monarflinin liberal güçlere karfl› iktidar›n› yeniden kurmas›n› sa¤lamaktayd›. Büyük devletlerin, Avrupa’da 1815 sonras›nda oluflturulan sistemin “muhafazakar” yap›s›na ve ilkelerine yönelik muhalefeti nerede filizlenirse filizlensin bast›rmaya yönelik (Osmanl› ‹mparatorlu¤u topraklar› d›fl›ndaki) tavizsiz politikalar› düzenin istikrar› aç›s›ndan olmazsa olmaz bir öncelik hâline geldi. Polonya konusunda oldu¤u gibi aralar›nda baz› görüfl ayr›l›klar› olsa da Müttefikler, Napoleon korkusuyla güçlerini yeniden birlefltirmifllerdi. Napoleon’un yeniden yenilgiye u¤rat›lmas› söz konusu ittifak› sona erdirmedi. Yukar›da da belirtildi¤i gibi, ittifak art›k yeni Napoleonlar ç›kmas›n› önlemek ve kurulan düzene yönelik potansiyel tehditlere yönelik iflbirli¤ine yani kolektif bir güvenlik alg›s› ve ihtiyac›na dayanmaktayd›. Nitekim ‹ngiltere, Prusya, Avusturya ve Rusya, Kas›m 1815’te Chaumont Antlaflmas›’n› - yani Dörtlü ‹ttifak’› - yenilediler. Ayr›ca, Fransa’y› Bonaparte ailesinden herhangi bir kimsenin yönetmemelerini ve bar›fl›n uygulan›fl› ile genel siyasi durumu gözden geçirmek üzere ileride baflka kongreler toplanmas›n› da kararlaflt›rd›lar. Fakat Müttefikler aras›ndaki bir temel ayr›l›k yine de etkisini gösterdi. Dörtlü ‹ttifak çerçevesinde bir araya gelen Müttefikler’in içinde, ‹ngiltere d›fl›ndaki üç ülke Eylül 1815’te “Kutsal ‹ttifak” ad›n› alan bir baflka birleflmeyi oluflturdular. Çar Alexander’in, “H›ristiyanl›¤›n korunmas› amac›yla” önerdi¤i bu ayr› ittifak, gerçekte üç monarflinin Avrupa’daki liberal ak›mlara karfl› bir set oluflturmas›na yönelikti. Bu amaca yönelik çabalar, ileride görülece¤i gibi, Avrupa’y› 1830’da liberal niteli¤i, 1848’de ise milliyetçi ve sosyalist yönü a¤›r basan ihtilallere götürecektir. 1815 Viyana Kongresi’nde, uygulamay› denetlemek üzere zaman zaman toplant›lar düzenlenmesi öngörülmüfltü. Bu amaçla, ilki 1818 y›l›nda Aix-la-Chapelle’de (Aachen) olmak üzere, birçok toplant› (“kongre”) yap›lm›flt›r. Bu toplant›lar, Avrupa’ya iliflkin konular›n uluslararas› alanda düzenlenmesi yolunda önemli bir ilk ad›m say›labilir. 1820 y›l›nda ‹spanya’da ve ‹talya’da (Napoli’de) kar›fl›kl›klar ç›k›nca, özellikle Avusturya bundan çok kayg›land›. Çünkü, bir kere, Baflbakan Metternich ‹talya’y› Avusturya ‹mparatorlu¤unun etki alan› içinde görüyordu. ‹kincisi, Metternich bu ayaklanmalar› yeni bir ihtilal kas›rgas› olarak da görüp gerekli önlemleri almay› zorunlu sayd›. Bunlardan dolay›, Metternich’in giriflimiyle 1820’de Troppau’da (Troppau Kongresi’nin devam› niteli¤inde 1821’de Laibach’ta da toplant› yap›ld›) bir kongre daha toplanm›flt›r. Metternich, bu kongrenin a¤›rl›¤›ndan yararlanarak Napoli’deki ihtilali bast›rmay› düflünüyordu. Fakat, ‹ngiltere ve Fransa Metternich’in oyunca¤› olmak istemedikleri için Kongre’ye sadece gözlemci düzeyinde kat›ld›lar. Troppau’da Avusturya ve Rusya aras›nda tam bir görüfl birli¤ine var›ld›. Metternich bir protokol haz›rl›¤›na giriflti. Buna göre, Avrupa devletleri ortaklafla savunulacakt›. Bu koruma, kuvvet yoluyla meydana gelebilecek iç de¤iflikliklere karfl› da iflleyebilecekti. Fakat, ‹ngiltere ve Fransa buna kat›lmad›lar. Metternich, protokolü ancak Rusya ve Prusya’ya imzalatabildi. Yine de bu kadar› bile Metternich’e yeterli geldi. Metternich, Troppau Kongresi’nden ald›¤› yetkiyle, Napoli’ye ordusunu göndererek oradaki hareketi bast›rd›. Ancak, Avrupa’n›n do¤usu ve bat›s› aras›ndaki ayr›l›k art›k kesin bir biçimde ortaya ç›km›fl oluyordu. O dönemde ‹ngiltere’de Muhafazakârlar›n, Fransa’da ise Bourbonlar›n iflbafl›nda olmas›na ra¤men, bu iki Bat› Avrupa ülkesi üç Do¤u Avrupa otokrasisinden uzak durmas›n› bilmifllerdi.

109

110

Siyasi Tarih-I

K›sa bir süre sonra ‹spanya’da ve Amerika k›tas›nda yeni kar›fl›kl›klar›n ortaya ç›kmas› Metternich’i tekrar kayg›land›rd›. Ayr›ca, 1821 y›l›ndaki Yunan ayaklanmas› da Metternich’de Rusya’n›n Osmanl› Devleti’ne egemen olmas› korkusunu uyand›rd›. Bunun üzerine, Metternich 1822 y›l›nda Verona’da yeni bir kongre toplad›. Verona’da Metternich yine Rusya’y› yan›nda tuttu. Metternich, Kongre’nin Amerika k›tas›nda ‹spanya’ya baflkald›rm›fl sömürgeleri ile bu ülke aras›nda arabuluculuk yapmas› için de çal›flm›flt›. Ancak, ‹ngiltere buna karfl› ç›kt›. Çünkü ‹ngiltere, Napoleon Savafllar› s›ras›nda Amerika k›tas›nda ç›karlar elde etmifl bulunuyordu. ‹ngiltere, Güney Amerika’ya müdahaleye karfl› ç›k›nca, Güney Amerika’daki ‹spanyol sömürgeleri - ‹ngiltere’nin ve ABD’nin de deste¤iyle - kolayl›kla ba¤›ms›zl›klar›n› elde edeceklerdir. Troppau Kongresi’nde müdahalecili¤e karfl› ç›kan Fransa, Verona’da ise - Kongre’nin izniyle - ‹spanya’ya müdahale etmifltir. Çünkü art›k Bourbonlar’›n yönetiminde olan Fransa, s›n›rlar›n›n hemen güneyinde ihtilalci bir ülke görmek istemiyordu. ‹spanya halk› da ülkeye dolan ihtilalci yabanc›lara tepki duyunca, Fransa, 1823’te ‹spanya’da halk›n da deste¤iyle Kral’›n otoritesini yeniden kurmufltur. Verona Kongresi bu tür toplant›lar›n sonuncusu olmufltur. Avrupa’n›n yeni siyasi güçleriyle uzlaflmak yerine onlara karfl› tutucu ve güçsüz rejimleri ayakta tutmaya çal›flan bu sistem baflar›s›z kalmaya mahkumdu. Viyana sisteminin bask›lar› ne liberalizmin ve milliyetçili¤in, ne de uzun dönemde öteki siyasi ak›mlar›n gittikçe güçlenmesini önleyebilmifltir. Bu ise do¤rudan do¤ruya sistemin çöküflünü haz›rlam›flt›r. Zenginleflen burjuvazi, kendi görüflüne uygun bir hükûmet biçimi do¤rultusunda çal›fl›yordu. ‹flte, Napoleon’un yenilgisinden bu yana Avrupa’daki yenilikçi ak›mlar üzerinde yo¤unlaflan bask›lar›n sonucunda bir patlaman›n ortaya ç›kmas› kaç›n›lmazd›. Resim 5.2 XIX. yüzy›l›n en önemli devlet adamlar›ndan Avusturya Baflbakan› Metternich. Kaynak: http://www.aeiou. at/aeiou.encyclop. data.image.m/ m583439a.jpg

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871) AMAÇLARIMIZ

Avrupa Uyumu’nun mimarlar›ndan Metternich’in Osmanl› Devleti’neK karfl› politi‹ T A izledi¤i P kay› ve bunun sonuçlar›n› ö¤renmek isterseniz, Hüner Tuncer’in “Metternich’in Osmanl› Politikas› 1815-1848 (Ümit Yay›nc›l›k, Ankara, 2000) bafll›kl› kitab›n› okuman›z› öneririz. TELEV‹ZYON 1815 Viyana Kongresi’nden sonra büyük güçler de¤iflim isteyen ak›mlara karfl› ne tür tedSIRA S‹ZDE birler alm›fllard›r? ‹NTERNET

1830 VE 1848 ‹HT‹LALLER‹

111 AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M

Avrupa Düzeni’ne ilk ciddi kitlesel muhalefeti oluflturan 1830 ve 1848 ‹htilalleri, S Ogöstermesi R U kurulan düzenin sosyo-ekonomik dinamiklerle uyumsuzlu¤unu bak›m›ndan hayli önemlidir. Söz konusu ihtilaller k›sa bir sürede bast›r›ld›¤›ndan ve isyanc›lar›n talepleri birkaç husus d›fl›nda karfl›lanmad›¤›ndan ihtilaller do¤urduklaD‹KKAT r› sonuçlardan çok Avrupa Düzeni ile Avrupa gerçekli¤i aras›ndaki çeliflkiyi göstermesi bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Her iki ihtilal dalgas› da yukar›da belirtildi¤i gibi Avrupa düzenine bir meydan okuma niteli¤i tafl›d›ysaSIRA da S‹ZDE ihtilallerin öncü s›n›f ve gruplar› ile ihtilalleri do¤uran, flekillendiren ve rengini veren ideolojilerin farkl› olmas› nedeniyle ayn› çerçevede de¤erlendirilmemelidirler. AMAÇLARIMIZ 1830 ‹htilalleri’nde “idealist” yön egemendi. 1830, özgürlük yolunda bir halk hareketi niteli¤indeydi; yoksa bir “s›n›f hareketi” de¤ildi. 1830 ‹htilalleri, 1848 ‹htilalleri’nin ve ondan sonraki dönemin “maddeci”, “gerçekçi” ve havas›nK “bilimsel” ‹ T A P dan çok farkl› bir özellik tafl›yordu. 1830 ve 1848 ‹htilalleri aras›ndaki bu temel fark› flöyle de belirtebiliriz: 1830’da temel güç Liberalizm’di; 1848’de ise öne geçen Milliyetçilik ve Sosyalizm oldu. TELEV‹ZYON 1848’de de olaca¤› gibi 1830’da ilk hareket Fransa’da patlak vermifl, onu daha sonra baflka ülkeler izlemifltir:

N N

1830 ‹htilalleri

SIRA S‹ZDE

‹NTERNET

Fransa’da 1830 ‹htilali Fransa’da, 1824’te Kral olan X. Charles ülkede, gittikçe yo¤unlaflan bir bask› yönetimi kurmufltu. 1830 Temmuz’una gelindi¤inde, bas›na sansür konulmas›, siyasi haklara müdahale edilmesi nihayet patlamaya yol açt›. Paris’teki ayaklanmada özellikle iflçiler, ö¤renciler ve ayd›nlardan oluflan cumhuriyetçiler ön plandayd›. Askerler ayaklananlara atefl etmek istemeyince muhalefeti bast›rmas›n›n mümkün olmad›¤›n› gören X.Charles tahttan çekilip ‹ngiltere’ye kaçt›. Cumhuriyetçiler demokratik bir cumhuriyet ilan etmek istediler. Oysa bankac›lar, tüccar ve sanayiciler yani büyük burjuvazi 1814 Anayasas›’n› yeterli görüp yöneticilerin de¤ifltirilmesiyle yetinmekten yanayd›lar. Bu çekiflme sürerken, Amerikan ve Frans›z ‹htilalleri’nin önde gelen kahramanlar›ndan Marquis de Lafayette bir çözüm getirdi: Bourbonlar’›n akrabas› olan fakat 1792’de Cumhuriyetçilerle birlikte savaflm›fl bulunan Orlean Dükü Louis-Philippe’i Frans›z halk›na önerdi. Her iki tarafta bu öneriyi kabul edince 7 A¤ustos’ta Louis-Philippe 1814 Anayasas›’na ba¤l› kalmak flart›yla tahta ç›kar›ld›. 1848 y›l›na kadar tahtta oturan Louis-Philippe, 1814 Anayasas›’na genellikle uymakla birlikte, Kilise’ye göre “ihtilalci” oldu¤u, radikal demokratlara göre ise “hayal k›r›kl›¤› yaratt›¤›” için gittikçe gözden düflecektir.

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

112

Siyasi Tarih-I

Belçika’da 1830 ‹htilali 1815 Viyana Kongresi’nin Hollanda’yla birlefltirdi¤i Belçika’da Hollanda Kral›’na karfl› tepkiler oluflmaktayd›. Belçika, 1789 Frans›z ‹htilali’nden sonra yak›ndan temas etti¤i özgürlük fikirlerinin etkisindeydi. Ayr›ca, Katolik Belçika, Protestan Hollanda’dan da rahats›zl›k duymaktayd›. Frans›zca konuflan Belçikal›lar (Valonlar), Hollanda dilinin (Felemenkçenin) zorunlu kullan›lmas›na da karfl›yd›lar. Paris’teki olaylar›n ç›kmas›ndan bir ay sonra Brüksel’de de kar›fl›kl›klar patlad›. Bafllang›çta özerk yönetim isteyen Belçikal›lar, Hollanda Kral›’n›n kuvvet kullanmas› üzerine ba¤›ms›zl›¤a yöneldiler. Fransa ise bu durumdan yararlan›p Belçika’y› kendi ülkesine katmak istedi. Ancak, Belçika konusunda çok duyarl› - ve daha sonraki dönemlerde de bunu ortaya koyacak - olan ‹ngiltere harekete geçti ve Belçika halk›n›n iste¤i do¤rultusunda Belçika’n›n 1831 y›l›nda ba¤›ms›zl›k kazanmas›n› sa¤lad›. Böylece, ‹ngiltere Belçika’y› Fransa’ya karfl› yine bir tampon durumunda tutmufl oluyordu. 1839’da imzalanan Londra Antlaflmas› ile ba¤›ms›zl›k Avrupa’n›n büyük güçleri ve Hollanda taraf›ndan da kesin olarak tan›nm›fl oldu. Böylece Belçika tarafs›z bir ülke olarak Avrupa devletler sistemindeki yerini ald›.

Polonya’da 1830 ‹htilali 1815 Viyana Kongresi’nin Rusya’ya ba¤l› bir ülke olarak yeniden kurdu¤u Polonya da Paris’teki olaylardan k›sa bir süre sonra kar›flt›. Polonyal›lar, 1815 düzenlemesi gere¤ince ayn› zamanda Polonya Kral› olan Rus Çar› I. Nikola’n›n krall›¤›n› tan›mad›klar›n› ilan ettiler. Bunun üzerine, Rusya Polonya’ya asker yollad›. Polonya milliyetçileri, s›¤›nmac›lar› kabul eden Osmanl› ‹mparatorlu¤u d›fl›nda, hiçbir devletten yard›m göremediler. Rusya’ya karfl› giriflilen bu özgürlükçü harekete, Avrupa’n›n do¤usu ve bat›s› aras›ndaki - yukar›da de¤inilen - ayr›l›k gere¤i iki Bat› Avrupal› ülkenin (‹ngiltere ve Fransa’n›n) ilgi göstermesi beklenebilirdi. Ancak, bu s›rada ‹ngiltere’nin de - 1830 olaylar›n›n etkisiyle - kendi iç sorunlar› vard›. Fransa ise kendi kar›fl›kl›klar›n› henüz atlatm›fl durumdayd›. Yeni Kral Louis-Philippe, içerideki denge hesaplar› sonunda bafla geçmifl oldu¤unu göz önünde tutarak d›flar›ya karfl› ihtilalci görünüm almak istemedi. Bu durumda, Polonya’daki isyan hareketi Rusya taraf›ndan kolayl›kla bast›r›lm›flt›r. Böylece 1815 Polonyas› ortadan kalkm›fl ve Rusya’ya dahil edilmifltir. I. Nikola, Rusya’da uygulamakta oldu¤u koyu bask›y› buraya da yerlefltirecektir.

Di¤er Avrupa Ülkelerinde 1830 ‹htilali ‹ngiltere, ‹spanya, ‹sviçre, ‹talya ve Portekiz gibi baz› yerlerde de 1830 ‹htilalleri’nin etkisi görülmüfltür. Bu ülkelerden ‹ngiltere’de, 1832 y›l›nda seçim sisteminde siyasi haklar› geniflletici bir de¤ifliklik yap›lm›flt›r. ‹sviçre’de de daha genifl özgürlükler elde edilmifltir. Öteki ülkelerde ise ya ayaklanmalar kolayl›kla bast›r›lm›fl ya da herhangi bir olumlu sonuca varmayan iç savafl ve kar›fl›kl›klar yaflanm›flt›r.

1830 ‹htilalleri’nin Sonuçlar› Özellikle Fransa, Belçika ve ‹ngiltere gibi 1830-32 geliflmelerinin baflar›l› oldu¤u ülkelerde, Burjuvazi’nin güçlendi¤i görüldü. Devrin hakim liberal anlay›fl›na göre, ancak kaybedecek bir fleyi olanlar, yani varl›kl›lar, toplumu yönetmeliydiler. Bat› Avrupa’da sanayi gittikçe gelifliyordu. Sermaye birikimi ve millî gelir art›yordu. Ancak, bu art›fltan iflçilere düflen pay›n oran› ise gittikçe küçülüyordu.

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

Bu durumun tabii sonucu, iflçi dünyas›n›n hoflnutsuzlu¤u oldu. Fransa’da toplumun en alt kat›nda yer alan ve kaybedecek hiçbir fleyi bulunmayan “prolétaires”den (proletarya) kayg›yla söz edilmeye bafllanm›flt›. Siyasi haklar› da k›s›tl› olunca hoflnutsuzluk içindeki kitleler siyasi amaçlar›na meflru yol yerine ihtilalci kanallardan ulaflmaya yöneldiler. ‹flçilerin gözünde, sosyal ve iktisadi reformlar siyasi yenileflmeden daha önemli görünüyordu. Dolay›s›yla da sistemi y›karak de¤ifltirme fikrine yönelmekteydiler. Fransa baflta olmak üzere birçok ülkede, yasa-d›fl› oldu¤u hâlde iflçi örgütleri kuruldu. 1830 sonras›ndaki bu geliflmeler, Sosyalizm’in biçimlendi¤i ve iflçiler aras›nda h›zla yay›ld›¤› bir konjonktür oluflturdu. Öte yandan, Fransa’da Cumhuriyetçiler ve Sosyalistler aras›nda “1789 ruhuna yeniden dönüfl” görülüyordu. Tepeden inmeci afl›r› uygulamalar›ndan dolay› idam edilmifl olan Terör Dönemi’nin lideri Robespierre flimdi bir halk kahraman› olarak nitelendiriliyordu. Sosyalist Louis Blanc, 1793’ün demokratik ideallerini yüceltiyordu. ‹ngiltere’de sosyalistler ile liberal düflünceli reformcular iflçi hareketlerini oluflturdular. “Chartist”ler denilen bu grup, 1838’de “Halk›n Misak›”n› (“People’s Charter”) yay›nlad›lar. O günün Fransa’s›ndaki Sosyalizm’den daha yayg›n bir halk hareketi olan “Chartism”in “anti-kapitalist” yan› da vard› ve Parlamento’da ‹flçiler’in de temsilini savunuyordu. Bu çerçeve içinde, 1838’de yay›nlad›klar› 6 ilkelik “Charter”›n sonuncu maddesi, Parlamento’nun seçimle gelen üyelerine maafl ba¤lanmas›n› öngörüyordu. Ancak hükûmet ve ifl çevrelerinin muhalefeti karfl›s›nda, “Chartist Hareket” pek etkili olmam›flt›r. Yine de baz› ifl kanunlar›n›n (mesela, 1847’deki “10 Saatlik ‹flgünü Yasas›”n›n) ç›kmas›nda rolü vard›r. Hareket, 1848’de k›sa bir süre için yeniden güçlenecektir. ‹ngiltere’de genel oy hakk›n›n tan›nmas› ancak 1867 y›l›nda gerçekleflebilecektir. 1838 “Charter”›n›n - Parlamento’nun her y›l yeniden seçilmesini öngören fakat üzerinde pek de ›srar edilmeyen ilkesi d›fl›ndaki bütün maddelerinin gerçekleflmesi ise ancak 80 y›lda mümkün olabilecektir. 1840’larda ‹ngiliz ‹flçileri, iflçi örgütleri kurup gelifltirmeye çal›flt›lar. 1815-1830 aras›nda da tam ifllemeyen uluslararas› sistemin, Avrupa’n›n hele 1830’dan sonraki bu ortamda etkili olmas› beklenemezdi. Avrupa’n›n iki kampa ayr›lm›fl durumu devam etmekteydi. Bat›da Liberal düflünceler gittikçe geliflmekteydi. Do¤uda ise üç otokratik monarfli hüküm sürmekteydi. Bat› Avrupa Milliyetçi düflünceye de geliflme imkân› sa¤larken Do¤u Avrupa ise buna tamamen karfl› ç›k›yordu. Bat› Avrupa gittikçe daha varl›kl›, daha liberal hâle geliyordu. Bat›’daki bu geliflmede madalyonun öteki yüzü sosyal sorunlarla doluydu. Bat› Avrupa’n›n bütün maddi uygarl›¤›n›n alt yüzünde ‹flçiler’in hoflnutsuzlu¤u yer al›yordu. Do¤u Avrupa’ya oranla genifl özgürlük ortam›na ra¤men Bat›’da da bask›lar vard›; üstelik, gittikçe de yayg›nlafl›yordu. Bu bask›lar kayg› ve korku yaratmakla beraber, insan haklar›n›n daha genifl ölçüde gerçeklefltirilebilece¤i, daha adil bir toplum yolundaki umutlar› da yok edemiyordu. Bütün bunlar›n do¤al sonucu yeni bir patlama olacakt›.

1848 ‹htilalleri 1840’l› y›llar Sanayi Devrimi’nin getirdi¤i büyük at›l›ma ra¤men Avrupa’n›n birçok ülkesinde ekonomik zorluklarla doluyd›. Örne¤in, ‹rlanda’da büyük bir açl›k yaflan›rken 1847’de Fransa’da ve Orta Avrupa’da ortaya ç›kan ticari bunal›m yo¤un bir iflsizli¤e neden oldu. Bu durum, Avrupa’daki özellikle alt s›n›flarda büyük bir tepki yaratarak, radikallerin güçlenmesini sa¤lad›. Avrupa’daki sosyo-ekonomik huzursuzluklar›n yeni bir ihtilal dalgas›n› do¤urmas› flafl›rt›c› de¤ildi.

113

114

Siyasi Tarih-I

Nitekim Avrupa yönetimlerinin korkulu rüyas› 1848’de gerçekleflti. Birçok yerde hükûmetleri düflüren yeni bir fliddet dalgas›, 1789 sonras›nda oldu¤undan daha da h›zl› biçimde yay›ld›. Sokaklarda ihtilalcilerin çarp›flt›¤›, krallar›n kaçt›¤›na tan›k olundu. Birçok yerde cumhuriyetler kuruldu. Fakat afla¤›da Fransa örne¤inde tipik biçimde görülece¤i gibi, bu çat›flma ortam›n›n ard›ndan yine otoriter e¤ilimler güçlendi. Fransa’da 4 y›l içinde “yeni bir Napoleon” ifl bafl›na geldi. Öte yandan uluslararas› alanda 1815 -hatta 1830- sonras›nda uzunca bir süre bar›fl yaflanm›flken 1848 sonras›nda Avrupa’da yer yer savafllar patlak vermeye bafllayacakt›r. Bu olaylar, o y›llarda birçok çevrede san›ld›¤›n›n tersine, birtak›m gizli derneklerin ifli olmaktan ibaret de¤ildi. Avrupa’da pek çok insan, ayn› özgürlüklere kavuflmak istiyor, ayn› millî istekleri duyuyordu. Birçok ülkede düflünürler ortak siyasi görüfllere varm›fllard›. De¤iflen siyasi iklim nedeniyle 1830’da mücadele eski (geleneksel) ile yenilikçi güçler aras›ndayken 1848’de yenilikçi güçlerin kendi aralar›nda da çat›flmalar olmufltur. Avrupa’n›n her taraf›n› sarsan 1848 ‹htilalleri’nden yaln›zca ‹ngiltere ve Rusya kendilerini uzak tutabilmifllerdir. Bu olaylar s›ras›nda “s›n›f çat›flmas›” ve nefret duygular› bilenmifltir. Böyle bir ortamda Karl Marx ve Friedrich Engels taraf›ndan temelleri at›lan “bilimsel sosyalist” ideolojinin unsurlar›n›n ortaya ç›kmas› tesadüf de¤ildi. Öte yandan, bu ortamda, “s›n›flararas› uçurum”u kapatmakta köprü rolü oynamak üzere Milliyetçi ve “Boneparte’ç›” doktrinler de geliflmifltir. Hatta uluslararas› alanda Milliyetçi düflüncenin, (pan-germenizm ve pan-slavizm örneklerinde görüldü¤ü gibi) ayn› millete mensup ülkelerin tek bir devlet çat›s› alt›nda toplanmas› boyutuna ulaflt›¤› da görülmüfltür.

Fransa’da 1848 ‹htilali 1848 ‹htilali de 1830’daki gibi önce Fransa’da patlad›. 1830’da bast›r›lan Cumhuriyetçilik, gittikçe Sosyalizm’e kaymaktayd›. Cumhuriyetçiler’in oda¤› durumundaki Paris, Napoleon Boneparte’tan beri Frans›z idari yap›s›n›n merkeziyetçili¤i dolay›s›yla da gittikçe artan bir önem kazanmaktayd›. Buradaki patlama bütün Fransa’ya yay›lacakt›. Böyle bir patlamay› demokratik haklar frenleyebilirdi. Fakat Fransa’n›n yani siyasi güçleri aras›nda, daha solda yer alanlar bir yana Burjuvazi bile Temsilciler Meclisi’nde tam olarak temsil edilmemekteydi. Oy hakk›n›n geniflletilmesi yolundaki çabalara Kral Louis-Philippe ve Baflbakan Guizot karfl› ç›k›yordu. Bu ortam içinde Frans›z reformcular› 22 fiubat 1848’de Paris’te bir gösteri düzenlemeye karar verdiler. Ancak Hükûmet bir gün kala bunu yasaklad›. Onun üzerine, 21 fiubat gecesi Paris’te iflçilerin oturdu¤u semtlerin sokaklar›nda Hükûmet’e karfl› direnmek amac›yla barikatlar kuruldu. Hükûmet Millî Muhaf›zlar’› kullanmak istediyse de, bu birlikler harekete geçmeye yanaflmad›lar. Kral ise seçim reformu sözünü verdi¤i hâlde iflçilerin gösteri yapmas›n› engelleyemedi. Cumhuriyetçiler de iflçilerin gösterisini durdurmaya kalk›flmad›lar. Ancak, gösteriler s›ras›nda olaylar ç›kt›. Muhaf›zlara bir el atefl edilince onlarda karfl›l›k verip 20 kifliyi öldürdüler. Bunun üzerine ayaklanma kentin tümüne s›çrad›.

115

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

Resim 5.3 Paris Sokaklar›nda 1848 ‹htilali s›ras›nda kurulan barikatlar Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Horace_ Vernet-barricade_ rue_Soufflot.jpg

Bu durumda Kral Louis-Philippe 24 fiubat günü -1830’da X. Charles’in yapt›¤› gibi- tahttan çekilerek ‹ngiltere’ye kaçmak zorunda kald›. 1848 fiubat ‹htilali de 1830’daki Temmuz ‹htilali gibi 3 gün içinde bir hükûmetin devrilmesine yol açm›flt›. Fransa’da daha önceki -1789’u izleyen- kargafla dönemlerinde oldu¤u gibi bu defa da yeni rejimin niteli¤i konusunda görüfl ayr›l›klar› ç›kt›. Anayasac› Reformcular, Louis-Philippe’in torununu Kral ilan etmekle yetinmek istediler. Cumhuriyetçiler ise Meclis’i bas›p Cumhuriyet ilan ettiler ve geçici bir hükûmet kurdular. Cumhuriyetçilerden oluflan 10 kiflilik Hükûmet’in 3 üyesi “sosyal cumhuriyetçi” (sosyalist) idi. Daha önce de ad›ndan söz etti¤imiz Louis Blanc da bu 3 üyenin içindeydi. Louis Blanc, yo¤un bir iktisadi-sosyal program uygulatmak istedi. Ancak, geçici hükûmette az›nl›kta bulundu¤undan, bu program›n bir miktar “suland›r›larak” uygulanmas›n›n da pay›yla, halk icraattan pek memnun kalmad›. Yine de, halk Louis Blanc’›n program›n›n yani ifl alanlar› sa¤lamas›ndan memnunluk duymufltur. Özellikle Paris’in d›fl›ndaki yol yap›m çal›flmalar›nda pek çok kifli yeni ifl imkân›na kavufltu. Ancak, ‹htilal’den hemen önce yo¤un bir ekonomik depresyon yaflanm›fl olmas›n›n rolüyle de iflsizlik çok fazlayd› ve baz› yeni ifl imkânlar›na ra¤men artmaya da devam etmekteydi. Bu arada, genel oya dayal› Kurucu Meclis seçimi Nisan’da yap›ld› ve Meclis 4 May›s’ta topland›. Fransa’da daha önce örne¤ini s›kça gördü¤ümüz biçimde Meclis geçici hükûmeti da¤›tarak kendi geçici yürütme kurulunu oluflturdu. 5 kiflilik yeni kurulda hiçbir “sosyal cumhuriyetçi”nin bulunmamas› dikkati çekiyordu. ‹lk geçici hükûmetteki ço¤unluk cumhuriyetçilerinin lideri Lamartine yeni yürütme kurulunun da bafl› olmufltu. Cumhuriyetçiler ile “sosyal cumhuriyetçiler” (sosyalistler) aras›nda tam bir uçurum do¤mufltu. Yeni yürütme kurulunda yer alan bu 5 kifli, sosyalist Louis Blanc’a aç›kça düflmanl›klar› ile tan›n›yordu. Böylece sosyalistler, ilk geçici Hükûmet’teki “suland›r›lm›fl” programlar›n› bile elde edemeyeceklerdi.

116

Siyasi Tarih-I

Bu durumda, yeni bir gerilim do¤du. Paris ve ülkenin öteki kentleri (taflras›) bir bak›ma 1792’de oldu¤u gibi- yeniden karfl› karfl›ya geldiler. Paris taflraya oranla daha ihtilalci kal›yordu. Bu gergin ortamda, 15 May›s’ta, iflçiler Kurucu Meclis’i bas›p kendi geçici hükûmetlerini ilan ettiler. “fiubat’taki siyasi ihtilali, sosyal bir ihtilalin izlemesi gerekti¤i”ni aç›klad›lar. Ancak, Millî Muhaf›zlar ayaklanmac›lar›n üzerine yürüyüp Kurucu Meclis’in yeniden faaliyete geçmesini sa¤lad›lar. Kurucu Meclis de sosyalizmin bütün izlerini silmek amac›yla fiubat’taki ilk aflamada Louis Blanc’›n etkisiyle kurulmufl olan Millî Atölyeler’i kald›rmaya karar verdi. ‹flçiler ise buna karfl› ç›kt›. Bunun üzerine s›k›yönetim ilan edildi. Fakat yeniden çat›flma ç›kt›. Paris, “Kanl› Haziran” diye adland›r›lacak 24-26 Haziran günleri aras›nda birçok silahl› çat›flmaya sahne oldu. Böylece önce Paris’te patlayan, ard›ndan bütün Fransa’ya ve Avrupa’ya korku salan 1848 ‹htilalleri bu ülkede son bulmufl oluyordu. ‹flçiler’in d›fl›nda bütün toplumda kanl› olaylar s›ras›nda derin kayg›, hatta panik havas› yaflanm›flt›. Toplumun büyük k›sm› derin bir sosyal depremden k›l pay› kurtuldu¤unu görmekteydi. Bu ortamda, Fransa’n›n daha önceki dönemlerde de örne¤ine rastland›¤› biçimde, yeniden otorite aray›fl›na yönelmesi kaç›n›lmazd›. Nitekim Aral›k 1848’de yap›lan Baflkanl›k seçimine yürütme organ›n› güçlendirici yeni bir Anayasa ile gidildi. Genel oya dayal› bu seçimi Napoleon Boneparte’›n ye¤eni Louis Napoleon aç›k farkla kazand›. 1789 Frans›z ‹htilali ve Napoleon Boneparte Dönemi’nin kargaflas›ndan b›k›p Bourbon hanedan›n› yeniden ifl bafl›na getiren Frans›z halk› monarfliden de usanarak tekrar geçmifle - ve yine Napoleon Dönemi’ne - özlem duymufltu. Halk özellikle köylüler - “Napoleon” ad›na ba¤l›l›klar›n›n sonucu olarak oylar›n› Louis Napoleon’a verdiler. May›s 1849’da Kurucu Meclis görevini tamamlad› ve yeni seçilen Meclis ifle bafllad›. ‹lgi çekici bir nokta da fluydu: Birinci Cumhuriyet Dönemi’nde 1797 y›l›nda yap›lan ilk seçimde nas›l daha çok kralc›lar›n ço¤unlukta bulundu¤u bir Meclis ortaya ç›km›fl idiyse bu defa da ‹kinci Cumhuriyet’te genel oya dayal› seçim ayn› sonucu do¤urmufltu. Yani her iki defas›nda da, Cumhuriyet rejiminin Meclislerinde Kralc›lar ço¤unlu¤a ulaflm›fllard›. Yeni Meclis’in de üçte ikisi Kralc›yd›. Cumhuriyetçiler geriye kalan üçte biri oluflturuyordu. Cumhuriyetçilerin yaklafl›k üçte ikisi Sosyalistlerden oluflmaktayd›. Frans›z siyasi hayat›n›n bu ilgi çekici görünümü, yani Kralc›lar›n a¤›r bast›¤›, Cumhuriyetçiler içinde ise Sosyalistlerin ço¤unlu¤u oluflturdu¤u ortam, hemen bir ay sonra Haziran’da tekrar bir ayaklanma giriflimine yol açt›. Ancak, Cumhurbaflkan› Meclis’e de dayanarak sert önlemler ald›. Bu çerçevede, 33 Sosyalist milletvekili Meclis’ten at›ld›. Bas›na ve gösterilere denetim uyguland›. Ard›ndan da 1850 y›l›nda genel oy ilkesi kald›r›ld›. Söz konusu karar, seçmenlerin üçte biri kadar›n› oy hakk›ndan yoksun b›rak›yordu. Bunlar, halk›n en düflük gelir düzeyindeki - dolay›s›yla Sosyalistler’e en yak›n olan-kesimini meydana getiriyordu. Ancak, Radikallerin deste¤ini yitirmek tehlikesi ortaya ç›k›nca Cumhurbaflkan› 2 Aral›k 1851’de genel oy esas›n› geri getirmek zorunda kalm›flt›r. Bunu yaparken Meclis’i feshetme yoluna da gitmifltir. Bunun üzerine ise Meclis direnmek istemifltir. Ancak, bu direnifl bast›r›lm›flt›r. Fakat tutuklamalara ra¤men Paris’te baflka direnifller de olmufltur. Bu ortamda, 20 Aral›k’ta Louis Napoleon, 10 y›l için yeniden Cumhurbaflkan› seçildi. Bir y›l sonra da kendisini “III. Napoleon” ad›yla ‹mparator ilan etti. Böylece 1815’ten beri Fransa’da parlamentolu hayata ilk defa veda edilmifl oluyordu. Fransa’da III. Napoleon’un diktatörlü¤ü kurulmufltu.

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

Avusturya’da 1848 ‹htilali 1848 ‹htilali’nin patlad›¤› öteki Avrupa ülkelerinde ise genellikle milliyetçi ak›m›n a¤›r bast›¤› görülmektedir.1815 düzeninin bafl savunucusu ve Avrupa’n›n yeni siyasi güçlerinin amans›z düflman› olan Metternich’in Avusturyas›, 1830 f›rt›nas›n› kazas›z atlatt›¤› hâlde 1848’in sars›nt›s›ndan a¤›r biçimde etkilenmekten kurtulamad›. 1848’e gelindi¤inde, Rusya’dan sonra Avrupa’n›n ikinci en kalabal›k ülkesi olan Avusturya etnik yap›s› bak›m›ndan adeta bir mozaik görünümündeydi. Devletin ana ö¤esini oluflturan Cermenlerin (Almanlar›n) d›fl›nda Slav as›ll› ›rklar ve Slavolmayan 3 ulus (Macarlar, Romenler ve ‹talyanlar), Avusturya’n›n çok milletli yap›s›n› meydana getiriyordu. Avusturya, Baflbakan Metternich ile simgeleflen güçlü otoritenin alt›nda sa¤lam bir görünüme sahipti. Ancak, bunun görüntüden ibaret oldu¤u Mart 1848’de her fleyin inan›lmaz bir h›zla y›k›lmas› ile ortaya ç›kacakt›r. O s›rada ‹mparatorlu¤un Macaristan kanad› parlamentosu olan Diyet anayasa reformlar› için birkaç ayd›r toplant› hâlinde bulunuyordu. Diyet, Cermen nüfuzunu Macar topraklar›ndan uzak tutmak için yeni önlemler ar›yordu. Tam bu s›rada Paris’ten fiubat ‹htilali’nin haberleri gelmeye bafllay›nca Macar Diyeti’nin radikal kanad›, önderleri Lajofl Kossuth’un peflinden harekete geçtiler. Viyana’da da iflçiler ve ö¤renciler 13 Mart’ta ayaklan›p Saray’› bast›lar. Avusturya Hükûmeti bu geliflmelerden dolay› büyük korkuya kap›ld›. Nitekim Avusturya’daki -ve bütün Avrupa’daki- yeni güçlerin “bafl düflman” olarak gördükleri Metternich istifa etti ve ancak k›yafet de¤ifltirerek ‹ngiltere’ye kaçabildi. 15 Mart’ta Macaristan Diyeti “Mart Yasalar›”n› kabul ederek - Habsburg Hanedan›’n› tan›may› sürdürmekle birlikte -Macaristan’› ‹mparatorluk içinde anayasa yönünden tam anlam›yla ayr› bir statüye soktu. Bu kar›fl›k ortamda, ‹mparator Ferdinand da birkaç gün sonra ‹mparatorlu¤un Bohemya bölgesine, Macarlar’›n kendi kendilerine kabul ettikleri statünün ayn›s›n› vermek zorunda kald›. Ancak, nas›l Fransa’daki ihtilal dalgas› Haziran’dan sonra durulduysa, Avusturya’da da ayn› geliflme oldu. Görüfl ayr›l›klar›, karfl›l›kl› güvensizlikler, iflçiler ile ayd›nlar aras›ndaki kopukluklar gibi nedenler öteki ülkelerde oldu¤u gibi Avusturya’da da olaylar›n bast›r›lmas›n› kolaylaflt›rd›. Üstelik ‹mparatorlu¤un Macaristan topraklar›nda yaflayan nüfusun yar›s› Macar as›ll› da de¤ildi. Macarcan›n resmî dil yap›lmas› gibi kararlarla gittikçe koyulaflan Macar milliyetçili¤i bu ülkedeki öteki unsurlar› tedirgin etti. Buna ra¤men Macarlar bir ad›m daha atarak Kossuth’un önderli¤inde tam ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler. Fakat bu s›rada Avusturya iç durumunu düzeltmekteydi. Avusturya ile savaflmakta olan ‹talya’daki Sardinya Krall›¤› da 25 Temmuz’da yenilgiye u¤rat›lm›flt›. 2 Aral›k’ta da Ordu Kral Ferdinand’› çekilmeye zorlam›fl, yerine 18 yafl›ndaki Francis Joseph geçmiflti. 1849 bafllar›nda k›sa bir süre için yeniden canlanan ihtilalci dalgay› da geçifltirdikten sonra Avusturya, Macar ayaklanmas›n› tamamen bast›rmaya karar verdi. Avusturya bu ifl için Kutsal ‹ttifak’› yeniden canland›rarak Rusya’n›n müdahalesini istemifltir. Bunun üzerine, A¤ustos 1849’da 100 binden fazla Rus askeri Macar ayaklanmas›n› tamamen bast›rm›flt›r. Avusturya ‹mparatorlu¤u, Alman Birli¤i’ne giden geliflmeler s›ras›nda 1866’da Prusya’ya yenilince, ‹mparatorlu¤un ad› 1867’de “Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u” olacakt›r. Macaristan, I.Dünya Savafl›’ndan sonra ba¤›ms›zl›¤›n› kazanacakt›r.

117

118

Siyasi Tarih-I

Öteki Ülkelerde 1848 ‹htilali 1848 ‹htilali, özellikle Avusturya’da Metternich’in düflmesi üzerine ‹talya ve Almanya’y› da dalgaland›rm›flt›r. Avusturya’n›n denetimi alt›nda bulunan ‹talya’da Sardinya Kral›’n›n Avusturya’daki iç kar›fl›kl›klardan yararlan›p bu ülkeye savafl açt›¤›, ancak Avusturya’n›n daha sonra bu hareketi bast›rd›¤› yukar›da belirtilmiflti. Prusya’da ise Kral Anayasa vaadinde bulunmufltur. 31 Mart 1848’de Liberal ve Milliyetçi nitelikte bir geliflme olmufl, bütün Almanlar› bir araya toplamay› amaçlayan bir “ön-Parlamento” toplanm›flt›r. ‹lerde Alman Milli Birli¤i’nin kurulmas›na giden yolda önemli bir ad›m oldu¤undan, bu husus üzerinde biraz durulmas› gerekmektedir. Napoleon Boneparte’a karfl› Avrupa’daki milliyetçi uyan›fl özellikle Almanya’da - ve öncelikle Prusya’da ortaya ç›km›flt›. 1848’in bu milliyetçi ortam›nda, May›s’ta Mainz’de Almanya’n›n birleflmesini amaçlayan bir meclis (“Frankfurt Meclisi”) toplanm›flt›r. Bu Meclis, Almanya’n›n liberal bir çerçevede birleflmesini öngörüyordu. Ancak, 1815 Viyana düzenlemesi gere¤i say›lar› 39’u bulan Alman devletleri birleflme fikrine karfl› genellikle pek istekli görünmediler. Çünkü tek bir Alman devleti içinde birleflmek bu devletlerin kendi egemenliklerinden vazgeçmeleri olurdu - ki buna kolay kolay r›za gösteremiyorlard›. Öte yandan, Alman devletleri aras›nda baflka ayr›l›klar› da vard›: Bu devletlerin aras›nda hem büyük devlet statüsünde olanlar (Avusturya ve Prusya), hem de küçük devletler yer al›yordu. ‹ki büyük devletin her biri ise di¤erinin üstünlü¤üne boyun e¤meye de küçük Alman devletlerinin onun nüfuzu alt›na girmesine de raz› olamazd›. Küçük Alman devletleri de iki büyük devletin sa¤lad›¤› dengeden yararlan›p kendi ba¤›ms›zl›klar›n› korumaktan memnundular. Kald› ki din etkeni ay›r›c› rolünü XVII. yüzy›lda (1648’den beri) büyük ölçüde kaybetmekle birlikte Prusya’n›n ve baz› Alman devletlerinin Protestan, Avusturya’n›n - ve özellikle güneydeki Alman devletlerinin ise -Katolik olmalar› birleflmeyi engelliyordu. “Frankfurt Meclisi” birleflmeyi sa¤layacak Anayasa’n›n haz›rl›klar›n› Nisan 1849’da tamamlad›. Avusturya federal bir anayasa çerçevesinde öngörülen bu birli¤e kat›lmay› reddedince onun d›fl›ndaki Alman devletlerinden oluflacak tek bir Alman devletinin liderli¤i Prusya Kral› IV. Frederick’e önerildi. Ancak Kral bunu kabul etmedi. Çünkü hem bu yüzden Avusturya ile savafla sürüklenebilecek, hem de öteki Alman devletlerine otoritesini zorla kabul ettirmesi gerekebilecekti. Ayr›ca, IV. Frederick federal bir anayasa çerçevesinde yetkileri s›n›rl› bir hükümdar olmak da istememekteydi. Böyle olunca Meclis’in bütün çal›flmas› bofla gitmifl oluyordu. Prusya Kral› 1850’de kendi halk›na daha önce vaat etti¤i ve ilerici say›labilecek olan bir anayasa vermekle yetinecektir. Alman devletlerinin bu bölünmüfllü¤ünün bir süre daha devam etmesi, Avrupa’n›n öteki büyük devletlerinin - özellikle de Rusya ve Fransa’n›n -ifline yarayacakt›r.

1848 ‹htilalleri’nin Sonuçlar› Liberal ve sosyalist yanlar›yla Fransa’da geçici bir baflar›dan sonra baflar›s›zl›¤a dönüflen 1848 ‹htilali, milliyetçi yan›yla da Almanya, ‹talya ve Macaristan’da baflar›s›zl›kla sonuçland›. Belçika, Danimarka, Hollanda, ‹sviçre ve Sardinya’da ise liberal yan›n›n, anayasalar› (özgürlükleri) güçlendirdi¤i görülmektedir. Fakat yine de 1848 ‹htilalleri’nin genellikle baflar›s›zl›kla sonuçland›¤›n› söylemek do¤ru olacakt›r.

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

1848’in baflar›s›zl›¤› bir yönüyle Avrupa’da demokrasinin geliflmesini aksatm›fl say›labilir. Ancak öte yandan ise bu baflar›s›zl›¤›n Avrupa’y› harabeye dönmekten kurtard›¤›n› söylemek de mümkün olabilir. 1848 baflar›l› olsayd› demokratik kurumlar›n yayg›nlaflmas› sa¤lanabilecekti. Fakat böyle bir durum bu s›rada - Metternich’in Avusturya’n›n bafl›ndan uzaklaflmas›ndan beri -Avrupa’daki yenilikçi hareketlerin en amans›z düflman› hâline gelen güçlü Rusya’ya karfl› savafl› zorunlu k›lacakt›. Böyle bir savafl ise bir yandan s›n›f çat›flmalar›n›, öte yandan da milliyetçi duygular› kamç›layarak Avrupa’y› k›sa zamanda genel bir kargaflaya sürükleyebilecekti. Bu ise Avrupa’n›n y›k›m› olurdu. Avrupa’n›n birtak›m dengeler sayesinde böylece genel savafla sürüklenmekten kurtulup hiç de¤ilse yar›m yüzy›l› aflan bir süre için -yani I. Dünya Savafl›’na kadarrahat nefes alabilece¤i bir bar›fl dönemine girmesi Avrupa uygarl›¤›n›n geliflmesine de yard›mc› olmufltur. Mesela, ‹ngiltere’de yavafl ve zorlanmas›z bir biçimde parlamenter yoldan de¤iflmeye olan inanç güçlenmifltir. Bat› Avrupa’n›n di¤er ülkelerinde ise Anayasa hareketleri güç kazanm›flt›r. 1848’in bu sonucu Avrupa’n›n varl›kl› kesimlerini de güven duygusuna kavuflturmufltur. Ayr›ca, 1850’lerde iktisadi alanda refah dönemine girilmesi, iflçileri daha da sessizli¤e itmifltir. Bu durumda da Avrupa’daki ihtilalci hava iyice dinmifltir. Ancak, 1848 ‹htilalleri geride birtak›m çat›flma unsurlar› da b›rakm›flt› ki, bunlar ileride patlayabilecek “ saatli bombalar” gibi alttan alta yay›lmaktayd›. Avrupa ülkelerinin kendi içindeki s›n›flararas› nefretin yan› s›ra d›fl alandaki kinler de bilenmekteydi. 1848’in yaratt›¤› yeni çerçevede, dünyaya bak›fl›n da de¤iflti¤i görülmektedir. XIX. yüzy›l›n ilk çeyre¤ine damgas›n› vuran ‹dealizm (Romantizm), yerini Realizm’e b›rak›yordu. Bir idealin (ülkünün), ancak onu gerçeklefltirecek güce (araca) sahip bulunuyorsa anlam› olabilece¤ini yak›n geçmiflin geliflmeleri ortaya koymufltu. Böylece “güç” üzerinde durulmaya bafllan›yordu. Gittikçe güçlenen “Realizm”e göre iyi bir fikir ancak baflar› kazanabilecek oland›. ‹flte bu çerçeve içinde, 1848 sonras›nda genellikle her yerde koyu bir mant›k yap›s›n›n öne geçme¤e bafllad›¤› görülüyordu. Bilime -özellikle fen dallar›na- olan güven de artmaktayd›. Bu yolla yaln›z tabiat›n de¤il, do¤rudan do¤ruya insan›n ve toplumun da daha iyi anlafl›labilece¤ine inan›l›yordu. Dinde flüphecili¤in (“septisizm”), felsefede ise Pozitivizm’in güçlendi¤i görülmekteydi. 1859’da Charles Darwin’in “Türlerin Kökeni” bafll›kl› kitab›n›n yay›mlanmas› f›rt›na koparm›flt›. Darwin, tabiat›n ay›klamac› yan›n›, yani “ahenk” yerine “mücadele” fikrini savunuyordu. Biyolojik dünyaya iliflkin bu görüfller sosyal alana da yans›d›. “Sosyal Darwinistler” ad› verilen bu ekolün savunucular›, toplumda da “yaflamak için mücadele” ve “güçlünün yaflamaya hakk› oldu¤u” fikirlerini yaymaktayd›lar. Gerek Avrupa’da gerek ABD’de geliflen bu fikirler baflka görüfllere de kaynak olmufltur. “Baz› uluslar›n di¤erlerinden üstün oldu¤u” veya toplumlar›n içinde de “yukar› ve orta s›n›flar›n di¤erlerinden üstün oldu¤u” fikirlerini yayma¤a bafllam›flt›. Böylece, hem toplumlar›n içinde hem de uluslararas› alanda çat›flma ve savafla art›k iyi gözle bak›lmaktayd›. Çünkü böylece güçlülük ve dinamizmin kan›tlanmas› mümkün olabilecek denilmekteydi. “Güç” ve “Gerçekçilik” kavramlar›n›n öne geçti¤i bu dönemde, ideolojilerin veya inançlar›n hükûmetlere yön vermekten uzaklaflma¤a bafllad›¤› görülmektedir. Devletler “do¤al düflman”, “do¤al müttefik” kavramlar›n› da bir kenara itme¤e bafll›yorlard›. Devletler, art›k dünyada belirli bir görüflün savunuculu¤unu yapmak ye-

119

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

120

Siyasi Tarih-I

S O R U

rine kendi pratik ç›karlar›n› gözetme¤i tercih etmekteydiler. “Olgular ve durumlar ortaya ç›kt›kça ne yapmak gerekiyorsa ona göre davranmak” önem kazanmaktayD‹KKAT d›. Yararl› say›lan ittifaklara - her türlü duygusall›¤› bir kenara b›rakarak- yönelmekte bir sak›nca görülmüyordu. Yani, amaca ulaflmak için her türlü pratik araçSIRA S‹ZDE tan yararlan›labiliyordu. Savafl da pratik bir araç niteli¤i kazanmaktayd›. Napoleon Boneparte döneminin kapand›¤› 1815’ten beri devletlerin uzak durma¤a baflard›klar› savafl, AMAÇLARIMIZ böylece 1850’lerdeki amaca ulaflmak için baflvurulacak araç olarak yeni bir anlam kazanmaktayd›.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

Bat› Avrupa’da K ‹ modern T A P dönemde meydana gelen devrimleri genel bir çerçeve içinde daha ayr›nt›l› ö¤renmek için David Parker’›n “Bat›’da Devrimler ve Devrimci Gelenek 15601991 bafll›kl› kitab›n› (Dost Kitabevi, Ankara, 2003) öneririz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

TELEV‹ZYON

1830 ‹htilallerinin Avrupa’da do¤urdu¤u sonuçlar nelerdir? SIRA S‹ZDE

‹TALYAN VE ALMAN ULUSAL B‹RL‹KLER‹N‹N D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM KURULMASI 1789 Frans›z Devrimi’nin Avrupa’ya uzun dönemde temel bir sonucu, kendi baS O Rkurman›n U ¤›ms›z devletini yararlar›n› uluslara göstermesiydi. XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›n›n önemli olaylar›ndan sonra yüzy›l›n ikinci yar›s›na girildi¤inde önce ‹talya’da ve hemen sonra da Almanya’da ulus devletlerin kuruldu¤u görülecektir. Elbette, D‹KKAT baflka yerlerde de ulus devletlerin kurulmas› yönünde geliflmeler görülmüfltür. Daha önce de¤inildi¤i gibi Avusturya ‹mparatorlu¤u’nun 1867 y›l›nda “Avusturya-MaSIRA S‹ZDE caristan ‹mparatorlu¤u” ad› alt›nda ikili bir monarfliye dönüflmesi, Rusya’daki iç geliflmeler, Osmanl› Devleti’nin parçalanmas› sürecinin h›zlan›p ulus devletlerin ortaya ç›kmas›; öte yandan, ABD’de federal otoritenin güçlenmesi ve Japonya’daki AMAÇLARIMIZ ulusal uyan›fl bu çerçevede önem tafl›maktad›r. 1860’dan önceki dönemlerde “ulus devlet” tan›m›na uyan, yani ayn› dile, ayn› topluma mensubiyet K ‹ T A P duygusu etraf›nda birleflmifl sadece iki büyük devlet vard›: Fransa ve bir ölçüde de ‹ngiltere. Bu devletlerin ulusal niteliklerine kavuflmalar› adeta kendili¤inden olufltu¤u hâlde, hem ‹talya’n›n hem de Almanya’n›n ulus devletlerini oluflturmalar› T E L E V ‹ Z Y O N ancak baz› savafllar sonucunda gerçeklefltirilebilmifltir. ‹talyan ve Alman birliklerinin gerçeklefltirilebilmesi, her ikisi için de Avusturya’yla savafl›p onun gücünü k›rmay›, Rusya’y› ise hiç de¤ilse geçici olarak etkisiz b›rakmay› gerektiriyordu. ‹talyan Birli¤i’ne giden bu yolda bu gerçekli¤in K›r›m Savafl› do‹NTERNET lay›s›yla do¤du¤u görülmektedir.

N N

‹talyan Ulusal Birli¤i’nin Kurulmas› Viyana Kongresi’nden beri Avrupa devletleri aras›nda uzun süreli bir savafl ç›kmam›flt›. 1853 y›l›nda Osmanl› Devleti’yle Rusya aras›nda ç›kan savafla, ‹ngiltere ve Fransa Bâb-› Âli’nin yan›nda kat›l›nca uzun bar›fl dönemi bozulmufl oldu. K›r›m Savafl›’n›n, o dönemin uluslararas› iliflkileri aç›s›ndan bafll›ca önemi, gerek Avusturya’y› gerek Rusya’y› zay›flatmas› olmufltur. Uzun y›llardan sonra, ‹ngiltere ve Fransa - Do¤u Akdeniz’deki ortak Rus tehlikesine karfl› - ilk defa yan yana savafl›yorlard›. 1815 bar›fl düzenlemesinin en koyu savunucusu olup özellikle ulusal nitelikli de¤iflikliklere - 1848’de görüldü¤ü gibi -birlikte karfl› ç›kagelen Avusturya ve Rusya’n›n zay›flamas›, ‹talyan ve Alman birli¤inin kurulmas›na giden yolu aç›yordu.

121

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

Bu geliflmelerden ilk yararlanan ülke ‹talya oldu. ‹talya yar›madas›ndaki küçük krall›klardan Piyemonte, K›r›m Savafl›’na asker yollayarak ve daha sonra da 1856 Paris Kongresi’nde sorunlar›n› dile getirme f›rsat› elde ederek Savafl’tan yararlanmas›n› bilmifltir. Piyemonte’nin Baflbakan› Camillo di Cavour, K›r›m Savafl›’na asker yollamak suretiyle Avusturya’ya karfl› mücadelesinde öteki büyük devletleri yan›na çekmekteydi. Özellikle III. Napoleon yönetimindeki Fransa’y› kazanmaktayd›. K›r›m Savafl›’na asker yollayarak ilk ad›m› atan Cavour, 1859’da Fransa’yla anlafl›p birlikte Avusturya’ya karfl› savafl açt›. Savafl› ilan etme iflini bile ustal›kla Avusturya’ya yapt›ran Cavour, Solferino’da Avusturya’y› yenilgiye u¤ratt›. Ancak, Alman Birli¤i yolunda Avusturya’yla çekiflmekle birlikte onun a¤›r bir yenilgiye u¤ramas›na göz yumamayacak olan Prusya savafl haz›rl›klar›na bafllay›nca, III. Napoleon Avusturya’yla bar›fla yanaflt› ve savafl da böylece sona erdi. Bu sonuç Piyemonte’nin istedi¤ini elde etmesini sa¤lamaya yetmifltir. Gerçekten de, ‹talya yar›madas›ndaki küçük devletler, birer birer Piyemonte’ye kat›lmaya bafllad›lar. 1860 y›l›nda ilk büyük ‹talyan Parlamentosu Torino kentinde topland›. Asl›nda, Fransa ‹talyan davas›n› desteklerken ‹talyan ulusal birli¤inin bu kadar çabuk ve genifl kapsamda gerçekleflece¤ini beklemiyordu. fiimdi Fransa, güneyinde fazla güçlü bir ‹talya’n›n yer almas›ndan kayg› duymaya bafllad›. Ancak, yine de bu oldu-bitti üzerine Fransa, Piyemonte’nin genifllemesini kabul etmekten baflka ç›kar yol bulunmad›¤›n› gördü. Kald› ki, özellikle ‹ngiltere, Avrupa’ya yeni bir denge unsuru kazand›rabilecek olan ‹talyan ulusal birli¤ine giden geliflmeleri iyi karfl›lamaktayd›. Piyemonteli milliyetçilerden Garibaldi “K›rm›z› Gömlekliler” ad›n› alan silahl› bir taraftar toplulu¤uyla güney ‹talya’ya do¤ru yürüyüp, Piyemonte’ye kat›lmam›fl olan iki güney devletini de Birli¤e dahil etti. Buralarda daha sonra plebisit de yap›lm›fl ve sonuçlar› kat›lma yönünde olmufltur. Böylece, 1861 y›l›na gelindi¤inde Avusturya’n›n elinde bulunan Venedik ile Frans›z askerlerince korunan Roma d›fl›nda bütün ‹talya birleflmifl ve ortak parlamentosunu kurmufltu. ‹talya Krall›¤› resmen ilan edilerek, Piyemonte Kral› Victor Emmanuel ‹talya Kral› unvan›n› al›yor, böylece ‹talyan Ulusal birli¤i gerçeklefltirilmifl oluyordu. Roma ve Venedik de 10 y›l içerisinde ‹talyan birli¤ine kat›lacaklard›r. Resim 5.4 ‹talyan Ulusal Birli¤i Haritas› (18591870) Kaynak: http://go.grolier. com/atlas?id= mh00081&tn=/ atlas/printerfriendly. html

122

Siyasi Tarih-I

Alman Ulusal Birli¤i’nin Kurulmas› Alman Co¤rafyas›nda ‹deolojik ve Siyasal Ortam Almanya’da “devlet” fikrinin geliflmesinde, düflünür Hegel’in (1770-1831) önemli bir yeri vard›r. Hegel, herhangi bir halk›n hürriyet, düzen ve onura sahip olabilmek için kendi ba¤›ms›z devletini elde etmesi gerekti¤ini savunuyordu. Hegel, yüce devlet fikrini iflliyordu. Öte yandan, Hegel’in düflüncesinde, de¤iflme “diyalektik” bir öze sahipti. Yani z›tl›klar, yarat›c›l›¤›n temelini oluflturuyordu. “Tez” ile “anti-tez”in çat›flmas›ndan yeni bir “sentez” do¤acakt›. Bu düflüncenin Alman Ulusal Birli¤i fikrine uygulanmas› ise flöyleydi: Almanya’n›n da¤›n›kl›¤› (tez), birlik fikrini do¤urmakta (anti-tez), bu ise Alman Ulusal Devleti’ne (sentez) giden yolu açmaktayd›. Hegel’le tarih bilimi felsefi bir nitelik kazanmakta ve önemi artmaktayd›. Almanya, bu dönemde tarih araflt›rmalar›n›n merkezi olmufltur. Alman tarihçilerinin en önde gelenlerinden Leopold von Ranke (1795-1886), Avrupa’daki ba¤›ms›z ülkelerini tek bir devletin egemenli¤ine daima karfl› koyduklar›n› iflaret ederek Almanlar›n Frans›zlardan farkl› bir kültürel ve siyasal sistem kurmalar›n›n “Tanr› buyru¤u” oldu¤unu savunmufltur. Bu dönemde Alman milliyetçi düflüncesi, Fransa’n›n kültürel vs. etkisine baflkald›r›rken “karfl›-ihtilalci” bir niteli¤e de sürüklendi. Yani, Alman düflüncesi büyük ölçüde XVII. yüzy›ldaki Frans›z Ayd›nlanma Ça¤› ile Frans›z Devrimi’ni elefltirmek temeli üzerinde oturmaktayd›. Özellikle Fransa ve Rusya’n›n parçalara bölünmüfl tutmaya çal›flt›klar› Almanya’da milliyetçilik, bu düflünce ortam›nda gittikçe daha da güçleniyordu. Almanya’daki ihtilalci ruh, ‹talya’daki kadar güçlü olmasa da gittikçe geliflmekteydi. 1848’de ihtilalle de¤il de anayasa yoluyla birli¤in kurulmas› yönünde, baflar›l› olamayan bir denemede bulunulmufltu. Ancak, o tarihten sonra Almanya topraklar›nda büyük bir iktisadi kalk›nma sa¤lanm›fl, Avusturya d›fl›ndaki Alman devletleri aras›nda oluflturulan gümrük birli¤i bu geliflmeyi daha da h›zland›rm›flt›r. Bu da, elbette Almanya’da sanayi dal›nda hem Burjuvazi’nin hem de iflçi s›n›f›n›n büyümesi demekti. Yani, 1789 Frans›z Devrimi’nde görüldü¤ü gibi, millî egemenli¤i gerçeklefltirecek sosyal güçler kuvvetlenmekteydi. Avrupa’daki “büyük devletlerin en küçü¤ü” olan Prusya’n›n önderli¤inde birli¤e do¤ru geliflme h›zla devam etmifltir. Prusya, askerî gelene¤ine uygun biçimde bir yandan ordusunu güçlendirirken, öte yandan diplomasiden de yararlanmas›n› bilerek s›n›rlar›n› geniflletmifltir. Prusya, K›r›m Savafl› ve Paris Kongresi’nde seyirci durumunda kald›¤›n› görünce etkinli¤inin yok olmaya bafllad›¤› konusunda kayg›ya kap›lmakla birlikte, yine de gücünün artt›¤›n›n fark›ndayd›. Art›k, bir parlamentoya da sahip olan Prusya’da nüfusun artmakta olmas› orduyu geniflletmek yolunda bask›lar yaratmaktayd›. ‹talyan Birli¤i’nin gerçekleflmesinde nas›l Piyamonte Baflbakan› Kont Cavour bafll›ca rolü oynad›ysa, Alman Birli¤i’nin mimar› da Otto von Bismarck olmufltur. Parlamento’daki Liberal-Muhafazakâr çekiflmesinin bafllad›¤› bir ortamda, 1862 y›l›nda Baflbakan olan muhafazakâr Bismarck, asl›nda özgürlük - hatta Parlamento -fikrine pek sempati duymuyordu. Üstelik bafllang›çta Alman milliyetçisi olmaktan ziyade koyu bir Prusyal›yd›. Yani, Bismarck tam bir “do¤ulu Alman” olup bat›daki Almanlar› ise “fazla maddeci” buluyordu. Bismarck, “liberalizm”e, “demokrasi”ye, “sosyalizm”e karfl› antipati duyuyordu. “Görev”, “düzen”, “Tanr› korkusu” kavramlar›na daha fazla önem veriyordu. Bismarck’›n demokrasi konusundaki fikirleri, elbette kendine karfl› muhalifler yaratm›flt›. Fakat Bismarck Alman milliyetçili¤ine yönelip bu yolda baflar›lar elde ettikçe, içerideki muhalif güçler de onun önünde bafllar›n› e¤ecektir.

123

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

Bismarck’ta Alman Birli¤i’nin kurulmas› fikri, Prusya’n›n güçlendirilmesi düflüncesinin uzant›s› olarak yavafl yavafl geliflmifltir. Yani, yine “Prusyal›l›¤›” önde gelmekteydi. Fakat Prusya’n›n güçlenmesinin Alman Birli¤i’yle yak›ndan iliflkili bulundu¤unu görmesi ve Alman milliyetçilerinin de bunu gerçeklefltirmenin kaç›n›lmaz bir görev oldu¤u yolunda kendisini teflvik etmeleri, Bismarck’› harekete geçirecekti.

Alman Birli¤i’nin Sa¤lanmas› Yolunda At›lan Ad›mlar Alman Birli¤i’nin gerçekleflmesi hemen olmam›fl ve baz› savafllar›n sonunda, yani zaman içinde imkân dâhiline girebilmifltir. Bismarck, Avrupa’daki güç dengesini çok iyi anlam›fl; usta diplomasisiyle, baz› küçük ödünler verip güçlü devletlerin yaln›zl›¤›n› sa¤layarak en uygun zamanda kiminle savaflaca¤›n› çok iyi kestirmifltir. Bismarck, 1864’te Avusturya’yla birlikte Danimarka’y› yenmifl ve Schleswig Dukal›¤›’n› Prusya’ya katm›flt›r. 1866’da ise bu kez Avusturya’yla kaç›n›lmaz olan savafl›n› yapm›flt›r. Bismarck, ak›ll›ca bir diplomasi uygulayarak bu savafl›n hemen öncesinde ‹talya’yla ittifak kurmufl, Fransa’y› da tarafs›z kalmaya ikna etmiflti. Bu savaflta Avusturya’y› yenilgiye u¤ratan Prusya, Alman Birli¤i yolunda ilk büyük engeli aflm›fl oluyordu. Bismarck, savafl sonucunda Prusya’n›n topraklar›n› geniflletmifl ve 1815’te Viyana’da oluflturulan 39 devletli Alman Konfederasyonu’nu 21 devletten meydana gelen “Kuzey Alman Konfederasyonu”na dönüfltürmüfltür. Resim 5.5 Alman Ulusal birli¤inin kuruluflu Harita (18151871) Kaynak: http://www.zonu. com/fullsize-en/ 2011-05-2313721/Theunification-ofGermany-181571.html

Alman Birli¤i’ne giden yolda son önemli engel olarak Fransa kalm›flt›. Bu dönemde Fransa’da III. Napoleon’un d›fl politikas› elefltirilmekteydi. Kendisinin Meksika’da diktatör Maximillen’i ABD’ye karfl› destekleyerek giriflti¤i serüven, ‹talya’n›n do¤uflu s›ras›ndaki politikas› ve nihayet Fransa’n›n hayli zamandan beri da¤›n›k bir durumda tutmaya çal›flt›¤› Almanya’n›n birleflme yönünde h›zla geliflmekte olmas›, Fransa’da rahats›zl›k uyand›rmaktayd›. Onun için, III. Napoleon bir savaflta Prusya’y› yenmek suretiyle Napoleon Boneparte döneminde oldu¤u gibi bu bölgelerde Fransa’n›n gücünü yeniden kurmak istiyordu.

124

Siyasi Tarih-I

Bismarck’›n meydana getirdi¤i Kuzey Alman Konfederasyonu’nun d›fl›nda kalan güneydeki Alman devletleri - Katolik olmalar›ndan dolay› - Fransa’n›n hâlâ bir ölçüde etkisi alt›ndayd›lar. Ancak ne olursa olsun, bu devletlerde de Alman milliyetçili¤i - dolay›s›yla Fransa’ya karfl› korku ve düflmanl›k - do¤mufl bulunmaktayd›. Bismarck, iflte bu durumu kullanarak, güneydeki Alman devletlerini Fransa’ya karfl› kaç›n›lmaz olarak giriflece¤i savaflta yan›na çekme¤i planl›yordu. Tam bu s›rada, ‹spanya taht›yla ilgili olarak ortaya ç›kan bir sorun Fransa ile Prusya aras›nda savafl havas›n› birden yo¤unlaflt›rd›. Hohenzollern Hanedan›’ndan Prens Leopold, ‹spanya taht›na geçmesi için bu ülkeden ça¤r› alm›flt›. Ancak, Fransa bir de güneyinde Alman bask›s›na maruz kalmay› hiç istemeyece¤i için, ‹spanya’da böyle bir taht de¤iflikli¤inin yap›lmas›na elbette raz› olamazd›. Fransa’ya karfl› ne kadar güçlenmifl olursa olsun bu ülkenin tepkisinden yine de çekindi¤inden, Prusya Kral› ‹spanya taht› için Hohenzollern Hanedan›’na yap›lan teklifi bir türlü kabul edemiyordu. ‹spanya, Bismarck’›n iste¤iyle bu teklifi 1870’de dördüncü defa yapt›¤›nda, Prens Leopold kabul etti¤i hâlde Fransa Prusya’ya bask›da bulunarak yine geri ald›rtt›. Fransa bununla da yetinmeyerek söz konusu talebin hiçbir zaman kabul edilmeyece¤i yolunda bir taahhüdü Prusya’dan koparma¤a çal›flt›. Prusya Kral› ise bunu kabul etmedi. Kral, Ems flehrinde Fransa Büyükelçisi’yle bu konuda yapt›¤› görüflmeyi Baflbakan Bismarck’a bildirdi. Bismarck da telgraf› bas›nda yay›nlatt›. “Ems Telgraf›” ad›ndaki bu olay, gerek Prusya gerek Fransa halk›nda tepki yaratt›. Her iki taraf da kendilerinin hakarete u¤rad›¤› sonucunu ç›kartt›lar. Fransa’yla savafla haz›rlanmakta olan Bismarck, “Ems Telgraf›”yla ilgili metni bas›na öyle bir biçimde vermiflti ki, her iki ülkede de halk galeyana gelmiflti. Böylece, çok önemli say›lamayacak nedenlerin oluflturdu¤u bu ortamda - üstelik ‹spanya taht›na Prens Leopold’un geçmesini bir kere daha önlemifl oldu¤u hâlde III. Napoleon’un çöküfl hâlindeki yönetimi, 19 Temmuz 1870’de Prusya’ya karfl› savafl açm›flt›r. Bismarck, daha önceki savafllar›nda oldu¤u gibi bu sefer de düflman›n› ustal›kla yaln›z b›rakmas›n› bilmiflti. Gerçekten de Fransa’n›n en çok yard›m›na koflabilecek devlet olan ‹ngiltere bile onu desteklemedi. ‹ngiltere, Fransa’n›n Meksika’daki faaliyetlerinden rahats›zl›k duymufl, III. Napoleon’un Amerika k›tas›nda yeni bir sömürgecilik peflinde olmas›ndan kayg›lanm›flt›. Öteki baz› devletler ise f›rsattan yararlanmaya bakt›lar. ‹talya, Fransa’n›n Prusya’yla savafl nedeniyle Roma’dan askerlerini çekmesinden yararlan›p buray› ele geçirdi. Rusya da 1856 Paris Antlaflmas›’n›n Karadeniz’de savafl gemisi bulundurulmas›n› yasaklayan hükmünü feshetti. Avusturya-Macaristan’a gelince: 1866’da Bismarck karfl›s›nda yenilgiye u¤rayan bu ülke Fransa’yla belki birlikte hareket edebilirdi. Ancak, Bismarck daha o tarihte bu ihtimali düflünerek, Avusturya’yla a¤›r olmayan 1866 Bar›fl Antlaflmas›’n› yapm›flt›. Kald› ki, Avusturya-Macaristan yöneticileri ‹talyan Birli¤i s›ras›ndaki tutumundan dolay› III. Napoleon’dan nefret etmekteydi. Ayr›ca, 1867’den beri bu devlet içinde etkisi artm›fl olan Macarlar da Prusya’n›n güçlenmesini istiyorlard›. Böylece, Habsburg Hanedan›’n›n Almanya topraklar› üzerindeki etkinli¤i azald›kça, Macarlar›n da ‹mparatorluk içindeki durumlar› daha güçlenecekti. Ancak, bütün bu etkenler Avusturya-Macaristan’›n Prusya’n›n yan›nda savafla girmesini de sa¤layamazd›. Rusya, Prusya’y› e¤er Avusturya- Macaristan savafla girecek olursa, kendisinin de girece¤i yönünde uyarm›flt›. Bu durumda Avusturya-Macaristan k›p›rdayamad›. Böylece, 1870 Fransa-Prusya Savafl› da 1815 sonras› döneminin öteki savafllar›nda görüldü¤ü gibi Avrupa Savafl›’na dönüflmedi.

SIRA S‹ZDE

125

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Güçlü Prusya ordusu, 2 Eylül 1870’deki Sedan Savafl›’nda Frans›z ordusunu tam bir hezimete u¤ratt› ve III. Napoleon’u da esir ald›. Bunun üzerine Paris’te ayakS O R U lanmalar ç›kt›. Siyasal istikrars›zl›k bir türlü giderilemeyecek, 1875’te III. Cumhuriyet ilan edilecektir. Prusya-Fransa bar›fl›, 10 May›s 1871’de Frankfurt’ta yap›ld›. Bu bar›fl antlaflmas›nda Fransa, Alsace-Loraine bölgesini kaybetti¤iD gibi ‹ K K A5T milyar alt›n frankl›k çok a¤›r bir savafl tazminat› ödemeye de mahkûm edildi.18 Ocak 1871’de Paris’in d›fl›ndaki Versailles Saray›’n›n Aynal› Salonu’nda Alman ‹mparatorlu¤u ilan SIRA S‹ZDE edildi. Böylece, Avusturya hariç Alman-as›ll› devletler Prusya’n›n önderli¤inde Alman Ulusal Birli¤i’ni gerçeklefltirmifl oluyorlard›. Fakat Avusturya’n›n, yani Alman soyundan gelenlerin yaklafl›k alt›da birinin Alman Birli¤i’ninAMAÇLARIMIZ d›fl›nda b›rak›lmas›, yine de küçümsenmeyecek bir eksiklik olarak kal›yordu.

S O R U

D‹KKAT

N N

Almanya’n›n Orta Ça¤’dan günümüze geçirdi¤i dönüflüm için Mary Fulbrok’un K ‹ T A P“Almanya’n›n K›sa Tarihi” adl› kitab›n› (Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›, ‹stanbul, 2011) okuyabilirsiniz.

Alman Birli¤i’nin Kurulmas›n›n Sonuçlar›

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

Alman Birli¤i, 1871-1914 dönemi üzerinde büyük etkileri olan çok önemli bir geliflmeydi. Bir kere, Avrupa’n›n siyasi çehresini de¤ifltirmifltir. Gerek 1648’de Westphalia’da, gerek 1815’te Viyana’da tek bir devletin üstünlü¤üne dayanmayan dü‹ N T E R N E T en güçlü zenlemeler olmufltu. Oysa flimdi, Almanya do¤ar do¤maz Avrupa’n›n devleti durumuna gelmiflti. Avrupa’n›n bafll›ca ülkelerinin devlet adamlar›n› ustaca kullanarak istedi¤i sonucu elde eden Bismarck, çok güçlü bir devlet meydana getirmiflti. Yine de Bismarck statükocu bir politika izleyecek, ülkesinin gücüne dayanarak, Avrupa’da topyekûn bir savafla giriflmeyecektir. Alman Birli¤i’nin kuruldu¤u 1871’den 1914’e kadar geçen sürede, Avrupa’da Balkanlar d›fl›nda -yaln›zca 1905’te Norveç ve ‹sveç’in birbirlerinden kendi istekleriyle ayr›lmas›ndan ibaret bir s›n›r de¤iflikli¤i yaflanm›flt›r. Bu dönemde Avrupa’da, tarihinin en basit siyasi co¤rafyas› geçerli olmufltur. Yani, ba¤›ms›z devletlerin, dolay›s›yla da ülkeleraras› s›n›rlar›n en az oldu¤u bir dönem yaflanm›flt›r. Baflka bir ifadeyle 1815’in Avrupa’da açt›¤› uzun bar›fl döneminin yar›s›na yak›n bir bölümü 1871 sonras›nda yaflanm›flt›r. Üstelik 1815-1871 döneminde Avrupa devletleri aras›nda s›n›rl› ve k›sa süreli savafllar oldu¤u hâlde, 1871’den sonra bu görülmemifltir. Ne var ki bu görüntünün gerisinde dünyay› o zamana kadar görülmemifl ölçüde büyük bir savafla götürecek etkenlerin alttan alta geliflmesi de en fazla bu dönemde olmufltur. Afla¤›da ele alaca¤›m›z gibi, Avrupa’da askerî ve siyasi bloklaflma bu dönemde ortaya ç›km›flt›r. Bloklaflmay› bafllatan da güçlü Almanya karfl›s›nda zay›f kalan ülkeler de¤il, Bismarck’›n kendisi olmufltur. Prusya karfl›s›ndaki yenilgilerinden dolay›, o zaman kadar Avrupa’n›n en güçlü devletleri olan Fransa ve Avusturya-Macaristan art›k hayli zay›flam›flt›r. Avrupa’da yenilen ve güç kaybeden Fransa, Avrupa-d›fl› sömürgecili¤e h›z vermifltir. Prusya’ya yenilen ve Orta Avrupa’da iddias› kalmayan Avusturya-Macaristan da gözlerini tabii yay›lma alan› olarak gördü¤ü Balkanlara çevirmifl ve burada Rusya ile rekabete giriflmifltir. Rusya, Fransa ve Avusturya-Macaristan’›n zay›flamas›n› f›rsat bilerek hem 1856 Paris Antlaflmas›’n›n Karadeniz’le ilgili hükmünü kendi lehine de¤ifltirme¤e yönelmifl, hem de pan-Slavizm’i bayrak yaparak Balkanlarda geniflleme yolunu seçmifltir. Böylece, Balkanlar da, I. Dünya Savafl›’na kadar sürecek büyük çekiflmenin sahnesi hâline gelmifltir. Alman Ulusal Birli¤i’nin kurulmas› Avrupa Uyumu’nu nas›l etkilemifltir? SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

126

Siyasi Tarih-I

Özet

N A M A Ç

Dönemi flekillendiren temel dinamiklerin neler oldu¤unu saptamak. XVIII. yüzy›l›n sonlar›nda ortaya ç›kan ve XIX. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren önce Avrupa’y› sonras›nda tüm dünyay› flekillendiren en önemli olgu sanayileflmeydi. Sanayi Devrimi, temelde makinelerin kullan›lmas›yla üretimde kitleselleflme olgusuna dayanmaktad›r. Avrupa’da söz konusu sanayileflme “manifaktür” ad› verilen küçük atölyelerin ve fabrikalar›n do¤ufluna yol açm›flt›. Bu fabrikalar ayn› zamanda üretimin kitleselleflmesini sa¤lad›lar. Üretim art›fl› kaç›n›lmaz olarak ifl gücü talebini de beraberinde getirdi ve bu geleneksel lonca sistemi içinde usta-kalfa iliflkisi içinde çal›flan insanlar›n birer sanayi iflçisi hâline gelmelerini sa¤lad›. Artan ifl gücü talebinin neden oldu¤u k›rdan kente göçün yo¤unlaflmas›yla emek-sermaye çeliflkisinin yo¤unlaflmas› yeni bir toplumsal s›n›f olarak iflçi s›nf›n›n do¤mas›na neden oldu. Büyük toprak mülkiyetine dayal› yap›n›n çöküflü h›zlan›p sermayeye dayal› yeni çevrenin güçlenmesi sonucunda toprak sahibi aristokrasi ile Kilise’nin gücü zay›flamakta yeni do¤an Burjuvazi ise kuvvetlenmekteydi. 1789 Frans›z Devrimi’yle bafllayan süreçte burjuvazi Avrupa’da milliyetçili¤in en önemli savunucusu hâline geldi. Burjuvazi ulusal bir pazar yaratmak amac›yla ulus-devlet yap›lar›n›n da en büyük destekçisi hâline geldi. Milliyetçilik de bu süreçte burjuvazinin en önemli ideolojik dayanaklar›ndan birini oluflturdu. Milliyetçilik ak›mlar›n›n h›zla yayg›nlaflmas› ise çok uluslu imparatorluklar›n çözülmesinde çok önemli bir rol oynad›. Milliyetçilik ak›m›n›n etkisi Avrupa’daki çok uluslu imparatorluklar›n ve ulusal devletlerin ulus-devletlere dönüflümü, Avrupa devletler sisteminin “uluslararas› sisteme” do¤ru h›zla evrilmesini bafllatt›. 1815 sonras›nda Avrupa Uyumu’nun nas›l iflletildi¤ini aç›klamak. Sanayi Devrimi’nin Bat› Avrupa’da do¤up geliflmesi nedeniyle Avrupa’n›n do¤usu ile bat›s› aras›nda mevcut bulunan sosyal, siyasal ve ekonomik farkl›l›klar Napoleon’u yenilgiye u¤ratan devletlerin yeni sosyal güçlere karfl› etkili bir cephe oluflturamamas›na neden oldu. Av-

rupa’da çeyrek yüzy›l süren kar›fl›kl›klar›n ard›ndan yeni ve radikal siyasal ak›mlar›n ortaya ç›kmas›yla bunlarla da amans›z bir mücadeleye girildi. Kas›m 1815’te Dörtlü ‹ttifak Antlaflmas› olarak da bilinen Chaumont Antlaflmas›, taraf devletler ‹ngiltere, Prusya, Avusturya ve Rusya taraf›ndan yenilendi. Ayr›ca ‹ngiltere d›fl›ndaki söz konusu üç ülke Eylül 1815’te Avrupa’da liberal ak›mlar›n önüne set çekilmesine yönelik Kutsal ‹ttifak ad›n› alan bir birleflmeyi oluflturdular. 1815’te Viyana Kongresi’nde, uygulamay› denetlemek üzere zaman zaman toplant›lar düzenlenmesi öngörülmüfltü. Bu amaçla ilki 1818 y›l›nda Aixla-Chapelle olmak üzere 1820’de Troppau’da ve 1822 y›l›nda Verona’da üç kongre topland›. Verona Kongresi bu tür toplant›lar›n sonuncusu olmufltur. Avrupa’n›n yeni siyasi güçleriyle uzlaflmak yerine onlara karfl› tutucu ve güçsüz rejimleri ayakta tutmaya çal›flan bu sistem baflar›s›z kalmaya mahkumdu. Zenginleflen burjuvazi, kendi görüflüne uygun bir hükûmet biçimi do¤rultusunda çal›fl›yordu.

N A M A Ç

1830 ve 1848 Devrimlerinin nedenlerini ve sonuçlar›n› tart›flmak. Avrupa Düzeni’ne ilk ciddi kitlesel muhalefeti oluflturan 1830 ve 1848 ‹htilalleri, kurulan düzenin sosyo-ekonomik dinamiklerle uyumsuzlu¤unu göstermesi bak›m›ndan hayli önemlidir. 1830 ‹htilallerinde “idealist” yön egemendi. 1830, özgürlük yolunda bir halk hareketi niteli¤indeydi; yoksa bir “s›n›f hareketi” de¤ildi. 1830 ‹htilalleri, 1848 ‹htilallerinin ve ondan sonraki dönemin “maddeci”, “gerçekçi” ve “bilimsel” havas›ndan çok farkl› bir özellik tafl›yordu. 1830 ve 1848 ‹htilalleri aras›ndaki bu temel fark› flöyle de belirtebiliriz: 1830’da temel güç Liberalizm’di; 1848’de ise öne geçen Milliyetçilik ve Sosyalizm oldu. Fransa’da Cumhuriyetçiler, demokratik bir cumhuriyet ilan etmek istediler. Oysa büyük burjuvazi 1814 Anayasas›’n› yeterli görüp yöneticilerin de¤ifltirilmesiyle yetinmekten yanayd›lar. Neticede tahttan çekilip ‹ngiltere’ye kaçan X. Charles’›n Frans›z ve Amerikan ‹htilalleri’nin kahramanlar›ndan Orlean Dükü Louis Philippe 1814 Anayasas›’na ba¤l› kalmak kofluluyla tahta geçirildi. Pa-

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

ris’te olaylar›n ç›kmas›ndan bir ay sonra Brüksel’de de kar›fl›kl›klar patlad›. Kar›fl›kl›klardan istifade etmek isteyen Fransa, Belçika’y› topraklar›na katmak istedi. ‹ngiltere’nin müdahalesiyle Belçika 1831 y›l›nda ba¤›ms›zl›k kazand›. 1815 Viyana Kongresi’nin Rusya’ya ba¤l› bir ülke olarak yeniden kurdu¤u Polonya’da Polonyal›lar ayn› zamanda Polonya Kral› olan Rus Çar› I. Nikola’n›n Krall›¤›’n› tan›mad›klar›n› ilan ettiler. 1830 olaylar› dolay›s›yla iç kar›fl›kl›klar yaflayan ‹ngiltere ve Fransa’dan yard›m gelmemesi üzerine, Rus Çar› ayaklanmay› kolayl›kla bast›rm›fl ve Polonya Rus Çarl›¤›’na dahil olmufltur. Özellikle Fransa, Belçika ve ‹ngiltere’de 1830 hareketlerinin baflar›l› oldu¤u ülkelerde burjuvazinin güçlendi¤i görüldü. Sermaye ve millî gelir artarken iflçilere düflen pay gittikçe azal›yordu. ‹flçi s›n›f›n›n düflük ücretleri ve kötü yaflam koflullar›, siyasi haklar›n›n k›s›tl› olmas› dolay›s›yla hoflnutsuzluklar›n artmas›na neden oluyordu. Özellikle Fransa’da Cumhuriyetçiler ve Sosyalistler aras›nda “1789 ruhuna yeniden dönüfl” görülüyordu. ‹ngiltere’de sosyalistler ile liberal düflünceli reformcular iflçi hareketlerini oluflturdular. Chartistler denilen bu grup 1838 y›l›nda “Halk›n Misak›”n› yay›nlad›lar. Bütün bunlar›n do¤al sonucu Avrupa’da 1848 ‹htilalleri patlak verdi. 1830’da bast›r›lan Cumhuriyetçilik, gittikçe Sosyalizm’e kaymaktayd›. 22 fiubat 1848’de Paris’te düzenlenecek gösterinin yasaklanmas› üzerine muhalifler 21 fiubat gecesi direnifle geçtiler. Kral Louis Philippe 24 fiubat günü tahttan çekilerek ‹ngiltere’ye kaçmak zorunda kald›. Cumhuriyetçilerle sosyalistler aras›nda yaflanan derin görüfl ayr›l›¤› nedeniyle sosyalistlerin hükûmet program› uygulanamad›. Yaflanan iç çat›flmalar ve kar›fl›kl›klardan sonra otorite aray›fl› kaç›n›lmaz oldu. Aral›k 1848’de yap›lan Baflkanl›k seçimine yürütme organ›n› güçlendirici yeni bir Anayasa ile gidilirken Napoleon Bonaparte’›n ye¤eni Louis Napoleon aç›k farkla kazand›. 20 Aral›k 1851’de Louis Napoleon, 10 y›l için yeniden cumhurbaflkan› seçildi. Bir y›l sonra da kendisini “III. Napoleon” ad›yla imparator ilan etti. 1848 olaylar› Avusturya’y› da derinden sarst›. ‹htilalciler Viyana’da saraya bask›n düzenlediler. Baflbakan Metternich, ‹ngiltere’ye s›¤›nmak zorunda kald›. 15 Mart’ta Macaristan Diyeti “Mart Yasalar›”n› kabul ederek -Habsburg Hanedan›’n› tan›-

127

may› sürdürmekle birlikte- Macaristan’› ‹mparatorluk içinde anayasa yönünden tam anlam›yla ayr› bir statüye soktu. Bu kar›fl›k ortamda, ‹mparator Ferdinand da birkaç gün sonra ‹mparatorlu¤un Bohemya bölgesine, Macarlar’›n kendilerine kabul ettirdikleri statünün ayn›s›n› vermek zorunda kald›. Avusturya 1848 ‹htilali’ni bast›rmak için Kutsal ‹ttifak’› canland›rd› ve Rusya’dan yard›m istedi. A¤ustos 1849’da 100 binden fazla Rus askeri Macar ayaklanmas›n› tamamen bast›rd›.

N A M A Ç

‹talyan ve Alman Ulusal Birliklerinin nas›l kuruldu¤unu ifade etmek. 1789 Frans›z Devrimi’nden sonra milliyetçilik ve ulus-devlet kurma fikirlerinin giderek güçlenmesi ve Avrupa’n›n içinde bulundu¤u siyasi durum küçük yönetim birimlerini birleflip bir ulus-devlet oluflturmas› yolunda teflvik etti. K›r›m Savafl›’n› f›rsat bilen Piyemonte, savafla asker göndererek 1856 Paris Konferans›’nda etkili olma flans›n› elde etti. 1859 y›l›nda Fransa ile anlaflan Piyemonte Baflbakan› Cavour, Avusturya’ya savafl ilan etti. 1861 y›l›na gelindi¤inde Avusturya’n›n elinde bulunan Venedik ile Frans›z askerlerince korunan Roma d›fl›nda bütün ‹talya birleflmifl ve ortak parlamentosunu kurmufltu. ‹talya Krall›¤› resmen ilan edilerek, Piyemonte Kral› Victor Emmanuel ‹talya Kral› unvan›n› ald›, böylece ‹talyan ulusal birli¤i gerçekleflmifl oldu. Di¤er taraftan Alman Birli¤i’nin mimar› Otto Van Bismarck olmufltur. Bismarck’ta Alman Birli¤i’nin kurulmas› fikri, Prusya’n›n güçlendirilmesi düflüncesinin uzant›s› olarak yavafl yavafl geliflmifltir. 1864 y›l›nda Avusturya’yla birlikte savafl›p Danimarka’y› yenmifl, 1866 y›l›nda Avusturya’yla savaflm›flt›r. 1815’te oluflturulan Alman Konfederasyonu’nu 21 devletten meydana gelen “Kuzey Alman Konfederasyonu”na dönüfltürmüfltür. 2 Eylül 1870’deki Sedan Savafl›’nda Prusya son olarak Fransa’y› yenilgiye u¤ratm›fl ve Bismarck Alman Birli¤i’ni sa¤lam›flt›r. Bismarck Alman Birli¤i’nin sa¤lanmas›n›n ard›ndan statükocu bir politika izleyecek, 1871’de sona eren Avrupa Uyumu’na ra¤men Avrupa’daki düzeni alt üst etmeye giriflmeyecektir. Bu durum, Avrupa Uyumunu’nun bir süre daha bozulmadan sürmesine neden olacakt›r. Fakat ülkeler aras›nda yüzy›l sonlar›ndan itibaren artan rekabet ve bloklaflma sistemin uyumlu bir biçimde ifllemesine engel olacakt›r.

128

Siyasi Tarih-I

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Sanayi Devrimi ile ilgili de¤ildir? a. Buhar makinesi b. Kitlesel üretim c. ‹flçi s›n›f› d. Latin Amerika’n›n sömürgelefltirilmesi e. Sosyalizm

6. Afla¤›daki devletlerin hangisinde 1848 Devrimleri sonucu yönetim de¤iflikli¤i olmufltur? a. ‹ngiltere b. Rusya c. Avusturya d. Belçika e. Prusya

2. Afla¤›dakilerden hangisi XIX. yüzy›lda güçlenen s›n›f ya da ideolojilerden biri de¤ildir? a. Aristokrasi b. Burjuvazi c. Liberalizm d. Milliyetçilik e. Sosyalizm

7. Piyomente ‹talyan birli¤ini kurmak için hangi devletle yak›n iflbirli¤i yapm›flt›r? a. Avusturya b. Fransa c. ‹spanya d. ‹ngiltere e. ‹sviçre

3. Afla¤›dakilerden hangisi 1815’den sonra Avrupa Uyumu’nun korunmas› amac›yla yap›lan uluslararas› kongrelerden biri de¤ildir? a. Laibach b. Aix La Chappelle c. Verona d. Troppau e. Viyana

8. Prusya Alman Birli¤i’ni kurma yolunda afla¤›daki ülkelerden hangisiyle daha önce savaflm›flt›r? a. Danimarka b. Avusturya c. Rusya d. Fransa e. Polonya

4. Afla¤›daki fl›klardan hangisinde 1815’de kurulan Kutsal ‹ttifak’›n üyeleri do¤ru olarak gösterilmifltir? a. Prusya-‹ngiltere-Rusya b. Prusya-Rusya-Avusturya c. Prusya-‹ngiltere-Avusturya d. ‹ngiltere-Rusya-Avusturya e. ‹ngiltere-Fransa-Prusya 5. Afla¤›dakilerden hangisi 1848 Devrimleri’nin sonuçlar›ndan biridir? a. ‹ngiltere’de Chartist hareketin bafllamas› b. Fransa’da X. Charles’›n tahttan inmesi c. Realizmin güç kazanmas› d. Avusturya’da Metternich’in baflbakanl›¤a getirilmesi e. Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›

9. Afla¤›dakilerden hangisi Alman Birli¤i’nin kurulmas›nda rol oynayan etkenlerden biri de¤ildir? a. Alman milliyetçili¤inin güçlenmesi b. Almanya’n›n bölünmüfl yap›s› c. Avusturya’n›n birlik yönündeki çabalar› d. Alman-Frans›z rekabeti e. Prusya’n›n baflar›l› diplomasisi 10. Afla¤›dakilerden hangisi Alman Birli¤i’nin kurulmas›n›n sonuçlar›ndan biri de¤ildir? a. Fransa’n›n sömürgecili¤e h›z vermesi b. Almanya’n›n ekonomik bir büyüme sürecine girmesi c. Alman-Frans›z düflmanl›¤›n›n derinleflmesi d. Avusturya’n›n dikkatini Balkanlara çevirmesi e. ‹talyan ulusal birli¤inin kurulmas›

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

129

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. d

S›ra Sizde 1 Öncelikle milliyetçilik burjuvazinin monarfli, aristokrasi, kilise gibi muhafazakar güçlere karfl› yürüttü¤ü mücadelede temel ideolojisi hâline gelmifltir. Özellikle XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›nda büyük ölçüde liberalizmle örtüflen milliyetçilik, egemenli¤in kayna¤›n›n kutsall›k çerçevesinden ç›kar›larak, dünyevileflmesini ve ulusa dayand›r›lmas›n› temel almaktayd›. Bu durum mutlak monarflilerin sorgulanmas›n› ulusun siyasal temsiline dayanan parlamenter yap›lar›n öne ç›kart›lmas›n› amaçlamaktayd›. Burjuvazi ulusal bir pazar yaratmak amac›yla ulusdevlet yap›lar›n›n da en büyük destekçisi hâline gelecek, milliyetçilik de bu süreçte burjuvazinin en önemli ideolojik dayanaklar›ndan birini oluflturacakt›r. Milliyetçili¤in bir baflka boyutunu ise çok uluslu imparatorluklar› oluflturan halklar›n ulusal haklar›n› ve ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar› ile Avrupa’da ulusal birli¤ini kuramam›fl uluslar› birliklerini kurma yolunda harekete geçirmesi oldu. Milliyetçilik, XIX. yüzy›lda baflta Osmanl› ‹mparatorlu¤u olmak üzere çok uluslu imparatorluklar›n çözülüflünde çok önemli bir rol oynad›. XIX. yüzy›l Avrupa ve Dünya siyasi tarihi aç›s›ndan bir baflka önemli husus olan ‹talyan ve Alman ulusal birliklerinin kurulmas› da, milliyetçili¤in önemli etkilerinden birini oluflturdu. XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda gerçekleflen bu iki olay, Avrupa sistemini hayli etkiledi ve 1815 sonras›nda kurulan “düzen ve uyum” geri döndürülemez bir biçimde ortadan kalkt›. XIX. yüzy›l Avrupa düzenini tamemen ortadan kald›ran I. Dünya Savafl› da bu çerçevede ortaya ç›kt›. Avrupa’daki bu geliflmeler sadece Avrupa’da de¤il, tüm dünyada etkilerini çok k›sa bir sürede gösterdi ve küresel sistem bafltan afla¤› de¤iflti.

2. a 3. e

4. b

5. c 6. c 7. b 8. a

9. c

10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sanayi Devrimi” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Güçlenen ve Zay›flayan Sosyal S›n›flar” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Avrupa Uyumu: 1815’den Sonra Uluslararas› ‹liflkiler” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Avrupa Uyumu:1815’den Sonra Uluslararas› ‹liflkiler” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1848 ‹htilalleri’nin Sonuçlar›” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1848 ‹htilalleri’nin Sonuçlar›” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹talyan Ulusal Birli¤i’nin Kurulmas›” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alman Birli¤i’nin Sa¤lanmas› Yolunda At›lan Ad›mlar” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alman Birli¤i’nin Sa¤lanmas› Yolunda At›lan Ad›mlar” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alman Ulusal Birli¤i’nin Kurulmas›n›n Sonuçlar›” konusunu gözden geçirin.

130

Siyasi Tarih-I

S›ra Sizde 2 Napoleon’u yenilgiye u¤ratan Avrupa devletleri, çeyrek yüzy›l süren kar›fl›kl›klar›n yeniden ortaya ç›kmamas› için her türlü önlemi almaya kararl›yd›lar. fiimdi bir de yeni ve radikal siyasal ak›mlar karfl›lar›na ç›k›nca bunlarla amans›z mücadeleye girifltiler. Böylece, 1815 Bar›fl›’n› izleyen dönemde bask› yöntemleri gittikçe yayg›nlaflt›. Hükûmetler birbiri ard›na ortaya ç›kan gizli devrimci cemiyetlere ve hareketlere karfl› silahl› güçlerini s›kl›kla kulland›lar. Üstelik bu sadece devletlerin kendi ülkelerindeki muhalif ak›mlara yönelik bir müdahalesi de¤ildi, uluslararas› bir boyut da tafl›maktayd›. Büyük Güçlerin, Avrupa’da 1815 sonras›nda oluflturulan sistemin “muhafazakar” yap›s›na ve ilkelerine yönelik muhalefeti nerede filizlenirse filizlensin bast›rmaya yönelik (Osmanl› ‹mparatorlu¤u topraklar› d›fl›ndaki) neredeyse tavizsiz politikalar› düzenin istikrar› aç›s›ndan olmazsa olmaz bir öncelik hâline geldi. Napoleon’un yeniden yenilgiye u¤rat›lmas› söz konusu ittifak› sona erdirmedi. Yukar›da da belirtildi¤i gibi, ittifak art›k yeni Napoleonlar ç›kmas›n› önlemek ve kurulan düzene yönelik potansiyel tehditlere yönelik ifl birli¤ine yani kolektif bir güvenlik alg›s› ve ihtiyac›na dayanmaktayd›. Nitekim, ‹ngiltere, Prusya, Avusturya ve Rusya Kas›m 1815’te Chaumont Antlaflmas›’n› - yani Dörtlü ‹ttifak’› - yenilediler. Ayr›ca, Fransa’y› Bonaparte ailesinden herhangi bir kimsenin yönetmesine izin verilmemesini ve bar›fl›n uygulan›fl› ile genel siyasi durumu gözden geçirmek üzere ileride baflka kongreler toplanmas›n› da kararlaflt›rd›lar. Dörtlü ‹ttifak çerçevesinde bir araya gelen Müttefikler’in içinde, ‹ngiltere d›fl›ndaki üç ülke Eylül 1815’te “Kutsal ‹ttifak” ad›n› alan bir baflka birleflmeyi oluflturdular. Çar Alexander’in, “H›ristiyanl›¤›n korunmas› amac›yla” önerdi¤i bu ayr› ittifak, gerçekte üç monarflinin Avrupa’daki liberal ak›mlara karfl› bir set oluflturmas›na yönelikti. 1815 Viyana Kongresi’nde, uygulamay› denetlemek üzere zaman zaman toplant›lar düzenlenmesi öngörülmüfltü. Bu amaçla, ilki 1818 y›l›nda Aix-la-Chapelle (Aachen)’de olmak üzere, birçok toplant› (kongre) yap›lm›flt›r. Bu toplant›lar, Avrupa’ya iliflkin konular›n uluslararas› alanda düzenlenmesi yolunda önemli bir ilk ad›m say›labilir.

S›ra Sizde 3 Fransa, Belçika ve ‹ngiltere’de - yani 1830-32 geliflmelerinin baflar›l› oldu¤u ülkelerde - Burjuvazi’nin güçlendi¤i görüldü. Bat› Avrupa’da sanayi gittikçe gelifliyordu. Sermaye birikimi ve millî gelir art›yordu. Ancak, bu art›fltan ‹flçiler’e düflen pay›n oran› ise gittikçe küçülüyordu. Bu durumun tabii sonucu, iflçi s›n›f›n›n hoflnutsuzlu¤u oldu. Siyasi haklar› da k›s›tl› olunca, hoflnutsuzluk içindeki kitleler siyasi amaçlar›na meflru yol yerine ihtilalci kanallardan ulaflmaya yöneldiler. ‹flçilerin gözünde, sosyal ve iktisadi reformlar siyasi yenileflmeden daha önemli görünüyordu. Dolay›s›yla da sistemi y›karak de¤ifltirme fikrine yönelmekteydiler. Birçok yerde yasa-d›fl› oldu¤u hâlde iflçi örgütlerinin kuruldu¤u görüldü. 1830 sonras›ndaki bu geliflmeler, Sosyalizm’in biçimlendi¤i ve ‹flçiler aras›nda h›zla yay›ld›¤› bir dönem oluflturdu. ‹ngiltere’de sosyalistler ile liberal düflünceli reformcular iflçi hareketlerini oluflturdular. “Chartist”ler denilen bu grup, 1838 y›l›nda “Halk›n Misak›”n› (“People’s Charter”) yay›nlad›lar. O günün Fransa’s›ndaki Sosyalizm’den daha yayg›n bir halk hareketi olan “Chartism”in “anti-kapitalist” yan› da vard› ve Parlamento’da ‹flçiler’in de temsilini savunuyordu. Ancak, hükûmet ve ifl çevrelerinin muhalefeti karfl›s›nda, “Chartist Hareket” pek etkili olmam›flt›r. Hareket, 1848’de k›sa bir süre için yeniden güçlenecektir. 1840’larda ‹ngiliz ‹flçileri, iflçi teflkilatlar› kurup gelifltirmeye çal›flt›lar. 1815-1830 aras›nda da tam ifllemeyen uluslararas› sistemin, Avrupa’n›n hele 1830’dan sonraki bu ortamda etkili olmas› beklenemezdi. Avrupa’n›n iki kampa ayr›lm›fl durumu devam etmekteydi. Bat›da Liberal düflünceler gittikçe geliflmekteydi. Do¤uda ise üç otokratik monarfli hüküm sürmekteydi. Bat› Avrupa Milliyetçi düflünceye de geliflme imkân› sa¤larken, Do¤u Avrupa ise buna tamamen karfl› ç›k›yordu. Bat› Avrupa gittikçe daha varl›kl›, daha liberal hâle geliyordu. Ancak, Bat›’daki bu geliflmede madalyonun öteki yüzü sosyal sorunlarla doluydu. Bat› Avrupa’n›n bütün maddi uygarl›¤›n›n alt yüzünde iflçilerin hoflnutsuzlu¤u yer al›yordu. Do¤u Avrupa’ya oranla genifl özgürlük ortam›na ra¤men, Bat›’da da bask›lar vard›; üstelik, gittikçe de yayg›nlafl›yordu. Bu bask›lar kayg› ve korku yaratmakla beraber, insan haklar›n›n daha genifl ölçüde gerçeklefltirilebilece¤i, daha adil bir toplum yolundaki umutlar› da yok edemiyordu. Bütün bunlar›n do¤al sonucu 1848’de ortaya ç›kaca¤› gibi yeni bir patlama olacakt›.

5. Ünite - Avrupa’n›n Siyasal ve Ekonomik Dönüflümü (1815-1871)

131

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 4 Bir kere, Avrupa’n›n çehresini de¤ifltirmifltir. Gerek 1648’de Westphalia’da, gerek 1815’de Viyana’da tek bir devletin üstünlü¤üne dayanmayan düzenlemeler olmufltu. Oysa flimdi, Almanya do¤ar do¤maz Avrupa’n›n en güçlü devleti durumuna gelmiflti. Avrupa’n›n bafll›ca ülkelerinin devlet adamlar›n› ustaca kullanarak istedi¤i sonucu elde eden Bismarck, çok güçlü bir devlet yaratm›flt›. 1815 sonras› Avrupa Uyumu 1871’de sona erdi¤i hâlde, çok güçlü Almanya Avrupa’daki düzeni altüst etme¤e giriflmedi. Bismarck statükocu bir politika izleyecektir. Alman Birli¤i’nin kuruldu¤u 1871’den 1914’e kadar geçen sürede, Avrupa’da - Balkanlar bölgesi d›fl›nda -yaln›zca 1905 Norveç ve ‹sveç’in birbirlerinden kendi istekleriyle ayr›lmas›ndan ibaret bir s›n›r de¤iflikli¤i yaflanm›flt›r. Bu dönemde Avrupa’da, tarihinin en basit siyasi co¤rafyas› geçerli olmufltur. Yani, ba¤›ms›z devletlerin, dolay›s›yla da ülkeleraras› s›n›rlar›n en az oldu¤u bir dönem yaflanm›flt›r. Baflka bir ifadeyle 1815’in açt›¤› uzun bar›fl döneminin yar›s›na yak›n bir bölümü 1871 sonras›nda yaflanm›flt›r. Üstelik, 1815-1871 döneminde s›n›rl› ve k›sa süreli savafllar oldu¤u hâlde, 1871’den sonra bu görülmemifltir. Ne var ki bu görüntünün gerisinde dünyay› o zaman kadar görülmemifl ölçüde büyük bir savafla götürecek etkenlerin alttan alta geliflmesi de en fazla bu dönemde olmufltur. Avrupa’da askerî ve siyasi bloklaflma bu dönemde ortaya ç›km›flt›r. Bloklaflmay› bafllatan da güçlü Almanya karfl›s›nda zay›f kalan ülkeler de¤il Bismarck’›n kendisi olmufltur Prusya karfl›s›ndaki yenilgilerinden dolay›, o zamana kadar Avrupa’n›n en güçlü devletleri olan Fransa ve Avusturya-Macaristan art›k hayli zay›flam›flt›r. Avrupa’da yenilen ve güç kaybeden Fransa, Avrupa-d›fl› sömürgecili¤e h›z vermifltir. Prusya’ya yenilen ve Orta Avrupa’da iddias› kalmayan Avusturya-Macaristan da gözlerini tabii yay›lma alan› olarak gördü¤ü Balkanlara çevirdi ve burada Rusya ile çat›flmaya bafllad›. Rusya, Fransa ve Avusturya-Macaristan’›n zay›flamas›n› f›rsat bilerek hem 1856 Paris Antlaflmas›’n›n Karadeniz’le ilgili hükmünü kendi lehine de¤ifltirme¤e yönelmifl, hem de pan-Slavizm’i bayrak yaparak Balkanlar’da geniflleme yolunu seçmifltir. Böylece, Balkanlar’da I. Dünya Savafl›’na kadar sürecek büyük çat›flma bafllam›flt›r.

Armao¤lu, Fahir, (2010). Siyasi Tarih 1789-1914, 6. B., Alk›m Kitabevi, ‹stanbul. Carrrie, Rene Albert (1968). The Concert of Europe, Harper and Row, New York. Gildea, Robert (1987). Barricades and Borders Europe 1800-1914, Oxford University Press, London. Hobsbawm, Eric, (1998), Sermaye Ça¤›, (çev. Bahad›r Sina fiener), Dost Kitabevi, Ankara. Hobsbawm, Eric, (2011), Devrim Ça¤›, (çev. Bahad›r Sina fiener), Dost Kitabevi, Ankara. Moor, Barrington, (2012), Diktatörlü¤ün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri, (çev. Alaeddin fienel, fiirin Tekeli), ‹mge Kitapevi Yay›nlar›. McNeill, William H., (1994), Dünya Tarihi, (çev. Alaaddin fienel) ‹mge Yay›nevi, Ankara. Roberts, J. M., (2010) Avrupa Tarihi, (çev. Fethi Aytuna) ‹nk›lap Yay›nevi, ‹stanbul. Sander, Oral, (2001). Siyasi Tarih ‹lkça¤lardan 1918’e, 9. B., ‹mge Yay›nevi, Ankara. Schroeder, Paul W., (1996). The Transformation of European Politics 1763-1848, Clanderon Press, Oxford. Taylor, A.J.P., (1954), The Struggle for Mastery in Europe 1848-1918, Clanderon Press, Oxford. Thompson, David, (1957), Europe Since Napoleon, Penguin Books, Aylesbury.

S‹YAS‹ TAR‹H-I

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Birinci Dünya Savafl› öncesinde Avrupa’n›n geçirdi¤i dönüflümü aç›klayabilecek, Avrupa’n›n bloklaflmaya nas›l gitti¤ini aç›klayabilecek, Sömürgecili¤in ve emperyalizmin neden ve sonuçlar›n› tart›flabilecek, Avrupa d›fl›ndaki dünyada XIX. yüzy›lda yaflanan geliflmeleri ifade edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • • •

Avrupa Uyumu Milliyetçilik Güç Dengesi Bloklaflma ‹ttifak Uluslararas› Rekabet

• • • • •

Sömürgecilik Emperyalizm Üçlü ‹ttifak Üçlü ‹tilaf Ulusal Uyan›fl

‹çindekiler

Siyasi Tarih-I

Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908)

• AVRUPA’NIN DÖNÜfiÜMÜ VE AVRUPA UYUMU’NUN SONU • AVRUPA’DA BLOKLAfiMAYA G‹DEN YOL: SÖMÜRGEC‹L‹K VE EMPERYAL‹ZM • EMPERYAL‹ST DALGA VE AVRUPA DIfiI DÜNYA

Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908) AVRUPA’NIN DÖNÜfiÜMÜ VE AVRUPA UYUMU’NUN SONU XIX. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Bat› Avrupa devletleri, Avrupa-d›fl› alanlar üzerinde etkinliklerini en üst düzeye vard›rd›. Bu dönemde Avrupa’da, uluslararas› bar›fl›n yan› s›ra o zamana kadar rastlanmayan ölçüde s›naî büyüme, iç istikrar, anayasa ve demokratik kurumlar›n geliflmesi, bilime, mant›¤a ve ilerlemeye olan inanc›n güçlenmesi gözlemlenmektedir. Ancak, beflinci ünitede ele al›nd›¤› gibi, madalyonun öteki yüzünde ise Avrupa’n›n bu üstünlü¤ünü temelinden sarsacak etkenler de h›zl› bir geliflme içindeydi. Bu dönemde, milliyetçili¤in güçlenmesi sonucu ulus-devletlerin kurulmas›, Avrupa’n›n siyasi aç›dan daha çok bölünmesi anlam›na gelmekle beraber serbest ticaret ise siyasi s›n›rlar›n d›fl›na taflarak uluslararas› bir nitelik almaktayd›. Bu geliflmenin “sömürgecilik” ve “emperyalizm”le ilgisi afla¤›da incelenecektir. Bu dönemde Milliyetçilik ve onun etkisiyle flekillenen ulusal bilinç, eski toplumsal ba¤lar›n ve sadakatin çözüldü¤ü Avrupa’da ortaya ç›kan kimlik bofllu¤unu dolduran temel ideoloji hâlini almaktayd›. Kiflisel ve kolektif kimlikler milliyetçili¤in etkisiyle yeniden tan›mlanmaktayd›. Üstelik okuryazarl›¤›n artt›¤›, gazete gibi kitle iletiflim araçlar›n›n geliflip yayg›nlaflt›¤› bir ortamda bu dönüflüm çok daha h›zl› bir biçimde olmaktayd›. Bu yeni konjonktürde devletler ulusal bilince dayanan yeni ulusal kimli¤in geliflmesi için baflta e¤itim olmak üzere bütün etkili mekanizmalar› yo¤un bir biçimde kullanmaktayd›lar. Fakat bu durum özellikle çok uluslu imparatorluklarda ulusal taleplerin ortaya ç›kmas›na ve çeflitli uluslar›n merkezi otoriteyi sorgulamas›na ve hatta sarsmas›na yol açacakt›. Milliyetçi dinami¤e karfl› 1815’ten beri Avrupa Uyumu çerçevesinde etkili bir biçimde kullan›lan uluslararas› muhafazakâr müdahalecilik, söz konusu dönemde önceki dönem kadar kullan›lmasa da, potansiyel olarak varl›¤›n› sürdürmekteydi. Avrupal› devletler birbirlerinde geliflen ulusal hareketlere karfl› ortak tav›r almay› sürdürmekteydiler. Fakat özellikle Avrupa’n›n do¤usundaki milliyetçi hareketlerden kaynaklanan gerilim Avrupa Uyumu’nun önündeki en önemli tehditlerden biriydi. Bunun da kendini en aç›k bir biçimde gösterdi¤i bölge büyük ço¤unlu¤u hâlâ Osmanl› egemenli¤inde bulunan Balkanlard›. XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan I. Dünya Savafl›’na kadar geçen dönemde Avrupa aç›s›ndan potansiyel krizlerin kayna¤›, temelinde Osmanl› ‹mparatorlu¤unun topraklar›n›n gelece¤i ve paylafl›lmas› anlam›na gelen “Do¤u Sorunu”ydu. Bir önceki ünitede de üzerinde duruldu¤u gibi, büyük güçler

134

Siyasi Tarih-I

Avrupa Uyumu’nun temel ilkelerinden biri olan s›n›rlar›n de¤iflmezli¤i ilkesini Osmanl› topraklar› söz konusu oldu¤unda görmezden gelebilmekteydiler. Nitekim 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› sonras› düzenlemelerinde söz konusu ilke çok aç›k bir biçimde göz ard› edilmiflti. Do¤u Sorunu konusundaki anlaflmazl›k daha uzun bir süre Avrupa siyasetini etkilemeye devam etti. Hatta anlaflmazl›k Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun yaflam süresinin uzamas›n› da sa¤lad›. XIX. yüzy›l sonlar›na kadar, Osmanl› topraklar› üzerindeki paylafl›m mücadelesinin etkili diplomatik yollar›n kullan›lmas› sayesinde uzun bir süre büyük bir krize ve savafla gidilmeden yürütülmesi, Avrupa bar›fl›n›n korunmas›n›n en önemli ayaklar›ndan birini oluflturmaktayd›. Mücadelenin yüzy›l sonlar›ndan itibaren keskinleflmesi, I. Dünya Savafl›’n›n ç›kmas›n›n da temel nedenlerinden birisini oluflturacakt›. Avrupa’n›n do¤usunda ve güneyinde milliyetçilik, art›k bast›r›lmaya de¤il, özellikle Rusya taraf›ndan k›flk›rt›lmaya bafllanacak bu da çok uluslu do¤u imparatorluklar›n›n büyük bir krize girmesine neden olacakt›r. Afla¤›da de¤inilecek olan Avrupa’daki bloklaflma da bu olgunun da büyük etkisiyle flekillenmifltir. Avrupal› güçler, 1830 ve 1848 deneyimlerinden gerekli dersleri de ç›kartarak içte k›s›tl› ve s›n›rl› da olsa siyasal ve sosyal haklar› geniflletme yolunu seçtiler. Özellikle alt s›n›flar›n yaflam koflullar›n›n düzeltilmesi ve siyasal temsil imkânlar›n›n art›r›lmas› devrimci fikirlerin taban bulmas›n› zorlaflt›rd›. Egemen çevrelerde, demokrasi ve liberalizme karfl› genel kuflku devam ettiyse de oy hakk›n›n geniflletilmesi, siyasal örgütlenmelere izin verilmesi, dinî imtiyazlar›n kesilmesi, kanun karfl›s›nda eflitlik gibi konularda önemli ilerlemeler görüldü. Bu durum sadece ‹ngiltere ve Fransa gibi demokrasinin kök sald›¤› Bat› Avrupa ülkelerinde de¤il Almanya ve Avusturya-Macaristan gibi daha geleneksel ve otoriter rejimlerde bile görülen bir e¤ilimdi. Buna paralel olarak, devletlerin rejim güvenli¤ini sa¤lamak için polisiye yöntem ve imkanlar› çok daha etkili bir biçimde kulland›klar› da görülmektedir. Bu durum rejimleri istikrars›zlaflmaya karfl› korumufl, ayr›ca bir ülkede ç›kabilecek kar›fl›kl›klar›n di¤er ülkelere de s›çramas›n›n yarataca¤› sistemik bir krizi hatta savafl› bile önlemifltir. 1871-1914 döneminin geliflmeleri sonucu, Avrupa’n›n merkez durumunda oldu¤u üç uygarl›k ve uluslararas› iliflkiler alan› ortaya ç›k›yordu. Birinci halkada Bat› Avrupa ile Amerika k›tas›n›n kuzeyi yer al›yordu. ‹kinci halkada Avrupa’n›n do¤usu ve Latin Amerika bulunuyordu. Üçüncü halkada ise Asya ve Afrika ülkeleri yer al›yordu. Dünyan›n 1870’lerden sonraki tarihi, genifl ölçüde bu üç alan›n birbirleri ile iliflkilerinin anlat›m›d›r. Elbette, zaman içinde bu alanlar›n üstünlük s›ralamas›nda de¤ifliklikler de olacakt›r. 1815 Viyana Kongresi’nden sonra 1870’lerin bafl›na kadar geçen sürede birbirine düflman devletlerin kurduklar› rakip ittifaklardan (bloklardan) çok, belirli topraklar›n flu veya bu devletin elinde bulunmas›na ba¤l› olan bir güç dengesinden söz edilirdi. Yani, sistem belirli bir Avrupa devletinin öteki devletlerin r›zas› olmaks›z›n herhangi bir topra¤› eline geçirmemesi anlay›fl›na dayan›yordu. Her ne kadar bu devletlerin aras›nda görüfl ayr›l›klar› da bulunsa, genel olarak “Avrupa Uyumu” ifllemekteydi. Anlaflmalara var›lmas› ve bunlar›n sürdürülmesi için gerekli mekanizmalar kurulmufl bulunuyordu. Ancak, 1871’de Alman Birli¤i’nin kurulmas›yla “Avrupa Uyumu”nun dikkate al›nmad›¤› kesin bir biçimde ortaya ç›kt›. Hatta Avusturya-Macaristan ve Fransa gibi büyük devletlerin ‹talya ve Prusya’ya yenilmeleri ile bu “Uyum”un tümüyle y›-

SIRA S‹ZDE 135

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908) SIRA S‹ZDE

k›lm›fl oldu¤u anlafl›ld›. Böylece, “güç dengesi” tekrar klasik anlat›m›na uygun, faD Ü fi Ü N E L ‹ M kat daha da belirgin bir niteli¤e kavuflmufl bulunuyordu: Birbirlerine ittifak antlaflmalar› ile ba¤lanm›fl devlet gruplar› aras›ndaki askeri ve siyasi denge (yani blokS O R U laflma). 1871 sonras›nda uluslararas› sistemin belirtilen çerçeveye oturmas› hemen gerçekleflmemifltir. Özellikle yüzy›l›n son on y›l›na kadar, Avrupa Dsistemi ‹ K K A T kesin bloklaflmalara sahne olmam›fl, devletler 1815’te belirlenen sistem içi bloklaflmaya de¤il, sistemin bir blok iflletilmesine dayanan mant›¤›na büyük oranda sad›k kalm›fllard›r. SIRA S‹ZDE De¤iflen flartlar ve dengeler devletlerin ç›karlar›n›n uyumlulaflt›r›lmas›n› imkans›z hale getirdi¤inde ise, bloklaflma ve sonras›nda I. Dünya Savafl›’na giden süreç yaSIRA S‹ZDE nas›l ortaflanm›flt›r. fiimdi bu genel çerçeve içinde, askeri ve siyasal bloklaflman›n AMAÇLARIMIZ ya ç›kt›¤›n› daha yak›ndan ele alabiliriz:

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

D Ü fi Ü N E L ‹ M

TELEV‹ZYON SIRA D ‹ KS‹ZDE KAT

AVRUPA’DA BLOKLAfiMAYA G‹DEN YOL

SIRA S‹ZDE

S O R U

N N

NÜTfiEÜRNNE LE‹TM 1871’de çok güçlü bir devlet hâlinde ortaya ç›kan Almanya’ya D‹karfl› daha zay›f durumdaki ülkeler ittifak oluflturaca¤› yerde, bunu gerçeklefltiren de Almanya’n›n S O R U kendisi olmufltur. Bismarck’›n birli¤in oluflmas›ndan öncekiAMAÇLARIMIZ dönemden farkl› biçimde flimdi statüko yanl›s› bir politikaya yöneldi¤i beflinci ünitede anlat›lm›flt›. D‹KKAT

Alman Birli¤i’nin kuruluflu ve yol açt›¤› sonuçlar aç›s›ndan öznel bir için K ‹ de¤erlendirme T A P Otto von Bismarck’›n, Düflünceler ve Hat›ralar adl› kitab›n› (çev. Nejat Akipek), (Milli E¤iSIRA S‹ZDE tim Bas›mevi, Ankara, 1968) okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON

Alman Ulusal Birli¤i’nin kuruldu¤u 1871’den I. Dünya Savafl›’n›n ç›kt›¤› 1914’e kadar Avrupa’n›n hiç de¤iflmeyen unsuru, Almanya-Fransa düflmanl›¤›d›r. Bismarck, Fransa’n›n 1870 yenilgisinin ve a¤›r bar›fl flartlar›n›n intikam›n› alaca¤›n› düflünerek, bu ülkeyi yaln›zlaflt›rmaya gayret edecektir. Bismarck’›n ana amac›, 1871 düzenlemesini korumak ve Alman Birli¤i’nin güçlenmesini sa¤lamak için hiç olmazsa bir kuflakl›k bar›fl sa¤lamakt›. ‹flte bu düflüncelerinin ürünü olarak Bismarck, Üçlü ‹ttifak’› kuracakt›r. Bismarck’›n iflbafl›ndan ayr›lmas›ndan sonrad›r ki, Almanya statüko yan-

AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P

Kitap: XIX. yüzy›l geliflmelerinin daha sonraki yüzy›l› nas›l derinden ö¤renK ‹ etkiledi¤ini T A P mek istiyorsan›z Giovanni Arrighi’nin “Uzun Yirminci Yüzy›l” adl› eserini (‹mge Kitapevi S O R U Yay›nlar›, Ankara, 2000) okuman›z› öneririz. Bu dönemde Avrupa Uyumu iflletilebilmifl midir?

SIRA S‹ZDE

N N

TELEV‹ZYON SIRA D ‹ K S‹ZDE KAT D‹SIRA NÜTfiEÜ RNS‹ZDE NE LE‹TM S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT K ‹ T A P

SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON

Resim 6.1

AMAÇLARIMIZ

Otto Von Bismarck

Kaynak:http://de. ‹NTERNET K ‹ T A P wikipedia.org/w/index .php?title=Datei:Bisma rckArbeitszimmer1886 .jpg&filetimestamp= TELEV‹ZYON 20050504132821

‹NTERNET

136

Siyasi Tarih-I

l›s› politikas›n› terk edecektir. Üçlü ‹ttifakla daha da kuvvetlenmifl olan Almanya’n›n bu yola girmesi, klasik anlamdaki “güç dengesi”nin özüne uygundu. Elbette, Almanya’n›n karfl›s›ndaki devletlerin - baflta Fransa olmak üzere - bir blok meydana getirmeleri de yine “güç dengesi”nin gere¤iydi. Bu da Üçlü ‹tilaf’› oluflturacakt›r.

Üçlü ‹ttifak’›n Kurulmas› Fransa ve Rusya’n›n birbirlerine yaklaflmas›yla do¤abilecek iki cepheli savafl durumundan kurtulmay› d›fl politikas›n›n temeli yapan Bismarck, 1872’de Rusya’y› yan›na alarak Almanya, Avusturya-Macaristan ve Rusya aras›nda I. Üç ‹mparator Ligi’ni kurdu. I. Üç ‹mparator Ligi’nin önemli maddeleri flunlard›: Avrupa’daki statüko kabul ediliyordu. Bar›fl tehlikeye düflerse taraflar görüflmeler de bulunacaklard›. Balkanlar’da ç›kacak herhangi bir güçlük beraber çözülecekti. ‹htilalci ayaklanmalara karfl› ortak tutum al›nacakt›. Taraflar baflka bir devletle ittifak yapmayacaklard›. Ancak, bu düzenleme Avusturya-Macaristan ile Rusya aras›ndaki halkan›n zay›fl›¤›ndan dolay› uzun ömürlü olamazd›. Nitekim 1875 y›l›nda bafllayan Balkan bunal›m› s›ras›nda Avusturya-Macaristan ile Rusya aras›ndaki çekiflme yüzünden I. Üç ‹mparator Ligi da¤›lm›flt›r. Bismarck, hiç olmazsa Avusturya-Macaristan’› yan›nda tutmak istemifl ve 1879 y›l›nda bir ittifakla bu devleti Almanya’ya ba¤lam›flt›r. Almanya ile Avusturya-Macaristan aras›ndaki ittifak›n hükümleri ise flöyle özetlenebilir: Taraflardan birine Rusya sald›r›rsa, öteki taraf sald›r›ya u¤rayan ülkeye yard›m edecekti. Ancak, taraflardan biri Rusya’dan baflka bir devletin (burada Fransa kastedilmekteydi) sald›r›s›na u¤rarsa öteki taraf yans›z politika izleyecekti. Rusya bu sald›rgan ülkeye yard›m etti¤i takdir de ise öteki taraf müttefikine yard›m edecekti. Bismarck, Avusturya-Macaristan’› kendisine ba¤lamakla beraber, as›l korkusu olan Fransa-Rusya birleflmesini (dolay›s›yla Almanya’n›n iki cepheli savaflla karfl› karfl›ya kalma ihtimalini) önlemek için Rusya’y› yan›nda tutmak zorundayd›. Üstelik Avusturya-Macaristan ile Rusya’n›n Balkanlar’da çat›flmas› durumunda Almanya da Rusya’yla karfl› karfl›ya gelebilece¤i için, böyle bir tehlikeyi önlemek amac›yla Bismarck bu iki devletin Balkanlar’da anlaflmas›n› mutlaka sa¤lamak istemekteydi. Bu politikas›n›n sonucunda Almanya, Avusturya-Macaristan ve Rusya aras›nda 1881’de II. Üç ‹mparator Ligi oluflturuldu. II. Üç ‹mparator Ligi’nin önemli maddeleri flunlard›: Taraflardan biri baflka bir devletle savafl›rsa, öteki ikisi yans›z kalacakt›. Taraflar, Avusturya-Macaristan’›n Berlin Antlaflmas› ile Bosna-Hersek’te kazanm›fl oldu¤u haklara sayg› göstereceklerdi. Bo¤azlar›n kapal›l›¤›na sayg› gösterilecekti ve Osmanl› Devleti’nin baflka bir devlete Bo¤azlar’da üs vermesi önlenecekti. Bismarck, II. Üç ‹mparator Ligi’ni kurduktan sonra, özellikle Afrika’da sömürgecilik peflinde olan ve bu amaçla Almanya gibi büyük bir devletin dostlu¤unu kazanmaya çal›flan ‹talya’y› da yan›na alm›flt›r. 1879 ‹ttifak› ile müttefik durumunda olan Almanya ve Avusturya-Macaristan, 1882 y›l›nda ‹talya’y› da yanlar›na alarak Üçlü ‹ttifak’› kurdular. I.Dünya Savafl›’n›n bloklar›ndan birini oluflturacak olan Üçlü ‹ttifak’›n önemli maddeleri flunlard›: Taraflar birbirlerine karfl› olan ittifaklara girmeyeceklerdi. Tahrik edilmedi¤i hâlde Fransa ‹talya’ya sald›r›rsa, öteki iki müttefiki ‹talya’ya yard›m edeceklerdi. Taraflardan biri kendi tahriki olmaks›z›n iki veya daha fazla devletin sald›r›s›na u¤rarsa bütün müttefikler savafla kat›lacaklard›.

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908)

Bismarck, yan›na- gücüne fazla güvenmemekle birlikte -‹talya’y› da ald›¤› ve ‹ngiltere de bu s›rada denizafl›r› imparatorluk iflleriyle meflgul oldu¤u için Fransa görünürde tam anlam›yla yaln›z b›rak›lm›fl durumda demekti. Fakat Avusturya-Macaristan ile Rusya aras›ndaki ba¤ k›sa süre içinde yeniden koptu. Balkanlar’daki 1885-1886 bunal›mlar›, bu iki ülkenin aras›n› bir kere daha bozdu. Bunun üzerine Bismarck, iki ülkeyi bir arada tutamayaca¤›n› anlad›¤›ndan, her biriyle ayr› ayr› ba¤lant› içinde olmaya karar verdi. Avusturya-Macaristan’la 1879’daki ikili ve 1882’deki üçlü ittifak ba¤›na sahip olan Bismarck, Fransa’yla birleflmesinden korktu¤u, bu nedenle özellikle yan›nda, baflka bir ifadeyle Fransa’n›n uza¤›nda tutmak istedi¤i Rusya’yla 1887’de “Güvence Antlaflmas›”n› imzalad›. Alman-Rus Güvence Antlaflmas›, taraflardan biri üçüncü bir devletle savafla girerse, öteki taraf›n yans›z kalmas›n›; taraflardan birinin Fransa veya Avusturya-Macaristan’la yapacaklar› savaflta bu hükümlerin ifllememesini öngörüyordu. Ayr›ca, Bo¤azlar’›n kapal›l›¤› kural›na uyulacak ve Almanya, Rusya’n›n Balkanlar’daki haklar›n› tan›yacakt›. Bismarck, flimdi Rusya’yla da bu flekilde yak›nl›k kurmufl olarak, Almanya’n›n mutlak üstünlü¤ünü sa¤lam›fl ve Fransa’y› yaln›zl›¤a mahkûm etmifl oluyordu. Bismarck, böylece Avusturya-Macaristan ile Rusya’n›n her ikisini de ayr› ayr› yan›na alm›fl oluyordu. Fakat Rusya’yla yapt›¤› Güvence Antlaflmas›, özü itibar›yla Avusturya-Macaristan’la olan ittifak›yla ters düflmekteydi. Nitekim bu husus Bismarck’›n d›fl politikas›na karfl› ileriki y›llarda yöneltilecek temel bir elefltiri noktas› oluflturacakt›r. Bu durum uzun sürmeyecek ve k›sa bir süre sonra ortaya ç›kacak geliflmeler Üçlü ‹ttifak’›n karfl›s›nda Üçlü ‹tilaf sisteminin do¤mas›na yol açacakt›r.

Üçlü ‹tilaf’›n Kurulmas› Bismarck’›n izledi¤i ustal›kl› politika, 1871’de güçlü biçimde ortaya ç›kan Almanya karfl›s›nda di¤er büyük Avrupa devletlerinin birleflmesini önledi. Öte yandan, ‹ngiltere, Fransa ve Rusya aras›ndaki sömürge anlaflmazl›klar› da bu ülkelerin Almanya karfl›s›nda birleflmelerini engellemekteydi. Bu ülkeler Uzak Do¤u’da, Güney Asya’da, Osmanl› Devleti üzerinde ve Akdeniz’de çat›flma hâlindeydi. Ayr›ca, Afrika da ‹ngiliz-Frans›z çat›flmas›na sahne oluflturmaktayd› Nitekim Bismarck bu çat›flmalar› beceriyle tahrik ederek de birleflmelerini engellemeye çal›flmaktayd›. Alman d›fl politikas›n›n yönetimini tümüyle Bismarck’a b›rakm›fl bulunan ‹mparator I. Wilhelm’in 1888’de ölümü üzerine durum de¤iflmeye bafllad›. Genç yaflta imparator olan II. Wilhelm, Bismarck’la fikrî çat›flmaya girdi. Bu çat›flma, II. Wilhelm’in atak yarad›l›fl›ndan ileri geldi¤i kadar, birtak›m temel görüfl ayr›l›klar›na da dayan›yordu: II. Wilhelm’e göre, Almanya dikkatini Avrupa üzerinde toplayan statükocu politikas›ndan vazgeçip “Dünya Politikas›”na (Weltpolitik) yönelmeli ve sömürgecili¤e giriflmeliydi. II. Wilhelm, Bismarck’›n Rusya’ya gere¤inden fazla önem verdi¤ini de düflünüyordu. Öte yandan, II. Wilhelm ile Bismarck aras›nda iç politika konular›nda da anlaflmazl›k vard›. Bismarck, gittikçe sanayileflen Almanya’da güçlenen iflçi hareketinin partisi olan Sosyal Demokrat Parti’yi orduyu kullanmak suretiyle ezmek istiyordu. Muhafazakar bir politikac› olan Bismarck’a oranla yüksek ülküleri, dinamik ve ilerici nitelikte düflünceleri olan II. Wilhelm ise, yönetimine bir iç savafl ortam› içinde kan dökerek bafllamak niyetinde de¤ildi Baflbakan Bismarck’›n, imparator II. Wilhelm’le bu temel fikir ayr›l›klar›na ra¤men görevine devam etmesi mümkün olmayacakt›. Nitekim 1890 y›l›nda Bismarck görevinden istifa etti. Almanya, II. Wilhelm’in görüfllerine uygun bir politikaya yö-

137

138

Siyasi Tarih-I

neldi. Almanya sömürgecili¤e yönelip de Fransa, Rusya ve ‹ngiltere’ye karfl› Bismarck’›n izledi¤i dikkatli politikadan vazgeçince bu ülkelerle çat›flma durumu kaç›n›lmaz olarak ortaya ç›kacak demekti. Bunun sonucu olarak Fransa, Rusya ve ‹ngiltere, ortak tehlike Almanya karfl›s›nda aralar›ndaki sürtüflmeleri b›rak›p birleflmeye yöneleceklerdir. Üçlü ‹tilaf bu üç ülke aras›nda böylece ortaya ç›kacakt›r. Üçlü ‹tilaf’›n ilk halkas›, Fransa ile Rusya aras›nda kurulmufltur. Sömürgecili¤e giriflip donanma yap›m›na h›z veren Almanya, 1890’da Alman-Rus Güvence Antlaflmas›’n› da yenilemeyince artan kayg›lar içindeki Fransa, Rusya ve ‹ngiltere’den harekete ilk geçen Rusya oldu. Bu ülke, içinde bulundu¤u askerî ve siyasi yaln›zl›ktan dolay› müttefik aramakta olan Fransa’yla 1894 y›l›nda ittifak antlaflmas› imzalad›. Frans›z-Rus ‹ttifak›’na göre, Fransa Almanya’n›n veya Almanya taraf›ndan desteklenen ‹talya’n›n sald›r›s›na u¤rarsa Rusya Fransa’ya yard›m edecekti; Rusya, Almanya’n›n veya Almanya taraf›ndan desteklenen Avusturya’n›n sald›r›s›na u¤rarsa Fransa Rusya’ya yard›m edecekti. Üçlü ‹tilaf’›n ikinci halkas›, 1904 y›l›nda Fransa ile ‹ngiltere aras›nda imzalanan antlaflmad›r. Özellikle Balkanlarda bar›fl›n h›zla bozulmakta oldu¤unu ve bunun da büyük bir savafla varabilece¤ini gören Fransa ve ‹ngiltere, aralar›ndaki anlaflmazl›klar› b›rakarak 1904’te Sömürge Anlaflmas›’n› (“Entente Cordiale” - “Samimi Antlaflma”) imzalad›lar. ‹ngiliz-Frans›z Anlaflmas›’na göre; Fransa, o s›rada iki ülke aras›nda bir kriz yaratan Fas’›n siyasi statüsünü de¤ifltirmemek sözünü veriyordu. Buna karfl›l›k ‹ngiltere, Fransa’y› Fas’ta askerî, iktisadi ve mali iyilefltirmeler yapmada serbest b›rak›yordu. Ayn› biçimde, ‹ngiltere de M›s›r’›n siyasi statüsünü de¤ifltirmeyecekti. Buna karfl›l›k Fransa, ‹ngiltere’nin 1882’de iflgal etti¤i M›s›r’dan ç›kmas›n› istemekten vazgeçecekti. Anlaflma’n›n gizli olan hükümlerine göre ise Fas ve M›s›r’da ba¤›ms›zl›k statüsünün sürdürülmesi imkâns›zlafl›rsa ‹ngiltere ve Fransa’n›n birbirlerinin giriflimlerine engel olmamalar› öngörülüyordu. Üçlü ‹tilaf’›n üçüncü ve son halkas› ise 1907 y›l›nda ‹ngiltere ve Rusya aras›nda oluflturuldu. 1904-1905 savafl›nda Japonya’ya yenilen ve dikkatini yeniden Balkanlar’a çeviren Rusya, 1907’de ‹ngiltere’yle anlaflmaya yöneldi: Japonya’n›n ‹ngiltere’yle ittifak kurmufl olmas› da Rusya’y› ‹ngiltere’yle anlaflmaya iten bir etkendi. Bu anlaflmaya göre; ‹ran üç bölgeye ayr›larak kuzeyi Rus, güneyi ‹ngiliz üstünlü¤üne b›rak›lacak, orta bölge ise tampon olacakt›. ‹ngiltere ve Rusya, Tibet’in Çin’e ba¤l› oldu¤unu kabul ediyorlard›. Rusya Afganistan’la ilgisini kesecek ve bu devletle iliflkilerini ‹ngiltere’nin arac›l›¤›yla yürütecek, buna karfl›l›k ‹ngiltere de Afganistan’› iflgale veya ilhaka kalk›flmayacakt›. Bu halkan›n da tamamlanmas›yla kendini daha güçlü hisseden Fransa, Almanya’ya karfl› sertleflmeye bafllad›. Ayn› flekilde Rusya da ‹ngiltere’yle anlaflt›ktan sonra flimdi Balkanlar’da daha atak bir politikaya yönelmekteydi. Bu geliflmeler karfl›s›nda Almanya ise silahlanmas›n› h›zland›racak ve böylece I. Dünya Savafl›’na giden yol biraz daha k›salacakt›r. Öte yandan, ayn› dönemde Japonya’n›n Uzak Do¤u’da güçlü bir devlet hâline gelerek Avrupa devletlerinin Çin’deki etkinli¤ini engellemesi de çat›flmalar›n sömürge bölgelerinden Avrupa’n›n içine kaymas›n› h›zland›rm›flt›r. Bu ise hem Avrupa’daki rekabeti art›rm›fl, hem de sömürgelerdeki milliyetçi ak›mlar› daha güçlendirmifltir. Bu geliflmeler Avrupa’y› ve dolay›s›yla da bütün dünyay› genel bir savafla sürüklemekteydi.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908)

AMAÇLARIMIZ

Birinci Dünya Savafl›’n› haz›rlayan flartlar› daha ayr›nt›l› ö¤renmek için K ‹ Haluk T A P Ülman’›n Birinci Dünya Savafl›’na Giden Yol adl› kitab›n› (‹mge Kitabevi Yay›nlar›, Ankara, 2002) okuyabilirsiniz.

139 AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

Bismarck Alman Birli¤i’nin kurulmas›ndan sonra nas›l bir politika izlemifltir? SIRA S‹ZDE

SÖMÜRGEC‹L‹K VE EMPERYAL‹ZM

SIRA S‹ZDE

‹NTERNET

D Ü fiçap› Ü N E L ‹genifllemiflti. M XIX. yüzy›lda Sanayi Devrimi’nin sonucu olarak sömürgecili¤in Güçleri çok daha ileri boyuta ulaflan büyük devletlerin denizafl›r› sömürgelerdeki nüfuzlar› derinleflti ve iktisadi yap› geniflledi. Sömürgeci devlet, iktisadi S Obüyüyen R U gücüyle buralar› yo¤unlaflan bir denetim alt›nda tutuyor, ayn› dönemde yerli halkta geliflmeye bafllayan milliyetçi tepkilere karfl› ise bask› yöntemleri art›yordu. K›D‹KKAT sacas› “sömürgecilik”, “emperyalizm”e do¤ru evrilmeye bafllam›flt›. Emperyalizmin nedenlerine bak›ld›¤›nda özellikle flu hususlar üzerinde durmak SIRA S‹ZDE yerinde olacakt›r: En önemli neden, ekonomik yap›n›n ald›¤› biçimle ilgilidir. Sanayi Devrimi ile h›zlanan ekonomik büyüme 1870’lerden sonra yeni bir aflamaya girmiflti. Yeni enerAMAÇLARIMIZ ji kaynaklar›n›n kullan›lmaya bafllanmas›, üretim ve ulaflt›rma araçlar›ndaki muazzam geliflim gibi faktörler devletlerin yeni hammadde kaynaklar› ve pazarlar aramas›na yol açt›. Üstelik 1870’lerin bafl›nda ortaya ç›kan ekonomikKdurgunluk ‹ T A P pazar, iflgücü ve hammadde kaynaklar›n› kontrol etme yönündeki mücadeleyi daha da keskinlefltirdi. Avrupa’da büyüyen sermaye de yeni yat›r›m alanlar› aramaktayd›. Bu alan da dünyan›n kapitalizme hiç ya da yeterince aç›lmam›fl bölgelerinin T E L E V ‹ Z Y O N dönüfltürülmesiyle olacakt›. Bu dönüflümün aciliyeti Bat›l› emperyalist güçlerin söz konusu alanlar› fiilen kontrol etme yani iflgal etmelerini zorunlu hâle getirmekteydi. Buna ba¤l› olarak Avrupa’da yaflam koflullar›ndaki olumlu yöndeki büyük ge‹ N T E R N Emetropol T liflmeler, önemli bir nüfus art›fl›na yol açmaktayd›. Bu fazla nüfusun, ülkelerden yeni yerleflim alanlar›na aktar›lmas› ülkelerdeki sosyal huzursuzluklar›n ortadan kald›r›lmas› aç›s›ndan da önem tafl›maktayd›. Sömürgeler Avrupa’dan gelecek genifl kitlelere yeni f›rsatlar veren bakir alanlar sunmaktayd›. Üstelik bu alanlar topraklar› kolayl›kla ellerinden al›nabilecek, Avrupal›lar›n nitelemesiyle, “uygar olmayan” toplumlara aitti. Dahas›, Avrupa devletlerinin özellikle XIX. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren bir güç mücadelesine girmelerinin do¤al sonucu, daha fazla alan› denetim alt›na alma konusunda da bir yar›fla girmeleriydi. Milliyetçilikle beslenen ulusal onur ve büyüklük iste¤i, dünyan›n birçok bölgesinde sömürge sahibi olmay› da beraberinde getirmekteydi. Bir büyük gücün dünya üzerindeki herhangi bir bölgeyi sömürgelefltirmesi, di¤er ülkelerde emperyalist yar›flta geri kalma duygusuna sebebiyet vermekteydi. Yar›flta geri kalmamak ve bu ba¤lamda ulusal onuru zedelememek için sald›rgan bir emperyalizme yönelmek gerekmekteydi. Üstelik bu yar›fl Avrupa’n›n dünyan›n merkezi oldu¤u bir yüzy›lda gerçekleflmekteydi. Bat› uygarl›¤›n›n di¤er tüm uygarl›klar› kendinden afla¤›da görmesinin do¤al sonucu emperyalizmin Bat›’n›n dünyan›n geri kalan›na uygarl›k götürmesi olarak görülmesi ve bu flekilde ifade edilmesiydi. O dönemde yayg›n inan›fl bunun Bat› uygarl›¤›n›n insanl›¤a karfl› bir sorumlulu¤u oldu¤u yönündeydi. Irkç› ve sosyal Darwinist tezlerle beslenen bu görüfller Bat›l› devlet adamlar›, edebiyatç›lar›, ayd›nlar› taraf›ndan s›kl›kla dile getirilmekteydi. Avrupa kamuoylar› da bu görüfl-

N N

SIRA S‹ZDE

D‹ NÜTfi EÜ RN N E LE‹TM S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

140

Siyasi Tarih-I

ler çerçevesinde flekillenmekte, toplumun tüm s›n›flar›ndan emperyalist politikalara destek gelmekteydi Paradoksal biçimde, emperyalist yar›fl ve rekabet, Avrupa’n›n bar›fl› aç›s›ndan k›sa ve orta vadede olumlu bir rol oynad›. Devletler enerjilerini yeni sömürgeler elde etmek yönünde harcad›lar. XIX. yüzy›l›n son çeyre¤inde ekonomik flartlar›n zorlaflmas›n›n bir sonucu olarak ortaya ç›kan ekonomik rekabetin neden olaca¤› siyasal ve askerî gerginlikler, sömürgecilik yar›fl› sayesinde bir süre frenlendi. Bat›l› güçler, sömürgecilik yar›fl›nda ortaya ç›kan sorunlar› hatta krizleri bile baflar›l› diplomatik yöntemleri kullanarak çözebilmeyi baflard›lar. Avrupa içi sorunlar için 1815’te kurulan “Avrupa Uyumu” sistemi, Avrupa d›fl›ndaki sorunlar› da kapsayan bir flekilde baflar›yla uyguland›. Üstelik emperyalist yay›lma Avrupal› güçlere içte karfl›laflt›klar› sosyo-ekonomik sorunlar› çözme yönünde de önemli f›rsatlar sunmaktayd›. Afrika ve Asya’n›n sömürülmesi Avrupa ekonomilerine önemli katk›lar yapm›flt›. Burjuvazi ekonomik olarak daha da güçlenirken, durumdan huzursuz di¤er s›n›flar›n ekonomik taleplerinin sömürgelerden gelen kaynaklarla karfl›lanmas› 1830 ve 1848 Devrimleri benzeri giriflimlerin ortaya ç›kmas›n›n önündeki en büyük engellerden biriydi. Avrupa’n›n sömürülen s›n›flar›, emperyalizm vas›tas›yla tüm dünyan›n sömürülmesinden pay alan sömürücü s›n›flara dönüflmüfllerdi. Bu da Avrupa’daki devrim ve de¤iflim yanl›s› radikal (özellikle sosyalist) ak›mlar›n güç kazanmas›n› engelleyerek sistemin devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas›na önemli katk›lar yapt›. K›sa ve orta vadede Avrupa’daki bar›fl›n ve istikrar›n korunmas› ba¤lam›nda olumlu etkiler yapan emperyalizm daha uzun vadede ise uluslararas› rekabeti art›rd›¤›ndan büyük güçler aras›ndaki uyum ve ifl birli¤ine olumsuz etkiler yapt›. EmResim 6.2 Dönemin mizah dergisi Punch’ta ç›kan Afrika’daki ‹ngiliz yay›lmas›yla ilgili bir karikatür. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File: Punch_Rhodes_Colossus.png

141

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908)

peryalist yar›fl›n hem bir nedeni hem de bir sonucu olarak artan milliyetçilik, I. Dünya Savafl›’na giden yolda uluslararas› ifl birli¤inin bozulmas›nda önemli etkilerde bulundu. Fakat I. Dünya Savafl›’n›n sömürge sorunlar›ndan de¤il, bizatihi Avrupa içi meseleler yüzünden ç›kt›¤› unutulmamal›d›r. S‹ZDE Emperyalist yay›lma ça¤›nda Avrupa’n›n dünya üzerindeki SIRA siyasi, ekonomik ve askerî denetimi tarihte hiç görülmedi¤i kadar artt›. Örne¤in, 1880-1900 y›llar› aras›ndaki 20 y›ll›k çok k›sa zaman diliminde ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u’nun nüfuz alan› D Ü fi Ü N E L ‹ M üçte bir oran›nda artm›flt›. Ayn› dönemde Fransa topraklar›n› 9,5 milyon, Almanya ise 2,5 milyon kilometre kare geniflletecekti. Avrupa dünyan›n tam anlam›yla merS O R U kezi hâlini alm›flt›. Emperyalizmin sömürülen devletler ve toplumlar üzerindeki en önemli etkisiyse söz konusu toplumlarda modernleflmenin ortaya ç›kmas›na ve D ‹ Kulusal K A T bir uyan›fl›n bafllamas›na neden olmas›d›r. Afrika gibi bölgelerde sömürge yönetimleri alt›nda daha yavafl biçimde gerçekleflen modernleflme ve ulusal uyan›fl, Osmanl› ‹mpaSIRA S‹ZDE ratorlu¤u, Çin, Japonya gibi güçlü devlet yap›s›na ve gelene¤ine sahip ülkelerde sömürgeleflme tehlikesine karfl› bir tepki olarak geliflmifltir. ‹kinci grupta yer alan ülkelerde modernleflmenin ve ulusal uyan›fl›n daha erken ortaya ç›kmas› ve Bat›’ya AMAÇLARIMIZ karfl› güçlü ve baflar›l› hareketlerin ortaya ç›kmas› bu farkl›l›¤›n sonucudur.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

Sömürgecili¤in ve emperyalizmin geliflim süreci için Marc Ferro’nun Tarihi K ‹Sömürgecilik T A P isimli kitab›n› (çev. Mina Cedden), 2. B., ‹mge Yay›nevi, Ankara, 2011) okuyabilirsiniz. Avrupal› güçleri emperyalizme yönelten etkenler nelerdir?

TSIRA E L E VS‹ZDE ‹ZYON

EMPERYAL‹ST DALGA VE AVRUPA DIfiI DÜNYA

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET

S O R U

Emperyalizm Sürecinde Afrika ve Asya’n›n Dönüflümü Afrika Avrupa emperyalizminin kendisini aç›k bir biçimde gösterdi¤i alan hiç kuflkusuz D‹KKAT Afrika k›tas› oldu. Emperyalizm ça¤›nda Avrupal› güçler yaklafl›k 30-40 y›l içinde neredeyse tüm Afrika topraklar›n› sömürgelefltirmeyi baflard›lar. Bu durum, tarihte SIRA güçlerin S‹ZDE ilk defa bu kadar genifl bir alan›n bu kadar k›sa bir sürede baflka kontrolüne girmesi demekti. Asl›nda, Afrika’daki Avrupa kontrolünün tarihi XV. ve XVI. yüzy›llardaki co¤raAMAÇLARIMIZ fi kefliflere ve sömürgecilik hareketlerine kadar gitmektedir. ‹spanyollar ve Portekizliler taraf›ndan bafllat›lan yay›lma k›sa bir süre sonra ‹ngilizler, Frans›zlar ve Hollandal›lar taraf›ndan izlenmifltir. Fakat, bu güçlerin Afrika Kk›tas›ndaki ‹ T A P varl›klar› XIX. yüzy›l ortalar›na kadar hayli k›s›tl› kalm›flt›r. Avrupal› sömürgeci güçler k›tan›n özellikle k›y› bölgelerinde küçük askerî garnizonlar ve ticaret üsleri kurman›n ötesine geçmemifllerdir. Yay›lman›n ve kontrolün bu kadar s›n›rl› kalmas›n›n baz› TELEV‹ZYON nedenleri vard›r. Öncelikle, XVI. yüzy›lda kurulan küresel ticari yap›, mevcut s›n›rl› kontrolün geniflletilmesine ihtiyaç duyulmamas›n› sa¤lamaktayd›. Avrupal› güçlerin dünya ti‹ N T E Rancak N E T XIX. yüzcaretini kontrol etmek için genifl topraklara ihtiyac› yoktu. Ayr›ca, y›lda ortaya ç›kan s›nai kapitalizmin büyüyen ihtiyaçlar›, kontrol sahalar›n›n da büyümesine yol açt›¤›ndan, bu dönem öncesinde ihtiyaçlar›n s›n›rl› olmas› geniflleme ihtiyac›n›n da s›n›rl› olmas›na neden olmaktayd›.

N N

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

142

Siyasi Tarih-I

‹kinci olarak, ulaflt›rma ve sa¤l›k imkânlar›n›n yetersizli¤i Avrupal›lar›n hayli zor flartlara sahip k›tan›n içlerine ilerlemesine imkân tan›mamaktayd›. XIX. yüzy›ldaki teknolojik at›l›m ve bunun sonucunda imkânlardaki art›fl, kontrolün k›tan›n içlerine yay›lmas›n› mümkün k›ld›. Üçüncü olarak, emperyalist yar›fl›n k›z›flmas›n›n Afrika k›tas›n›n paylafl›m›n› bir uluslararas› prestij ve rekabet meselesi hâline getirmesi ne kadar, Avrupa’n›n emperyalist genifllemesi öncelikli bir husus hâlinde de¤ildi. Emperyalist yar›fl bafllay›nca, Afrika sundu¤u bakir imkânlar ve direnifl odaklar›n›n zay›fl›¤› gibi nedenlerle öncelikli hedef hâline gelecekti. XIX. yüzy›l ortalar›nda Afrika k›tas›ndaki s›n›rl› Avrupa kontrolü, kabaca flu flekildeydi: ‹ngilizler, Güney Afrika ve Alt›n sahiline, Frans›zlar Cezayir, Senegal ve Gabon’a, Hollandal›lar Transvaal’a, Portekizliler Angola, Mozambik ve Gine’ye, ‹spanyollar ise Bat› Sahra bölgesine yerleflmifllerdi. K›tada ba¤›ms›z devlet olarak görülebilecek 3 devlet mevcuttu: Özgürlü¤üne kavuflan Amerikal› siyahlar taraf›ndan kurulan Liberya, Fas ve Habeflistan. XIX. yüzy›l›n ortalar›nda Avrupal› gezginlerin Afrika içlerine yapt›klar› geziler, k›taya yönelik Avrupa ilgisinin ve bilgisinin artmas›na neden oldu. John Speke, Samuel Baker, David Livingstone ve Hanry M. Stanley gibi gezginlerin çal›flmalar› Afika’ya yönelik Avrupa ilgisini hiç olmad›¤› kadar art›rd›. Özellikle Belçika Kral› II. Leopold, gezginlerin çal›flmalar›na özel bir önem vererek, k›tan›n sömürgelefltirilmesi düflüncesinin en önemli savunucusu hâline geldi. 1876’da, II. Leopold sermaye çevrelerinin de deste¤iyle “Afrika’n›n Aç›lmas› ve Sömürgelefltirilmesi ‹çin Uluslararas› Birlik” ad›nda bir dernek de kurdu. Belçika’n›n özellikle zengin elmas yataklar›na sahip Kongo havzas› üzerindeki ilgisi, di¤er Avrupal› ülkelerin de bölgede hak iddia etmelerine yol açt›. Hak iddialar› sorunun büyümesine yol açt› ve bunu çözmek için uluslararas› bir konferans düzenlemesiyle sonuçland›. 1884 Kas›m›’nda toplanan ve 1885 fiubat›’nda sonuçResim 6.3 XIX. yüzy›lda Afrika’n›n Avrupal› emperyalistlerce paylafl›lmas›. Kaynak: http://www.fsmitha. com/h2/map02af.htm

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908)

lanan Berlin Konferans›’nda Afrika topraklar›n›n paylafl›m›nda devletlerin sözlü ya da yaz›l› bildirimlerinin de¤il, fiili iflgallerinin esas olmas› kabul edildi. Buna göre, Afrika topraklar›n›n herhangi bir bölümündeki egemenlik, sömürgeci devletin toprak parças›n› iflgaliyle mümkün olacakt›. Berlin Konferans›’ndan sonra, Afrika topraklar›n›n paylafl›lmas› adeta uluslararas› bir yar›fla döndü. Baflta ‹ngiltere ve Fransa olmak üzere emperyalist güçler h›zla Afrika topraklar›n› iflgale bafllad›lar. Bu yar›flta en büyük pay› ‹ngiltere alm›fl, Somali, Nijerya, Uganda ve Güney Afrika’y› ele geçirmifltir. Fransa ise, Tunus’u iflgal ettikten sonra Büyük Sahra’n›n güneyindeki Bat› Afrika ülkelerini, daha güneyde Kongo’nun kuzeyini, do¤uda Cibuti ve Magadaskar’› iflgal etmifltir. 1890’lara kadar sömürgecili¤e çok da s›cak bakmayan Almanya bile, Bismarck iflbafl›ndan ayr›l›ncaya kadar, Togo, Kamerun, Güneybat› Afika ve Tanganika bölgesinde sömürge yönetimleri kurmufltur. Kongo’da genifl bir alanda sömürge yönetimi kuran Belçika ve Do¤u Afrika’ya yerleflen ‹talya bu ülkeleri takip etmifltir. Afrika’da kurulan sömürge imparatorluklar›, mevcut geleneksel yap›lar› k›sa sürede geri döndürülemez biçimde dönüfltürmüfltür. Afrika’n›n modernleflme sürecine girmesini sa¤layan sosyo-ekonomik de¤iflim, k›tan›n kuzeyinde XX. yüzy›l›n bafllar›nda, ortas›nda ve güneyinde ise XX. yüzy›l ortalar›nda bafllayan ulusal uyan›fl›n da temelini atm›flt›r. Tabi, bu modernleflme Avrupal› sömürgeci güçlerin Afrika kaynaklar›n› ac›mas›zca sömürmeleri gibi çok a¤›r bir bedelin ödenmesiyle mümkün olabilmifltir.

Çin Uzakdo¤u’nun kadim uygarl›klar›ndan biri olan Çin, yüzy›llar boyunca geleneksel yap›s›n› korumay› baflarm›flt›. Avrupal› güçlerin XVI. yüzy›ldan itibaren Uzakdo¤u bölgesinde faaliyet göstermelerine ra¤men, Çin Bat› etkisinin belki de en az s›zabildi¤i Asya ülkesi olarak varl›¤›n› sürdürdü. Yüzy›llar içinde Uzakdo¤u’daki Bat› etkisi genifllemesine ra¤men, Çin’de egemen olan Mançu Hanedan› ve büyük toprak sahibi Mandarinler, ülkeyi Bat› etkisine açmamak konusunda büyük bir direnç gösterdiler. Bu durum, Çin’e egemen olan Çin uygarl›¤›n›n biricikli¤i ve üstünlü¤ü düflüncesinden de yo¤un olarak beslenmekteydi. Çinli elitlere göre, Çin d›fl›ndaki tüm dünya barbard›. Buna ra¤men, Çinli yöneticiler binlerce y›ld›r süren Do¤u-Bat› ticaretini tam olarak da engellemekten kaç›nd›lar. Art›k, Müslüman arac›lardan kurtularak Çin’le do¤rudan ticari ba¤lar kuran Bat›l› tüccarlar Çin’le -k›s›tlamalar ve denetime ra¤men- ticaret yapmaya devam ettiler. Çin’in XIX. yüzy›lda bu ticareti engellemek için ad›m atmaya kalkmas›, durumu tamamen de¤ifltirecek, Çin büyük bir de¤iflim sürecine girmek zorunda kalacakt›r. Söz konusu ad›m, Çin yönetiminin ülkeye ‹ngiliz tüccarlar taraf›ndan mübadele amac›yla getirilen afyon ticaretini yasaklamas›yd›. Yasaklama karar› ‹ngiltere taraf›ndan “serbest ticarete” karfl› bir ad›m olarak nitelendirildi ve gerginlik t›rmand›. ‹ngiliz birliklerinin Çin’in güneyindeki birkaç liman› iflgal etmelerine neden olan ve “Afyon Savafl›” olarak adland›r›lan çat›flma, Çin yönetiminin geri ad›m atmak zorunda kalmas›na neden oldu. Sonuçta, 1842’de imzalanan bar›fl antlaflmas›yla Çin ‹mparatoru befl liman›n›n d›fl ticarete aç›lmas›n›, ithal edilen mallara sabit oranl› bir gümrük vergisi konmas›n› ve Honkong’un ‹ngiltere’ye terk edilmesini onaylamak zorunda kald›. Böylece, Çin’in yüzy›llarca süren d›fla kapanma politikas› sona ermek zorunda kal›yordu.

143

144

Siyasi Tarih-I

‹ngiltere’nin açt›¤› yoldan on y›l içinde Amerikal›lar ve Frans›zlar da ilerlemekte güçlük çekmediler ve kendi “eflitsiz antlaflmalar”›n› dayatarak, uyruklar› için kapitülasyonlar elde ettiler. Bu tavizler, k›sa bir zaman zarf›nda Bat›l› güçlerin yeni ayr›cal›klar koparmalar›na, misyonerlerin Çin’e yerleflmelerine yol açt›. H›ristiyanl›k ülke içinde çok k›s›tl› da olsa yay›lma imkân› buldu. Bu geliflmeler, Çin’in geleneksel toplumsal yap›s›n›n de¤iflme sürecine girmesinde hayli etkili olacakt›. Misyonerlerin faaliyetleri öylesine etkili oldu ki, Çin yönetimine karfl› bafllayan büyük bir isyanda, Amerikal› misyonerlerin fikirlerinden esin al›nd›. 1850’den 1864’e kadar süren “Taiping ‹syan›”nda ülke y›llarca çok büyük bir kargaflaya sahne oldu ve yaklafl›k 20 milyon insan öldü. ‹syan› bast›rmakta hayli zorlanan Çin yönetimi, çareyi Bat›l› ülkelerden askerî destek almakta buldu. ‹ngiltere ve Fransa ülkeye asker yollayarak isyan›n bast›r›lmas›nda hayati rol oynad›lar. Tabi bunun sonucu Bat›l› güçlerin Çin üzerindeki etkilerini art›rmalar› ve bu çerçevede yeni tavizler koparmalar› oldu. Sonraki dönemde, ‹mparatorlu¤un içine düfltü¤ü durum sadece egemenli¤ini kaybetmesi boyutunda de¤il, ayn› zamanda topraklar›n› da kaybetmeye bafllamas› boyutunda görülecektir. Honkong’un ‹ngiltere taraf›ndan iflgalinden sonra, Rusya da Çin üzerindeki bask›s›n› artt›racak, önce Amur nehrinin kuzeyindeki sonras›nda ise Usuri yar›madas› ve Sincan’daki genifl Çin topraklar› Rusya’n›n kontrolüne geçecektir. Bunu 1850’lerden itibaren Frans›zlar›n Hindiçini bölgesine yerleflmeleri izleyecekti. Dünyan›n en köklü imparatorlu¤u birkaç on y›l içinde dizleri üzerine çöktürülmüfltü. Bat›l› emperyalist güçlerin Çin üzerindeki egemenlikleri dünyan›n genel konjonktürü dikkate al›nd›¤›nda hiç flafl›rt›c› de¤ildi. As›l flafl›rt›c› olan, pasta paylafl›m›na bir baflka ülkenin yani benzer bir Bat› bask›s› süreci yaflayan Japonya’n›n kat›lmas›yd›. Afla¤›da anlat›laca¤› gibi XIX. yüzy›l ortalar›ndan itibaren h›zl› bir modernleflme sürecine giren Japonya, “emperyalist dalga”ya kat›ld›¤›n›n ilk iflareti olarak, Çin üzerinde yürütülen paylafl›m yar›fl›na ifltirak etmekte gecikmedi. Bu çerçevede, 1894-1895 y›llar› aras›nda Japonya- Çin’e ba¤l› bir krall›k olan Kore yüzünden - Çin ile savafla tutufltu. A¤›r bir yenilgiye u¤rayan Çin, Shimoneseki Bar›fl›’yla Japonya’ya önemli tavizler vermiflse de Japonya’n›n Uzak Do¤u’da fazla güçlenmesinden çekinen Avrupa devletleri ve Rusya’n›n araya girmesiyle bunlar›n ço¤unu geri alm›flt›r. Buna ra¤men, Çin savafl sonunda Formoza ve Penghu adalar›n› terk etmek zorunda kalacakt›r. Japonya’n›n baflar›s› Bat›l› ülkeleri paylafl›m savafl›nda geride kalmamak için Çin üzerindeki bask›lar›n› artt›rmaya yöneltmifltir. Ruslar Port Arthur’a yerleflirken, ‹ngiltere, Fransa ve Almanya uzun süreli kiralama sözleflmeleriyle baz› önemli Çin limanlar›n› ele geçirmifllerdir. Bu dönemde, Avrupa’n›n küçük güçlerinden biri olan Portekizliler bile Makao’yu kendi topraklar›na katt›klar›n› ilan ettiler. Çin’in sömürgeleflme sürecine girifli, tahmin edilebilece¤i gibi Çin halk›nda bir tepkinin do¤mas›na neden oldu. Bu tepki, muhafazakâr geleneksel yap› ve anlay›fl›n egemen oldu¤u taflrada do¤du ve geliflti. K›rdaki tepkiyi kullanan ve isyan› bafllatmadan önce yavafl yavafl örgütlenen “Hakl› Yumruklar›n Uyumu” (Avrupal›lar›n verdi¤i isimle “Boksör” örgütü) adl› örgüt 1898 y›l›nda harekete geçti. Çin Saray›’n›n gizli deste¤ini alan örgüt üyeleri, Bat› emperyalizminin temsilcisi olarak gördükleri H›ristiyan Çinlilere ve Misyonerlere sald›r›larda bulunmaya bafllad›lar. Sald›r›lar›n Çin yönetimi taraf›ndan engellenmesi yönünde Bat›l› güçlerin diplomatik bask›s›n›n bafllamas› kaç›n›lmazd›. Bat›l›lar›n uyar›lar›n› dikkate almayan Saray, tam tersine hareket ederek isyanc›lar› daha da k›flk›rtma yolunu seçti. Sonuçta,

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908)

1900 y›l›nda büyük bir isyan bafllad›. ‹syan›n büyümesi, Bat›l› güçleri harekete geçirdi ve Bat›l› askerî birlikler baz› Çin kalelerini ele geçirdiler. ‹mparatoriçe yabanc› güçlere savafl ilan etti. Bu s›rada, Pekin’deki Alman elçisi öldürüldü ve yabanc› elçilikler kuflat›ld›. Bunun üzerine Bat›l› güçler taraf›ndan oluflturulan bir sefer kuvveti Pekin’e girerken, Rus ordusu da Mançurya’n›n güneyini iflgal etti. fiartlar›n h›zla aleyhine döndü¤ünü gören Saray, Avrupal› güçler taraf›ndan dayat›lan flartlar› kabul etmek zorunda kald›. Buna göre, isyanda sorumlulu¤u olan yetkililer cezaland›r›lacak, büyük bir tazminat ödenecek ve kaleler ile garnizonlar y›k›lacakt›. ‹syan, hesaplar›n tam tersine bir sonuç vermifl, Saray›n hâkimiyeti artaca¤›na daha da zay›flam›flt›r. Bu iflgallerin arka plan›nda devam eden yeni tavizler, borç sözleflmeleri ve ülkenin iç ifllerine müdahaleler Çin’i yabanc›lar›n denetimindeki bir ülke hâline getirmekteydi. Çin’in ba¤›ms›zl›¤› gün geçtikçe sadece hukuki bir çerçeveye oturan fiili durumla hiç ba¤daflmayan bir nitelik kazanmaktayd›. XX. yüzy›la girerken Çin fiilen bir sömürge hâline gelmiflti.

Japonya XIX. yüzy›l›n bafllar›nda Japonya’n›n Bat› emperyalizmine karfl› koyaca¤› ve de¤iflen flartlara Çin’den çok daha kolay uyum sa¤layaca¤›n› gösteren hiçbir iflaret mevcut de¤ildi. Japonya da Çin gibi XVI. yüzy›lda bafllayan Bat› etkisini en aza indirme yönünde bir içe kapanma politikas› izlemiflti. Nagazaki d›fl›ndaki tüm Japon topraklar› Bat›l›lara kapat›lm›flt›. Japonya sadece Nagazaki’deki bir Hollanda tüccar kolonisi üzerinden Bat› dünyas›yla çok s›n›rl› bir iletiflim kurmaktayd›. Japonya’n›n Çin’den en büyük fark›, merkezi otoritenin zay›fl›¤› ve Japon kültürünün Çin kültürünün aksine de¤iflime ve yeniliklere daha aç›k olmas›yd›. Merkezi otoritenin zay›fl›¤› ülkede gelenekçi bir “kendine güven anlay›fl›”n›n yerleflmemesine sebep olmufltu. Çin’dekinin aksine, d›fl dünyay› mutlak olarak ötekilefltiren bir “emperyal ak›l” ve “emperyal söylem” yoktu. XIX. yüzy›l bafllar›ndan itibaren, Nagazaki’deki ticaret kolonisinden yay›lan fikirler kimi Japon elitlerinde yavafl yavafl de¤iflim düflüncesinin do¤mas›na neden olmufltu. 1840’lardan itibaren Çin’de yaflananlar Japon yöneticileri taraf›ndan endifleyle izlenmekteydi. Japon yöneticileri, Bat› taleplerine direnmenin mi, yoksa taviz vermenin mi daha uygun olaca¤› konusunda bir süre karar veremediler. Karar›n verilmesini sa¤layan fley, Bat›l›lar›n aç›k bir flekilde güç kullanma tehdidinde bulunmalar› oldu. 1853’te ABD Baflkan›, Edo Körfezi’ne bir savafl filosu göndererek, Japonya’n›n Bat› ticaretine aç›lmas› yönünde bir ültimatom verdi. Filo ertesi y›l döndü¤ünde Japon yöneticiler “eflitsiz antlaflmalar”dan ilkini imzalam›fllard› bile. Bunu, ABD, ‹ngiltere, Fransa, Rusya ve Hollanda’ya verilen ticari ayr›cal›klar, Bat›l›lara verilen diplomatik dokunulmazl›k ve temsilcilik açma gibi haklar› içeren yeni tavizler izledi. 1868’de bafllayan “Meiji Restorasyonu”na kadar Japon elitleri aras›nda Bat› etkisine karfl› gelenekçi tepkiler görüldüyse de Çin’deki isyanlar gibi olaylar hiç yaflanmad›. Saray›n, kontrolü tamamen ele geçirerek, feodal “shogun”luklar› tasfiye etmesiyle bafllayan Meiji Restorasyonu Japonya’n›n topyekûn bir modernleflme modelini benimsemesini sa¤lad›. E¤itimden, orduya; kültürden üretim yöntemlerine kadar tüm toplumsal alanlarda geleneksel yap› ve al›flkanl›klar›n tasfiyesine dayanan bu politika, Japonya’n›n birkaç on y›l içinde Avrupa ve Avrupa kolonileri d›fl›ndaki en modern ülke olmas›n› sa¤layacakt›.

145

146

Siyasi Tarih-I

Resim 6.4 Japon ‹mparatoru Meiji. Kaynak: http://en.wikipedia .org/wiki/File:Meiji _tenno1.jpg

1880’lerde yenileflme hareketi eski h›z›n› kaybetse de art›k Japonya’da birçok fley geri döndürülemeyecek biçimde de¤iflmiflti. Özellikle önem verilen ordunun modernlefltirilmesi hedefi çerçevesinde, hem modern silahlar temin edildi hem de yabanc› askerî dan›flmanlardan yararlan›ld›. Ayr›ca, Avrupa ve ABD’ye e¤itim amac›yla çok say›da genç gönderildi. Japon gençler hem ald›klar› e¤itimle modern yöntem ve teknikleri ö¤renerek ülkelerinin geliflmesine katk› yapmakta, hem de Japonya’da Bat› dünyas›na karfl› hayranl›k ve nefretin bir arada görüldü¤ü modernist düflüncelerin güçlenmesini sa¤lamaktayd›. Sonuçta, Japonya, XIX. yüzy›l›n son on y›l›nda “emperyalist dalga”ya kat›lma aflamas›na gelecek kadar maddi ve manevi anlamda modernleflmiflti. Geliflen ekonomi ve oluflmaya bafllayan kapitalist s›n›f, ‹mparatorlu¤un emperyal hedefleriyle uyuflur biçimde d›fla do¤ru yay›lma politikas› izlenmesini desteklemekteydi. Bu do¤rultuda ilk hedefin yukar›da belirtildi¤i gibi, sömürgeleflme sürecine girmifl olan Çin olmas› da çok do¤ald›. Çin ordusuna karfl› büyük bir zafer kazanan Japonlar, Bat›l› güçlerin araya girmesi nedeniyle “hedefledikleri ve hak ettiklerinin” hayli gerisinde kazançlar elde ettiler. Bu durum, Japon elitlerinde Bat›’ya karfl› kuflkular›n artmas›na yol açt›. Japonya yavafl yavafl kendisini Bat› emperyalizmine karfl› Asya davas›n›n savunucusu rolüne haz›rlamaya bafllad›. XX. yüzy›lda aç›k bir biçimde ortaya ç›kaca¤› gibi, bu durum Japonya’n›n kendi emperyalist hedeflerini perdelemekten baflka bir fley ifade etmeyecekti. Japonya’n›n bir büyük devlet aday› olarak h›zla kuvvetlenmeye bafllamas›, Bat›l› büyük güçlerin dikkatinden kaçmam›flt›r. Uzakdo¤u’daki paylafl›m savafl›nda avantaj sa¤lamak isteyen ‹ngiltere 1902’de Japonya ile bir ittifak kurdu. Bu durum, Japonya’n›n en az›ndan bölgede önemli bir güç olarak görülmeye baflland›¤›n› göstermekteydi. Japonya’n›n ‹ngiltere ile ittifak›, 1904-1905’te Rusya ile yapt›¤› savaflta büyük bir önem kazanacakt›. Büyük bir zafer kazanan Japonya’n›n hem Rusya’y› savaflta yaln›zlaflt›rmas›nda hem de antlaflma masas›nda beklentilerinin önemli bir k›sm›n› alabilmesinde ‹ngiltere ile ittifak›n›n büyük katk›s› olacakt›. 1904-1905 Rus-Japon Savafl› sonras›nda Rusya, Kore ve Güney Mançurya üzerindeki hak iddialar›ndan vazgeçmek zorunda kalm›fl, söz konusu bölgelerin Japon nüfuz alan› içinde oldu¤unu kabul etmifltir. Bu düzenleme 1910’da Japonya’n›n Kore’yi iflgal ederek bafllayaca¤› ana k›tadaki ilerlemesinin de ç›k›fl noktas›n› oluflturmaktad›r. Rusya’da 1905’te bir devrimin yaflanmas›n› da etkileyen bu savafl›n as›l önemi, sömürge ya da sömürgeleflme sürecindeki halklara bir umut ›fl›¤› yakmas›d›r. Çünkü bu savaflta yüzy›llar sonra ilk defa bir Bat›l› güç Bat›l› olmayan bir güç taraf›ndan yenilgiye u¤rat›lmaktayd›. Birçok Bat›l› olmayan toplum modernleflmenin Bat› emperyalizmine direnmenin tek yolu oldu¤unu anlam›fl, bu toplumlarda ulusal bilinç, milliyetçilik ve modernleflme yanl›s› düflünceler güç kazanm›flt›r.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908) S O R U

Japonya’daki Meiji Restorasyonu’nun geleneksel s›n›flarla elitler aras›nda bir mücaD ‹ K K Anas›l T deleye sahne oldu¤una iliflkin bir sinema yap›t› izlemek isterseniz, Edward Zwick’in yönetti¤i Son Samuray (The Last Samurai, 2003) adl› filmi öneririz. SIRA S‹ZDE

Hindistan

N N

Hindistan’da XVI. yüzy›lda bafllayan Bat› etkisi XVIII. yüzy›l›nAMAÇLARIMIZ sonlar›ndan itibaren tam denetime dönüflmeye bafllad›. Özellikle, ‹ngilizlerce kurulan Do¤u Hindistan Kumpanyas› Hindistan’›n birçok bölgesinde sadece ekonomik olarak de¤il, ayn› ‹ T A P taraf›ndan zamanda siyasi ve askerî olarak da egemenlik kurdu. ‹ngiltere Kmonarflisi desteklenen flirketin egemenli¤i XVIII. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren ‹ngiliz Hükûmeti’nin de etkinli¤inin artt›¤› bir “ikili kontrol” sistemine dönüfltü. XIX. yüzy›l›n T E L E V ‹ Z Ydo¤rudan ON bafllar›ndan itibaren flirketin etkisi yavafl yavafl azalt›ld› ve Hindistan ‹ngiltere’nin hükümranl›¤› alt›na girdi. 1840’larda Pencap, Sind ve Keflmir bölgelerinin de kontrol alt›na al›nmas›yla ‹ngiliz egemenli¤i kuzeye yay›ld› ve tüm Hindistan’› kapsar hâle geldi. ‹NTERNET Ülkede artan ‹ngiliz etkisi kendisini sadece siyasal alanda göstermedi. Hindistan demir yolu yap›m›, buharl› gemilerin kullan›ma aç›lmas› gibi unsurlar›n devreye girmesi sonucunda ekonomik bir de¤iflim sürecine girdi. Buna paralel olarak, kültürel bir de¤iflim de bafllad›. ‹ngilizlerin -do¤rudan ya da dolayl› yollarla- k›smen de olsa Bat› kültürünü benimsemeye bafllayan yerel elitler yaratmalar› Hint toplumunun geleneksel yap›s›n›n bozulmas›na yol açt›. Söz konusu durumun, geleneksel bir tepkiyi do¤urmas› kaç›n›lmazd›. Nitekim, 1857’de Hindu askerler taraf›ndan bafllat›lan bir isyan patlak verdi. ‹ngiliz yönetimini hayli zorlayan bu isyan ülkeye yeni ‹ngiliz kuvvetlerinin getirilmesi ve baz› Hintli askerlerin sadakati sayesinde bast›r›labildi. ‹syan, yenileflmeye karfl› gelenekçi bir tepkinin sonucuydu. Milliyetçi fikirlerle giriflilen sömürgecilik karfl›t› bir hareket de¤ildi. ‹syan sonras›nda, ülkedeki fiilen y›llarca önce sona eren Mo¤olTürk egemenli¤i resmen bitirildi ve ülke genel valinin yönetiminde do¤rudan ‹ngiliz Tac›’na ba¤land›. Özellikle, XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Hindistan’›n artan ekonomik ve askerî önemi, adeta ‹ngiliz sömürge imparatorlu¤unun mihenk tafl› hâline gelmesine yol açt›. ‹ngiliz d›fl politikas› aç›s›ndan Hindistan art›k temel belirleyicilerden biri olacakt›r. Ülkede ‹ngiliz sömürge yönetimine karfl› geleneksel olmayan modern bir muhalif hareketin ortaya ç›kmas› için XIX. yüzy›l›n son çeyre¤ini beklemek gerekecektir. ‹lginç bir biçimde, eskiden devlet memuru olan bir ‹ngiliz’in önderli¤inde 1885’te kurulan Kongre Partisi, ‹ngiliz yönetimine siyasal ve sosyal taleplerini iletmeye bafllad›. Kongre Partisi’ne kat›lan ilk Hintliler daha çok ‹ngiltere ve Hindistan’daki ‹ngiliz okullar›nda e¤itim gören genç Hindulard›. Bafllang›çta, Hindistan’daki Avrupal›lar›n da destek verdi¤i hareket, XX. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren daha milliyetçi bir çizgiye yaklaflmaya bafllad›. Oluflan Hint büyük burjuvazisinin de deste¤ini almaya bafllayan Hint milliyetçili¤inin ‹ngiliz yönetimine karfl› daha muhalif bir anlay›fla evrilmesi için ise birkaç on y›l daha beklemek gerekecekti. Bu durum ise, Hindulardan oluflan muhalefete karfl› nüfusun di¤er önemli bir bilefleni olan Müslümanlar›n tav›r almas›na yol açacak, Müslümanlarla Hindular aras›ndaki ayr›flmay› derinlefltirecektir.

147

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

148

Siyasi Tarih-I

Amerika K›tas›ndaki Geliflmeler Yeni Bir Büyük Güç: ABD Ba¤›ms›zl›¤›n kazan›lmas›ndan sonra 13 federe devletten oluflan bir federal yap› kurulan ABD’de bat›ya do¤ru yay›lma XIX. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren h›z kesmeden devam etti. Mississippi nehrinin do¤usunda yaflayan K›z›lderili halklar›n›n topraklar›n›n kontrol alt›na al›nmas› ve sürülmesine dayanan yay›lma politikas› kararl›l›kla uyguland›. Bu sayede ABD bat›da çok genifl topraklar› kontrol alt›na almay› baflard›. Bu yay›lma ‹spanyollar›n elinde bulunan Florida’n›n 1819’da ele geçirilmesiyle güneye de uzand›. 1845’te Meksika’ya karfl› ba¤›ms›zl›k savafl› yürüten Teksasl›lar›n kurdu¤u Teksas devletinin ilhak›yla, ABD çok büyük bir toprak parças›n› daha topraklar›na katmay› baflard›. 1846’da yap›lan Oregon antlaflmas›yla ‹ngiltere kuzeyde önemli bir toprak parças›ndan çekilerek bölgenin ABD kontrolüne girmesine izin verdi. 1848’de ‹spanya ile savaflan ABD Kaliforniya’y› da alarak hâkimiyetini Pasifik okyanusuna kadar uzatt›. Böylece ABD ba¤›ms›zl›¤›n› izleyen yaklafl›k 60 y›lda toprak genifllemesi ba¤lam›nda büyük bir geliflme göstermifltir. Söz konusu genifllemenin hem bir nedeni hem de bir sonucu, ABD’ye Avrupa’dan yap›lan büyük göçtür. Avrupa’dan ekonomik, siyasal ve dinsel sebeplerle milyonlarca insan göç etmifl, bu göç özellikle XX. yüzy›l›n ilk çeyre¤ine kadar artan bir tempoyla devam etmifltir. ABD’ye göç eden kitleler, bat›da f›rsatlar sunan genifl topraklara yerlefltirilmifl, bu da ABD’nin genifllemesi yönünde demografik ve ekonomik bir bask› unsuru olmufltur. XIX. yüzy›l›n ortalar›nda Kaliforniya’da alt›n bulunmas› ve tüm ülkeyi do¤udan bat›ya kateden demiryolu hatt›n›n bitirilmesi bat›ya do¤ru yay›lmay› tetiklemifltir. ABD d›fl politikas› bu dönemde genifllemenin koflullar›n›n yarat›lmas› yönünde oluflturulmufltur. Bu ba¤lamda, ABD yönetimleri bölgedeki Avrupal› güçlerin etkisinin ortadan kald›r›lmas› için çaba sarf etmifllerdir. ABD’nin bu politikas› sadece Kuzey Amerika’da de¤il, Güney Amerika’da da sömürgecili¤in tasfiyesini hedeflemekteydi. ABD yönetimi bir bütün olarak Amerika k›tas›ndaki sömürge sistemini ortadan kald›rmay› amaçlamaktayd›. Sömürge yap›s›n›n devam› ve bu ba¤lamda Avrupal› güçlerin etkinli¤i ABD’nin k›tadaki etkisini artt›rmas›n›n önündeki en önemli engeldi. Bu çerçevede, 1823 y›l›nda ilan edilen Monroe Doktrini’nin yaklafl›k bir yüzy›l boyunca ABD d›fl politikas›n›n merkezine oturmas› flafl›rt›c› de¤ildir. Dönemin ABD Baflkan› James Monroe taraf›ndan ABD Kongresi’ne sunulan bir mesajda, “ABD’nin Avrupa devletlerinin ifllerine kar›flmak niyetinde olmad›¤›, buna mukabil ABD ile dostça iliflkiler kurulmak isteniyorsa Avrupa devletlerinin de Amerika k›tas›na müdahale etmemeleri gerekti¤i” vurgulanm›flt›r. Benimsenen bu politika çerçevesinde afla¤›da anlat›lacak olan Latin Amerika ba¤›ms›zl›k mücadelesini destekleyen ABD, k›ta üzerindeki genifllemesini ve etkinli¤ini artt›rmas›n› engelleyecek Avrupa kaynakl› tüm müdahalelere karfl› aç›k tav›r alaca¤›n› aç›k bir biçimde belirtmifltir. Geniflleme, ABD’nin çok zengin ekonomik ve befleri kaynaklar› kullanarak h›zla geliflmesini sa¤lad›. Özellikle kurucu 13 koloniden kuzeyde yer alanlar› h›zla sanayilefltiler. S›nai kapitalizmin geliflti¤i kuzeye karfl›, tar›msal üretimin egemen oldu¤u güney aras›nda önemli sosyo-ekonomik farkl›l›klar belirmeye bafllad›. Federal hükûmetin yetkileri konusunda yaflanan anlaflmazl›klar özellikle kölecilik sorununda kendisini göstermekteydi.

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908)

149

1860 baflkanl›k seçim kampanyas›nda Cumhuriyetçi Parti’nin aday› olan Abraham Lincoln köle ticaretinin tamamen yasaklanmas› yolunda ad›mlar ataca¤›n› aç›klad›. Seçimleri Lincoln’ün kazanmas› güneyde büyük bir tepki yaratt›. Lincoln yönetimi iktidar› devralmadan güneydeki 7 devlet ABD’den ayr›larak bir konfederasyon kurduklar›n› aç›klad›lar. Bu karar, ne iktidar› devretmeye haz›rlanan eski baflkan James Buchanan, ne de yeni baflkan Abraham Lincoln taraf›ndan tan›nmad›. ‹ki taraf aras›nda t›rmanan kriz, konfederasyon güçlerinin Güney Carolina’daki federal bir askeri üsse sald›rmas›yla savafla dönüfltü. 1861 ve 1865 y›llar› aras›nda süren ve ABD’yi parçalanmaktan kurtaran iç savafl kuzeyli birlik güçlerinin zaferiyle sona erdi. Savafl›n sonras›nda köle ticareti ve kölecilik tamamen yasakland›. ABD’yi Resim 6.5 bir süre içe dönmeye zorlayan ve ABD Baflkan› y›pratan bir savafl olsa da, sonuçta Abraham Lincoln. kuzeyin istedi¤i olmufl, ABD sanayiKaynak: http://en. si de çal›flacak ucuz-emek sorunuwikipedia.org/wiki/ nu çözerek geliflmesine kald›¤› yerFile:Abraham_Lincoln_ den ve üstelik artan bir h›zla devam November_1863.jpg etmifltir. Ayr›ca, savafl ekonomisi ülkenin endüstriyel ve teknolojik geliflimine önemli katk›lar da yapm›fl, savafl›n bitiminden sonra, savafl ekonomisi çerçevesinde üretim yapan fabrikalar›n ço¤u bar›fl döneminin ekonomik gereksinimlerine uygun biçimde yeniden yap›land›r›lm›flt›r. Silah üretimi ABD’nin d›fl ülkelere ihracat›n›n önemli kalemlerinden biri olmufl, bu da ekonomik büyümeye katk› yapm›flt›r. Bu çerçevede, XIX. yüzy›l›n son çeyre¤inde, Amerikan ekonomisi büyük bir at›l›m yapm›flt›r. Özellikle, Sanayi Devrimi’nin ikinci aflamas›n› oluflturan kimya, çelik, otomotiv gibi sektörlerde yaflanan geliflme ABD’nin XX. yüzy›l bafllar›nda dünyan›n en büyük ekonomik gücü olmas›n› sa¤lad›. Yaflanan bu geliflmenin, ABD’nin emperyalist dalgaya kat›lmas›n› sa¤lamamas› düflünülemezdi. XIX. yüzy›l›n son çeyre¤inde dünya ekonomisinde yaflanan durgunluk, ABD burjuvazisinin emperyalist politikalar izlenmesi yönündeki bask›s›n› art›rmas›na yol açt›. Nitekim iç savafl›n ard›ndan 1867’de Alaska’n›n Rusya’dan sat›n al›nmas›ndan sonra bir süreli¤ine duraksayan geniflleme yüzy›l sonunda yeniden gündeme geldi. 1898’de Küba sorunu yüzünden bafllayan ABD-‹spanya savafl› ABD’nin zaferiyle sonuçland›. Zafer ABD’nin Filipinler, Porto Rico, Guam ve Hawai adalar›n› ele geçirmesini sa¤lad›. Art›k ABD etkisi, Atlantik’ten Hint Okyanusu’na uzanan bir co¤rafyada kendini göstermekteydi. Bunun da XX. yüzy›lda uluslararas› sistemin yeniden flekillenmesinde belirleyici olmas› kaç›n›lmazd›.

Sömürgecili¤e Karfl› Meydan Okuma: Latin Amerika Esas olarak, ‹spanyol ve Portekiz egemenli¤inde olan Latin Amerika’da bu iki imparatorlu¤un gerilemesine paralel olarak, özerklikçi ve ayr›l›kç› düflünceler XVIII. yüzy›lda yavafl yavafl geliflmeye bafllam›flt›. Bunda, Latin Amerika ülkelerinde yo¤un

150

Siyasi Tarih-I

bir Avrupal› kolonici nüfus olmas›n›n ve Avrupa’dan gelenlerin yerli halkla ve Afrika’dan gelen siyah nüfusla kar›flmas›n›n da büyük rolü vard›. Çünkü, metropol imparatorluk merkezinden ba¤›ms›z bir kimlik güçlü bir biçimde do¤mufltu. Latin Amerika halk›, sömürge yönetimlerinden so¤umaya bafllam›fl, kendisini ayr›flt›rm›flt›. Üstelik sömürge yönetimlerinin gittikçe bask›c› bir nitelik kazanmas› sadece yerli halk› de¤il, art›k bu halkla kar›flm›fl Avrupa kökenlileri de rahats›z etmekteydi. Bu ortamda, XVIII. yüzy›l sonlar›nda ortaya ç›kan iki geliflme söz konusu ayr›flmay› daha da derinlefltirecekti. Bu geliflmelerden ilki, ABD’nin ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›yd›. ABD halk›n›n kolonici ülke olan ‹ngiltere’ye karfl› baflar›s›, Latin Amerika halklar›na esin kayna¤› oldu. Latin Amerikal› elitler, kolonilerin de sömürgeci ülkelere karfl› ba¤›ms›zl›klar›n› kazanabileceklerini gördüler. K›sa bir süre sonra ortaya ç›kan Frans›z Devrimi ise tüm dünyaya yayd›¤› liberal, milliyetçi fikirlerle k›sa sürede Latin Amerika’y› da etkiledi. Bat› kültürü ve düflünce hayat›ndan do¤rudan etkilenen Avrupal›lar›n yaflad›¤› bir co¤rafyada bu çok daha kolay ve çabuk olacakt›. Frans›z Devrimi, Latin Amerika’da sadece ideolojik anlamda etkili olmad›. Frans›z ordular›n›n 1808’de ‹spanya’y› iflgal etmeleri, Latin Amerika’daki ‹spanyol kontrolünü çok zay›flatt›. Bunu f›rsat bilen, Bolivar, San Martin ve Miranda gibi ba¤›ms›zl›kç› önderler harekete geçerek, ‹spanyol yönetimine karfl› k›tan›n çeflitli bölgelerinde bir halk ayaklanmas› bafllatt›lar. Bu hareket k›sa zamanda geniflledi ve kimi yerel hükûmetlerin kurulmas›na kadar giden önemli baflar›lar kazand›. Fakat Napoleon’un yenilgiye u¤rat›lmas›ndan sonra yeniden ‹spanya’n›n kontrolünü alan ‹spanyol ‹mparatoru, yeni askerî birlikler göndererek isyanc›lara karfl› durumu dengelemeyi baflard›. Durum isyanc›lar›n aleyhine dönmüfl gibi görünse de isyan›n liderleri ‹spanyol kuvvetlerine karfl› halk deste¤ini kaybetmemifllerdi. ‹spanyollar birkaç y›l boyunca u¤raflsalar da, isyanc›lar› kesin bir yenilgiye u¤ratamad›lar. ABD ve ‹ngiltere de isyanc›lar› desteklemeye bafllam›flt›. ‹ngiltere’nin ba¤›ms›zl›kç› harekete verdi¤i deste¤in alt›nda, k›tan›n ‹spanyol sömürge sisteminden ç›kar›larak, serbest ticarete aç›lmas›n›n kendi ç›kar›na oldu¤u düflüncesi yat›yordu. ‹spanyol sömürge sistemi serbest ticaretin en büyük savunucusu olan ‹ngiltere’nin, bölgeye girememesine sebebiyet vermekteydi. Ba¤›ms›zl›¤›n› yeni kazanm›fl ABD de benzer gerekçelerle ba¤›ms›zl›k hareketini desteklemekteydi. Ayr›ca, ba¤›ms›zl›¤›n› kazanacak ülkelerde siyasal olarak da nüfuz kuraca¤›n› düflünmekteydi. Daha önce de¤inilen Monroe Doktrini’nin ilan›nda bu düflüncede önemli bir etkisi vard›. K›ta üzerindeki egemenli¤ini kaybetti¤ini anlayan ve ba¤›ms›zl›kç›lara karfl› savafl›n getirdi¤i ekonomik külfetlere de daha fazla dayanamayan ‹spanya sonuçta k›tadan çekilme karar› ald›. Bunun sonucunda Orta ve Güney Amerika ülkelerinin tümüne yak›n bölümü 1824 y›l›na kadar ba¤›ms›zl›klar›n› kazanm›fl oldular. Bu tarihten sonra, ba¤›ms›zl›klar›n› kazanan ülkeler aras›nda çeflitli savafllar görülecek ve XX. yüzy›l boyunca yeni ba¤›ms›z devletler de do¤acakt›r. Öte yandan, k›tan›n büyük bölümü ‹spanya elinde olsa da Brezilya bölgesi Portekiz kontrolündeydi. Brezilya’n›n Portekiz’den kopmas› ve ba¤›ms›z olmas› ise biraz daha farkl› bir biçimde olacakt›r. Napoleon ordular›n›n Portekiz’i de iflgal etmesinden sonra Portekiz imparatoru saray› Lizbon’dan, Brezilya’daki Rio da Janeiro’ya tafl›m›flt›. Frans›zlar›n Portekiz’den çekilmesinden sonra yerini o¤luna b›rakarak Lizbon’a döndü. Brezilya halk›n›n ba¤›ms›zl›kç› ortam›n etkisiyle yeniden Por-

151

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908)

tekiz’e ba¤lanmay› reddetmesi üzerine 1822’de Portekiz imparatorunun o¤lu, Dom Pedro ad›yla Brezilya imparatoru olarak ilan edilmifl ve ülke ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›flt›r. Latin Amerika ülkeleri ba¤›ms›zl›klar›ndan k›sa bir süre sonra ‹ngiltere’nin, daha sonra da ABD’nin iktisadi egemenli¤i ve siyasi etkisi alt›na girmifllerdir. Özellikle de ABD, Latin Amerika ülkelerini Avrupa müdahalesinden kurtard›ktan sonra, Monroe Doktrini’nin verdi¤i rahatl›k ve güvenle bu bölgeyi iktisadi ve siyasi tekeli alt›na alm›fl oldu. XIX. yüzy›l boyunca Avrupa’dan yo¤un bir göç alan Latin Amerika’n›n özellikle Arjantin gibi ülkeleri ekonomik kaynaklar›n›n bollu¤u nedeniyle önemli geliflmeler göstermifltir. Avrupa’n›n en önemli ticari ortaklar›ndan olan ve k›taya g›da maddeleri ihraç eden Latin Amerika’daki ABD etkisi ise yüzy›l boyunca tedrici bir biçimde artm›flt›r. Japonya ve Çin’in emperyalist etkiye karfl› nas›l tepki verdiklerini karfl›laflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

152

Siyasi Tarih-I

Özet

N A M A Ç

Birinci Dünya Savafl› öncesinde Avrupa’n›n geçirdi¤i dönüflümü aç›klamak. Eski toplumsal ba¤lar›n ve sadakatin çözüldü¤ü Avrupa’da kimlik bofllu¤unu dolduran temel ideoloji hâline gelen milliyetçilik, s›nai büyüme, iç istikrar, anayasal ve demokratik kurumlar›n geliflmesine efllik ederek ulus devletleri ortaya ç›kar›rken; ayn› ideoloji Avrupa’n›n do¤usunda 1815 Viyana Kongresi’yle tesis edilmifl olan Avrupa Uyumu’nu sarsacak hadiselere neden oluyordu. Bu hadiseler ba¤lam›nda en büyük sorunlardan bir tanesi Do¤u Sorunu’ydu. 1871-1914 aras› döneme bak›ld›¤›nda dünyada Avrupa’n›n merkez durumda oldu¤u üç uygarl›k ve uluslararas› iliflkiler alan› ortaya ç›km›flt›r. Birinci halkada Avrupa’n›n bat›s› ve Amerika’n›n kuzeyi, ikinci halkada Avrupa’n›n do¤usu ve Latin Amerika, üçüncü halkada ise Asya ve Afrika ülkeleri yer al›yordu. 1871’de Alman Birli¤i’nin kurulmas› Avrupa Uyumu’nun art›k dikkate al›nmad›¤›n› gösteriyordu. Ancak yüzy›l›n son on y›l›na kadar bozulan Avrupa sistemi kesin bloklaflmalara da sahne olmam›fl, Avrupa devletleri sistemin bir blok olarak iflletilmesi ilkesine sad›k kalm›fllard›r. Di¤er flartlar ve dengeler ç›karlar›n uzlaflt›r›lmas›n› imkans›z hale getirdi¤inde ise bloklaflma bafllam›fl ve Birinci Dünya Savafl›’na giden süreç yaflanm›flt›r. Avrupa’n›n bloklaflmaya nas›l gitti¤ini aç›klamak. Alman Birli¤i’nin sa¤lanmas›na giden süreçte izledi¤i revizyonist politikan›n aksine Bismarck, Birli¤in kurulmas›ndan sonra statükocu bir politika izlemeyi tercih etmifltir. Alman Birli¤i’nin sa¤lanmas›ndan sonra Bismarck’›n temel amac› 1871 düzenlemesini yürürlükte tutmakt›. Bu nedenle Fransa’y› kendisine en büyük tehdit olarak görüyordu. 1872 y›l›nda Fransa’y› d›fl politikada yaln›zlaflt›rabilmek ve Almanya’y› olas› bir iki cepheli savafl durumundan kurtarabilmek için Avusturya-Macaristan ve Rusya’y› yan›na alarak Üçlü ‹ttifak’› ilan etti. ‹ttifak, Avusturya Macaristan ve Rusya aras›ndaki ittifak Balkan uyuflmazl›¤›ndan ötürü 1875 y›l›nda da¤›ld›. Bismarck’›n bu tarihten sonraki te-

mel amac› Rusya-Fransa yak›nlaflmas›n› önleyebilmek ve hem Avusturya-Macaristan’› hem Rusya’y› kendi saflar›nda tutabilmek oldu. 1882 y›l›nda Avusturya-Macaristan, ‹talya ve Almanya Üçlü ‹ttifak Antlaflmas›’n› imzalarken 1887 y›l›nda Rusya’yla Güvence Antlaflmas› imzaland›. Bismarck’›n II. Wilhelm taraf›ndan yönetimden uzaklaflt›r›lmas›ndan sonra Almanya geleneksel statükocu politikas›n› terketmifl, Avrupa güçler dengesini gözetmek önceli¤inden vazgeçerek sömürgeci bir politikaya yönelmifltir. Almanya’n›n d›fl politikas›ndaki de¤iflim sömürgecilikten kaynaklanan anlaflmazl›klar› bir kenara b›rakarak Rusya, ‹ngiltere ve Fransa’n›n birleflmesini sa¤lam›flt›r. Üçlü ‹tilaf’›n birinci halkas› 1894’te Fransa ve Rusya aras›nda oldu. Fransa ve ‹ngiltere aras›nda 1904 y›l›nda ikinci halka gerçekleflti. Üçüncü halka ‹ngiltere ile Rusya aras›nda 1907 y›l›nda meydana geldi.

N A M A Ç

Sömürgecili¤in ve emperyalizmin neden ve sonuçlar›n› tart›flmak. Sömürgecilik, Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›kmas›ndan çok önce var olsa da Sanayi Devrimi’nden sonra kapsam› ve h›z› de¤iflti. Devletleri sömürgecili¤e iten nedenler aras›nda hammadde ve pazar aray›fl› büyük öneme sahiptir. Ekonomik imkanlardaki muazzam de¤iflim, beraberinde h›zl› nüfus art›fl›na sebep olunca kentlerdeki y›¤›lman›n ve sosyal patlaman›n önüne geçebilmek için insanlar› yeni yerleflim alanlar›nda iskân etmek ihtiyac› has›l oldu. Son olarak milliyetçilikten beslenen ulusal onur, büyük devlet olmay› ve büyük sömürgelere sahip olmay› teflvik ediyordu. Sömürgecilik yar›fl›n›n Avrupa’n›n dünyan›n di¤er bölgelerinden tart›flmas›z biçimde üstün oldu¤u bir dönemde gerçekleflmesi, sömürgecili¤in Avrupa’n›n di¤er bölgelerine medeniyet götürmesi olarak meflrulaflt›r›lmas›n› da kolaylaflt›rd›. K›sa ve orta vadede Avrupa’n›n sa¤lad›¤› ekonomik büyüme ve istikrar›n korunmas› ba¤lam›nda emperyalizm Avrupa siyasetine olumlu etkiler yapm›flt›r, ancak uzun vadede yar›fl ve mücadeleden kaynaklanan istikrars›zl›klara neden olmufltur. Emperyalizmin sömürülen ülkeler ara-

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908)

s›nda yaratt›¤› en büyük etki modernleflme olgusunun ortaya ç›kmas› ve ulusal bilincin yerleflmesi oldu. Bu ülkelerde modernleflme olgusu anti-sömürgeci nitelik kazand›.

N A M A Ç

Avrupa d›fl›ndaki dünyada XIX. yüzy›lda yaflanan geliflmeleri ifade etmek Berlin Konferans›’ndan sonra, Afrika topraklar›n›n paylafl›lmas› adeta uluslararas› bir yar›fla döndü. Baflta ‹ngiltere ve Fransa olmak üzere emperyalist güçler h›zla Afrika topraklar›n› iflgale bafllad›lar. Bu yar›flta en büyük pay› ‹ngiltere alm›fl, Somali, Nijerya, Uganda ve Güney Afrika’y› ele geçirmifltir. Fransa ise Tunus’u iflgal ettikten sonra Büyük Sahra’n›n güneyindeki Bat› Afrika ülkelerini, daha güneyde Kongo’nun kuzeyini, do¤uda Cibuti ve Magadaskar’› iflgal etmifltir. 1890’lara kadar sömürgecili¤e çok da s›cak bakmayan Almanya bile Bismarck iflbafl›ndan ayr›l›ncaya kadar, Togo, Kamerun, Güneybat› Afika ve Tanganika bölgesinde sömürge yönetimleri kurmufltur. Kongo’da genifl bir alanda sömürge yönetimi kuran Belçika ve Do¤u Afrika’ya yerleflen ‹talya bu ülkeleri takip etmifltir. Afrika’da kurulan sömürge imparatorluklar›, mevcut geleneksel yap›lar› k›sa sürede geri döndürülemez biçimde dönüfltürmüfltür. Afrika’n›n modernleflme sürecine girmesini sa¤layan sosyoekonomik de¤iflim, k›tan›n kuzeyinde XX. yüzy›l›n bafllar›nda, ortas›nda ve güneyinde ise XX. yüzy›l ortalar›nda bafllayan ulusal uyan›fl›n da temelini atm›flt›r. Tabi, bu modernleflme Avrupal› sömürgeci güçlerin Afrika kaynaklar›n› ac›mas›zca sömürmeleri gibi çok a¤›r bir bedelin ödenmesiyle mümkün olabilmifltir. Çin’in XIX. yüzy›lda Do¤u-Bat› ticaretini engellemek için ad›m atmaya kalkmas›, durumu tamamen de¤ifltirecek, Çin büyük bir de¤iflim sürecine girmek zorunda kalacakt›r. Söz konusu ad›m, Çin yönetiminin ülkeye ‹ngiliz tüccarlar taraf›ndan mübadele amac›yla getirilen afyon ticaretini yasaklamas›yd›. Yasaklama karar› ‹ngiltere taraf›ndan “serbest ticarete” karfl› bir ad›m olarak nitelendirildi ve gerginlik t›rmand›. ‹ngiliz birliklerinin Çin’in güneyindeki birkaç liman› iflgal etmelerine neden olan ve “Afyon Savafl›” olarak adland›r›lan çat›flma, Çin yönetiminin geri ad›m

153

atmak zorunda kalmas›na neden oldu. Sonuçta, 1842’de imzalanan bar›fl antlaflmas›yla, Çin ‹mparatoru befl liman›n›n d›fl ticarete aç›lmas›n›, ithal edilen mallara sabit oranl› bir gümrük vergisi konmas›n› ve Honkong’un ‹ngiltere’ye terk edilmesini onaylamak zorunda kald›. Böylece, Çin’in yüzy›llarca süren d›fla kapanma politikas› sona ermek zorunda kal›yordu. Japonya’n›n bir büyük güç aday› olarak h›zla güçlenmeye bafllamas›, Bat›l› büyük güçlerin dikkatinden kaçmam›flt›r. Uzakdo¤u’daki paylafl›m savafl›nda avantaj sa¤lamak isteyen ‹ngiltere 1902’de Japonya ile bir ittifak kurdu. Bu durum, Japonya’n›n en az›ndan bölgede önemli bir güç olarak görülmeye baflland›¤›n› göstermekteydi. Japonya’n›n ‹ngiltere ile ittifak›, 1904-1905’te Rusya ile yapt›¤› savaflta önem kazanacakt›. Büyük bir zafer kazanan Japonya’n›n hem Rusya’y› savaflta yaln›zlaflt›rmas›nda hem de antlaflma masas›nda beklentilerinin önemli bir k›sm›n› alabilmesinde ‹ngiltere ile ittifak›n›n büyük katk›s› olacakt›. Hindistan’da XVI. yüzy›lda bafllayan Bat› etkisi XVIII. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren egemenli¤e dönüflmeye bafllad›. Özellikle, ‹ngilizlerce kurulan Do¤u Hindistan Kumpanyas› Hindistan’›n birçok bölgesinde sadece ekonomik olarak de¤il, ayn› zamanda siyasi ve askerî olarak da egemenlik kurdu. ‹ngiltere monarflisi taraf›ndan desteklenen flirketin egemenli¤i XVIII. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren ‹ngiliz Hükûmeti’nin de etkinli¤ini artt›¤› bir “ikili kontrol” sistemine dönüfltü. XIX. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren flirketin etkisi yavafl yavafl azalt›ld› ve Hindistan do¤rudan ‹ngiltere’nin egemenli¤ine girdi. 1840’larda Pencap, Sind ve Keflmir bölgelerinin de kontrol alt›na al›nmas›yla ‹ngiliz egemenli¤i kuzeye yay›ld› ve tüm Hindistan’› kapsar hâle geldi. Ülkede ‹ngiliz sömürge yönetimine karfl› geleneksel olmayan modern bir muhalif hareketin ortaya ç›kmas› için XIX. yüzy›l›n son çeyre¤ini beklemek gerekecektir. ‹lginç bir biçimde, eskiden devlet memuru olan bir ‹ngiliz’in önderli¤inde 1885’de kurulan Kongre Partisi, ‹ngiliz yönetimine siyasal ve sosyal taleplerini iletmeye bafllad›. Kongre Partisi’ne kat›lan ilk Hintliler daha çok ‹ngiltere ve Hindistan’daki ‹ngiliz okullar›nda e¤itim gö-

154

Siyasi Tarih-I

ren genç Hindulard›. Bafllang›çta, Hindistan’daki Avrupal›lar›n da destek verdi¤i hareket, XX. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren daha milliyetçi bir çizgiye yaklaflmaya bafllad›. Oluflan Hint büyük burjuvazisinin de deste¤ini almaya bafllayan Hint milliyetçili¤inin ‹ngiliz yönetimine karfl› daha muhalif bir anlay›fla evrilmesi için ise birkaç on y›l daha beklemek gerekecekti. Bu durum ise Hindulardan oluflan muhalefete karfl› nüfusun di¤er önemli bir bilefleni olan Müslümanlar›n tav›r almas›na yol açacak Müslümanlarla Hindular aras›ndaki ayr›flmay› derinlefltirecektir. XIX. yüzy›l›n son çeyre¤inde, Amerikan ekonomisi büyük bir at›l›m yapm›flt›r. Özellikle, Sanayi Devrimi’nin ikinci aflamas›n› oluflturan kimya, çelik, otomotiv gibi sektörlerde yaflanan geliflme ABD’nin XX. yüzy›l bafllar›nda dünyan›n en büyük ekonomik gücü olmas›n› sa¤lad›. Yaflanan bu geliflmenin, ABD’nin emperyalist dalgaya kat›lmas›n› sa¤lamamas› düflünülemezdi. XIX. yüzy›l›n son çeyre¤inde yaflanan durgunluk, ABD burjuvazisinin emperyalist politikalar izlenmesi yönündeki bask›s›n› artt›rmas›na yol açt›. Nitekim, iç savafl›n ard›ndan 1867’de Alaska’n›n Rusya’dan sat›n al›nmas›ndan sonra bir süreli¤ine duraksayan geniflleme yüzy›l sonunda yeniden gündeme geldi. 1898’de Küba sorunu yüzünden bafllayan ABD-‹spanya savafl› ABD’nin zaferiyle sonuçland›. Zafer ABD’nin Filipinler, Porto Rico, Guam ve Hawai adalar›n› ele geçirmesini sa¤lad›. Art›k ABD etkisi, Atlantik’ten Hint Okyanusuna uzanan bir co¤rafyada kendini göstermekteydi. Bunun da XX. yüzy›lda uluslararas› sistemin yeniden flekillenmesinde belirleyici bir etki yapmas› kaç›n›lmazd›. Frans›z Devrimi, Latin Amerika’da sadece ideolojik anlamda etkili olmad›. Frans›z ordular›n›n 1808’de ‹spanya’y› iflgal etmeleri, Latin Amerika’daki ‹spanyol kontrolünü çok zay›flatt›. Bunu f›rsat bilen, Bolivar, San Martin ve Miranda gibi ba¤›ms›zl›kç› önderler harekete geçerek, ‹spanyol yönetimine karfl› k›tan›n çeflitli bölgelerinde bir halk ayaklanmas› bafllatt›lar. Bu hareket k›sa zamanda geniflledi ve kimi yerel hükûmetlerin kurulmas›na kadar giden önemli baflar›lar kazand›. Fakat, Napolyon’un yenilgiye u¤rat›lmas›ndan sonra yeniden ‹spanya’n›n kontrolünü alan

‹spanyol ‹mparatoru, yeni askerî birlikler göndererek isyanc›lara karfl› durumu dengelemeyi baflard›. Latin Amerika ülkeleri ba¤›ms›zl›klar›ndan k›sa bir süre sonra ‹ngiltere’nin, daha sonra da ABD’nin iktisadi egemenli¤i ve siyasi etkisi alt›na girmifllerdir. Özellikle de ABD, Latin Amerika ülkelerini Avrupa müdahalesinden kurtard›ktan sonra, Monroe Doktrini’nin verdi¤i rahatl›k ve güvenle bu bölgeyi iktisadi ve siyasi tekeli alt›na alm›fl oldu. XIX. yüzy›l boyunca Avrupa’dan yo¤un bir göç alan Latin Amerika’n›n özellikle Arjantin gibi ülkeleri ekonomik kaynaklar›n›n bollu¤u nedeniyle önemli geliflmeler göstermifltir. Avrupa’n›n en önemli ticari ortaklar›ndan olan ve k›taya g›da maddeleri ihraç eden Latin Amerika’daki ABD etkisi ise yüzy›l boyunca tedrici bir biçimde artm›flt›r.

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908)

155

Kendimizi S›nayal›m 1. Avrupa’da hangi ülkeyle ilgili ulusal sorunlarda Avrupa Uyumu’nun dayand›¤› ilkeler en az dikkate al›nm›flt›r? a. Rusya b. Avusturya-Macaristan c. ‹spanya d. Prusya e. Osmanl› ‹mparatorlu¤u 2. Afla¤›dakilerden hangisi Üçlü ‹tilaf’a di¤erlerinden daha sonra kat›lm›flt›r? a. Almanya b. Fransa c. ‹ngiltere d. Rusya e. Avusturya-Macaristan 3. Afla¤›dakilerden hangisi Üçlü ‹ttifak Üyesi bir ülkedir? a. ‹talya b. Rusya c. ‹ngiltere d. ‹spanya e. Fransa 4. I. Üç ‹mparatorlar Ligi’nin üyeleri afla¤›daki seçeneklerden hangisinde do¤ru olarak gösterilmifltir? a. Almanya-‹ngiltere-Rusya b. Almanya-Rusya-Avusturya c. Almanya-‹ngiltere-Avusturya d. ‹ngiltere-Rusya-Avusturya e. ‹ngiltere-Fransa-Rusya 5. Almanya-Rusya “Güvence Antlaflmas›” hangi tarihte imzalanm›flt›r? a. 1871 b. 1879 c. 1887 d. 1904 e. 1907

6. Afla¤›dakilerden hangisi emperyalizmin nedenlerinden biri olarak gösterilemez? a. Sanayi Devrimi b. Milliyetçilik c. Hammadde ihtiyac› d. I. Dünya Savafl› e. Uluslararas› rekabet 7. Afla¤›dakilerden hangisiyle Afrika’daki emperyalist yay›lma aras›nda ba¤ kurulamaz? a. Ulafl›m imkanlar›n›n artmas› b. Sa¤l›k ve hijyen imkanlar›n›n artmas› c. K›tada yap›lan co¤rafi keflifler d. Japonya’da Meiji restorasyonunun bafllamas› e. Afrika’n›n zay›f siyasal ve sosyal yap›s› 8. Afla¤›daki Afrika ülkelerinden hangisi XIX. yüzy›l sonlar›nda Alman sömürgesi haline gelmifltir? a. Kamerun b. Sudan c. Cezayir d. Madagaskar e. Kenya 9. 1895 tarihli Shimoneseki Antlaflmas› hangi ülkeler aras›nda imzalanm›flt›r? a. Çin-‹ngiltere b. Çin-Fransa c. Japonya-‹ngiltere d. Japonya-ABD e. Çin-Japonya 10. Afla¤›daki geliflmelerin kronolojik s›ras› hangi seçenekte do¤ru gösterilmifltir? I- Afyon Savafllar› II- Meiji Restorasyonu III- Hindistan’da Kongre Partisi’nin kuruluflu a. I-III-II b. III-II-I c. I-II-III d. II-I-III e. II-III-I

156

Siyasi Tarih-I

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. e

S›ra Sizde 1 1815 Viyana Kongresi’nden sonra 1870’lerin bafl›na kadar geçen sürede birbirine düflman devletlerin kurduklar› rakip ittifaklardan (bloklardan) çok, belirli topraklar›n flu veya bu devletin elinde bulunmas›na ba¤l› olan bir güç dengesinden söz edilirdi. Yani, sistem belirli bir Avrupa devletinin öteki devletlerin r›zas› olmaks›z›n herhangi bir topra¤› eline geçirmemesi anlay›fl›na dayan›yordu. Her ne kadar bu devletlerin aras›nda görüfl ayr›l›klar› da bulunsa da genel olarak “Avrupa Uyumu” ifllemekteydi. Anlaflmalara var›lmas› ve bunlar›n sürdürülmesi için gerekli mekanizmalar kurulmufl bulunuyordu. Ancak, 1871’de Alman Birli¤i’nin kurulmas›yla, “Avrupa Uyumu”nun dikkate al›nmad›¤› kesin bir biçimde ortaya ç›kt›. Hatta, Avusturya ve Fransa gibi büyük devletlerin ‹talya ve Prusya’ya yenilmeleri ile bu “Uyum”un tümüyle y›k›lm›fl oldu¤u anlafl›ld›. Böylece “güç dengesi” tekrar klasik anlat›m›na uygun, fakat daha da belirgin bir niteli¤e kavuflmufl bulunuyordu: Birbirlerine ittifak antlaflmalar› ile ba¤lanm›fl devlet gruplar› aras›ndaki askeri ve siyasi denge (yani bloklaflma). Fakat 1871 sonras›nda uluslararas› sistemin belirtilen çerçeveye oturmas› hemen gerçekleflmemifltir. Özellikle yüzy›l›n son on y›l›na kadar, Avrupa sistemi kesin bloklaflmalara sahne olmam›fl, devletler 1815’de belirlenen sistem içi bloklaflmaya de¤il, sistemin bir blok iflletilmesine dayanan mant›¤›na büyük oranda sad›k kalm›fllard›r. De¤iflen flartlar ve dengeler devletlerin ç›karlar›n›n uyumlulaflt›r›lmas›n› imkâns›z hâle getirdi¤inde ise, bloklaflma ve sonras›nda I. Dünya Savafl›’na giden süreç yaflanm›flt›r.

2. c 3. a 4. b 5. c 6. d 7. d 8. a 9. e 10. c

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Avrupa Uyumu ve Avrupa’n›n Dönüflümü” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Üçlü ‹tilaf’›n Kurulmas›” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Üçlü ‹ttifak’›n Kurulmas›” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Üçlü ‹ttifak’›n Kurulmas›” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Üçlü ‹ttifak’›n Kurulmas›” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1848 ‹htilalleri’nin Sonuçlar›” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Emperyalist Dalga ve Avrupa D›fl› Dünya” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Emperyalist Dalga ve Avrupa D›fl› Dünya” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Emperyalist Dalga ve Avrupa D›fl› Dünya” konusunu gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Emperyalist Dalga ve Avrupa D›fl› Dünya” konusunu gözden geçirin.

S›ra Sizde 2 Alman Millî Birli¤i’nin kuruldu¤u 1871’den I. Dünya Savafl›’n›n ç›kt›¤› 1914’e kadar Avrupa’n›n hiç de¤iflmeyen unsuru, Almanya-Fransa düflmanl›¤›d›r. Bismarck, Fransa’n›n 1870 yenilgisi ve a¤›r bar›fl flartlar›n›n intikam›n› alaca¤›n› düflünerek, bu ülkeyi yaln›z b›rakt›rmaya gayret edecektir. Bismarck’›n ana amac›, 1871 düzenlemesini korumak ve Alman Birli¤i’nin güçlenmesini sa¤lamak için hiç olmazsa bir kuflakl›k bar›fl sa¤lamakt›. ‹flte bu düflüncelerinin ürünü olarak Bismarck, Üçlü ‹ttifak’› kuracakt›r. Bismarck’›n izledi¤i ustal›kl› politika, 1871’de güçlü biçimde ortaya ç›kan Almanya karfl›s›nda di¤er büyük Avrupa devletlerinin birleflmesini önlemifltir. Öte yan-

6. Ünite - Küresel Emperyalist Yar›fl (1871-1908)

dan, ‹ngiltere, Fransa ve Rusya aras›ndaki sömürge anlaflmazl›klar› da bu ülkelerin Almanya karfl›s›nda birleflmelerini engellemekteydi. Bu ülkeler Uzak Do¤u’da, Güney Asya’da, Osmanl› Devleti üzerinde ve Akdeniz’de çat›flma hâlindeydi. Ayr›ca, Afrika da ‹ngiliz-Frans›z çat›flmas›na sahne oluflturmaktayd›. Nitekim, Bismarck bu çat›flmalar› ustaca tahrik ederek de birleflmelerini engellemeye çal›flmaktayd›. Alman d›fl politikas›n›n yönetimini tümüyle Bismarck’a b›rakm›fl bulunan ‹mparator I. Wilhelm’in 1888’de ölümü üzerine durum de¤iflmeye bafllad›. Genç yaflta imparator olan II. Wilhelm, Bismarck’la çat›flmaya girdi. Bu çat›flma, II. Wilhelm’in atak yarat›l›fl›ndan ileri geldi¤i kadar birtak›m temel görüfl ayr›l›klar›n› da dayan›yordu: II. Wilhelm’e göre, Almanya dikkatini Avrupa üzerinde toplayan statükocu politikas›ndan vazgeçip “Dünya Politikas›”na (Weltpolitik) yönelmeli ve sömürgecili¤e giriflmeliydi. II. Wilhelm, Bismarck’›n Rusya’ya gere¤inden fazla önem verdi¤ini de düflünüyordu. Öte yandan, II. Wilhelm ile Bismarck aras›nda iç politika alan›nda da anlaflmazl›k vard›: Bismarck, gittikçe s›naileflen Almanya’da güçlenen iflçi hareketinin partisi olan Sosyal Demokrat Parti’yi orduyu kullanmak suretiyle ezmek istiyordu. Muhafazakar bir politikac› olan Bismarck’a oranla yüksek ülküleri, dinamik ve ilerici nitelikte düflünceleri olan II. Wilhelm ise yönetimine bir iç savafl ortam› içinde kan dökerek bafllamak niyetinde de¤ildi Baflbakan Bismarck’›n, ‹mparatoru II. Wilhelm’le bu temel fikir ayr›l›klar›na ra¤men görevine devam etmesi mümkün olmayacakt›. Nitekim, 1890 y›l›nda Bismarck görevinden istifa etti. S›ra Sizde 3 En önemli etken, ekonomik yap›n›n ald›¤› biçimle ilgilidir. Sanayi Devrimi ile h›zlanan ekonomik büyüme 1870’lerden sonra yeni bir aflamaya girmiflti. Yeni enerji kaynaklar›n›n kullan›lmaya bafllanmas›, üretim ve ulaflt›rma araçlar›ndaki muazzam geliflim gibi faktörler devletlerin yeni hammadde kaynaklar› ve pazarlar aramas›na yol açt›. Üstelik 1870’lerin bafl›nda ortaya ç›kan ekonomik durgunluk pazar, iflgücü ve hammadde kaynaklar›n› kontrol etme yönündeki mücadeleyi daha da keskinlefltirdi. Avrupa’da büyüyen sermaye de yeni yat›r›m alanlar› aramaktayd›. Bu alan da dünyan›n kapitalizme hiç ya da yeterince aç›lmam›fl bölgelerinin dönüfltürülmesiyle olacakt›. Bu dönüflümün aciliyeti, Bat›l› emperyalist güçlerin söz konusu alanlar› fiilen kontrol etme yani iflgal etmelerini zorunlu hâle getirmekteydi.

157

Buna ba¤l› olarak Avrupa’da yaflam koflullar›ndaki olumlu yöndeki büyük geliflmeler, önemli bir nüfus art›fl›na yol açmaktayd›. Söz konusu nüfusun, metropol ülkelerden yeni yerleflim alanlar›na aktar›lmas› ülkelerdeki sosyal huzursuzluklar›n ortadan kald›r›lmas› aç›s›ndan da önem tafl›maktayd›. Sömürgeler metropol ülkelerden gelecek genifl kitlelere yeni f›rsatlar sunacak bakir alanlar sunmaktayd›. Üstelik bu alanlar topraklar› kolayl›kla ellerinden al›nabilecek “uygar olmayan” toplumlara aitti. Üçüncü olarak, Avrupa devletlerinin özellikle 19. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren bir güç yar›fl›na girmelerinin do¤al sonucu, daha fazla alan› kontrol alt›na alma konusunda da bir yar›fla girmeleriydi. Milliyetçilikle beslenen ulusal onur ve büyüklük iste¤i, dünyan›n birçok bölgesinde sömürge sahibi olmay› da beraberinde getirmekteydi. Bir büyük gücün dünya üzerindeki herhangi bir bölgeyi sömürgelefltirmesi, di¤er ülkelerde emperyalist yar›flta geri kalma duygusuna sebebiyet vermekteydi. Yar›flta geri kalmamak ve bu ba¤lamda ulusal onuru zedelememek için sald›rgan bir emperyalizme yönelmek gerekmekteydi. Üstelik, bu yar›fl Avrupa’n›n dünyan›n merkezi oldu¤u bir yüzy›lda gerçekleflmekteydi. Bat› uygarl›¤›n›n di¤er tüm uygarl›klar› kendinden afla¤›da görmesinin do¤al sonucu emperyalizmin Bat›’n›n dünyan›n geri kalan›na uygarl›k götürmesi olarak görülmesi ve bu flekilde ifade edilmesiydi. O dönemde yayg›n inan›fl bunun Bat› uygarl›¤›n›n insanl›¤a karfl› bir sorumlulu¤u oldu¤u yönündeydi. Irkç› ve sosyal Darwinist tezlerle beslenen bu görüfller Bat›l› devlet adamlar›, edebiyatç›lar›, ayd›nlar› taraf›ndan s›kl›kla dile getirilmekteydi. Avrupa kamuoylar› da bu görüfller çerçevesinde flekillenmekte, toplumun tüm s›n›flar›ndan emperyalist politikalara destek gelmekteydi S›ra Sizde 4 Çin’in sömürgeleflme sürecine girifli, Çin halk›nda bir tepkinin do¤mas›na neden oldu. Söz konusu tepki, muhafazakâr geleneksel yap› ve anlay›fl›n egemen oldu¤u taflrada do¤du ve geliflti. Çin Saray› da söz konusu tepkiyi Bat› emperyalizminden kurtulmak için bir f›rsat olarak gördü ve destekledi. Çinli elitler Bat› emperyalizmine karfl› direnifli de¤iflimde de¤il, gelene¤e dönmekte gördüler. Bu çerçevede ortaya ç›kan isyanlar ise tam tersi bir sonuç vererek Bat› etkisinin daha da art›fl›na neden oldu. Çünkü, flartlar›n h›zla aleyhine döndü¤ünü gören Saray, Avrupal› güçler taraf›ndan dayat›lan flartlar› kabul etmek zorunda kald›. Buna göre, isyanda so-

158

Siyasi Tarih-I

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar rumlulu¤u olan yetkililer cezaland›r›lacak, büyük bir tazminat ödenecek ve kaleler ile garnizonlar y›k›lacakt›. ‹syan, hesaplar›n tam tersine bir sonuç vermifl, Saray›n hâkimiyeti artaca¤›na daha da zay›flam›flt›r. Bu iflgallerin arka plan›nda devam eden yeni tavizler, borç sözleflmeleri ve ülkenin iç ifllerine müdahaleler Çin’i yabanc›lar›n kontrolündeki bir ülke hâline getirmekteydi. Çin’in ba¤›ms›zl›¤› gün geçtikçe sadece hukuki bir çerçeveye oturan fiili durumla hiç ba¤daflmayan bir nitelik kazanmaktayd›. XX. yüzy›la girerken Çin fiilen bir sömürge hâline gelmiflti. Japonya’n›n Çin’den en büyük fark›, merkezi otoritenin zay›fl›¤› ve Japon kültürünün Çin kültürünün aksine de¤iflime ve yeniliklere daha aç›k olmas›yd›. Merkezi otoritenin zay›fl›¤› ülkenin gelenekçi bir “kendine güven anlay›fl›”n›n yerleflmemesine sebep olmufltu. Çin’dekinin aksine, d›fl dünyay› mutlak olarak ötekilefltiren bir “emperyal ak›l” ve “emperyal söylem” yoktu. XIX. yüzy›l bafllar›ndan itibaren, Nagazaki’deki ticaret kolonisinden yay›lan fikirler kimi Japon elitlerinde yavafl yavafl de¤iflim düflüncesinin do¤mas›na neden olmufltu. 1840’lardan itibaren Çin’de yaflananlar Japon yöneticileri taraf›ndan endifleyle izlenmekteydi. Japon yöneticileri, Bat› taleplerine direnmenin mi, yoksa taviz vermenin mi daha uygun olaca¤› konusunda bir süre karar veremediler. Karar›n verilmesini sa¤layan fley Bat›l›lar›n aç›k bir flekilde güç kullanma tehdidinde bulunmalar› oldu. 1868’de bafllayan “Meiji Restorasyonu” na kadar Japon elitleri aras›nda Bat› etkisine karfl› gelenekçi tepkiler görüldüyse de Çin’deki isyanlar gibi olaylar hiç yaflanmad›. Saray›n kontrolü tamamen ele geçirerek, feodal “shogun”luklar› tasfiye etmesiyle bafllayan Meiji Restorasyonu Japonya’n›n topyekûn bir modernleflme modelini benimsemesini sa¤lad›. E¤itimden, orduya; kültürden, üretim yöntemlerine kadar tüm toplumsal alanlarda geleneksel yap› ve al›flkanl›klar›n tasfiyesine dayanan bu politika, Japonya’n›n birkaç on y›l içinde Avrupa ve Avrupa kolonileri d›fl›ndaki en modern ülke olmas›n› sa¤layacakt›.

Armao¤lu, Fahir, (2010). Siyasi Tarih 1789-1914, 6. B., Alk›m Kitabevi, ‹stanbul. Hobsbawm, Eric, (1998). ‹mparatorluk Ça¤› 18751914, (çev. Vedat Aslan). Dost Kitabevi, Ankara. Hunter, Janet E., (2002). Modern Japonya’n›n Tarihi, (çev. Müfit Günay), ‹mge Yay›nevi, Ankara. Mc Neill, William H., (1994). Dünya Tarihi, (çev. Alaattin fienel), ‹mge Yay›nevi, Ankara. Roberts, J. M., (2010). Avrupa Tarihi, (çev. Fethi Aytuna), ‹nkilap Yay›nevi, ‹stanbul. Sander, Oral, (2001). Siyasi Tarih ‹lkça¤lardan 1918’e, 9. B., ‹mge Yay›nevi, Ankara. Taylor, A. J. P., (1954). The Struggle for Mastery in Europe 1848-1918, Clarendon Press, Oxford. Thompson, David, (1957). Europe Since Napoleon, Penguin Books, Aylesbury. Ülman, A. Haluk, (1972). Birinci Dünya Savafl›’na Giden Yol, AÜSBF Yay›nlar›, Ankara.

S‹YAS‹ TAR‹H-I

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Dünyan›n savafla sürüklenmesinin nedenlerini s›ralayabilecek, Savafltan önce ortaya ç›kan krizleri ve krizlerin sona erdirilmelerini aç›klayabilecek, Savafl›n bafllamas›na ve yay›lmas›na iliflkin süreci betimleyebilecek, Savafl›n sona erdirilmesi için yap›lan bar›fl giriflimlerini ve savafl›n bitiflini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Birinci Dünya Savafl› Sömürgecilik Bloklaflma ‹tilaf ve ‹ttifak Devletleri Milliyetçilik

• • • • •

Fas Krizleri Bosna-Hersek Krizi Bolflevik ‹htilâli Wilson ‹lkeleri Çanakkale Savafl›

‹çindekiler

Siyasi Tarih-I

Birinci Dünya Savafl› (1908-1918)

• BÜYÜK HESAPLAfiMANIN NEDENLER‹ • BÜYÜK HESAPLAfiMADAN ÖNCE KR‹ZLER • SAVAfiIN BAfiLAMASI VE YAYILMASI • BARIfi G‹R‹fi‹MLER‹ VE SAVAfiIN SONA ERMES‹

Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918) BÜYÜK HESAPLAfiMANIN NEDENLER‹ Avusturya Baflbakan› Kont Clement Metternich’in 1815 Viyana Kongresi’nden sonra yerlefltirdi¤i “Avrupa ahengi” ad› verilen uluslararas› sistem, Avrupa’ya k›smi bir bar›fl getirmiflti. Bu yolla Avrupal› büyük güçlerin aralar›ndaki sorunlar›n çoklu kat›l›ml› kongrelerle çözülmesi amaçlanm›flt›. Metternich dönemi 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren sars›ld› ve büyük güçler aras›nda sert bir rekabet tekrar yaflanmaya baflland›. Kitab›m›z›n 5. ve 6. ünitelerinde anlat›ld›¤› üzere Avrupa siyasi haritas› devrimler ve savafllar yoluyla de¤iflti ve büyük bir hesaplaflmaya do¤ru yol al›nd›. Almanya ve ‹talya’n›n siyasi birliklerini tamamlayarak büyük imparatorluklara dönüflme istekleri, var olan rekabeti daha da h›rç›nlaflt›rd›. Bu da kaç›n›lmaz bir flekilde dünyay› tarihte benzeri görülmemifl bir savafl›n efli¤ine sürükledi. Birinci Dünya ya da Birinci Paylafl›m Savafl› olarak adland›r›lan bu insanl›k taSIRA S‹ZDE rihinin en trajik olaylardan birinin öne ç›km›fl nedenlerini flöyle s›ralayabiliriz: a) Sömürgecilik ve ekonomik yay›lma/emperyalizm D Ü fi Ü N E Lrekabeti ‹M b) Alman siyasi birli¤inin kurulmas› ve Avrupa’da Alman-Frans›z c) Balkanlarda Rusya, Avusturya-Macaristan rekabeti d) Büyük güçler ittifak› ve ba¤lant›lar sistemi: Bloklaflma S O R U e) Silahlanma f) Afl›r› milliyetçilik D‹KKAT g) Dinsel ve kültürel yay›lma. Kitab›m›z›n daha önceki ünitelerinde aç›klanmaya çal›fl›ld›¤› gibi 15. yüzy›l›n SIRA S‹ZDE sonlar›nda temelleri at›lan sömürgecilik geliflerek çok daha kapsay›c› bir hale yani kapitalizmin yeni aflamas› olan emperyalizme dönüfltü. 19. yüzy›l ve 20. yüzy›l›n bafl›nda geliflen sanayi ve finans kapitalizminin de etkisiyle dünya topraklar›n›n yaAMAÇLARIMIZ r›s› ve dünya halklar›n›n üçte biri sömürgelefltirildi.

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A 13. P yüzy›l-20. Marc Ferro, Sömürgecilik Tarihi. Fetihlerden Ba¤›ms›zl›k Hareketlerine yüzy›l (Çev: Muna Cedden), Ankara: ‹mge Kitabevi, 2011.

K ‹ T A P

L E V ‹ Z Y O N söylenen Sömürge imparatorluklar›n›n en büyü¤ü ve üzerinde güneflT Ebatmad›¤› ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u’ydu. Bu ülke 18. yüzy›lda sömürge yar›fl›nda ola¤anüstü bir geliflme göstererek Hindistan ve Kuzey Amerika’ya egemen oldu. M›s›r, Sudan, Ümit

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

MAKALE

‹NTERNET

MAKALE

162

Siyasi Tarih-I

Burnu’ndan Akdeniz k›y›lar›na kadar Afrika’n›n do¤u yar›s›, bat›da Nijerya ve Alt›n Sahili, Hint Yar›madas›, Seylan, Güneydo¤u Asya ülkeleri, Yeni Zelanda, Avustralya ‹ngiliz sömürge imparatorlu¤unun egemen oldu¤u alanlard›. Bu haliyle hükmetti¤i topraklar Britanya Adalar›’n›n 140 kat› kadar bir yüz ölçüme ulaflm›flt›. Frans›z sömürge imparatorlu¤u ise Kuzeybat› Afrika’da Fas, Cezayir, Tunus ve Büyük Sahra’n›n güneyinde kalan genifl Afrika topraklar›n› ve Asya’da Çin Hindi’ni kapsam›flt›. Portekiz geçmifl sömürge ihtiflam›n› kaybetmekle birlikte, Angola ve Mozambik’e sahip olma halini sürdürdü. Ayr›ca Hindistan’da (Diu, Gao ve Daman) ile Çin’de (Makao) egemen oldu¤u bölgeler vard› (Ülman, 1973: 1-3). Belçika, Afrika’n›n orta kesimlerini, Kongo Irma¤› boyunca uzanan bölgeleri; Hollanda ise Cava, Sumatra, Borneo Adalar› ve Yeni Gine’nin yar›s› ve Selebis Adalar›’n› sömürüyordu. Rusya, Urallar’›n do¤usuna do¤ru genifllemiflti. Türkistan’dan Mançurya s›n›r›na ve Sibirya’ya kadar, Asya topraklar›nda rakipsiz kalm›flt›. Japonya da 19. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren militarist bir modernleflme izleyerek devlet ayg›t›n› güçlendirdi. Japon yöneticileri d›fl politikaya öncelik verdi. 1895’te “Asya devi” ve ezeli rakibi Çin’i yenerek Uzakdo¤u’da yay›lmaya bafllad›. Rusya’ya karfl› 1905’te kazand›¤› zaferle hem Uzakdo¤u’da rakipsiz kald›, hem de büyük devletler aras›na girdi. ‹talya’n›n (1870) ve Almanya’n›n (1871) milli birliklerini kurarak vakit geçirmeksizin sömürge bulma aray›fl›na girmesi, uluslararas› sistemi sarsm›flt›. ‹ki ülke 1914 y›l›na gelindi¤inde Afrika ve Asya k›talar›nda baz› bölgeleri ele geçirmifllerdi. Bu sömürge imparatorluklar› Osmanl› ‹mparatorlu¤u, ‹ran ve Çin gibi eski güçlerinden eser kalmam›fl ülkeleri ya nüfuz bölgelerine ay›rd›lar, ya da ekonomik kaynaklar›n› ve ticaretini kendi tekellerine alarak adeta yar› sömürge haline dönüfltürdüler. ‹talya, Tarblusgarp sald›rd› ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan kopard›. Almanya ise Osmanl› ordusunu modernlefltirme ve Anadolu-Ba¤dat Demiryollar› projesi ad› alt›nda “bar›flç›l” yollardan Osmanl›ya s›zd› (Ülman, 1973: 142-144). 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda h›zlanan endüstri devrimi, bunun sonucunda gerçeklefltirilen d›fl yard›mlar ve pazar aray›fllar›, sömürgeci Avrupa Devletleri aras›ndaki rekabeti artt›rd›. Art›k emperyalizm ça¤› bafllam›flt›. Eric Hobsbawm, 1870-1914 y›llar› aras›nda da dünya ekonomisinde meydana gelen önemli de¤ifliklikleri flöyle s›ralamaktad›r: ‹mparatorluk ça¤› dünya ekonomisinin co¤rafi aç›dan önceki dönemlerden daha genifl bir tabana yay›lmas›; Avrupa ve Avrupa d›fl›ndaki (Kuzey Amerika, Japonya gibi) geliflmelerle dünya ekonomisinin endüstrileflmifl ve endüstrileflmekte olan k›sm›n›n genifllemesi; uluslararas› piyasan›n ola¤anüstü bir büyüme göstermesi; birincil mallarda hem üretime ayr›lm›fl alanlarda hem de bu alanlar›n dünya pazar›yla bütünlefltirilmesinde büyük ilerlemeler kaydedilmesi; ‹ngiltere’nin tek endüstri ekonomisi olmaktan ç›kmas› ve Almanya, ABD gibi ülkelerin de yo¤un bir üretime geçmesi. Ünlü tarihçi Hobsbawm bu s›ralad›klar›na; teknolojik devrimi, kapitalist iflletmelerin yap›s›nda iflleyifl ve çal›flma tarz› aç›s›ndan dönüflüm yaflanmas›n›, tüketim mallar› piyasas›nda hem nitelik hem de nicelik aç›s›ndan ola¤anüstü bir de¤iflim olmas›n›, gerek kamu kesiminde gerekse özel kesimde ekonominin üçüncü sektöründe (büro, ma¤aza ve di¤er hizmetlerde) hem mutlak hem de göreli anlamda çarp›c› bir büyüme gerçekleflmesini ve siyaset ile ekonomi aras›nda yak›nlaflman›n artmas›n› da (devletin ve kamu sektörünün rolünün a¤›rl›k kazanmas›) eklemektedir (Hobsbawm, 1999: 61-66).

163

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

Pazarlar›n güvence alt›na al›nmas› ve korunmas›, rakip endüstriyel kapitalist ulusal ekonomiler aras›nda rekabeti artt›rd›. Emperyalist devletlerin ve sermaye sahiplerinin dünyay› bölüflme tutkusu, ülkeleri ad›m ad›m savafla sürükledi. Alman siyasi birli¤inin kurulmas› ve Avrupa’da yo¤un bir Alman-Frans›z rekabeti yaflanmas› gerilimi artt›ran unsurlardan bir di¤eriydi. Avusturya-Macaristan Baflbakan› Prens von Metternich’in baflkanl›¤›nda 1814-1815’te toplanan Viyana Kongresi’nde Avrupa’ya yeni bir biçim verme ve büyük güçlerin uluslararas› siyaseti yönlendirmesi karar› al›nm›flt›. Ancak kongre uluslararas› sisteme yeni bir biçim verilmesine ra¤men Avusturya’n›n etkisiyle daha önceki dönemlerde oldu¤u gibi Almanlar› parçalanm›fl bir flekilde b›rakt›. Metternich “Alman birli¤i” idealinden hofllanmad› ve bu ideali “rastland›¤› yerde ezilmesi gereken” bir düflünce olarak gördü. O’na göre e¤er Alman birli¤i sa¤lan›r ise Avusturya ‹mparatorlu¤u da¤›labilirdi. Ancak Alman milliyetçili¤i yükselme halindeydi ve iki yüzy›ldan beri Avrupa güçler dengesinde etkili bir rol oynayan Prusya, say›lar› elliyi bulan Alman prensliklerini birlefltirme ifline giriflti. Birli¤in kurulmas›na 1862’de baflbakanl›¤a getirilen Prens Otto von Bismarck öncülük yapt›. 19. yüzy›l›n son çeyre¤inde Avrupa siyasetine yön verecek olan Bismarck, parlamenter yönetime, demokrasiye ve özgürlüklere s›cak yaklaflmad›. O’nun en büyük ideali Alman birli¤inin sa¤lanmas›yd› ve bunun da ancak “demir ve kanla” kurulabilece¤ine inan›yordu. Prusya, k›sa sürede harekete geçti ve Danimarka egemenli¤inde bulunan Alman kökenli Elbe Dükal›klar›n› (Schleswig-Holstein-Lauenburg) elde etmek amac›yla 19 fiubat 1864’te Avusturya ile birlikte bu ülkeye savafl ilan etti. Danimarka yenilgiye u¤rat›ld› ve 30 Ekim 1864’te imzalanan Viyana Bar›fl›’yla Schleswig, Holstein ve Lauenburg bu iki ülkeye terk edildi. Üç Elbe Dükal›¤›’n›n statüsünün belirlenmesi aflamas›nda Prusya ve Avusturya’n›n iliflkileri gerginleflti. Prusya, 3 Temmuz 1866’da Sadowa (Königgraetz) Savafl›’nda Avusturya’y› a¤›r bir yenilgiye u¤ratt›. Bismarck birli¤in sa¤lanmas› yönündeki en büyük engellerden birini ortadan kald›rd› ve idealini gerçeklefltirmede önemli bir mesafe ald›. Avusturya saf d›fl› b›rak›ld›ktan sonra 1867’de Kuzey Almanya Konfederasyonu kuruldu. Fransa, Prusya’n›n genifllemesinden endiflelendi. Kamuoyu, milliyetçi ayd›nlar›n da etkisiyle ‹mparator III. Napolyon üzerinde bask› kurarak Bismarck’›n liderli¤indeki Prusya’n›n büyümesinin durdurulmas›n› istedi. Bu süreçte Frans›z hükümdar›, Prusya-Avusturya Savafl›’nda tarafs›z kald›klar› için ülkesine vaat edilen Ren boylar›ndaki topraklar› talep etti. Amac›na ulaflamayan III. Napolyon, bu defa da Belçika ve Lüksemburg topraklar›n› gündeme getirdi. ‹ki ülke aras›nda iliflkiler gerginleflti. ‹spanya’da liberallerin bir darbesi sonucu iktidardan uzaklaflt›r›lan Kraliçe ‹sabella’n›n yerine, Prusya Kraliyet ailesi olan Hohenzollernlerin Katolik kolundan Leopold bafla geçirildi. Bu olay›n ard›ndan Fransa ve Prusya 2 A¤ustos 1870’te savafla tutufltu. Savafla iyi haz›rlanan Prusya, 1 Eylül 1870’te Fransa’y› a¤›r bir yenilgiye u¤ratt›. Paris kuflat›ld›. Kuflatman›n sürdü¤ü bir dönemde ünlü Versailles Saray›’n›n Aynal› Salonu’nda 18 Ocak 1871’de Alman ‹mparatorlu¤u’nun kuruldu¤u ilan edildi. SIRAkonu S‹ZDE Birinci Dünya Savafl›’ndan önce Fransa’n›n Almanya’ya bak›fl›n› etkileyen hangisi oldu?

Fransa, 28 Ocak 1871’de tarih sahnesine ihtiflaml› bir flekilde ç›kan Almanya ile D Ü fi Ü N E L ‹ M ateflkes imzalamak zorunda kald›. ‹ki ülke aras›nda 1 May›s 1871’de Frankfurt Bar›fl› imzaland›. Fransa bu bar›fl antlaflmas›yla Alsace-Lorraine’i Almanya’ya terk etS O R Fransa’n›n U meyi ve savafl tazminat› ödemeyi kabul etti. Antlaflman›n hükümleri bir

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

164S O R U

Siyasi Tarih-I S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

daha toparlanmamas› için bizzat Bismarck taraf›ndan belirlenmiflti. ‹ki taraf araD‹KKAT s›nda süregelen “düflmanl›k” derinleflti. Frans›zlar, Alsace-Lorraine’i kaybetmekle onurlar›n›n k›r›ld›¤›n› ve “ülkelerinin etinden ve kan›ndan bir parça kopart›ld›¤›” SIRA S‹ZDE hissine kap›lm›fllard› (Armao¤lu, 1999: 326-327). Frans›z milliyetçileri “intikam savafl›” fikrine odakland›. Ülkelerinin diz çökmesini unutmad›lar. Alsace-Lorraine, Birinci Dünya Savafl›’na kadar iki devlet aras›nda sürdürülen iliflkilerin odak nokAMAÇLARIMIZ tas› oldu.

N N

K ‹ T A P

Hans Kohen,K Panislavizm ve Rus Milliyetçili¤i, (Çev: Agâh Oktay Güner), ‹stanbul: Kervan ‹ T A P Kitapç›l›k, 1983.

TELEV‹ZYON

Birinci TDünya önce Avrupa’n›n baflka bir köflesinde de Rusya ve E L E V ‹ Z YSavafl›’ndan ON Avusturya-Macaristan aras›nda rekabet yafland›. ‹ki ülke Balkanlara egemen olmak için sert bir mücadele içine girdi. Avrupa’n›n güçlü devletlerinden biri olan Rusya, I. Petro (1682-1725) ve II. Katerina’n›n (1762-1796) iktidarlar› döneminde geniflle‹NTERNET meye bafllam›flt›. Özellikle Çariçe Katerina, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu y›karak Büyük Rusya’y› infla etmek istemiflti. Bu iki hükümdar›n ard›llar› da, Rusya’n›n Karadeniz k›y›lar›na yerleflmesini ve MAKALE ‹stanbul ile Çanakkale Bo¤azlar›ndan geçerek, Akdeniz’e ulaflmas›n› arzulad›. ‹ngiltere bu hedefe zaman zaman engel oldu. Rusya baflar›l› olamay›nca 1853-1856 K›r›m Savafl›’ndan sonra Balkan co¤rafyas›na yöneldi ve Panslavist bir politika izledi. Bölgedeki Slavlar› himaye yoluyla egemenli¤ini pekifltirmeye çal›flt›. Rusya’n›n yay›lmac› politikas› hem Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu hem de s›n›rlar› içinde milyonlarca Slav yaflayan Avusturya-Macaristan’›n siyasi bütünlü¤ünü tehdit etti. Rusya bu iki imparatorlukta yaflayan Slavlar› tahrik etti, bu etnik-dinî grubun milliyetçili¤ini palazland›rd›. Balkanlarda 1875’te Herseklilerin, ard›ndan Bulgarlar›n ayaklanmas› yeni bir bunal›m›n fitilini ateflledi. S›rbistan ve Karada¤’›n 1-2 Temmuz 1876’da Osmanl› Devleti’ne savafl ilan etmesi Balkan bunal›m›n› derinlefltirdi. Rusya sorunu çözmek üzere düzenlenen ‹stanbul Konferans›’n›n ve yürütülen bir dizi diplomatik giriflimin baflar›s›zl›¤a u¤ramas›n› gerekçe göstererek 12 Nisan 1877’de Osmanl› Devleti’ne savafl ilan etti. Türk tarihinde 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› ya da “93 Harbi” denilen büyük savafl Osmanl›’n›n a¤›r yenilgisiyle sonuçland›. Rusya, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na dayatt›¤› 3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos Antlaflmas›’yla Balkan co¤rafyas›n› kendi politikalar› do¤rultusunda biçim verdi. Avusturya-Macaristan Balkanlarda statükoyu altüst eden bu antlaflman›n özellikle Bulgaristan k›sm›na (madde 6) itiraz etti. Zira Osmanl›’ya vergi ba¤› ile ba¤l› büyük bir Bulgaristan tarih sahnesine ç›kart›lm›flt›. Bulgar Prensli¤i’nin s›n›rlar› kuzeyde Tuna’ya, do¤uda Karadeniz’e, güneyde Ege Denizi’ne ve bat›da Arnavutlu¤a dayand›r›lm›flt›. Ayr›ca S›rbistan ve Karada¤ da ba¤›ms›zl›klar›na kavuflmufltu. Avrupa merkezli uluslararas› aktörler, bu yeni siyasi haritay› benimsemedi. Bu nedenle büyük devletler bir araya gelerek, Berlin Kongresi’ni (13 Haziran-13 Temmuz 1878) düzenledi ve ard›ndan baz› küçük de¤iflikliklerle Berlin Antlaflmas›’n› kabul ettiler. Avusturya-Macaristan bu revizeden memnun kalmad›. Bu tarihten sonra Avusturya-Macaristan ile Rusya, Balkan eksenli uluslararas› geliflmelerde sürekli karfl› karfl›ya gelmifllerdir. ‹ki devlet aras›nda gerginli¤i azaltmak ve uzlaflmak için belgeler imzalanm›flsa da, bu giriflimler pek bir ifle yaramam›flt›r. Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesi ve Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan taraf›ndan ilhak edilmesi (1908), 1912-1913 Balkan Savafllar›, iki gücün rekabetini ateflledi. Bu sayd›¤›m›z geliflmeler, dünya savafl›n›n ç›kmas›nda birer etken oldu (Armao¤lu, 1999: 489 vd.).

‹NTERNET

Panslavizm: 19. yüzy›l›n ilk M A K A LAvusturya E yar›s›nda egemenli¤inde yaflayan Çek ve Slovaklar aras›nda edebî ve felsefi bir ak›m olarak ortaya ç›kan Slavc›l›k, ayn› yüzy›l›n ikinci yar›s›nda siyasi bir nitelik kazand›. Orta ve Do¤u Avrupa’da yaflayan Slavlar›n Rusya’n›n yönetiminde birleflmesini ifade etmek için kullan›lmaya baflland›. Panslavist ak›m 1858’de Moskova’da kurulan “Slav Yard›m Komitesi” ile ivme kazand›.

165

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

Büyük güçler ittifak› ve ba¤lant›lar sisteminin de (bloklaflma) dünyan›n bir savafla sürüklenmesinde rolü aç›kt›r. Uluslararas› iliflkiler tarihi üzerine araflt›rma yapanlar›n büyük ço¤unlu¤u, ittifaklar›n çerçevesinin çok kat› çizilmifl olmas›n›, güçler dengesinin “düzgün” bir flekilde çal›flmas›n› engelledi¤ini ve Balkanlarla s›n›rl› kalabilecek bir krizin dünya savafl›na dönüflmüfl oldu¤unu iddia etmektedirler. Alman siyasi birli¤inin en önemli mimarlar›ndan olan Bismarck, bloklaflmalar› bafllatt›. Alman Baflbakan›’n›n temel amac›, “kan ve demirle” kurulan siyasi birli¤in süreklili¤ini sa¤lamak ve bu birli¤in gücünün geliflmesini gerçeklefltirmekti. 1871’den sonra Almanya’n›n d›fl politikas›n›, bar›fl›n korunmas› ve Avrupa devletlerini kendi yan›na çekerek Fransa’y› siyasal ve askerî bak›mlardan yaln›z b›rakmak üzerine infla etti. Almanya’n›n Avusturya ile dostça iliflkiler gelifltirmesinden ürken Rusya, iki devlet aras›nda sürdürülen görüflmelere kat›lmak istedi¤ini aç›klad›. Üç devletin ‹mparatorlar› ve Baflbakanlar› 7 Eylül 1872’de Berlin’de bir araya gelerek “Birinci Üç ‹mparatorlar Ligi” veya Üç ‹mparator Anlaflmas› denilen sözlü bir anlaflma çerçevesinde mutab›k kald›lar. Bu mutabakatta üç devlet, Avrupa’n›n mevcut statükosunun kabul edilmesi, bar›fl›n tehlikeye girmesi halinde temas ve müzakerelerde bulunulmas›, Do¤u Sorunu’ndan (Osmanl› ‹mparatorlu¤unun paylafl›lmas›) kaynaklanan krizlerin birlikte çözümlenmesi, ihtilalci hareketlere karfl› birlikte hareket edilmesi ve herhangi bir devletle ittifak yap›lmamas› gibi konularda uzlaflt›. Sa¤lam temellere dayanmayan ve güvensizlik içeren Üç ‹mparatorlar Ligi, 1879’da Almanya ile Avusturya-Macaristan aras›nda imzalanan savunma antlaflmas›ndan sonra, baz› tereddütlerin giderilmesi amac›yla 18 Haziran 1881’de bu kez yaz›l› bir antlaflma imzalanarak tekrar kuruldu. Buna göre, taraflardan biri, di¤er bir devletle savafla girerse, öteki iki devletin tarafs›z politika izlemesi ve üç devletin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Avrupa’da bulunan topraklar› için aralar›nda önceden bir anlaflma olmad›kça statüsünün de¤ifltirilmemesini kabul edeceklerdi (Ülman, 1973: 95-100). SIRA S‹ZDE Bismarck’›n Üçlü ‹ttifak’›n kurulmas›n› istemesinin temel nedeni nedir?

Bismarck, diplomasi alan›ndaki manevralarla Fransa’y› yaln›z b›rakt›ktan sonra D Ü fi Ü N E L ‹ M bu ülkenin Alsace ve Lorraine üzerindeki intikamc› (rövanflist) tav›rlar›nda da uzaklaflt›rmak için Tunus’u iflgal etmeye teflvik etti. ‹ngiltere’nin de desteklemesi O R U birli¤ini geç sonucu Fransa, 1881’de Tunus’a yerleflti. Ancak Almanlar gibi Ssiyasi sa¤layan ‹talya (1870), co¤rafi olarak kendisine yak›n ve 20 bin ‹talyan’›n yaflad›¤› Tunus’u sömürge alan› olarak düflünüyordu. ‹talya, sömürgeler elde etmek için D‹KKAT güçlü bir devlet olan Almanya’n›n yard›m›n› almak ve Avrupa güçler dengesinde önemli bir aktör haline gelmek için Almanya ile bir antlaflma yapmaya çal›flt›. FranS‹ZDE Almanya, sa’y› her yönden kuflatmak isteyen Almanya bu öneriye s›cakSIRA yaklaflt›. ‹talya ve Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u aras›nda 20 May›s 1882’de Üçlü ‹ttifak adl› bir antlaflma imzalanarak, Avrupa k›tas›n›n iki bloka ayr›lmas›n›n en önemAMAÇLARIMIZ li giriflimi bafllat›ld›. Üçlü ‹ttifak Antlaflmas›’na göre taraflardan biri, iki veya daha fazla büyük devletin sald›r›s›na u¤ramas› halinde, di¤er iki devletin ona yard›m etmesi, ‹talya’n›n Fransa’n›n sald›r›s›yla yüzyüze gelmesi karfl›s›nda da di¤er iki devK ‹ T A P letin ona yard›mda bulunmas› karara ba¤land›. Ayr›ca bu durumlar›n d›fl›nda devletlerden biri sald›r›ya u¤rarsa di¤erleri lehte tarafs›zl›k politikas› izleyeceklerdi. Bu antlaflma ile Bismarck’›n Fransa’y› tecrit etme politikas› büyük çapta baflar›TELEV‹ZYON ya ulaflt›. Üçlü ‹ttifak Antlaflmas› 1892, 1907 ve 1912 y›llar›nda daha da geniflletilerek yenilendi. Fakat ‹talya, ç›kar iliflkilerinin ve buna ba¤l› gerginliklerin doruk noktas›na ulaflt›¤› bir s›rada, 1902’de Fransa ile gizlice anlaflt› ve dünya savafl› bafllay›nca da ittifak blokunun karfl›s›nda yer ald›. ‹NTERNET

N N

MAKALE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

MAKALE

166

Siyasi Tarih-I

Bismarck, bir yandan diplomatik giriflimlerle Fransa’y› kuflat›p Avrupa’da bar›flç› politika sürdürmeye çal›fl›rken, di¤er yandan ise geliflen Alman sanayisine hammadde sa¤lamak ve yeni pazarlar bulmak için de Afrika’n›n sömürgelefltirilmemifl (Togo, Kamerun, Yeni Gine gibi) bölgelerini hedef gösterdi. Almanya’n›n d›fl politikas›, Bismarck’la uyum içerisinde olan I. Wilhelm’in 1888’de ölüp, II. Wilhelm’in imparator olmas›yla de¤iflti. ‹ç ve d›fl politikada yetkileri elinde toplayan Yeni ‹mparator, Almanya’n›n yeterince güçlendi¤ini düflünerek ülkesinin bir dünya politikas› (Weltpolitik) izleyerek ekonomik ve politik yay›lmac›l›¤›n› savundu. Almanya’n›n, Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u ve ‹ngiltere’yle ittifak yapmas›n› ve Alman kapitalistleri için uçsuz bucaks›z bir imkânlar ülkesi olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’yla da iliflkiler kurulmas›ndan yanayd›. Bunun için güçlü bir kara ordusu ve donanma meydana getirmeye bafllad›. Almanya’n›n izlemeye bafllad›¤› yay›lmac› politika, birçok Avrupa ülkesini tedirgin etti. Alman tehlikesinden endifle duyan devletler, aralar›ndaki ç›kar çat›flmalar›n› bir kenara koyarak Üçlü ‹ttifak Devletlerine karfl› birbirleriyle antlaflmalar imzalayarak, yeni bir blokun temellerini att›lar. Rusya, 1887 y›l›nda Almanya’yla imzalad›¤› antlaflman›n, II. Wilhelm’in politikalar› nedeniyle yenilenmemesi üzerine, içine düfltü¤ü politik yaln›zl›ktan kurtulmak için 1892 ve 1894’te Fransa’yla askeri iflbirli¤i ve ittifak› öngören antlaflmalar imzalad›. 1904 y›l›nda ise ‹ngiltere ve Fransa aras›nda sömürgelefltirme çal›flmalar›ndan kaynaklanan sorunlar›n çözülmesi amac›yla bir antlaflman›n (Samimi Misak) imzalanmas›, Üçlü ‹ttifaka karfl› Üçlü ‹tilaf denilen blokun oluflumunu daha da somutlaflt›rd›. Üçlü ‹tilaf’› meydana getiren antlaflmalar zincirinin son halkas›n› 31 A¤ustos 1907’de Petersburg’da imzalanan ‹ngiltere-Rusya Antlaflmas› oluflturdu. SIRA S‹ZDE Birer savunma ittifak› olarak tasarlanan bu bloklar, bir süre sonra devletler aras›nda yap›lan baz› antlaflmalarla askerî ittifak biçimine dönüfltürüldü. Fas bunal›mlar›, Bosna-Hersek’in D Ü fi Ü N E L ‹ M Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u taraf›ndan ilhak edilmesi, ‹talya’n›n Trablusgarp’› iflgal etmesi ve Balkan Savafllar› gibi uluslararas› alandaki geliflmeler, bloklar aras›ndaki hassas dengeyi sarsarak dünyay› genel bir savafla S O R U sürüklemede etkili oldu.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D ‹ K K A T ve bloklararas› gerginli¤in t›rmanmas› sonucu büyük bir silahlanma Bloklar›n kurulmas› yar›fl› bafllad›.

D‹KKAT

N N

SIRA Resim S‹ZDE 7.1

SIRA S‹ZDE

Kiel’de Alman

Donanmas›’n›n AMAÇLARIMIZ Bir K›sm›

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

MAKALE

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

Almanya’n›n 1892 ve 1894’te Fransa ve Rusya aras›nda imzalanan antlaflmalardan kayg› duymas› ve II. Wilhelm’in denizlerde ‹ngiliz üstünlü¤üne son vererek Alman yay›lmac›l›¤›n› destekleyecek güçlü bir donanma kurulmas› yönündeki projesi silahlanma yar›fl›n› h›zland›ran unsurlard›. Nitekim Almanya, 1895’te Kuzey Denizi’ni Balt›k Denizi’yle birlefltirerek Kiel Kanal›’n› açmas›, denizlere aç›lma projesinin ilk ad›m›n› oluflturdu. Alman Donanma Bakan› Amiral Alfred Tirpitz’in büyük çabas› ve Alman a¤›r endüstrisi temsilcileri ile sömürge yay›lmac›l›¤›n› isteyen çevrelerin deste¤iyle kurulan Alman Donanma Derne¤i’nin propagandas› sonucu 1898 ve 1900’de iki donanma kanunu ç›kart›ld›. Bu kanunlar Alman donanmas›n›n geliflmesinde temel dinamik oldular. Sermaye sahiplerinin, ‹ngiltere ve Almanya aras›ndaki rekabet çerçevesinde kendi hükümetleri üzerinde bask› kurmas› ve halk›n tahrik edilip daha fazla savafl gemisi istemeye yönlendirilmesi sonucu dev askerî-endüstriyel kompleksler infla edildi. Almanya’n›n politik-askerî hamlesi ‹ngiltere’de kuflkuyla karfl›land›. ‹ngiltere, Almanya’dan daha fazla para harcay›p daha çok gemi infla etti. 1905-1906 araSIRA S‹ZDE s›nda Amiral Sir John Fischer, ‹ngiliz donanmas›n› yenilemekle kalmay›p denizcilik tarihinde büyük bir devrim olan dretnot (dreadnought) ad› verilen z›rhl› savafl gemisinin inflas›n› da sa¤lad›. ‹ngiliz askerî teknolojisi ça¤›n savafl makinesi dretD Ü fi Ü N E L ‹ M notu ürettikten sonra, daha h›zl› hareket eden ve a¤›r silahlarla donanm›fl ilk a¤›r savafl kruvazörünü infla etti. Almanlar, ‹ngilizlerin savafl teknolojisi alan›ndaki bu S O R Uve 1907’de iki ola¤anüstü yeniliklerine karfl›l›k vermeye çal›flt›. Amiral Tirpitz, 1906 donanma kanunu daha ç›kartt›rarak 1917’ye kadar alt› dretnot yap›m›n› planlad›. ‹ngilizler, Almanlar›n bu hamlesine 1909’da iki kat daha fazla dretnot D ‹ K K A Türeterek yan›t verdi. 1911’de ‹ngiltere ve Almanya aras›nda deniz silahlanmas›na s›n›rlama getirilmesine yönelik görüflmeler yürütülmüflse de bu çaba baflar›s›zl›kla sonuçland›. SIRA S‹ZDE Savafl öncesinde Fransa, Rusya, Avusturya-Macaristan, ‹spanya ve ‹talya dretnot sahibi olmufllard›. Yunanistan ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u ise yabanc› tersanelere siparifl vermifllerdi. O s›ralarda dretnota sahip olmak, bir ülkenin küresel ya da bölAMAÇLARIMIZ gesel güçler dengesinde önemli bir yer edinmesi anlam›na gelmekteydi.

N N

167

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ Sesleri, T A P (Çev: MehRobert K. Massie, Dretnot. ‹ngiltere, Almanya ve Yaklaflan Savafl›n Ayak met Harmanc›), ‹stanbul: Sabah Kitaplar›, 1995.

K ‹ T A P

Bloklararas› silahlanma yar›fl›nda kara ordular› da tepeden T E L E Vt›rna¤a ‹ Z Y O N yeniden yap›land›r›ld›. Kara ordular› için h›zl› atefl alan toplar ve makineli tüfekler gelifltirildi. H›zl› ve verimli bir seferberlik yap›labilmesi için bütün tren yollar› a¤› elden geçirildi. Ülkelerin genelkurmaylar› sald›r› ve savunma amaçl› yeni askerî ‹NTERNET planlar haz›rlad›lar. Bunlar›n içinde en ünlüsü 1892-1906 y›llar› aras›nda Alman Genelkurmay Baflkanl›¤› yapan General Schlieffen, kendi ad›n› tafl›yan pland›r. Bu plana göre ç›kacak bir savaflta Almanya, önce Fransa’yla daha sonra da RusMAKALE ya’yla savaflarak bu ülkeleri saf d›fl› b›rakacakt›. ‹ngiltere 1908’de, Almanya, Rusya ve Fransa da 1913’te kanunlar ç›kartarak, kara ordular›n›n mevcutlar›n› artt›rd›lar. Hiç kuflkusuz, her ülke askerî harcamalar için bütçelerinden büyük paylar ay›rmak zorunda kald›. 19. yüzy›l›n sonlar›nda belirginleflen “yeni emperyalizm”in en önemli özelliklerinden birini silahlanma oluflturdu. Savafl anlay›fl› ve teknolojisinde yaflanan ola¤anüstü de¤iflim, güçleraras› dengeyi bozarken dünya haklar›n› büyük bir karmaflaya sürükledi.

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

MAKALE

168

Siyasi Tarih-I

Resim 7.2 Alman Krupp Silah Fabrikas›

‹rredentizm: Bir devletin, kendi s›n›r›na yak›n yaflayan soydafllar›n›n oturdu¤u bölgeleri ilhak etme politikas›d›r.

Bu sürecin temel tafllar›ndan birini de afl›r› milliyetçilik oluflturdu. Frans›z Devrimi ideolojisinin temel ilkelerinden biri olan milliyetçilik, imparatorluklarda yaflayan çeflitli etnik unsurlar› etkiledi ve bu unsurlar›n ayaklanarak ulus-devletlerini kurmalar›n› tetikledi. Ancak 20. yüzy›lla birlikte Büyük Avrupa Devletleri’nde yeni milliyetçilik ad› verilen ak›mlar ortaya ç›kt›. Bu ak›mlar›n en önemli özelli¤i, devletin gücünün artt›r›lmas›, itibar›n›n yükseltilmesi, yay›lmac›l›¤›na gerekli ideolojik deste¤in verilmesi ve kamuoyunun manipüle edilerek hükümetler üzerinde bask› kurulmas› anlay›fl›na dayanmas›yd›. Almanya’da Pangermanistler, Rusya’da Panslavistler, Fransa’da intikamc›lar, ‹talya’da irrendentistler ve ‹ngiltere’de de imparatorlukçular yapt›klar› yay›nlarla ve kurduklar› derneklerle ülkelerinin politikalar›n› etkilemeye çal›flt›lar. Alman sömürgecilik politikas›n›n temel kaynaklar›ndan biri olan Pangermanizm, Kutsal Roma-Germen ‹mparatorlu¤u’nun yeniden kurulmas›, Almanya’n›n üstün devlet, Almanlar›n da üstün ›rk tezlerine dayanmaktayd›. Pangermanistler bu amaçlar›n› gerçeklefltirmek için 1891’de Berlin’de Pangermanistler Birli¤ini kurdular. Bu birli¤in Alman ekonomik ve politik çevrelerinde etkili üyeleri vard›. Birli¤in ideologlar›ndan biri olan Ernst Hasse, 1905 y›l›nda yay›mlad›¤› Weltpolitik (Dünya Politikas›) adl› kitab›nda Alman yay›lmac›l›¤›yla ›rkç›l›k aras›nda do¤rudan bir iliflki kurdu. Ernest Hasse, yay›lmac›l›¤›, “sa¤lam ve canl› bir mekanizman›n geliflmesi için zorunlu bir aflama” olarak gördü. Bu yay›lmac›l›¤›n da “üstün ›rklar›n yarar›na ve yaflama yetene¤inde olmayan afla¤› ›rklar›n zarar›na” gerçekleflece¤ini savundu. Rusya’da yönetici elit taraf›ndan desteklenen Panslavist ak›m, Do¤u Avrupa’da ve Balkanlarda yaflayan Slavlar›n birli¤ini öngörmekteydi. Bu siyasi ak›m, Rusya’n›n 1904-1905 savafl›nda Japonya’ya yenilmesi ve 1907 ‹ngiltere-Rusya aras›nda yap›lan antlaflmadan sonra tekrar canland›r›ld›. Panslavistler, Moskova’da yapt›klar› kongrede, Osmanl› ve Avusturya-Macaristan ‹mparatorluklar›nda yaflayan Slavlar› da içeren bir Slav birli¤inin kurulmas›n› ve Almanya’n›n isteklerine nas›l karfl› konulabilece¤ini tart›flt›lar.

169

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

Fransa’n›n 1870’de Almanya’ya a¤›r bir flekilde yenilerek Alcase-Lorraine’i kaybetmesi, bu ülkede adeta ulusal bir travma yaratt›. Bu tarihten sonra Fransa’ya eski gücünün ve itibar›n›n kazand›r›lmas›, Almanya’dan intikam al›nmas› ve sözü edilen yerlerin tekrar Frans›z egemenli¤ine sokulmas› gibi aray›fllar, milliyetçi bir e¤ilim olarak ortaya ç›km›flt›. General Boulanger adl› eski bir asker intikamc›l›¤›n sembolü oldu. Genellikle sa¤ partilerin destekledi¤i bu ak›m, 1904 ‹ngiliz-Frans›z SIRA S‹ZDE Antlaflmas›’ndan sonra baz› sol partilerin de destekledi¤i bir ak›m haline geldi. 20. yüzy›l›n bafl›nda yeni bir milliyetçilik hareketi bafllatan ‹talyan milliyetçileri yaln›z Avusturya-Macaristan boyunduru¤u alt›nda yaflayan ‹talyanca halkD Ü fi Ü N Ekonuflan L‹M lar›n kurtar›lmas›yla yetinilmemesini, ayn› zamanda yeni pazarlar›n, yeni hammadde kaynaklar›n›n bulunmas›n› ve göçmenlerin yerlefltirilebilece¤i bakir topraklar›n S O R U elde edilmesini savunmaya bafllam›fllard›.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

‹ngiliz milliyetçili¤i ise sömürgecili¤i hakl› göstermek için “‹ngiliz halk›n›n D ‹ K K A Tyeryüzündeki görevi”, “‹ngiliz ›rk›n›n üstünlü¤ü” gibi temalar› iflledi. SIRA S‹ZDE

D‹KKAT

N N

Güney Afrika’daki Boer Savafl›, baz› kimselerde milliyetçilik ateflini düflürdü. Fakat Almanya’n›n denizlere aç›lma iste¤i, savafl öncesindeki milliyetçilik ve sömürgecilik duygular›n› yeniden kamç›lad›. AMAÇLARIMIZ Yukar›da k›saca aç›klanmaya çal›fl›lan milliyetçilikler aras›ndaki rekabet, ekonomik ve mali ç›karlarla daha da körüklendi. 1889-1914 y›llar› aras›nda sosyalist ‹ T A P savafla sühareketin önemli kuruluflu olarak görülen II. Enternasyonel deK dünyay› rükleyen sald›rgan milliyetçili¤i önlemede baflar›s›z oldu. Savafl›n ç›kmas›n› körükleyen etkenlerden biri de dinsel ve kültürel yay›lmayT E L E V ‹ Zkültürlerini YON d›. Di¤er bir deyiflle kültür emperyalizmiydi. Sömürgeci devletler, ve dinsel inançlar›n› sömürdükleri bölgelere tafl›yarak, siyasal ve ekonomik yay›lmalar›n› pekifltirdiler. Katolik ve Protestan misyonerleri Latin Amerika, Afrika, Ortado¤u ve Uzakdo¤u’nun en ücra köflelerine kadar giderek Hristiyanl›k ö¤retisini yay‹NTERNET d›lar. Misyonerlerin temel hedefi, yerli halklar› H›ristiyanl›k ö¤retisi ve Avrupa medeniyeti çerçevesinde tepeden t›rna¤a de¤ifltirmekti. 20. yüzy›l›n bafl›nda bin misyoner, çeflitli kurulufllar›n çat›s› alt›nda örgütlenerek dil, e¤itim, inanç, sosyal yaMAKALE flam, ahlak baflta olmak üzere kültürün çeflitli alanlar›nda “medeniyet transferi” gerçeklefltirmeye çal›flt›. 1913’e gelindi¤inde Katolik misyonerler iki milyon, Protestanlar ise 1.600.000 Afrikal›y› H›ristiyanlaflt›rm›fllard›. Hatta sömürgelefltirilmifl toplumlarda yerli halktan Avrupa uygarl›¤›n›n üstünlü¤ünü savunan seçkinler grubu oluflturmay› baflarm›fllard›. Bu toplulu¤un H›ristiyanl›¤›n ve Avrupa uygarl›¤›n›n yay›lmas›nda, arac› bir rol oynad›¤› bilinmektir.

BÜYÜK HESAPLAfiMADAN ÖNCE KR‹ZLER Birinci Fas Krizi Dünya’n›n geri kalm›fl bölgelerinin paylafl›ld›¤› ve pazar aray›fllar›n›n artt›¤› bir süreçte, Kuzey Afrika’da bulunan dört-befl milyon nüfuslu Fas, 19. yüzy›l sonlar›nda Avrupal› devletlerin ilgisini çekti. Fransa Cezayir’in, ‹spanya ise Kanarya Adalar›n›n güvenli¤ini sa¤lamak için bu ülkeye göz diken ülkelerin bafl›nda gelmiflti. Bu iki ülkenin yan› s›ra ‹talya ticari ve politik, ‹ngiltere “Akdeniz’in girifl kap›s›n›n mülkiyetini kaybetmeme” ve Almanya ise ticari nedenlerden dolay› bu küçük ülke üzerinde rekabete tutufltu. Babas›n›n ölümü üzerine 1894’te iktidara gelen Fas Sultan› Abdülaziz, baflar›s›z bir yönetim sergiledi ve birçok yerel kabi-

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

II. Enternasyonal: Tam ad› Uluslararas› ‹flçi Derne¤i olan oluflum, ilk kez 1864’te K ‹ T A P Marx ve Engels’in liderli¤inde kuruldu. Paris Komünü’nden sonra da¤›ld›. 1889’da yeniden aç›ld›. Bu dönemde Alman T E LSosyal EV‹ZYON Demokrat Partisi’nin etkisi alt›nda kald› ve Marksizmi reformist bir anlay›flla uygulamaya çal›flt›. 1907 ve 1912’de yap›lan ‹NTERNET kurultaylar›nda militarizmi mahkûm etti ve silahlanmaya karfl› bir tutum tak›nd›. Ancak etkili MAKALE olamad› ve bölündü.

170

Siyasi Tarih-I

lenin tepkisini çekti. Fransa, bu kabilelerin Cezayir’e sald›r›larda bulunmas›, ülkede asayifl ve güvenli¤in sa¤lanmamas›ndan dolay› Fas’la daha fazla ilgilenmeye bafllad›. Fas Sultan›’na baflvurarak orduyu yeniden yap›land›rmay› önerdi. Fransa’n›n bu önerisi karfl›l›k bulmad›. Ancak kamuoyunun bask›s›na direnemeyen Frans›z Hükümeti, bu kez de 21 fiubat 1905’te büyükelçisi arac›l›¤›yla Sultan Abdülaziz’den polis ve ordunun Frans›z subaylar›n›n, gümrüklerin de Frans›z müfettifllerinin kontrolüne terk edilmesini istedi. ‹ngiltere’den bekledi¤i yard›m› alamayan Sultan, Alman Büyükelçisi ile görüfltü. Alman Büyükelçisi, sorunu ele al›rken 1880’de 13 devletin imzalad›¤› Madrid Konvansiyonu’na iflaret etmesi Avrupa’da yeni bir krizin ç›kmas›na yol açt›. Çünkü Madrid Konvansiyonu’na göre, Fas Sultan› yabanc› devletlerin uyruklar›n› etkin flekilde koruyacak ve bütün devletlere “en fazla kay›r›lan devlet” ilkesini uygulayacakt›. Di¤er bir anlat›mla Almanya, Fas’›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›maya devam edecekti. Fransa ise, 8 Nisan 1904 tarihli ‹ngiliz-Frans›z Antlaflmas›’n› (Entente Cordiale) uygulamaya koyarak, Fas’a yerleflmek için giriflimlerde bulundu. ‹ngiltere’nin aç›k deste¤ini arad›. Alman ‹mparatoru II. Wilhelm ve fiansölye Bülow, Fransa’n›n Avrupa güç dengesini kendi lehine de¤ifltirme niyetine aç›kça karfl› ç›kt›. Hatta II. Wilhelm 31 Mart 1905’te bir savafl gemisi ile Tanca’ya ç›karak Almanya’n›n Fas’taki ç›karlar›n›n korunaca¤›n› ve Fas’›n ba¤›ms›z bir devlet olarak varl›¤›n› sürdürmesi gerekti¤ini aç›klad›. Bu hamle “Birinci Fas Krizi” olarak adland›r›lan uluslararas› geliflmenin fitilini ateflledi. Alman fiansölyesi Bülow 1880 Madrid Konvansiyonu’na dayanarak, sorunun uluslararas› bir konferansta ele al›nmas›n› ve Fas’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n yeniden onaylanmas›n› önerdi. Konferans, Fransa’n›n bafllang›çtaki isteksizli¤ine ra¤men Madrid Konvansiyonu’na imza atan devletlerin kat›l›m›yla 16 Ocak 1906’da ‹spanya’n›n Algeciras kentinde düzenlendi. ‹ngiltere, Rusya ve ‹talya, Fransa’y› destekledi. ABD ise tarafs›z kald›. Konferans’›n sonucunda 7 Nisan 1906’da “Genel Senet” ad› verilen bir belge imzaland›. Buna göre, Fas’›n toprak bütünlü¤ü ve ba¤›ms›zl›¤› yeniden tan›nd›. Ticaret eflitli¤i ilkesi kabul edildi. Bu düzenlemelere ek olarak, ‹spanya ve Fransa’n›n Fas-Cezayir s›n›r›nda güvenli¤i sa¤lamak için önlemler almas› karara ba¤land›. Bu Konferans ve al›nan kararlar Almanya’n›n aleyhine sonuçlar verdi. Özellikle Frans›z-‹ngiliz yak›nlaflmas›n›n artmas›, Almanya’n›n arzulamad›¤› bir sonuçtu. Birinci Fas Krizi, dünya savafl›na giden süreçte ilk k›r›lmad›r. Çünkü 1875’ten beri Fransa ve Almanya aras›nda bir savafl›n bafllamas› olas›l›¤› ilk kez belirgin bir flekilde hissedildi. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Birinci Fas Krizi’nin ç›k›fl gerekçesi nedir? SIRA S‹ZDE

Bosna-Hersek Krizi

D Ü fi Ü N E L ‹ M Osmanl› ‹mparatorlu¤u, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin çabalar›yla 23 Temmuz 1908’de meflrutiyetin ikinci kez ilan edilmesi ve Kanunuesasi’nin (Anayasa) yüS O R U rürlü¤e konulmas›ndan k›sa bir süre sonra d›fl politikada bunal›mlarla karfl›laflt›. Bunlardan ilki 5 Ekim 1908’de Avusturya-Macaristan’›n Berlin Antlaflmas›’ndan (1878) beri Dyönetimi alt›nda bulundurdu¤u, ancak hukuken hâlâ Osmanl›ya ‹KKAT ba¤l› olan Bosna-Hersek’i ilhak etti¤ini aç›klamas›d›r. Bir gün sonra da yine 1878’den beri otonom bir yönetim olan Bulgaristan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. ÖzelSIRA S‹ZDE likle Bosna-Hersek’in ilhak› fliddetli bir kriz do¤urdu ve Avrupal› devletler savafl›n efli¤ine geldi. Hatta beklenen dünya savafl›n›n ç›kmas› an meselesi haline gelmiflti. AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

Diplomasi tarihinin gizemli sayfalar›na bak›ld›¤›nda aç›kça görülece¤i gibi, Rusya ve Avusturya-Macaristan’›n uzun süreden beri Bosna-Hersek ile Bo¤azlar konusunda karfl›l›kl› pazarl›klar içinde oldu¤u görülmektedir. Bu sürecin son halkalar›ndan biri Rusya D›fliflleri Bakan› Iswolsky’nin 2 Temmuz 1908’de Avusturya-Macaristan D›fliflleri Bakan› Aehrenthal’a gönderdi¤i bir muht›radad›r. Iswolsky, “dostane bir mütekabiliyet zihniyeti içinde” Bo¤azlar›n Rus gemilerine aç›lmas›na karfl›l›k Avusturya’n›n da Bosna-Hersek ile Yeni Pazar Sanca¤›’n› ilhak edebilece¤ini belirtti. ‹ki d›fliflleri bakan› 15-16 Eylül 1908’de Avusturya’n›n Petersburg elçisi Kont Berchtold’un Moravya’daki Buchlau flatosunda bir araya gelerek prensipte anlaflt›klar›n› aç›klad›lar. Ancak ilhak karar›n›n aç›klanmas›ndan sonra Rus kamuoyu ve Çar II.Nikola tepki gösterdi. Bu uyumsuzlu¤un temel nedeni, iki d›fliflleri bakan›n›n Buchlau pazarl›¤›n›n kayda geçirilmemesi ve ilhak tarihinin Avusturya taraf›ndan önceden bildirilmemesiydi. Rus D›fliflleri Bakan› Iswolsky Bo¤azlar konusunda destek almak için ‹ngiltere ve Fransa’ya baflvurdu. Fransa tarafs›z kalaca¤›n› aç›klad›, ‹ngiltere ise Rusya’n›n Bo¤azlara yerleflmesini ç›karlar›na ayk›r› buldu¤u için destek vermekten kaç›nd›. Bosna-Hersek’in ilhak›na en fazla tepki gösterenlerden biri de S›rbistan’d›. Zira bu ülke “Büyük S›rbistan” idealini gelifltirmiflti ve bu nedenle Balkanlarda yay›lmay› amaçlam›flt›. Bu ilhak› kabul etmedi ve seferberlik ilan etti. AvusturyaMacaristan ve Rusya s›n›rlara asker y›¤›na¤› yapt›. Alman fiansölyesi Bülow ise Avusturya-Macaristan’a tam destek verdi¤ini aç›klad›. Avrupa’da bir savafl tehlikesi belirdi. Osmanl› Hükümeti savafl› göze alamad› ve sorunun diplomasi yoluyla çözülmesi tercihinde bulundu. Ayr›ca ilgili devletlerin yer alaca¤› bir konferans düzenlenmesini istedi. Avusturya-Macaristan’a karfl› S›rbistan ve Karada¤’a ittifak önerisinde bulunduysa da bir sonuç alamad›. Yukar›da anlatt›¤›m›z gibi uzun süreden beri askeri ve ekonomik iliflkiler içinde bulundu¤u Almanya, Avusturya-Macaristan’› destekleme karar› alm›flt›. Osmanl› Hükümeti’nin acziyetine karfl›n halk harekete geçti. Avusturya mallar›na karfl› fliddetli bir boykot düzenledi. Ç›k›fl bulamayan Osmanl› Hükümeti, Avusturya-Macaristan’la ikili görüflmeler yaparak BosnaHersek’in ilhak›n› tan›d›. 26 fiubat 1909’da yap›lan antlaflmaya göre; Avusturya-Macaristan, Yeni Pazar Sanca¤›’ndan askerini çekmeyi, Bosna-Hersek’teki devlet ve vak›f mallar› için 2,5 milyon alt›n lira ödemeyi ve Bosna-Hersekli Müslümanlar›n halifeyi tan›malar›n› kabul etti. Avrupal› devletler için sorun çözülmemiflti. S›rbistan, 26 fiubat 1909 tarihli antlaflma karfl›s›nda izledi¤i politikay› yumuflatarak bir yandan Bosna-Hersek’e “özerklik” verilmesini, öte yandan ise kendisine bir parça “toprak tavizi” verilmesini istemeye bafllad›. Almanya ise 14 Mart 1909’da Rusya’ya yapt›¤› arac›l›k teklifinde; uluslararas› bir konferans›n toplanmamas›n›, buna karfl›l›k ilhak›n di¤er devletler taraf›ndan tan›nmas›n› ve Berlin Antlaflmas›’n›n 25. Maddesi’nin yürürlükten kald›r›lmas›n› gündeme getirdi. Alman fiansölyesi Bülow, 21 Mart 1909’da, Rusya D›fliflleri Bakan› Iswolsky’e iletilmek üzere Almanya’n›n Petersburg elçisine, Rusya’n›n ilhak› tan›mas›n›, aksi takdirde Avusturya-Macaristan’›n istedi¤ini yapmakta serbest oldu¤u talimat›n› ulaflt›rd›. Almanya taraf oldu¤unu aç›kça ilan etti. 22 Mart 1909’da olas› bir savafl› göze alamayan Çar II. Nikola, geri ad›m atarak II. Wilhelm’e telgraf gönderip ilhak› kabul etti¤ini bildirdi. Di¤er devletler de Avusturya-Macaristan’a verdikleri notalarla ilhak› kabul ettiklerini aç›klad›lar.

171

‹lk kez Kuzeybat› ‹rlanda’da bulunan County Mayo’da ortaya ç›kan boykot, “zay›f›n silah›” olarak ‹ran’dan Hindistan’a, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan Çin’e kadar dünyan›n birçok bölgesine yay›lm›flt›r. Bu eylem metodu Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda politik bir silah olarak ilk kez Avusturya-Macaristan’a karfl› uyguland›. Halk, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yönlendirmesiyle bu ülkenin mallar›n› sat›n almad›. Fes boykotu da denilmektedir. En önemli toplumsaliktisadi sonucu “mili iktisat” fikrini do¤urmas›d›r.

172

Siyasi Tarih-I

Bosna-Hersek krizi Avrupa’n›n alt› ay boyunca derin bir bunal›m yaflamas›na yol açt›. Almanya, Avusturya-Macaristan ittifak› Rusya’ya boyun e¤dirirken ‹ngiltere’yi de tedirgin etti. Avrupa bu krizle Birinci Dünya Savafl›’na bir ad›m daha yaklaflt›.

‹kinci Fas Krizi Almanya, Birinci Fas Krizi’nden itibaren Fransa’yla bu sorun eksenli yeni bir gerilim yaflamamaya özen gösterdi. Bir kazanç sa¤lamayan fakat bir dünya savafl›na yol açabilecek “yerel” çat›flmalardan kaç›nd›. Almanya ve Fransa, Bosna-Hersek geriliminin dorukta oldu¤u bir dönemde 9 fiubat 1909’da Fas’›n ba¤›ms›zl›¤›n› ve toprak bütünlü¤ünü teyit eden bir antlaflma imzalad›. Almanya, Fransa’n›n Fas üzerindeki politik ç›karlar›n› tan›rken Fransa da Almanya’n›n bu küçük ülke üzerindeki ekonomik h›rslar›n› tan›d›. Fakat Fransa, antlaflmada belirtildi¤i üzere Almanya’n›n ekonomik ç›karlar›na sayg› göstermedi. ‹ki ülke aras›nda gerilime neden olan di¤er bir faktör de “Kongo Sorunu”nun bafl göstermesiydi. Alman sömürgesi olan Kamerun’da ve Frans›z Kongosu’nda bulunan flirketlerin anlaflmazl›klar› iki ülkeyi karfl› karfl›ya getirmiflti. Fransa’n›n bu politik hava içinde güvenli¤i sa¤lama gerekçesiyle Fas’›n baflkenti Fez’e, Nisan 1911’de asker ç›karmas› yeni bir krizin kap›s›n› aralad›. ‹spanya da k›sa bir süre sonra Larache flehrine asker yollad›. Alman D›fliflleri Bakan› Müsteflar› Kiderlen-Waechter, 3 May›s 1911’de haz›rlad›¤› memorandumda; Fransa’n›n Fas’a asker göndermekle buraya yerleflti¤ini, bir daha ç›kmayaca¤›n›, Fas’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n ortadan kalkt›¤›n›, Fas’›n Fransa ve ‹spanya aras›nda paylafl›laca¤›n› belirtti. Bu nedenle Almanya’n›n da ekonomik ç›karlar›n› ve vatandafllar›n› koruma gerekçesiyle Mogador ve Agadir’e savafl gemisi göndermesi gerekti¤ini öne sürdü. Kiderlen’in görüflü kabul gördü ve Almanya 1 Temmuz 1911’e Agadir Liman› önüne Panther adl› savafl gemisini yollad›. Almanya’n›n bu güç gösterisi baflta Fransa olmak üzere ‹ngiltere ve di¤er devletler üzerinde heyecan yaratt›. ‹ngiltere, Fas’ta ç›karlar› oldu¤unu ve Almanya’n›n bu tehditkâr hareketini kabul etmeyece¤ini aç›klad›. ‹ngiliz donanmas› olas› bir savafl için harekete geçirildi ve Fransa’ya destek mesaj› verildi. Maliye Bakan› Lloyd George, 21 Temmuz 1911’de yapt›¤› konuflmada “‹ngiltere’nin kendi ç›karlar› ile ilgili konularda baflka ülkeler taraf›ndan yarat›lan durumlar›n ‹ngiltere taraf›ndan göz ard› edilmeyece¤i ve ‹ngiltere’nin bar›fl yanl›s› olmas›na ra¤men bar›fl› ülke gururuna hiçe sayarak sürdürmeyi kabul edemeyece¤ini” aç›klad› (Gülboy, 2004: 66). ‹ngiltere’nin kesin bir flekilde taraf olmas› Almanya’ya geri ad›m att›rd›. Buna ek olarak Avusturya-Macaristan da tarafs›z kald›¤›n› aç›klamas›, Almanya’n›n daha fazla ileri gitmesini önledi. Almanya görüflmelerin sonunda Fransa’yla uzlaflt› ve 4 Kas›m 1911’de bir antlaflma imzalad›. Buna göre Almanya, Fransa’n›n Fas üzerindeki egemenlik kurma hakk›n› tan›d›. Fransa ise Frans›z Kongosu’ndan 275.000 kilometrekarelik topra¤› Almanya’ya b›rakt›. Ayr›ca bu ülkenin Fas’taki ekonomik ç›karlar›na sayg› gösterecekti. ‹kinci Fas krizi ya da Agadir Olay› Avrupa güç dengesinin hangi boyuta ulaflt›¤›n› göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Avrupa kamuoyunda savafl telaffuz edilmeye baflland›. A.J.P. Taylor’un ifadesiyle “1905 ve 1909 bunal›mlar› bir diplomatik krizdiler; 1911’de ise uluslar savafl öncesindeki ruh hali ile karfl› karfl›ya geldiler” (Gülboy, 2004: 67).

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

Balkan Krizi Balkanlarda Frans›z Devrimi’nden hemen sonra Yunanistan’›n (1829), ard›ndan S›rb›stan, Karada¤ ve Romanya’n›n (1878) ba¤›ms›zl›¤›na kavuflmas› dengeleri alt üst etmiflti. Bu süreç boyunca bu devletlerin irredentizm arzular›, Rusya’n›n Panslavist politikas› ve Avusturya-Macaristan’›n yay›lma iste¤i, Balkan co¤rafyas›n›n gerilmesine yol açm›flt›. Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesi (1908) bu gerilimi artt›ran unsurlardan biri olmufltu. Bu Balkan devletlerinden her biri Makedonya bölgesi üzerinde tarihî, dinî, co¤rafî, iktisadî, demografik ve kültürel gerçeklerle hak iddia etmelerine ra¤men kendi aralar›nda (13 Mart 1912 tarihli S›rp-Bulgar Antlaflmas› ve 29 May›s 1912 tarihli Bulgar-Yunan Antlaflmas›) ittifak ve savunma belgeleri imzalam›fllard›. Aralar›ndaki düflmanl›klar› bir kenara iten bu devletlerin temel amac›, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na karfl› iflbirli¤ine giderek topraklar›n› paylaflmakt›. Balkanlar›n küçük devleti olan Karada¤ da May›s 1912’de Yunanistan’la ve A¤ustos 1912’de Bulgaristan’la sözlü anlaflmalar yaparak ittifak zincirine kat›ld›. Rusya’n›n da tahrikiyle bir Balkan krizi ufukta göründü. Avrupal› büyük güçlerin Balkan’l› devletlerine ve bölgeye yönelik politikalar› geleneksel yay›lma anlay›fllar›yla uyumluydu. Rusya, S›rbistan’› ve Bulgaristan’› slavist ç›karlar› do¤rultusunda destekledi. Fransa, Almanya’n›n bir müdahalesi olmad›kça geliflmelerin d›fl›nda kalaca¤›n› müttefiki Rusya’ya bildirdi. ‹ngiltere ise sömürgelerindeki Müslümanlar›n tepkisinden çekindi¤inden Balkanlarda statükonun korunmas›n› ve bar›fl›n bozulmamas›n› savundu. Almanya ve Avusturya, S›rbistan’›n genifllemesi anlam›na gelebilecek her ad›ma karfl› olduklar›n› bir kez daha gösterdiler. Balkan Savafl›, Karada¤’›n 8 Ekim 1912’de Osmanl›ya savafl ilan etmesiyle bafllad›. Savafl›n bafllad›¤› gün, Avrupa’n›n büyük devletleri ortak bir bildiri yay›nlayarak, bar›fl›n ve statükonun bozulmas›na karfl› olduklar›n›, statükonun bozulmas› halinde toprak de¤iflikli¤ini kabul etmeyeceklerini aç›klad›lar. Yine bu bildiriyle Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan Makedonya’da ›slahat yapmas›n› da istediler. Avrupal› devletler bu aç›klamay› Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun dört küçük Balkan devletini askerî yenilgiye u¤rataca¤›n› tahmin ettiklerinden dolay› yapm›fllard›. Fakat savafl tahminlerin ötesinde geliflti ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u art arda yenilgiler ald›. S›rbistan askeri güçleri Dalmaçya k›y›lar›na do¤ru ilerledi. 1878’den beri “özerklik” veya ba¤›ms›zl›k temelinde mücadele bafllatm›fl olan Arnavutlar, Kas›m 1912’de ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler. Rusya, Kas›m’da Balkan Savafl›’n›n bafllad›¤› gün yay›nlanan bildiriyi bir kenara iterek ele geçirilen topraklar›n Balkan devletlerine “silah hakk›” olarak b›rak›lmas›n› aç›klad›. Avusturya-Macaristan, S›rbistan’›n ilerlemesinden kayg› duydu ve Arnavut ba¤›ms›zl›¤›n› destekledi. ‹talya, zay›f bir Arnavutlu¤u ç›karlar› aç›s›ndan uygun buldu. Rusya, her zaman oldu¤u gibi S›rbistan’›n yan›nda oldu¤unu aç›klad›. Avrupal› büyük güçler Balkan krizi nedeniyle tekrar karfl› karfl›ya geldiler. Osmanl› ‹mparatorlu¤u dramatik bir yenilgi alarak, birkaç hafta içinde Selanik, Manast›r ve Kosova gibi (Makedonya) siyasi, kültürel ve dini sembollerle dolu kentleri kaybetti. Bulgar Ordusu Çatalca savunma hatt›na dayand› ve ‹stanbul’a girmesine ramak kald›. Osmanl› Hükümeti’nin ateflkes iste¤ine bir süre cevap vermeyen müttefik Balkan Devletleri, 3 Aral›k 1912’de bu iste¤e olumlu yaklaflarak ateflkes antlaflmas›n› imzalad›lar. Buna göre, 20 gün içinde Londra’da bar›fl görüflmeleri bafllat›lacakt›. Taraflar 13 Aral›k’ta Londra’da bir araya geldi. Ancak bar›fl görüflmeleri bir sonuca ulaflamad›¤› için taraflar 6 Ocak 1913’te da¤›ld›lar. Fakat büyük devletlerin Londra’daki elçileri aras›nda düzenlenen konferansta

173

SIRA S‹ZDE 174

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

MAKALE

Siyasi Tarih-I SIRA S‹ZDE

Arnavutlu¤un ba¤›ms›zl›¤› kabul edildi. ‹ktidar› Temmuz 1912’de kaybetmifl buluD Ü fi Ü N E L ‹ M nan ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti, 23 Ocak 1913’te Bab›ali Bask›n›’n› gerçeklefltirerek, tekrar hükümeti ele geçirdi. Bu süreçte, Üçlü ‹tilaf ve Üçlü ‹ttifak devletlerinin S O R U Osmanl› Hükümeti’ne verdikleri ortak notada, Edirne’nin teslim edilmesi ve Ege adalar›n›n gelece¤inin belirlenmesi iflinin büyük devletlere b›rak›lmas› istendi. Nota, yeni kurulmufl D ‹ K K A Tbulunan Mahmut fievket Pafla Hükümeti taraf›ndan reddedildi. Savafl 3 fiubat’ta tekrar bafllad›. Ne var ki Edirne baflta olmak üzere baz› kentler kaybedildi. Osmanl› Hükümeti tekrar ateflkes istedi. Londra’da bafllayan bar›fl göSIRA S‹ZDE rüflmeleri 30 May›s 1913’te sonuçland› ve Midye-Enez çizgisi s›n›r olarak saptand›. S›n›r hatt›n›n bat›s›nda kalan topraklar, dört balkan devletine b›rak›ld›. Öte yandan Arnavutlu¤un s›n›rlar›n›n tespiti sorunu da Avrupal› güçler aras›nda zaman zaman AMAÇLARIMIZ krize yol açt›.

N N

Balkan Savafl›’ndan ortaya ç›kan göç hareketi için flu kayna¤a bakabilirsiniz: Ahmet K ‹ T A sonra P Halaço¤lu, Balkan Harbi S›ras›nda Rumeli’den Türk Göçleri (1912-1913), Ankara: TTK Yay›nlar›, 1994. TELEV‹ZYON

Toprak paylafl›m› üzerine Haziran 1913’te ç›kan ‹kinci Balkan Savafl›, Bulgaristan’›n yenilgisiyle sonuçland›. Osmanl› Ordusu Edirne’yi geri almay› baflard›. Balkan devletler; aras›nda 10 A¤ustos 1913’te Bükrefl Bar›fl Antlaflmas› imzaland›. Bal‹NTERNET kan siyasi haritas›na yeniden flekil verildi. Balkan krizi Üçlü ‹ttifak ve Üçlü ‹tilaf bloklar›n› karfl› karfl›ya getirdi. Özellikle Avusturya-Macaristan’›n, Rusya ve S›rbistan’la olan iliflkileri daha da gerginleflti. MAKALE

SAVAfiIN BAfiLAMASI VE YAYILMASI Yukar›daki aç›klamalar›m›zdan anlafl›laca¤› üzere Birinci Dünya Savafl›, büyük devletler aras›ndaki bir dizi krizin yaratt›¤› ortamda meydana geldi. Hükümetlerin dev ordu ve donanmalar meydana getirmesi, militarizmin yükselmesi ve kamuoyunun manipüle edilmesi, büyük bir savafl›n ç›kaca¤› beklentisini artt›rm›flt›. Savafl›n bafllamas›na bir k›v›lc›m yetmiflti. Nitekim Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u Veliaht› Arflidük François Ferdinand’›n Saraybosna’daki ordu manevralar› ziyareti s›ras›nda 28 Haziran 1914’te Gavrilo Prencip adl› bir S›rp milliyetçisi taraf›ndan öldürülmesi dünyay› savafla sürükledi. Avusturya-Macaristan Hükümeti yapt›¤› soruflturmada suikastin S›rbistan gizli servisi ile ba¤lant›s› olan “Kara El” örgütü taraf›ndan organize edildi¤ini tespit etti. Ard›ndan 23 Temmuz’da S›rbistan’a kabul edilmesi zor koflullar içeren 10 maddelik bir nota verdi. Suikastçilerin Avusturya-Macaristan’›n görevlendirdi¤i kiflilerce soruflturulmas›n› ve yarg›lanmas›n› talep etti. Ayr›ca S›rbistan kaynakl› tahriklerin önlenmesi için etkin iflbirli¤i istedi. Notaya cevap vermesi için S›rbistan’a 48 saat süre tan›d›. S›rp Hükümeti verdi¤i cevapta, taleplerin önemli bir k›sm›n› kabul etti¤ini, ancak egemenli¤ini k›s›tlayan baz› maddelerin görüflmeler yoluyla yumuflat›lmas› gerekti¤ini bildirdi. S›rbistan’›n cevab›ndan tatmin olmayan Avusturya-Macaristan, bu ülkeyle diplomatik iliflkilerini kesti ve k›smi seferberlik ilan etti. Ard›ndan 28 Temmuz 1914’te baflkent Belgrat’› bombard›mana bafllayarak uzun zamand›r beklenen savafl›n ilk k›v›lc›mlar›n› tutuflturdu.

175

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

Resim 7.3 Suikast’tan önce AvusturyaMacaristan Veliaht› Ferdinand

Rus Çar› II. Nikola, S›rbistan’a destek amac›yla Avusturya-Macaristan s›n›r›nda k›smi seferberlik bafllatt›. Almanya, Rusya’n›n seferberli¤ini durdurmas›n› istediyse de baflar›l› olamad›. Ç›karlar› do¤rultusunda hareket edece¤ini aç›klam›fl bulunan Fransa, 31 Temmuz’da genel seferberlik durumuna geçti. Rusya da ayn› yolu izledi. ‹stedi¤i cevaplar› alamayan Almanya, 1 A¤ustos’ta Rusya’ya, 3 A¤ustos’ta da Fransa’ya savafl açt›. Belçika’ya bir nota vererek Alman Ordusu’nun geçifline izin verilmesini istedi. Alman Ordusu, Belçika Hükümeti’nin notay› reddetmesi üzerine 4 A¤ustos’ta s›n›r› aflarak ilerlemeye bafllad›. Alman Genelkurmay›’n›n daha önce haz›rlam›fl oldu¤u Schlieffen plan›na göre, ordunun Belçika’dan h›zla geçerek Fransa’ya sald›rmas› ve bu ülkeyi alt› hafta içinde yenilgiye u¤ratmas› gerekiyordu. Ard›ndan bu askerî birlikleri mevcut Alman demiryolu a¤›n›n yard›m›yla Rus cephesine nakledilmesi ve kesin baflar›n›n kazan›lmas› gerekmekteydi. ‹ngiltere, Alman Ordular›n›n s›n›r› geçmesi üzerine Berlin’e bir nota vererek askerî güçlerini geri çekmesini istedi. Almanya’n›n notaya cevap vermemesi üzerine 4 A¤ustos’ta bu ülkeye savafl ilan etti. Avusturya-Macaristan’›n da 6 A¤ustos’ta Rusya’ya savafl açmas›yla Avrupa’n›n büyük güçlerinin tamam› savafla dâhil oldu. Ordu karargâhlar›nda rakiplere h›zl› ve kesin darbe vurularak zafer kazan›laca¤› düflüncesi egemendi. Savafl planlar› buna göre yap›lm›flt›. Alman Ordusu’nun Belçika’ya girmesinden hemen sonra Frans›z askerî güçleri Alsace-Lorraine yönelik büyük bir sald›r› bafllatt›. Haz›rl›kl› olan ve böyle bir sald›r›y› bekleyen Alman birlikleri, Frans›zlar› durdurdu. Frans›z Genelkurmay› Baflkan› Joffre, ‹ngiliz birlikleriyle takviye edilmifl orduyu, Alman askerlerini Belçika s›n›r›nda durdurmak için hareket geçirdi. Ancak 22 A¤ustos’ta Virton-Neufchateau çarp›flmalar›nda a¤›r yenilgi ald›. ‹ngiliz güçleri de ayn› gün Mons’ta baflar› kazanmakla birlikte, Frans›z Beflinci Ordusu’nun geri çekilmesi üzerine onlar da Mons’u b›rakmak zorunda kald›. Almanya, Schlieffen plan› uyar›nca Fransa’y› çökertmek için ilerlerken Fransa da yaklaflan Alman tehlikesini bertaraf etmek için önlemler ald›. Frans›z Genelkurmay Baflkan› Joffre, bir taraf› Verdun’a dayanan savunman›n Paris’e kadar uzat›lmas› için yeni takviyeler gerçeklefltirdi. Amaç, Alman ilerleyiflini ilk aflamada güçlü bir savunma ile durdurmak ve sonras›nda da etkin bir karfl› sald›r› ile geri püskürtmekti. Frans›z Hükümeti ve parlamentosu Paris’ten ayr›larak Bordaeaux’ya tafl›nd›.

176

Siyasi Tarih-I

Alman Kuzey Ordu Grubu’nun içinde yer alan von Kluck yönetimindeki Birinci Ordu, 5 Alman Askerleri Siperde Eylül’de Marne Nehri’ni geçti. Frans›z ve ‹ngiliz güçlerinden oluflan Müttefik Ordusu bu sald›r›y› karfl›lad›. Alman Ordusu 7-9 Eylül’deki çarp›flmalar› kazand› ve Paris’e biraz daha yaklaflt›. Ancak Marne Nehri üzerinde kurulan savunma hatt› üzerinde durduruldu. Alman Genelkurmay›, von Kluck’un komuta etti¤i Birinci Ordu ile von Bülow’un ‹kinci Ordusu’nun Marne’nin kuzeyindeki Aisne Nehri’nin kuzeyine çekilmelerini emretti. Alman Ordusu’nun Marne’de kurulan savunma hatt› önünde durdurulmas› Schlieffen Plan›’n›n baflar›s›z oldu¤unu ortaya ç›kard›. Cephe, Do¤u’da Verdun’dan, Bat›’da Noyan’a kadar uzanan bir çizgi üzerinde sabitlendi. Dünya Savafl› boyunca çok az bir de¤ifliklik olacakt›r. Marne Savafl›, gerek Müttefikler (‹ngiliz-Frans›z) gerekse de Almanlar için bilançosu a¤›r oldu. Sadece Frans›zlar 250 bin kifli kaybetti. Almanlar kay›plar›n› aç›klamamakla birlikte onlar›n da 250 bine yak›n asker yitirdikleri tahmin edilmektedir. Marne Cephesi’nde baflar›s›zl›¤a u¤rayan Almanya, Do¤u Cephesi’ne yöneldi. Bu cephede Rusya, Almanya Genelkurmay› Fransa’ya odaklanm›fl iken 13 ve 15 A¤ustos’ta Birinci ve ‹kinci ordular›n› Do¤u Prusya’ya soktu. General Paul von Hindenburg’un komutas›ndaki Alman Ordular› 23 A¤ustos-9 Eylül tarihleri aras›nda Tannenberg savafllar›nda Rusya’y› a¤›r bir yenilgiye u¤ratt›. Böylece hem Do¤u Prusya kurtar›ld› hem de Rus Ordusu’nun kuzey grubunun savaflma gücü önemli ölçüde çökertildi. Dahas› Galiçya Cephesi’nde zor durumda bulunan AvusturyaMacaristan Ordusu rahatlat›ld›. Ancak çok k›sa bir süre sonra Eylül ay›n›n bafllar›nda takviye edilmifl Rus güçleri Galiçya’da Avusturya-Macaristan güçlerini bozguna u¤ratt›. Bunun üzerine Avusturya-Macaristan Genelkurmay Baflkan› Conrad, bir savunma hatt› oluflturulmas› için Lemberg’in boflalt›lmas›n› ve da¤›lan güçlerin Dunajec Nehri ile Karpat Da¤lar›’na do¤ru çekilmelerini emretti. Alman Genelkurmay› bu geliflme üzerine General Mackensen komutas›ndaki Dokuzuncu Ordu ad›yla yeni bir ordu yap›land›rarak Avusturya-Macaristan’›n yard›m›na kofltu. Bu ordu Ekim ve Kas›m aylar›nda Rus güçleriyle yapt›¤› savafllarda baflar›lar kazand›. Avusturya-Macaristan 29 Temmuz’da S›rbistan’›n baflkentini bombard›man etmesine ra¤men 11 A¤ustos’a kadar genifl bir sald›r› bafllatmad›. Bu tarihte yap›lan sald›r›da ise S›rp güçleri karfl›s›nda baflar›s›z oldular. Ancak takviye edilmifl Avusturya-Macaristan Ordusu 2 Aral›k’ta Belgrad’› ele geçirmifl ise de S›rp güçlerinin karfl› sald›r›s› sonucu 15 Aral›k’ta geri vermek zorunda kald›. Do¤u ve Bat› cephelerindeki savafl y›pratma amaçl› sald›r›larla sürdürüldü. Savafl Uzakdo¤u’yu da etkiledi. ‹ngiltere, 1902’de Japonya ile ittifak antlaflmas› imzalam›flt›. Bundan daha da önemlisi Japonya büyük bir güce dönüflmek istedi¤inden bu savafl› f›rsat olarak gördü. Nitekim 15 A¤ustos 1914’te Almanya’ya bir ültimatom vererek Almanya’n›n Çin’deki donanmas›n› geri çekmesini ve Kiacohow’u kendisine vermesini istedi. ‹stedi¤i cevab› alamayan Japonya, 23 A¤ustos’ta Almanya’ya savafl açt› ve k›sa sürede Alman sömürgelerini iflgal etti. Çin üzerinde de çok önemli imtiyazlara sahip oldu. Resim 7.4

177

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

Denizlerde de taraflar›n donanmalar› karfl› karfl›ya geldi. Özellikle dünyan›n en büyük deniz gücüne sahip ‹ngiltere’nin denizlerde de Almanya’yla savafla tutuflmas› beklendi. A¤›r toplar ve z›rh ile donat›lm›fl dretnotlar›n kullan›laca¤› kaç›n›lmazd›. Almanya, savafl›n ilk aylar›nda o tarihe kadar keflif yapmak ve karakol görevleri için kullan›lan denizalt›lar› birer öldürücü silah olarak kullanmaya bafllad›. U-21 ve U-9 adl› Alman denizalt›lar› ‹ngiliz donanmas›na ait dört kruvazör ve befl savafl gemisini bat›rarak dünyan›n ilgisini çekti. ‹ngiltere, 2 Kas›m 1914’te Kuzey Denizi’ni savafl alan› ilan etti. Alman band›ral› bütün gemilere el konulaca¤›n› aç›klad›. Savafl boyunca Kuzey Denizi en önemli deniz cephesi olmakla beraber, Akdeniz’de de ‹ngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan ve Almanya’n›n hat›r› say›l›r bir deniz gücü vard›. Almanya’ya ait Goeben ve Breslau Kruvazörleri Akdeniz’de bir dizi savafl aktivitesinden sonra ‹ngiliz gemilerinin takibinden kaçarak 11 A¤ustos’ta Çanakkale Bo¤az›’n› geçerek Osmanl›’ya s›¤›nd›. Akdeniz’de ‹ngiliz ve Frans›z donanmalar› üstünlü¤ü ele geçirdi.

Resim 7.5 Avusturya-Macaristan Askerleri

Resim 7.6 Almanya Savafl Gemisi Kaiser

Birinci Dünya Savafl›’nda ilk y›l denizlerdeki en büyük çarp›flmalar Pasifik ve Güney Atlantik’te yafland›. Almanlar bu co¤rafyada kruvazörlerden oluflan güçlü bir donanma bulundurdu. Bir Alman filosu 1 Kas›m 1914’te Amiral Sir Christopher Craddock komutas›ndaki bir ‹ngiliz filosunu Coronel Savafl›’nda bozguna u¤ratt›. Yüzy›llard›r denizlerin hakimi olan ‹ngilizler, incinen gururlar›n›n intikam›n› almak için 7 Aral›k’ta Amiral Spee’nin komutas›ndaki filoyu Falkand Adalar› civar›nda yok etti. Bu savaflla Almanya’n›n kendi kara sular› d›fl›nda deniz gücü kalmad›.

178

Siyasi Tarih-I

Avrupa’da patlak veren savafl sömürgelere de s›çrad›. Almanya’n›n Kamerun, Togo, Güneybat› Afrika ve Do¤u Afrika’daki sömürgeleri ‹ngiliz ve Frans›z kuvvetlerince kuflat›ld›. Alman subaylar›n›n yönetiminde silahland›r›lan yerliler kuflatmaya fazla direnemedi. Kamerun d›fl›ndaki sömürgeler Almanlardan al›nd›. Buras› da 1916’ya kadar Almanlar›n kontrolünde kald›. Pasifik’teki Samao, Soloman Adalar› gibi küçük koloniler Yeni Zelanda ve Avustralya, Coroline, Marshall ve Mariana Adalar› da Japonya taraf›ndan ele geçirildi. Almanya’n›n Çin’deki kolonisi olan Kaichow yar›madas› ve burada bulunan Tsingtao Üssü Japon-‹ngiliz ortak güçlerince zapt edildi.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Savafla Girmesi Savafl öncesinde ülkenin karfl› karfl›ya kald›¤› siyasi, ekonomik, askerî ve toplumsal koflullar ile yönetici elite egemen olan siyasi-ideolojik bak›fl aç›s› gözden geçirildi¤inde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun savafla girme nedenlerini flöyle s›ralamak mümkündür: • ‹tilaf blokunda yer alan devletlerin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na karfl› izledikleri sald›rgan politikalar • Son savafllarda kaybedilen topraklar›n geri al›nmas› • Ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n kazan›lmas› • Almanya’n›n savafltan üstün ç›kaca¤› düflüncesi • Osmanl›-Alman yak›nlaflmas› • Turan ‹mparatorlu¤u kurma düflüncesi Yukar›da ana hatlar›yla verilen nedenler, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun savafla sürüklenmesinde bafll›ca rolü oynad›. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

MAKALE

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun savafla girmesinde etkili olan faktörler nelerdir? SIRA S‹ZDE Trablusgarp ve Balkan Savafllar›ndan a¤›r yenilgiyle ç›kan Osmanl› ‹mparatorD Ü savafl›ndan fi Ü N E L ‹ M lu¤u, dünya hemen önce ordu ve donanmas›n› modernlefltirme ve siyasi yaln›zl›ktan kurtulmak için de baz› diplomatik giriflimlerde bulundu. ‹ngiltere’ye yak›nlaflma S O R Uve ‹tilaf Devletleri blokunda yer alma çabas› sonuçsuz kald›. Bu durum karfl›s›nda yaln›zl›ktan kurtulmak isteyen Osmanl› ‹mparatorlu¤u, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Alman yanl›s› üyelerinin (baflta Enver Pafla olmak üzere) basD‹KKAT k›s›yla Almanya’ya daha çok yak›nlaflmaya bafllad›. ‹ki ülke aras›nda 27 Temmuz 1914’te bafllayan ittifak görüflmeleri 2 A¤ustos 1914’te antlaflmayla sonuçland›. OsSIRA S‹ZDE manl› Hükümeti üyelerinin bir bölümünün haberi olmaks›z›n imzalanan ittifak antlaflmas›n›n en önemli hükümleri flunlard›r: • ‹ki devletin Avusturya-Macaristan ile S›rbistan aras›nda ç›kan bir anlaflmazAMAÇLARIMIZ l›kta tam bir tarafs›zl›k içinde bulunmas›, • Avusturya-Macaristan ile Rusya’n›n savafla tutuflmas› halinde Almanya’n›n da bunaK kat›lmak ‹ T A P zorunda kalmas› durumunda, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da savafla girmesi, • Almanya’n›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun tehditle yüz yüze kalmas› durumunda T E L Esilahla V ‹ Z Y O N Osmanl›’y› savunmas›. Osmanl› Hükümeti, antlaflman›n onayland›¤› gün genel seferberlik karar› ald› ve tarafs›zl›¤›n› ilan etti. Ancak antlaflman›n onaylanmas›ndan sonra Alman-Rus Savafl› bafllad›¤›ndan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun savafla girmesi gerekiyordu. Oysa ‹NTERNET ittifak antlaflmas›ndan haberi olmayan ‹tilaf Devletleri, Osmanl› Hükümeti’nin tarafs›z kalaca¤›n› ilan etmesinden hoflnut kald›klar›n› aç›klad›lar. Osmanl› Hüküme-

N N

MAKALE

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

ti de, ‹tilaf Devletlerinden kapitülasyonlar›n kald›r›lmas›, Ege Adalar›n›n kendisine geri verilmesini ve M›s›r sorununun çözümlenmesini istedi. ‹ngiltere, bu istekleri kabul etmedi. Osmanl› ‹mparatorlu¤u politik manevralar›na ra¤men h›zla savafla sürüklenmekten kurtulamad›. Akdeniz’de ‹ngiliz donanmas›n›n takibinden kaçan Goeben ve Breslau adl› iki Alman savafl gemisinin 10 A¤ustos’ta Çanakkale Bo¤az›’n› geçerek Marmara Denizi’ne girmesi Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun savafla kat›lmas› sürecini h›zland›rd›. Uluslararas› hukuka göre gemilere savafl sonuna kadar el koymas› gereken Osmanl› Hükümeti, bunlar› sat›n ald›¤›n› aç›klad›. Gemilere Türk bayra¤› çekti, adlar›n› Midilli ve Yavuz olarak de¤ifltirdi ve personele de fes giydirdi. Almanya, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun savafla girmesi yönünde bask›lar›n› artt›rd›. Oysa Osmanl› Hükümeti çeflitli gerekçeler öne sürerek savafla hemen girilmesini arzu etmemekteydi. Bir yandan da diplomatik ataklar›n› sürdürerek 19 A¤ustos 1914’te Bulgaristan’la dostluk antlaflmas› imzalad›. Y›llardan beri Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun sömürülmesine neden olan kapitülasyonlar› 7 Eylül 1914’te tek tarafl› olarak kald›rd›¤›n› ilan etti. Ancak Almanya ve Avusturya baflta olmak üzere ilgili devletler itiraz ettiler. Almanya, bir oldu bitti ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu savafla sürükleyerek üzerindeki yükü hafifletmeye çal›flt›. Nitekim Osmanl› Hükümeti taraf›ndan donanma komutanl›¤›na getirilen Alman Amirali Souchon baflta Yavuz ve Midilli olmak üzere Osmanl› donanmas›n› 29-30 Ekim 1914’te Karadeniz’e ç›kartarak Odessa ve Sivastopol gibi Rus limanlar›n› bombard›man ettirdi. Bu olay üzerine Rusya 2 Kas›m’da, ‹ngiltere ve Fransa da 5 Kas›m’da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na savafl ilan ettiler. Osmanl› ‹mparatorlu¤u da 12 Kas›m 1914’te bu devletlere resmen savafl açarak çöküflünü h›zland›racak ad›m› att›. Padiflah Mehmed Reflad savafla girildikten k›sa bir süre sonra Almanya ve ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iste¤iyle ‹tilaf Devletlerinin egemenli¤i alt›ndaki Müslümanlar› onlara karfl› ayakland›rmak amac›yla 23 Kas›m 1914’te Kutsal Cihat (Cihad-› Mukaddes) ilan etti. Ancak bu giriflimi de savafl s›ras›nda bir yarar getirmedi¤i görüldü (Yakut, 2010: 97-98).

Avrupa’da Savafl›n Yay›lmas› ‹talya savafl bafllad›¤›nda ‹ttifak blokuna üye olmas›na ra¤men yükümlülüklerinden kaçarak 3 A¤ustos’ta tarafs›zl›¤›n› ilan etti. Temel amac› daha fazla toprak vaat edenlerin saf›nda savaflmakt›. Bununla birlikte kömür ihtiyac›n›n önemli bir k›sm›n› ‹ngiltere’den karfl›lamas› ve ‹ngiliz-Frans›z kuvvetlerinin denetiminde olan Akdeniz’de sahil fleridine sahip olmas›ndan dolay› ‹tilaf Devletlerine daha yak›n durdu. ‹tilaf Devletleri ise bu ülkeyi Avusturya-Macaristan’la olan rekabetini kullanarak kazanmaya çal›flt›. ‹talya diplomatik görüflmeler sonucunda ‹tilaf blokuyla birlikte hareket etme karar› ald›. 26 Nisan 1915 tarihli Londra Antlaflmas›, geniflleme amac› tafl›yan ‹talya’ya önemli vaatlerle doluydu. Buna göre Tirollerin bir k›sm›, Trieste ile ‹stirya, Arnavutluk’ta Valona ile Sasemo, Dalmaçya Adalar›n›n bir k›sm›, 12 Ada, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun topraklar›n›n paylafl›lmas› durumunda Antalya ve çevresi, Avusturya-Macaristan’›n kontrolünde bulunan ‹talyanlar›n yaflad›¤› bölgeler ve Afrika’da Alman sömürgelerinden pay bu ülkeye verilecekti (Armao¤lu, 1988: 117-118). ‹talya, eski ba¤lafl›klar› içinde en fazla anlaflmazl›k halinde oldu¤u AvusturyaMacaristan’a 20 May›s 1915’te, A¤ustos 1915’te de Almanya ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na savafl ilan etti. ‹talya Genelkurmay Baflkan› Mareflal Luigi Cadorna ordusu

179

180

Siyasi Tarih-I

silah ve cephane aç›s›ndan savafla haz›r olmamas›na ra¤men Avusturya-Macaristan s›n›r›nda ‹sonzo Platosu’nda sald›r› bafllatt›. Ancak baflar›l› olamad›. Almanya ve Avusturya-Macaristan karayolundan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na yard›m edebilmek için tek yol olan Bulgaristan’› yanlar›na çekmek ve savafla girmesini sa¤lamak için toprak vaadinde bulundular. ‹ki ülkenin Bulgaristan’a vaat ettikleri ve esas›nda Bulgaristan’›n çok istedi¤i yerler, bu ülkenin ‹kinci Balkan Savafl›’nda Romanya’ya kaybetti¤i Dobruca, Yunanistan’a kapt›rd›¤› Kavala ve Serez ile S›rbistan’a kaybetti¤i Makedonya bölgesiydi. Bulgaristan amac›na ulaflmak için Almanya ve Avusturya-Macaristan’la 6 Eylül 1915’te imzalad›¤› antlaflma uyar›nca 35 gün içinde S›rbistan’a savafl ilan etmek durumundayd›. Böylece Bulgaristan, S›rbistan Makedonya’s›n›, Romanya ve Yunanistan ‹tilaf Devletleri yan›nda savafla girerse de, Romanya’dan Dobruca’y› ve Yunanistan’dan da Yunan Makedonya’s›n› alacakt›. Bulgaristan 12 Ekim 1915’te S›rbistan’a karfl› savafla girdi. S›rbistan kuzeyde ve güneyden iki cepheli savafl›n içinde kald›. ‹ngiltere ve Fransa, Yunanistan’›n tarafs›zl›¤›na ald›rmayarak S›rbistan’a yard›m etmek amac› ile Selanik’e asker ç›kard›larsa da bu ülkeyi Avusturya-Macaristan’›n iflgalinden kurtaramad›lar. Bat› Cephesi, 1915 y›l› bafllar›nda ‹sviçre’den Fransa’n›n Atlantik k›y›lar›na kadar uzanan 500 millik bir çizgi boyunca kilitlendi. Almanya bir y›pratma savafl›na haz›rlanmak ve bu savafl› sürdürmek için savafl ekonomisini yeniden yap›land›rd›. Cephane stokunu artt›rd› ve silah üreticilerine daha fazla hammadde sa¤lad›. Öte yandan Schlieffen plan›ndan vazgeçerek Rus Ordusu’nun yenilgiye u¤rat›lmas›n› öncelikleri aras›na ald›. 1914 y›l› sonlar›nda ve özellikle 1915 bafllar›ndan itibaren yeni bir savafl flekli olan siper savafllar› a¤›rl›k kazand›. Almanya, Marne ve Ypres çarp›flmalar›ndan sonra savunmaya çekildi ve siper hatlar›n› sa¤lamlaflt›rd›. Bat› Cephesi’nde 1915 y›l› boyunca ‹ngiliz-Frans›z birlikleriyle Alman Ordular› aras›nda Neuve-Chapelle ve ‹kinci Ypres Savafllar› gibi taraflara kesin sonuç getirmeyen savafllar yap›ld›. ‹kinci Ypres Savafl›’nda gaz kullan›ld›. Özellikle 1917’de klorun yerine hardal gaz› gibi daha etkili gazlar›n tercih edilmesi daha fazla ölümlere yol açt›. Do¤u Cephesi’nde ise Alman ve Avusturya-Macaristan ortak güçleri 7 fiubat 1915’te bafllayan Masuria Savafl›’nda Rus birliklerini yenilgiye u¤ratm›fllarsa da Çar II. Nikola’n›n askerlerine ölümcül darbeyi vuramam›fllard›r. Bat› Cephesi’nde 1916 y›l›n›n ilk haftalar›nda askerî aç›dan çok fazla bir askeri hareketlilik gözlenmedi. Alman Ordusu, Frans›zlarca ulusal onur simgesi say›lan Verdun kalesini ele geçirmek ve bu adla an›lan savunma hatt›n› k›rmak için y›¤›nak yapt›. Alman Genelkurmay› 1916 y›l› fiubat ay› sonlar›nda ilk sald›r›lar›n› bafllatt›. Frans›zlar Nisan-May›s aylar›nda savunmadan sorumlu Henri Pétain’in büyük miktarda askerî malzeme sa¤lamas›yla Alman Ordusu’nu durdurmay› baflard›lar. Verdun Savafl› Birinci Dünya Savafl›’n›n en kanl› çarp›flmalar›ndan biri olarak tarihe geçti. Bir y›la yak›n süren savafl›n sonucunda Frans›zlar 377 bin, Almanlar ise 337 bin kay›p vermifllerdir. 1916 y›l› boyunca Bat› ve Do¤u Cephelerinde savafl› sona erdirici askerî hareketler olmad›. Do¤u’da Rus General Brusilov ordusuyla Avusturya-Macaristan birliklerini zor durumda b›rakt›ysa da, rakip gücü yok edemedi. Ancak müttefik güçlerinin Verdun ve Trentino cephelerinde rahatlamas›na yol açt›. Fakat Rusya’n›n bir milyon kay›p vermesi ve üretici güçlerinin savafl alanlar›nda yok olmas› tar›m üretimini sekteye u¤ratt›. Yiyecek s›k›nt›s› çeken kitleler öfkelerini rejime yönelttiler. Rusya’da grevler ve gösteriler artt›. Bolflevik Devrimi’ne giden süreç h›zland›.

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

181

Do¤u Cephesi’nde önemli geliflmelerden biri de ‹ttifak blokuna dâhil olmakla birlikte savafl bafllad›¤›nda tarafs›zl›¤›n› ilan etmifl bulunan Romanya’n›n 26 A¤ustos 1916’da kendisine önemli ölçüde toprak vaadinde bulunan ‹tilaf Devletlerinin yan›nda savafla girmesidir. Ancak Romanya Ordusu, Almanya ve Avusturya-Macaristan Ordular› karfl›s›nda baflar›s›zl›¤a u¤rad›. Almanya 1916’da denizalt›lar›n› kullanarak ‹ngiliz donanmas›n› saf d›fl› b›rakmay› denedi. Alman Aç›k Deniz Filosu da 31 May›s 1916’da harekete geçerek Kuzey Denizi’nde ‹ngiliz Filosu’yla karfl›laflt›. ‹ngilizlerin Jutland ad›n› verdikleri savaflta taraflar kesin bir üstünlük sa¤layamad›lar. Kara ve denizde sürdürülen savafl, uçaklar›n askerî teknolojiyle modifiye edilmesinden sonra havada da yap›lmaya baflland›. Almanlar, 1914 ve 1915 y›llar›nda bir tür büyük balon olan Zeplini Polonya ve ‹ngiltere’nin bombalanmas›nda kullanm›fllard›. Fakat bu hava arac›n›n dayan›ks›z olmas› nedeniyle önemli baflar›lar sa¤layamad›lar. Fakat bir yandan da uça¤›n savaflta kullan›lmas› için aray›fla girdiler. Frans›z ve Alman Ordusu Bat› Cephesi’nde 1914’ün sonlar›nda siper savafllar› bafllad›¤›nda uçaklar› gözlem ve keflif yapmak için kullanm›fllard›. Almanlar makineli tüfe¤i uça¤a monte ederek dünyan›n ilk gerçek avc› uça¤›n› yapmay› baflarm›fllard›. Bu uça¤› ilk olarak 1916’da Verdun Savafl›’nda kulland›lar. 1917 y›l›n›n bafl›nda da Alman mühendisler ilk olarak uzun menzilli bombard›man uçaklar›n› dizayn ettiler. Alman bombard›man uçaklar› ilk sald›r›lar›n› 13 Haziran 1917’de Londra’ya gerçeklefltirdiler. Resim 7.7 Ordular›n hava gücü büyümeye devam etti. Kara savafl›n› desteklemek amac›yla uçak teknoSavaflta kullan›lan zeplin lojisi sürekli gelifltirildi. Müttefikler 1918’de St. Mihiel Savafl›’nda da 1481 uça¤› bir araya getirdiler. Almanlar bu güç karfl›s›nda dayanamad› (Neilberg, 2011; 110). Savafl›n genifllemesi sürecinde aç›klanmas› gereken noktalardan biri de Yunanistan’›n savafla kat›lmas›d›r. Savafl bafllad›¤›nda Alman ‹mparatoru II. Wilhelm’in enifltesi olan Kral Konstantin’le ‹tilaf Devletleri yanl›s› Baflbakan Venizelos aras›nda bir rekabet yafland›. ‹tilaf Devletleri Venizelos’a Anadolu’da toprak vaat ederek savafla girmesini istediler. Kral taraf›ndan Baflbakanl›ktan uzaklaflt›r›lan Venizelos, Selanik’te bir ayaklanma ç›kartarak ayr› bir hükümet kurdu. ‹ngiliz-Frans›z birlikleri Atina’ya girdi ve Kral› tahttan indirerek o¤lu Aleksandr’› bafla geçirdiler. Yeni dönemde tekrar baflbakanl›¤a getirilen Venizelos, 26 Haziran 1917’de ‹ttifak Devletleri’ne savafl açt›. Böylece Balkanlarda savafl›n alan› daha da geniflledi.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Savaflt›¤› Cepheler Osmanl› ‹mparatorlu¤u flu cephelerde savaflt›: • Kafkasya ve Do¤u Anadolu Cephesi • Irak Cephesi • Kanal Cephesi • Çanakkale Cephesi • Galiçya Cephesi

182

Siyasi Tarih-I

Turan ‹mparatorlu¤u: 19. yüzy›l›n sonlar›nda dil ve edebiyat alan›nda bafllayan Türkçülük, 20. yüzy›l›n bafl›nda siyasi bir nitelik kazand›. ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin baz› sempatizanlar› ve Enver Pafla baflta olmak üzere bir bölüm askerî erkân Pantürkist ak›m› gelifltirdiler. Bu ak›m›n en önemli tezi, Türk kökenli insanlar›n anayurdu ve gelecekte genifl ve güçlü bir devlet olarak tekrar birleflmenin sembolü olan Turan’d›r. Dönemin yay›nlar›nda, Japonya s›n›r›ndan ‹skandinavya da¤lar›na ve Kuzey Kutup Okyanusu’ndan Tibet Platosu’na kadar uzanan bölge Büyük Turan olarak ifade edilmifltir.

Kafkasya ve Do¤u Anadolu Cephesi: Bu cephenin aç›lmas›n›n temel nedeni Güney Kafkasya ve Kuzey ‹ran’a girip Rusya’n›n arkas›n› çevirerek bu ülkeye ölümcül darbe vurmak, Kafkaslardan Hindistan’a ulaflmak ve Orta Asya Türkleriyle birleflerek bir Turan ‹mparatorlu¤u kurmakt›. Osmanl›-Alman askerî plan› do¤rultusunda aç›lan bu cephe, Baflkomutan Vekili Enver Pafla emrindeki 190 bin kiflilik ordu, sözü edilen hedeflere ulaflmak için 22 Aral›k 1914’te Sar›kam›fl Harekât›’na giriflti. 9 Ocak 1915’te kadar devam eden taarruz so¤uk, yolsuzluk, açl›k, hastal›k ve iyi planlama yap›lmam›fl olmas›ndan dolay› Osmanl› Ordusu’nun 60 bin kiflilik kayb›na ra¤men (baz› kaynaklarda 90 bin) baflar›ya ulaflamad›. Bunun üzerine karfl› sald›r›ya geçen Rus Ordusu, fiubat-Temmuz 1915 aras›nda Artvin, Erzurum, Mufl, Bitlis, Rize, Trabzon ve Erzincan gibi önemli kentleri iflgal etti. Çanakkale Savafl›’n›n sona ermesinden sonra 16. Kolordu Komutanl›¤›’na atanan Mustafa Kemal (Atatürk), 6-7 A¤ustos 1916’da bafllatt›¤› taarruz sonucu Mufl ve Bitlis’i Rus iflgalinden kurtard›. Bu cephedeki savafllar Bolflevik ‹htilâli’nin patlak vermesinden sonra, Rusya ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u aras›nda imzalanan Erzincan Mütarekesi ile (18 Aral›k 1917) sona erdi. 3 Mart 1918’de imzalanan Brest-Litovsk Bar›fl Antlaflmas›yla tamamen kapand›. Irak Cephesi: ‹ngiltere savafl›n bafllamas›ndan k›sa bir süre sonra Hindistan ile deniz ba¤lant›s›n› sa¤lamak, bölgedeki Alman tehlikesini ve varl›¤›n› ortadan kald›rmak ve petrol yönünden zengin kaynaklara sahip bu bölgeyi ele geçirmek için Basra Körfezi’ne askeri harekât düzenledi. Bununla birlikte ‹ran petrolünün bulundu¤u Abadan’› güvenlik alt›na almak ve kuzeye do¤ru ilerleyerek Ruslarla birleflip, Osmanl› kuvvetlerinin ‹ran’a girip Hindistan’› tehdit etmesini önlemek de ‹ngilizlerin amaçlar› aras›ndayd›. Osmanl› Ordusu, 29 Nisan 1916’da Kut-ül Amare’de ‹ngiliz kuvvetlerini bozguna u¤ratt›. Binlerce ‹ngiliz askeri esir al›nd›. Ancak ordusunu takviye eden ‹ngiltere, yeni bir taarruzda bulunarak 11 Mart 1917’de Ba¤dat’a girdi. Kanal Cephesi: Osmanl› ‹mparatorlu¤u M›s›r’› geri almak, bu bölgedeki ‹ngiliz varl›¤›n› ortadan kald›rarak Süveyfl Kanal›’n›n kontrolünü ele geçirmek amac›ndayd›. Almanya da bu bölgeye özel önem veriyordu. Bu nedenle, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin/Partisi’nin önemli aktörlerinden biri olan Bahriye Naz›r› Cemal Pafla, Suriye ve Filistin’deki 4. Ordu Komutanl›¤›’na atand›. Cemal Pafla komutas›nda Osmanl› Ordusu, fiubat 1915’te Kanal’› geçmek için iki giriflimde bulundu. Ancak baflar›s›zl›¤a u¤rad›. Padiflah Mehmed Reflad’›n ilan etti¤i Kutsal Cihat (Cihad-› Mukaddes) bu cephede de etkili olmad›. Araplar, Mekke fierifi Hüseyin’in önderli¤inde ‹ngiliz Ordusu’yla ifl birli¤ine girerek büyük bir ayaklanma ç›kartt›. Osmanl› kuvvetleri bu cephede a¤›r yenilgi ald›. Çanakkale Cephesi: ‹ngiltere ve Fransa, Bo¤azlar› ve ‹stanbul’u almak, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu savafl d›fl› b›rakmak, Karadeniz’e ç›karak Rusya’ya her türlü yard›m ve savafl gereçleri ulaflt›rmak ve Bat› Cephesi’ndeki yüklerini hafifletmek üzere Çanakkale’de bir cephe açmay› planlam›fllard›. ‹ngiliz Bahriye Naz›r› Winston Churchill’in ›srar› sonucu ‹ngiliz ve Frans›z gemilerinden oluflan bir filo, 19 fiubat 1915’te Kumkale ve Seddülbahir tabyalar›n› dövmeye bafllamas›yla bu cephede savafl bafllam›flt›. ‹ngiliz-Frans›z Donanmas›, 18 Mart 1915 günü Bo¤az’› geçmeye çal›flt›. Ancak bu güçler, a¤›r bir yenilgiye u¤rayarak geri çekilmek zorunda kald›. Bunun üzerine Gelibolu Yar›madas›’na asker ç›karan ‹tilaf Devletleri, Osmanl› Ordusu’nun ola¤anüstü direnifliyle karfl›laflt›. A¤ustos 1915’te Mustafa Kemal Pafla’n›n komutas›ndaki Osmanl› kuvvetleri Anafartalar ve Conkbay›r›’nda büyük baflar›lar kazand›. ‹ngiliz ve Frans›zlar, 19 Aral›k 1915’ten itibaren kuvvetlerini geri

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

çekmeye bafllad›lar. 8-9 Ocak 1916’da da bu cepheyi tamamen boflaltt›lar. Bu cephede kazan›lan zafer, Bolflevik ‹htilali’nin baflar›ya ulaflmas›n› etkilerken as›l önemlisi çökmekte olan bir ‹mparatorluk’tan yeni bir Türk Devleti’nin do¤ufluna zemin haz›rlad›. Galiçya Cephesi: Alman, Avusturya-Macaristan birlikleri, 1915 y›l›n›n k›fl aylar›nda Rusya’ya karfl› düzenledikleri ortak sald›r› sonucunda Galiçya’y› ele geçirmifllerdi. Ancak Rusya, 1916 y›l›n›n Nisan ay› sonlar›nda karfl› bir sald›r›ya geçerek Avusturya-Macaristan’› gerilemeye zorlam›flt›. Osmanl› Hükümeti de zor durumda kalan ortaklar›na 33 bin kiflilik bir askerî birli¤i yard›ma gönderdi. Osmanl› kuvvetleri a¤›r kay›plar verdi.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu Parçalayan Gizli Antlaflmalar Avrupal› emperyalist devletlerin fiark Meselesi (Do¤u Sorunu) ad›n› verdikleri Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun paylafl›lmas› giriflimi, savafl s›ras›nda yap›lan gizli antlaflmalarla doruk noktas›na ulaflt›. ‹ngiltere, Fransa ve Rusya Aras›nda Bo¤azlarla ‹lgili Yap›lan Antlaflma: ‹stanbul ve Çanakkale Bo¤azlar›’n› ele geçirmek için y›llarca çaba gösteren Rusya, ‹ngiltere baflta olmak üzere Avrupa devletlerinin karfl› ç›kmas›ndan dolay› amac›na ulaflamam›flt›. ‹ngiltere ve di¤er Avrupa devletlerinin bu politikas› 19. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren de¤iflmeye bafllad›. Nitekim Rusya, 1913 y›l›nda ‹stanbul ve Bo¤azlar konusunda ilgili devletlerle pazarl›klara giriflti. Birinci Dünya Savafl› bafllad›ktan sonra da Bo¤azlar sorununu kendi ç›kar ve amaçlar› do¤rultusunda çözmek üzere 4 Mart 1915’de ‹ngiltere ve Fransa’ya bir nota verdi. Rusya bu notada; ‹stanbul ve Bo¤azlar Sorunu’nun yüzlerce y›ll›k Rus isteklerine göre çözümlenmesini, ‹stanbul kentini, Bo¤aziçi’ni, Marmara Denizi’nin ve Çanakkale Bo¤az›’n›n bat› k›y›lar›n› ve Midye-Enez hatt›na kadar Güney Trakya’n›n kendisine verilmesini istedi. Ayr›ca ‹stanbul Bo¤az›’n›n do¤u k›y›s›yla, Sakarya Nehri ile ‹zmit Körfezi’nin sonradan saptanacak bir noktas› aras›nda kalan topraklar›n ve Marmara Denizi’ndeki Adalar’›n Rusya’ya kat›lmas› notan›n di¤er koflullar› aras›ndayd›. ‹ngiltere 12 Mart 1915’te, Fransa ise 10 Nisan 1915’te Rusya’ya verdikleri notalarla bu istekleri kabul ettiklerini bildirdiler. Buna karfl›l›k Rusya da, bu iki devletin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çeflitli bölgeleri ile Asya’da bulunan topraklar üzerindeki ç›kar ve amaçlar›n› kabul etti¤ini aç›klad›. Londra Antlaflmas›: ‹ngiltere, Fransa ve Rusya, Nisan 1915 tarihli Londra Antlaflmas›’yla ‹talya’n›n savafla girmesi kofluluna ba¤l› olarak bu ülkeye Antalya iline yak›n olan Akdeniz bölgesinde adil bir pay verilmesinin uygun olaca¤›n› belirtmifllerdi. Yine bu üç devlet, ‹talya’n›n Ufli Antlaflmas› (1912) gere¤ince geçici olarak elinde bulundurdu¤u Oniki Ada üzerinde egemenli¤ini tam olarak kurmas›na yard›mc› olacaklard›. ‹talya da, üç ‹tilaf Devleti’nin (Fransa, ‹ngiltere ve Rusya) Arabistan ile Müslümanlarca kutsal say›lan yerlerin ba¤›ms›z Müslüman yönetim alt›nda b›rak›lmas›na dair olan aç›klamas›n› kabul edecekti. Sykes-Picot Antlaflmas›: ‹ngiltere ve Fransa, Rusya’n›n Bo¤azlar ve çevresini almas›, ‹talya’ya da Anadolu’dan pay ayr›lmas› üzerine Ortado¤u topraklar›n› paylaflmak için harekete geçtiler. Ayr›ca savafl bafllad›ktan sonra Mekke fierif’i Hüseyin’i k›flk›rtarak kendi saflar›nda savaflmaya ikna eden ‹ngiltere, Ortado¤u’yu kontrol etmek için büyük bir mesafe de alm›flt›. ‹flte bu h›zl› geliflen uluslararas› geliflmeler sonucunda ‹ngiltere ve Fransa, Ortado¤u topraklar›n› paylaflmak üzere 16 May›s 1916’da anlaflt›lar. Bu antlaflman›n görüflmelerini Fransa ad›na Georges Picot, ‹ngiltere ad›na Sir Mark Sykes sürdürdü¤ü için antlaflmaya bu ad verildi. Bu

183

184

Siyasi Tarih-I

antlaflmaya göre Adana, Antakya bölgesi, Suriye k›y›lar› ve Lübnan Fransa’ya, Musul hariç Irak ‹ngiltere’ye b›rak›ld›. Fransa ve ‹ngiltere’nin bu bölgelerde istedikleri yönetimleri kurabilmesi, Suriye’nin di¤er bölgeleri ile Musul ve Ürdün’ü kapsayan Büyük Arap Krall›¤›n›n kurulmas› da bu antlaflman›n maddeleri aras›ndayd›. Hiç kuflkusuz kurulacak Arap ‹mparatorlu¤u’nun koruyuculu¤unu Fransa ve ‹ngiltere üstlenecekti. Saint Jean de Maurienne Antlaflmas›: ‹talya, ‹ngiltere, Fransa ve Rusya aras›nda imzalanan gizli antlaflmalar›n ortaya ç›kmas› üzerine 19 ve 20 Kas›m 1916’da bu üç ülkeye nota vererek bir tak›m isteklerde bulundu. Bir dizi diplomatik giriflim ve geliflmelerin sonucunda 19 Nisan 1917’de ‹ngiltere ve Fransa aras›nda Saint Jean de Maurienne Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflmaya göre ‹talya, üç müttefiki aras›nda imzalanan antlaflmay› kabul edecekti. Ancak Anadolu’dan Antalya, Konya, Ayd›n ve ‹zmir gibi önemli flehirleri kendi topraklar›na katacakt›. Balfour Deklarasyonu: ‹ngiliz D›fliflleri Bakan› Lord Balfour 2 Kas›m 1917’de Uluslararas› Siyonizm Hareketi’nin liderlerinden Lord Rothschild’e bir mektup göndererek Filistin’de Yahudilere bir “ulusal yurt” kurulmas› çabas›n›n ülkesi taraf›ndan desteklenece¤ini bildirdi. Ancak bölgenin Yahudi olmayan halklar›n›n haklar› ihlal edilmeyecekti. ‹ngiliz D›fliflleri Bakan› bu giriflimle çok say›da Yahudi’nin yaflad›¤› ABD’nin sempatisini ve deste¤ini sa¤lamay› amaçlad›. Di¤er ‹tilaf Devletleri Hükümetleri taraf›ndan da desteklenen bu bildiri, Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra Filistin üzerinde kurulacak olan “mandat” sisteminin temelini oluflturdu. Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda imzalanan gizli antlaflmalar, Avrupal› emperyalist devletlerin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu parçalamaya yönelik yaklafl›k 150 y›ld›r sürdürdükleri giriflimlerin en çarp›c› halkas›yd›. Çeliflkilerle dolu idi. Araplara büyük bir imparatorluk vaat eden ‹ngiltere, Ortado¤u’yu Fransa ile paylaflm›flt›. Bolflevikler bu antlaflmalar› aç›klayarak oyunun ortaya ç›kmas›n› sa¤lad›lar(Yakut, 2010: 103-104).

Rusya’n›n Savafltan Çekilmesi Birinci Dünya Savafl›’nda gidiflat› kökten de¤ifltiren iki önemli olay meydana geldi. ‹lki Rusya’da Bolflevik Devrimi’nin gerçekleflmesi, ikincisi de Amerika Birleflik Devletleri’nin savafla girmesidir. Rusya’daki 1905 ‹htilâli’nden sonra toplumsal hareketler durulmam›flt›. 19. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren güçlenen sosyalist hareket, dünya savafl›n›n dayatt›¤› açl›k ve sefalet nedeniyle daha da etkili olmaya bafllam›flt›. Orduyu takviye etmek amac›yla çok say›da çiftçinin askere al›nmas› tar›m üretimini azaltm›flt›. Köylerdeki s›n›f farkl›laflmas› keskinleflmifl, proletarya güçlenmifl ve en önemlisi de savafl ülkedeki çeliflkileri h›zl› bir biçimde artt›rm›flt›. Rejim reform yapma gücünü kaybetmiflti. Güvenlik güçleri halk›n g›da malzemesi bulmak için yapt›¤› gösterileri fliddetle bast›rmaktan çekinmedi. Halk›n öfkesi Çarl›k rejimine yönelmiflti. ‹ngiliz ve Frans›z donanmas›n›n Bo¤azlardan geçerek bu ülkeye yard›m ulaflt›ramamas› çeliflkileri daha da artt›rd›. Ordunun savaflma kapasitesi çökmüfltü. Birçok asker savaflacak silaha sahip de¤ildi ve açl›¤›n pençesinde k›vrand›. Sadece 1916-1917 k›fl›nda bir milyondan fazla asker cepheden kaçt›. St. Petersburg Garnizonu’nun 10 Mart 1917’de grevcilere ve yiyecek isteyen göstericilere atefl açma emrine uymamas›, devrime giden süreci bafllatt›. Cephe ziyaretinde bulunan Çar II. Nikola, duruma müdahale etmek üzere St Petersburg’a dönmek istemiflse de, generallerin bask›s›yla tahttan feragat etmek zorunda kald›. Bu karar›n Rusya Meclisi’ne (Duma’ya) ulaflmas›ndan sonra 15 Mart’ta geçici bir hükümet kuruldu. Ancak bu hükümetin otoritesi güçlü de¤ildi ve tüm Rusya’ya

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

yayg›nlaflmad›. Ülke genelinde ‹flçi ve Asker Temsilcileri Sovyeti hükümrand›. Çar rejimi yerine geçici hükümet ve bu Sovyetler geldi. ‹kili bir otorite söz konusuydu. ‹ki otorite iflbirli¤ine giderek yeni bir hükümet kurdu. Yeni hükümet, savafla devam karar› ald›. Ancak ordudaki disiplin son geliflmeler üzerine iyiden iyiye yok olmufl, disiplini sa¤lamaya çal›flan subaylar ise askerleri taraf›ndan öldürülmeye bafllanm›flt›. Sosyalistlerin en ucunda yer olan Bolflevikler, Sovyetleri kontrolleri alt›na alarak ülkeye yeni bir biçim vermeye çal›flt›lar. Savafl› bir an önce sona erdirmeyi, çiftçiye toprak da¤›tmay› hedeflediler. Alman gizli servisi ‹sviçre’de sürgünde bulunan Bolflevik lider Vlademir ‹lyiç Lenin ve bir grup sosyalistin Rusya’ya dönmesine yard›mc› oldu. Alman Genelkurmay› da, Do¤u Cephesi’ndeki askerî hareketleri durdurarak Rusya Ordusu’nun çözülmesini sa¤lamaya çal›flt›. Rusya yeni bir döneme kap› aralad›. Lenin’in liderli¤indeki Bolflevikler, 1917 y›l› Nisan ay› ortalar›ndan itibaren St. Petersburg baflta olmak üzere kontrolü ele geçirdiler. May›s 1917’de sosyalistlerin ço¤unlukta oldu¤u yeni bir hükümet kuruldu. Hükümette etkili olan Savunma Bakan› Alexander Kerensky, Rus olmayan Kafkas, Fin, Kazak ve Sibirya as›ll› askerlerden oluflturulan 200 bin kiflilik yeni bir ordu oluflturdu. Brusilov’un komuta etti¤i bu ordu, Galiçya’da Alman, Avusturya-Macaristan ve Osmanl› birliklerinden oluflturulan kuvvetle çarp›flt›. Rus Ordusu a¤›r bir yenilgi ald› ve Eylül 1917’de da¤›ld›. Savunma Bakan› Kerensky Moskova’ya kaçt›. Lenin ve di¤er Bolflevikler, hükümetin otoritesinin kaybolmas›n› ve ülkenin bunal›ma sürüklenmesini iyi de¤erlendirerek yönetimi ele geçirdiler. Sadece dünya savafl›n›n gidiflat›n› de¤il, 20. yüzy›l›n da seyrini de¤ifltiren Ekim Devrimi’ni gerçeklefltirdiler. Bolflevikler, “uluslar›n kendi kaderlerini tayin etme, bar›fl, toprak, ekmek” ilkeleriyle iktidara gelmifllerdi. Bolfleviklerin savafla bak›fllar› ve analizleri farkl›yd›. Devrim’in lideri Lenin’e göre savafla tekelci kapitalizmin yay›lmac› güdüsü neden olmufltu ve özünde kendine karfl› da y›k›c› olan bu güç, bizzat kapitalizmin çöküflüne de yol açacakt›. Bolfleviklerin temel beklentisi, emperyalist rekabetin yerini, yeni iflçi s›n›f› devletleri aras›nda oluflacak uluslararas› dayan›flman›n almas›yd›. Böylelikle kal›c› bar›fl sa¤lanacakt›. Bolflevikler, Avrupa’daki devrimci gücü harekete geçirmek üzere Kas›m 1917’de bir bar›fl bildirgesi yay›nlad›lar. Bu bildirgeyle tazminat olmaks›z›n kal›c› bir bar›fl antlaflmas›n›n yap›lmas›n› istediklerini ilan ettiler. Ard›nda da Çarl›k Rusya’s›n›n yapt›¤› gizli antlaflmalar› aç›klad›lar. Bolfleviklerin ilhak ve tazminat›n kalkmas› ile Avrupa içinde ve d›fl›nda uluslar›n kendi kaderlerini tayin etme hakk›n›n uygulanmas› ilkeleri, ‹ttifak Devletleri taraf›ndan ‹tilaf Devletlerinin de kabul etmesi kofluluyla benimsendi. Ancak ‹tilaf Devletleri bu ilkeleri kabul etmediler. Lenin, yeni rejimi korumak ve köklefltirmek amac›yla Almanya’n›n bafl›n› çekti¤i ‹ttifak Devletleri’yle diplomatik görüflmeler bafllatt›. Bolflevik Hükümet, Almanya, Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u, Bulgaristan ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile 2 Aral›k 1917’de Brest-Litovsk’ta görüflmeler yapt›. Öncelikle taraflar aras›ndaki görüflmelerden sonra 15 Aral›k 1917’de ateflkes imzaland›. Ard›ndan da 3 Mart 1918’de taraflar aras›nda Brest-Litovsk Bar›fl Antlaflmas› kabul edildi. Böylece Rusya tamamen savafltan çekildi. Bu Antlaflma’yla Polonya, Balt›k devletleri (Letonya, Estonya, Litvanya), Ukrayna, Finlandiya ve Kafkasya Almanya’n›n uydusu haline geldi. Rusya, Çarl›k dönemi topraklar›n›n üçte birinden fazlas›n›, tar›m topraklar›n›n üçte birini, demir ve kömür endüstrisinin %80’ini kaybetti. ‹tilaf Devletlerinin Bolflevik rejimi y›kmaya yönelik çabalar› sonuç vermedi.

185

186

Siyasi Tarih-I

ABD’nin Savafla Girmesi ABD ve Almanya 19. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren uluslararas› pazarlarda rekabete girmifllerdi. Pasifik ve Latin Amerika’daki çekiflmeleri zaman zaman diplomatik krizlere yol açm›flt›. ABD donanmas› yetkilileri Almanlara karfl› olas› bir çat›flma halinde Atlantik ve Karayipler’de nas›l hareket edilece¤ine iliflkin “Siyah Savafl Plan›” ad›yla stratejiler belirlemiflti. Savafl bafllad›¤›nda ABD, Avrupa sorunlar›ndan uzak kalma politikas›n› (Monreo Doktrini) sürdürdü ve tarafs›zl›¤›n› ilan etti. Fakat kamuoyunun ‹ngiliz-Frans›z liderli¤indeki ‹tilaf güçlerine karfl› büyük sempatisi vard›. Savafl s›ras›nda Alman denizalt›lar›n›n ABD gemilerini bat›rmas› Amerikan kamuoyunun öfkesini artt›rm›flt›. ‹ngiliz propagandas›n›n etkisiyle de savafl›n müttefik demokrasileri ile Alman militarizmi aras›nda geçece¤i alg›s›na kap›lm›flt› (Gülboy, 2004: 253-254). Bu ülkenin ‹tilaf güçlerine (‹ngiltere ve Fransa baflta olmak üzere) satt›¤› malzemenin bedelinin büyük miktarlara ulaflmas› savafl ekonomisi lobisini de harekete geçirmiflti. Washington’un savafla girme karar› ald›¤› Nisan 1917’de ABD’de 1,5 milyar dolarl›k müttefik devletlere ait savafl bonosu sat›lm›flt›. Dolayas›yla hem borçlar›n tahsil edilmesi hem de savafl bonolar›n›n geri ödenmesi için ‹ngiliz ve Frans›z güçlerinin galip gelmesi zorunluluk halini alm›flt›. Ayr›ca Baflkan Woodrow Wilson, ABD’nin dünya güç politikas›nda etkin rol oynamas›n› ve savafl sonunda yeni bir dünya düzeninin kurulmas›n› savunagelmiflti. ‹flte bu noktada ekonomik ve stratejik hesaplar ABD’nin ‹tilaf güçleri yan›nda savafla girmesi beklentisini oluflturmufltu. Yukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi Alman denizalt›lar›n›n ABD’nin baz› ticari ve yolcu gemilerini torpillemesi ABD Baflkan›’na ola¤anüstü f›rsatlar verdi. Özellikle Alman ‹mparatoru II. Wilhelm’in fiubat 1917’de s›n›rs›z denizalt› savafl›n› bafllatt›¤›n› aç›klamas›, Baflkan Wilson’u harekete geçirdi. Ayr›ca bu s›rada Alman D›fliflleri Bakan› Zimmermann’›n Washington’daki Alman Büyükelçisi Bernstorff’a yollad›¤› 17 Ocak 1917 tarihli flifre-telgraf›n ‹ngiliz istihbarat› taraf›ndan ele geçirilmesi Amerikal›lar›n büyük tepkisine yol açt›. Almanya bu flifre-telgrafta, Meksika’n›n ABD’ye savafl açmas› halinde bu ülkeye maddi destek sa¤lamay› ve Teksas, New Mexico ile Arizona’y› elde etmesine yard›mc› olaca¤›n› belirtmiflti. Ayr›ca Japonya, Meksika ve Almanya’n›n Amerika’ya karfl› bir ittifak kurmalar› gerekti¤i de aç›klanm›flt›. Baflkan Wilson, Almanya ile diplomatik iliflkilerin kesildi¤ini duyurdu. ABD Kongresi 2 Nisan’da Wilson’un Almanya’ya karfl› savafla girilmesi talebini tart›flt› ve 6 Nisan’da da bu talebi onaylad›¤›n› belirtti. Böylece ABD, ‹tilaf Devletlerinin saf›nda savafla dâhil oldu.

BARIfi G‹R‹fi‹MLER‹ VE SAVAfiIN SONA ERMES‹ 1914’te bafllayan savafl›n küresel bir niteli¤e bürünerek milyonlarca insan›n ölümüne yol açmas›, savafl›n sona erdirilmesini gündeme getirmiflti. Bu konuda ilk giriflimi ABD Baflkan› Woodrow Wilson bafllatm›flt›. Ülkesinde bir bar›fl konferans› toplamak amac›yla dan›flmanlar›ndan Albay Edward Hause’u ilgili devletlerle görüflmek üzere 1916 y›l›n›n bafl›nda Avrupa’ya göndermiflti. Ancak ‹ngiliz ve Frans›z yetkililerin flu an yap›lacak bir bar›fl›n gerçekçi olmad›¤›n› ve yap›lmas› halinde savafl öncesi gerginli¤in yeniden oluflaca¤›n› belirtmeleri bu ça¤r›n›n baflar›s›zl›¤a u¤ramas›na yol açt›. Alman yöneticileri ise bar›fl›n ‹tilaf güçlerince engellendi¤ini savunarak ABD’nin tarafs›zl›¤›n› korumas› gerekti¤ini belirttiler.

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

Avusturya-Macaristan 1916 y›l›n›n sonlar›nda savafltan çekilme girifliminde bulundu. 20 Kas›m 1915’te ölen Franz Joseph’in yerine imparator olan Karl, ‹tilaf güçleriyle temas kurarak ülkesinin savafltan çekilmesini gündeme getirdi. Ancak Almanya sert tepki gösterdi. Dahas› Avusturya-Macaristan savafl devam etti¤i sürece bu ülkeye ba¤l› kalaca¤›na iliflkin bir antlaflma imzalamak zorunda kald›. Almanya, Brusilov sald›r›s›na baflar›yla karfl› konulmas› ve Romanya’n›n iflgalinin sonuçland›r›lmas›n›n ard›ndan 12 Aral›k 1916’da savafl›n sona erdirilmesi için bar›fl ça¤r›s›nda bulundu. Ancak saptad›¤› flartlar ‹tilaf Devletleri taraf›ndan kabul edilebilir türden de¤ildi. Bunlar Afrika’daki Frans›z Kongosu’nun büyük k›sm› ile Fransa’n›n Briey-Longwy endüstri bölgesi Almanya’ya b›rak›lmal›, Belçika’da Alman nüfuzu hakim k›l›nmal›; Avusturya-Macaristan’›n ‹talya ile olan s›n›rlar›nda düzeltmeler yap›lmal›; Karada¤ Arnavutluk ve AvusturyaMacaristan aras›nda bölüflülmeli; Bulgaristan ve Avusturya-Macaristan S›rbistan’dan toprak almal›; Romanya, Macaristan’a bir miktar toprak vermeli ve Bo¤azlar sorunu daha kapsaml› incelenmeli gibi hususlard› (Gülboy, 2004: 230231). Almanya bu flartlar› resmen aç›klamamakla birlikte beklentilerinin çerçevesini belirlemiflti. ABD Baflkan› Wilson, 18 Aral›k 1916’da taraflar›n savafl amaçlar›n› aç›klamalar›n› isteyerek yeni bir arabuluculuk giriflimi bafllatt›. Almanya, yukar›da aç›klad›¤›m›z flartlar› aç›klamaktan kaç›nd›. ‹tilaf Devletleri ise, bar›fl koflullar›n›n olgunlaflmad›¤›n› öne sürmesine karfl›n kap›lar› kapatmad› ve 10 Ocak 1917’de taleplerini iletti. Bar›fl için Belçika, S›rbistan ve Karada¤’a verilmifl zararlar›n karfl›lanmas› ve bu ülkelerin onar›lmas›; Fransa, Rusya ve Romanya’n›n iflgal edilen topraklar›n›n boflalt›lmas›; liberalizmin egemen k›l›nmas›, Avrupa’n›n milletlerin temsili esas›na göre yeniden yap›land›r›lmas›; yabanc› yönetim alt›ndaki ‹talyan, Çek, Slovak ve Romenlerin ba¤›ms›zlaflt›r›lmas›; Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun egemenli¤i alt›nda bulunan etnik unsurlar›n özgürlefltirilmesi; Osmanl›lar›n Avrupa’dan at›lmas› gibi koflullar öne sürüldü. Baflkan Wilson’un savafl› sona erdirerek bar›fl› sa¤lama giriflimi baflar›s›zl›kla sonuçland›. Taraflar tüm h›z›yla savafla devam ettiler. Bu kez de Papa XV. Benedict taraf›ndan 1917 y›l›n›n A¤ustos ay›nda savafl›n sona erdirilmesi için taraflar›n tazminat ve toprak taleplerinden vazgeçmesi önerisi yap›ld›. Bu ça¤r› da etkili olmad› (Gülboy, 2004; 266). Bolflevik Devrimi’nden sonra yeni rejim Kas›m 1917’de bir bar›fl bildirgesi yay›mlad›. Bu bildirgede üç ayl›k bir ateflkesten sonra hiçbir toprak ilhak›na izin verilmemesi ve tazminat›n ödenmeksizin nihai bir antlaflman›n yap›lmas› esas› vard›. ‹ttifak devletleri bu öneriyi kabul etmekle beraber, ‹tilaf cephesi ayn› karfl›l›¤› vermeyerek savafla devam karar› ald›. Yukar›da belirtti¤imiz gibi Rusya’daki sosyalist rejim ile ‹ttifak devletleri aras›nda sürdürülen bir dizi diplomatik giriflimden sonra Aral›k 1917’de ateflkes, 3 Mart 1918’de de Brest-Litovsk Antlaflmas› imzaland›. Böylece Rusya savafltan çekildi. Rusya bu antlaflmayla Polonya, Estonya, Litvanya, Letonya, Kourland ve baz› Balt›k Adalar›n› Almanya ve Avusturya-Macaristan’a vermeyi, Kars, Ardahan ve Batum’u Osmanl›’ya b›rakmay› kabul etti. Ayr›ca sosyalist rejim, Finlandiya, Ukrayna ve Gürcistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› da tan›d›.

187

188

Siyasi Tarih-I

Resim 7.8 Kongre’de Wilson konuflmas›n› yaparken

Savafl›n küresel düzeyde sona erdirilmesi ve yeni bir dünya düzeni kurulmas› yolunda at›lan en önemli ad›mlardan biri ABD Baflkan› Wilson’un 8 Ocak 1918’de Kongre’de yapt›¤› konuflmada bar›fl›n temel ilkelerini aç›klamas›d›r. K›saca “Wilson ‹lkeleri” ad› verilen bu esaslar 14 maddeden ibaretti. Wilson ‹lkeleri flu esaslar› içermiflti: • Diplomasi alan›nda aç›kl›k ilkesinin esas al›nmas›, • Kara sular›yla, milletleraras› antlaflmalarla statüsü düzenlenmifl denizler hariç, denizlerde tam bir serbestli¤in hakim olmas›, • Milletler aras›nda ekonomik bütün engellerin kald›r›lmas› ve ticari iliflkilerde eflitli¤in kabul edilmesi, • Silahs›zlanman›n esas al›nmas›, silahlanman›n iç güvenli¤i tehlikeye düflürmeyecek oranda tutulmas›, • Sömürgeler üzerindeki isteklerin serbestçe ve tam bir yans›zl›kla incelenerek ve bu bölgeler halk›n›n ç›karlar› da göz önünde tutularak bir sonuca ba¤lanmas›, • ‹flgal edilmifl olan bütün Rusya topraklar›n›n boflalt›lmas› ve bu toplumun kendini istedi¤i flekilde yönetmesi, • Belçika’n›n egemenlik haklar›na dokunulmaks›z›n boflalt›lmas› ve yeniden kurulmas›, • ‹flgal alt›ndaki Fransa topraklar›n›n boflalt›lmas› ve Alsace-Lorraine bölgesinin bu ülkeye iade edilmesi, • ‹talya s›n›rlar›n›n milliyet ilkesine göre yeniden düzenlenmesi, • Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u s›n›rlar› içinde yaflayan halklara özerklik tan›nmas›, • Romanya, S›rbistan ve Karada¤’›n boflalt›lmas›, S›rbistan’›n denize ç›k›fl imkan›na kavuflmas› ve Balkan Devletlerinin birbirleriyle olan iliflkilerinin milliyet ilkesi temeline göre dostça düzenlenmesi, • Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Türklerin oturduklar› bölgelerin ba¤›ms›zl›¤›n›n tan›nmas› ve Osmanl› egemenli¤i alt›nda bulunan di¤er uluslara genifl özerklik tan›nmas›,

189

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

• Polonya’ya ba¤›ms›zl›k verilmesi ve denize ç›k›fl›n sa¤lanmas›, • Büyük ve küçük olmas›na bak›lmaks›z›n bütün devletlerin ba¤›ms›zl›klar›n› ve toprak bütünlüklerini garanti alt›na alacak bir uluslararas› örgüt (Milletler Cemiyeti) kurulmas›. Wilson ‹lkelerinde öne ç›kan temel de¤erler hangileridir?

SIRA S‹ZDE

Wilson bu ilkelerle ABD’nin gücünü kullanarak uluslararas› sistemi yeniden yaD Ü fi Ü N E L ‹ M p›land›rmak istemiflti. Ancak ne ‹ttifak Devletleri ne de ‹tilaf Cephesi’nin iki etkili üyesi olan Fransa ve ‹ngiltere, savafl› kazanmak için ABD’nin yard›m›na ihtiyaç duymalar›ndan dolay› bu ilkelere fazla bir tepki göstermediler. S O R U Dört y›ld›r süren savafl, 1918’de ‹ttifak devletlerinin aleyhine dönmüfltü. Y›l›n bafl›nda Almanya’da toplumsal hareketler görülmeye baflland›. Gün geçtikçe geçim D‹KKAT flartlar› kötüleflen iflçiler greve gittiler. Büyük kentlerde genifl kat›l›ml› gösteriler düzenlediler. Alman Genelkurmay Baflkan› Ludendorff, Rusya’n›n da savafltan çekilSIRA S‹ZDE mesi üzerine Do¤u’daki birliklerini Bat›’ya kayd›rarak, Fransa’y› çökertmek istedi. Böylece toplumdaki gerilimi azaltabilecekti. Alman Ordusu’nu takviye ederek Kaiserschlacht Harekât› (‹mparatorun Sald›r›s›) savafl planlar›n› haz›rlad›. Bu büyük asAMAÇLARIMIZ keri harekât›n ilk ad›m›n› 21 Mart 1918’de Somme’de bafllayan Michael Operasyonu’ydu. Alman birlikler ilk günlerde baflar›lar kazand›larsa da, ‹ngiliz ve Frans›z güçleri taraf›ndan durduruldular. Ludendorff, 9 Nisan’da Ypres’teki gücünü K ‹ T A‹ngiliz P çökertmek için büyük harekât›n ikinci ad›m› olan St. George Operasyonu’nu bafllatt›. ‹ngiliz-Frans›z güçleri Almanlar› durdurmay› baflard›lar. Alman Genelkurmay Baflkan› Ludendorff, birkaç operasyon daha gerçeklefltirdi. Fakat, T E L E 1918 V ‹ Z Y Oy›l› N Haziran ay› sonlar›nda baflar›l› olamayaca¤›n› anlay›nca askerî harekât› sona erdirdi. Avusturya-Macaristan Ordusu da, 15 Haziran 1918’de ‹talya’ya karfl› Piave sald›r›s›n› bafllatt›. Fakat sonuç alamad› ve bir hafta sonra eski konumlar›na geri ‹NTERNET döndüler. Özetle 1918’in yaz aylar›nda ‹ttifak Devletleri (Almanya, Osmanl› ‹mparatorlu¤u, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan) tükenmeye bafllad›. Art arda askerî yenilM A K A gidiflata LE giler almaya bafllad›lar. Almanya ve Avusturya-Macaristan halklar› ola¤anüstü tepki göstermeye bafllad›lar. Wilson ilkelerini daha çok konuflur oldular ve ilhakç› olmayan bar›fl taleplerini öne sürdüler. Muhalefet partileri daha etkin olmaya bafllad›. Dolayas›yla çeflitli ülke kamuoylar›, hükümetleri üzerinde bask› kurarak ateflkes ve bar›fl›n yap›lmas›n› sa¤lamaya çal›flt›lar. Çok say›da insan›n ölmesine ve sakat kalmas›na neden olan askerî harekâtlarda kesin sonuç al›namamas› ve sosyal ve ekonomik çöküntünün her yana yay›lmas›, iki bloktan devletlerin savafltan çekilmelerine yol açt›. Rusya’n›n bar›fl yaparak savafltan çekilmesinden dolay› Romanya’n›n durumu zorlaflm›flt›. Daha fazla dayanamayan bu ülke Mart 1918’de ateflkes, 7 May›s 1918’de de bar›fl antlaflmas› imzalayarak savafl d›fl› kald›. Romanya bu antlaflmayla, Karpatlar bölgesinde Avusturya’ya toprak vermek ve Dobruca’dan çekilmek zorunda kald› (Armao¤lu, 1988: 140-141). Bulgaristan, ‹ttifak Devletleri blokundan savafltan çekilen ilk ülke oldu. S›rp Ordusu’nun deste¤ini alan Frans›z Generali Louis Franchet D’Esperey’in güçleri, 15 Eylül 1918’de Makedonya’ya girerek Bulgar Ordusu’nu baflar›s›zl›¤a u¤ratt›. S›rpFrans›z kuvvetleri 25 Eylül’de Vardar Vadisi’ne ulaflt›¤›nda Bulgar Ordusu tümüyle da¤›lm›flt›. Frans›z birlikleri 29 Eylül’de Üsküp’ü ele geçirdiler. Makedonya’da a¤›r bir yenilgi alan Bulgaristan, 25 Eylül 1918’de bar›fl istemek zorunda kald›. ‹tilaf

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

MAKALE

190

Siyasi Tarih-I

Devletleri ile Bulgaristan aras›nda, 29 Eylül 1918’de Selanik’te ateflkes antlaflmas› imzaland›. Bulgaristan, iflgal etti¤i S›rbistan ve Yunanistan topraklar›ndan çekilmeyi, dört hafta içinde bütün Alman ve Avusturya-Macaristan sivil ve askerî görevlilerini s›n›r d›fl› etmeyi, ‹tilaf Devletleri’nin Bulgaristan’da stratejik yönden önemli gördükleri yerleri iflgal etmesine izin vermeyi kabul etti. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da Suriye, Filistin cephelerinde art arda baflar›s›zl›klara u¤ramas›, Bulgaristan’›n savafltan çekilmesi ve bunu sonucu olarak Almanya ile olan ba¤lant›s›n›n kesilmesi, Trakya’da ‹ngiliz-Frans›z güçlerinin sald›rma olas›l›¤› karfl›s›nda ‹stanbul’un tehlikeye düflecek olmas› karfl›s›nda yenilgiyi kabul etmekten baflka çaresi kalmam›flt›. Wilson ‹lkeleri çerçevesinde bar›fl yapma telaffuz edilmeye baflland›. Talat Pafla’n›n istifas› üzerine 14 Ekim 1918’de hükümeti kurmakla görevlendirilen Ahmet ‹zzet Pafla, ‹stanbul’da esir bulunan ‹ngiliz Generali Townshend arac›l›¤›yla ‹ngilizlere baflvurmaya karar verdi. Townshend, Akdeniz’deki ‹ngiliz filo komutan› Amiral Galthrope’ye giderek Osmanl› Hükümeti’nin iste¤ini iletti. Amiral Galthrope 23 Ekim’de Ahmet ‹zzet Pafla’ya bir telgraf göndererek ateflkes yap›lmas› için temsilciler göndermesini istedi. Görüflmeler sonunda Osmanl› ‹mparatorlu¤u, 30 Ekim 1918’de Mondros Ateflkes Antlaflmas›’n› imzalayarak savafltan çekildi. Bu antlaflma imparatorlu¤u âdeta siyasal aç›dan sona erdirici bir niteli¤e sahipti. Çok a¤›r koflullara sahip 25 maddelik bu antlaflman›n baz› hükümleri flöyledir: Çanakkale ve Karadeniz Bo¤azlar›’n›n geçifle aç›lmas› ve bunlar›n istihkâmlar›n›n ‹tilaf Devletleri askerlerine b›rak›lmas›, ‹tilaf Devletlerince iç düzenin korunmas› için kararlaflt›r›lacak say›daki kuvvetlerin d›fl›nda kalan ordunun da¤›t›lmas›, donanman›n teslim edilmesi, silah, cephane bütün araç ve gereçlerin teslim edilmesi, demiryolu merkezlerinin, limanlar›n denetim alt›na al›nmas›, Toros tünellerinin, telgraf ve posta merkezlerinin kontrol edilmesi ve ‹tilaf Devletlerinin güvenliklerini tehdit edecek bir durum oldu¤unda herhangi bir stratejik noktay› iflgal etme hakk›na sahip olmas› gibi. Bu hükümlerden de anlafl›laca¤› gibi ateflkes antlaflmas›n›n temel niteli¤i, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na son verilmesi, ‹mparatorluk topraklar›n›n paylafl›lmas›na zemin haz›rlanmas› ve egemenli¤inin k›s›tlanmas›d›r. Nitekim k›sa bir süre sonra Anadolu’nun çeflitli bölgeleri iflgal edilecek ve ‹mparatorlu¤un sonuna getirecek düzenlemeler yap›lacakt›r. Avusturya-Macaristan’›n askerî baflar›s›zl›klara u¤ramas› bu ülkede bulunan Çeklerin, S›rplar›n, H›rvatlar›n ve Slovaklar› ba¤›ms›zl›k hareketlerine giriflmesine zemin haz›rlad›. ‹mparator Karl’›n umutlar› tükenmiflti. Bu ba¤lamda, AvusturyaMacaristan Hükümeti, 4 Ekim’de Wilson ‹lkeleri çerçevesinde bar›fl görüflmeleri yapmaya haz›r oldu¤unu aç›klad›. Durumun gittikçe daha fazla kötüleflti¤i bir anda Çekler 1918 y›l›n›n Ekim ay› ortalar›nda, Macarlar ise 24 Ekim’de ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiklerini bildirdiler. S›rp, H›rvat ve Slovan halklar› da bir araya gelerek Yugoslavya Devleti’ni kurduklar›n› belirtiler. ‹talyan, Frans›z, ‹ngiliz ve ABD birliklerinin 30 Ekim’de Vittorio Veneto’yu almas›, Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’na tamamen diz çöktürdü. Avusturya’daki Almanlar, ayn› gün Avusturya Cumhuriyeti’ni kurduklar›n› ilan ettiler. Böylece bu ‹mparatorluk da¤›lm›fl oldu. ‹mparator Karl, 30 Ekim’de ateflkes ça¤r›s›nda bulundu. Bu ça¤r› karfl›l›k buldu ve Villa Gusti’de 3 Kas›m 1918’de ateflkes antlaflmas› imzaland›. S›ra Almanya’ya gelmiflti. Bu ülke de Avusturya-Macaristan gibi 4 Ekim’de Wilson ‹lkeleri do¤rultusunda bir bar›fla haz›r oldu¤unu bildirmiflti. Alman Hükümeti temsilcisi Prens Max von Baden, Baflkan Wilson’la 23 Ekim’e kadar görüflmelerde bulundu. Wilson Almanya’da mevcut yönetim iflbafl›nda kald›¤› sürece ‹tilaf Dev-

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

letleri’nin bar›fla yanaflmayacaklar›n› aç›klad›. Alman Genelkurmay Baflkan› Ludendorff 27 Ekim’de görevinden ayr›ld›. Huzursuzluk sona ermedi. Almanya’da Sosyal Demokrat Partisi’nin öncülü¤ündeki toplumsal muhalefet fliddetlendi. Devlet otoritesi ortadan kalkt›. Denizciler Kiel Deniz Üssünü ele geçirdiler ve gemilere k›z›l bayrak çektiler. Ülkede Rusya’dakine benzer bir devrim yapmak için yayg›n bir flekilde iflçi ve asker konseyleri kuruldu. Sosyal demokrat Friedrich Ebert, 9 Kas›m 1918’de baflbakanl›¤a getirildi. Ertesi gün ‹mparator II. Wilhelm tahttan çekildi¤ini aç›klad›. Bunun üzerine yeni hükümet cumhuriyetin ilan edildi¤ini duyurdu. Alman temsilcileri k›sa bir süre sonra ‹tilaf Devletleri askerî güçlerinin koordinatörü Ferdinand Foch’la görüflerek 11 Kas›m 1918’de a¤›r flartlar içeren Refhondes Ateflkes Antlaflmas›n› imzalad›lar. Almanlar; 15 gün içinde Fransa, Belçika ve Lüksemburg’ta iflgal ettikleri topraklar› boflaltmay›, Alsace-Lorraine’i ve Ren Nehri’nin sol k›y›s›n› geri vermeyi, silahlar›, savafl gemilerinin bir k›sm›n› ve denizalt›lar› teslim etmeyi, donanman›n Balt›k limanlar›nda demirlenmesini ve Brest-Litovsk ile Bükrefl Antlaflmalar›ndan do¤an haklardan vazgeçmeyi kabul ettiler. Yukar›da aç›klad›¤›m›z gibi savafl, ‹ttifak Devletleri’yle imzalanan ateflkes antlaflmalar›yla Kas›m 1918’de fiilen sona erdi. Dört y›l boyunca süren dünya savafl› 12 milyon kiflinin ölümüne, bu say›n›n iki kat›ndan fazlas›n›n yaralanmas›na yol açt›. Siyasi harita de¤iflti. Rusya, Osmanl› ve Avusturya-Macaristan ‹mparatorluklar› da¤›ld›. Yeni silahlar denedi ve çevre büyük zarar gördü. ‹nsano¤lu binlerce y›ld›r mücadele ederek oluflturmaya çal›flt›¤› eflit, özgür ve bar›flç›l bir dünya düflüncesine, bu savafla giriflmekle büyük bir darbe vurdu.

191

192

Siyasi Tarih-I

Özet

N A M A Ç

Dünyan›n savafla sürüklenmesinin nedenlerini s›ralamak. Birinci Dünya Savafl›’n›n ç›kmas›nda etkili olan nedenler çeflitlidir. 15 ve 16. yüzy›llardan itibaren geliflen sömürgecilik hareketi k›sa zamanda büyük sömürge imparatorluklar›n›n kurulmas›yla sonuçland›. Büyük güçlerin sanayi devriminden sonra ekonomik yay›lma tutkusu, dünyan›n geri kalm›fl ülkeleri üzerinde fliddetli bir rekabetin yaflanmas›na yol açt›. Dünyay› savafla sürükleyen bu etkene, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren baflka faktörle de eklendi. Bunlar; Avrupa’da Alman-Frans›z rekabeti, Balkanlarda Rusya ve Avusturya-Macaristan çekiflmesi, büyük güçler aras›nda bloklaflma, silahlanma, afl›r› milliyetçilik ve dinsel ve kültürel yay›lmad›r. Almanya’n›n ve ‹talya’n›n siyasal birliklerini tamamlayarak sömürge yar›fl›na girmeleri ve pazarlar bulmaya çal›flmalar› statükoyu bozdu. Bu aray›fl Pan Germanizm’le tahkim edildi. Rusya’n›n Balkanlarda nüfuz kurmak istemesi ve Panslavist bir projeyi hayata geçirmeye çal›flmas› Avrupa’n›n do¤usunda ve Balkanlarda dengeleri de¤ifltirdi. Büyük güçlerin aralar›nda ‹tilaf ve ‹ttifak adlar›yla bloklara ayr›lmas› ve h›zl› bir silahlanma yar›fl›na girerek saf tutmalar› Avrupa k›tas›n› patlamaya haz›r bir saatli bombaya dönüfltürdü. Son olarak afl›r› milliyetçi ve kültürel ile dinsel alandaki emperyalist faaliyetler gerilimi art›rd›. Tüm bu nedenler savafl›n ç›kmas›n› bir an meselesi haline getirdi. Savafltan önce ortaya ç›kan krizleri ve krizlerin sona erdirilmelerini aç›klamak. 19. yüzy›l›n sonlar›nda yay›lmac›l›¤›n artt›¤› bir süreçte, küçük bir Kuzey Afrika ülkesi olan Fas dikkatleri çekti. Aralar›nda ‹spanya’n›n da bulundu¤u Avrupa büyük güçleri stratejik ve ticari nedenlerden dolay› Fas üzerinde rekabete tutufltular. Fransa ve Almanya rekabetin en baflat aktörleriydi. Fas Sultan› Abdülaziz’in baflar›s›z yönetimi de sorunlar› derinlefltirdi. Fransa, Fas Ordusu’nu, Jandarmas›n› ve gümrüklerini kontrol ederek nüfuz kurmak istedi. Fransa’n›n bu tavr› üzerine Almanya’n›n 1880’de 13 devletin imzalad›¤› Madrid Konvansiyonu’nu hat›rlatmas› krize kap›

aralad›. Alman Hükümeti 31 Mart 1905’te Tanca’ya bir savafl gemisi göndererek, ülkesinin ç›karlar›n›n korunaca¤›n› aç›klamas› Birinci Fas Krizini ç›kard›. Bunun üzerine Madrid Konvansiyonu’na imza atan devletlerin kat›ld›¤› bir konferans toplanmas›na karar verildi. Konferans’›n sonunda “Genel Senet” ad› verilen bir belge imzalanarak Fas’›n toprak bütünlü¤ü ve ba¤›ms›zl›¤› tan›nd›. Ticaret eflitli¤i ilkesi kabul edildi. Savafltan önce ortaya ç›kan ‹kinci kriz BosnaHersek Krizi’dir. 1878 Berlin Antlaflmas›’ndan itibaren Avusturya-Macaristan’›n yönetimi alt›nda bulunan Bosna-Hersek, 5 Ekim 1908’de bu ülke taraf›ndan ilhak edildi. Asl›nda Rusya ve Avusturya-Macaristan, bir süreden beri Bosna-Hersek ile Bo¤azlar konusunda pazarl›k içine girmifllerdi. ‹ki ülke paylaflma konusunda istedikleri sonuca ulaflamam›fllard›. S›rbistan ilhak giriflimine büyük tepki gösterdi. Avusturya-Macaristan ve Rusya karfl›l›kl› olarak s›n›rlar›na askeri y›¤›nak yap›nca, savafl tehlikesi belirdi. Osmanl› Hükümeti, diplomatik giriflimler sonucu arzu etti¤i deste¤i bulamay›nca, Avusturya-Macaristan ile anlaflma yoluna gitti. Almanya, bir yandan Avusturya-Macaristan’a destek olurken di¤er yandan Rusya üzerinde giriflimlerde bulunarak ilhak›n ortaya ç›kard›¤› krizi çözmeye çal›flt›. Sonuçta ilgili devletler ilhak› tan›mak zorunda kald›. Avrupa bu krizle savafl›n efli¤ine geldi. Bosna-Hersek Krizi zirvede bulundu¤u bir anda Almanya ve Fransa, Fas’a yönelik birbirlerinin ç›karlar›n› tan›ma eksenli bir antlaflma imzalad›lar. Ancak Fransa, Nisan 1911’de Fas’›n Fez flehrine asker ç›kard›. Almanya sert tepki göstererek 1 Temmuz 1911’de Agadir Liman›na savafl gemisi gönderdi. ‹ngiltere’nin aktif bir flekilde Fransa’y› desteklemesi, Almanya’ya geri ad›m att›rd›. ‹ki ülke 4 Kas›m 1911’de bir antlaflma imzalayarak uzlaflt›. ‹kinci Fas krizi dünyan›n savafla ne kadar yak›n oldu¤unu gösterdi. Birinci Dünya Savafl›’ndan hemen önce dört Balkan ülkesi (Yunanistan, Karada¤, S›rbistan, Bulgaristan) ittifak kurarak Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun topraklar›n› paylaflmak istemeleri ve savafl açmalar›, Balkan Krizini do¤urdu. 8 Ekim 1912’de bafllayan savafl Osmanl›’n›n hezimetiyle

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

sonuçland›. Avrupal› büyük güçler, savafltan önce sonuç ne olursa olsun toprak kazanc›n›n olmayaca¤›n› belirtmelerine ra¤men, dört Balkan devleti çok büyük miktarda toprak elde ettiler. Bu kriz ‹ttifak ve ‹tilaf bloklar› aras›nda gerilimi artt›rd›.

N A M A Ç

Savafl›n bafllamas›na ve yay›lmas›na iliflkin süreci betimlemek. Bloklar› karfl› karfl›ya getiren uluslararas› krizlerin ç›kmas› ve bu krizleri sona erdirici etkin çözümler bulunamamas› büyük bir savafl›n kap›da oldu¤unu göstermiflti. Nitekim bir S›rp milliyetçisinin Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u veliahd›n› öldürmesi savafl› bafllatt›. Avusturya-Macaristan’›n 28 Temmuz 1914’te Belgrat’› bombard›man etmesinden k›sa bir süre sonra ‹tilaf ve ‹ttifak Devletleri karfl›l›kl› olarak birbirlerine savafl ilan ettiler. Alman Ordusu daha önce haz›rlanan Schlieffen Plan› uyar›nca Fransa’y› ele geçirmek üzere harekete geçti. Frans›z-‹ngiliz kuvvetleri Alman Ordusu’na karfl› koydu. Marne Cephesi’nde a¤›r kay›plar verdiler. Bat› Cephesi’nde planlar›n› gerçeklefltiremeyen Almanya, Do¤u Cephesi’nde Tannenberg savafllar›nda Rusya’y› a¤›r bir yenilgiye u¤ratt›. Ancak Do¤u ve Bat› cephelerinde savafl y›pratma amaçl› devam etti. Savafl denizlerde de sürdürüldü. Alman denizalt›lar› çok say›da ‹ngiliz gemisini bat›rd›. Pasifik ve Güney Atlantik’te iki taraf›n donanmalar› karfl› karfl›ya geldiler ve a¤›r kay›plar vermekten kurtulamad›lar. Birinci Dünya Savafl›’nda yeni silahlar ve gazlar kullan›ld›. Tank ve uçak gibi savafl araçlar›ndan yararlan›ld›. Savafl k›sa sürede Avrupa’da ve Uzakdo¤u’da yay›ld›. Savafl›n ilk anlar›nda tarafs›z kalan Osmanl› ‹mparatorlu¤u yak›n dönemde kaybetti¤i topraklar› geri almak baflta olmak üzere bir dizi gerekçelerle Almanya’n›n saf›nda savafla girdi. Savafl›n gidiflat›n› de¤ifltiren temel iki etken, Rusya’da devrim olmas› ve ABD’nin birtak›m ç›karlar›n› koruma ad›na savafla dâhil olmas›d›r. ABD’nin savafla girmesi, savafl›n ‹tilaf Devletleri’nin lehine dönmesine yol açt›.

N A M A Ç

193

Savafl›n sona erdirilmesi için yap›lan bar›fl giriflimlerini ve savafl›n bitiflini aç›klamak. Savafl›n sona erdirilerek taraflar aras›nda bar›fl›n kurulmas› yönünde ilk giriflim, 1916 y›l›n›n hemen bafl›nda ABD Baflkan› Woodrow Wilson’dan geldi. Taraflar içinde bulunulan koflullar nedeniyle bu öneriyi gerçekçi bulmad›lar. AvusturyaMacaristan, savafltan çok y›prand›¤›n› görünce 1916 y›l›n›n sonlar›nda savafltan çekilmek istediyse de Almanya taraf›ndan engellendi. Bu kez Almanya 12 Aral›k 1916’da lehine baz› koflullar öne sürerek savafl›n sona erdirilmesi ve bar›fl›n kurulmas› fikrini ortaya att›. Almanya’n›n önerisi ‹tilaf Bloku’nda karfl›l›k bulmad›. ABD Baflkan› Wilson’un 18 Aral›k 1916’da bafllatt›¤› yeni giriflime, ‹tilaf Devletleri 10 Ocak 1917’de baz› koflullar öne sürerek cevap verdiler. Ancak bu giriflim de baflar›s›zl›kla sonuçland› ve taraflar savaflmaya devam ettiler. Rusya, 1917 Bolflevik Devrimi’nden sonra savafltan çekilerek ‹ttifak Devletleri’yle Brest-Litovsk Antlaflmas›n› imzalad›. ABD Baflkan› Wilson da, savafl›n sona erdirilmesinden sonra kurulacak bar›fl›n esaslar›n› içeren ilkelerini yay›mlad›. 1918’de savafl ‹ttifak Devletlerinin aleyhine döndü. Art arda cephelerde yenilgi alan ‹ttifak Devletleri ateflkes istemek zorunda kald›lar. Dört y›l süren savafl Kas›m 1918’de fiilen sona erdi.

194

Siyasi Tarih-I

Kendimizi S›nayal›m 1. 19. yüzy›l ortalar›ndan itibaren militarist bir modernleflme politikas› izleyerek güçlenen ve Asya’da rakipsiz bir hale gelen devlet afla¤›dakilerden hangisidir? a. Çin b. Japonya c. Rusya d. Kore e. Endonezya 2. Almanya’n›n siyasi birli¤inin kurulmas›na öncülük yapan kifli afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹mparator II. Kayser b. Prens von Metternich c. General Moltke d. Prens Otto von Bismarck e. ‹mparator I. Kayser 3. Birinci Dünya Savafl›’ndan önce Fransa ve Almanya aras›nda çekiflme konusu olan en önemli sorun afla¤›dakilerden hangisidir? a. Alsace-Lorraine Bölgesi. b. Demir-Çelik üretimi c. Donanmalar›n güçlendirilmesi d. Hanedan çekiflmeleri e. ‹ngiltere’nin Fransa’y› k›flk›rtmas›

4. Birinci Dünya Savafl›’ndan önce ‹ttifak Devletleri Blo¤unda yer alan devletler afla¤›dakilerden hangisinde birlikte ve do¤ru olarak verilmifltir? a. Almanya-Rusya-‹talya b. Almanya-Bulgaristan-Rusya c. Avusturya-Macaristan- Almanya- Bulgaristan d. Almanya- Osmanl› ‹mparatorlu¤u- AvusturyaMacaristan e. Almanya- ‹talya- Avusturya-Macaristan 5. Afla¤›dakilerden hangisi Birinci Dünya Savafl›’ndan önce Avusturya-Macaristan’›n do¤rudan ilgili oldu¤u krizlerden biridir? a. Bosna-Hersek b. Birinci Fas c. ‹kinci Fas d. Balkan Savafllar› e. Trablusgarp Savafl›

6. Balkan Savafllar› s›ras›nda ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden ülke afla¤›dakilerden hangisidir? a. Bosna-Hersek b. Arnavutluk c. Bulgaristan d. Romanya e. Kosova 7. Almanya’n›n Birinci Dünya Savafl›’nda uygulamaya koydu¤u askeri plan afla¤›dakilerden hangisidir? a. Verdun Savunmas› b. Marne Y›ld›r›m Savafl› Plan› c. Schlieffen Plan› d. Moltke Plan› e. Hindenburg Plan› 8. Afla¤›dakilerden hangisi Amerika Birleflik Devletleri’nin Birinci Dünya Savafl›’na girme nedenleri aras›nda gösterilemez? a. Almanya’n›n ABD bayrakl› gemileri bat›rmas› b. ABD sermaye çevrelerinin savafl› ‹ngiltere ve Fransa’n›n kazanmas›n› istemesi c. ABD kamuoyunun ‹tilaf Devletlerine sempati duymas› d. Alman ajanlar›n›n ABD baflkan›na suikast tertibinde bulunmas› e. Almanya’n›n Meksika’ya çeflitli vaatlerde bulundu¤unun ortaya ç›kmas› 9. Birinci Dünya Savafl›’n›n sona erdirilmesi ve bar›fl›n sa¤lanmas› için ilk kez giriflimde bulunan devlet adam› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Vlademir ‹lyiç Lenin b. ‹mparator Franz Joseph c. Winston Churchill d. Çar II.Nikola e. Woodrow Wilson

10. Afla¤›dakilerden hangisi ABD Baflkan› Wilson’un ortaya att›¤› ilkelerden biri de¤ildir? a. Gizli diplomasinin sürdürülmesi b. Silahs›zlanman›n gerçeklefltirilmesi c. Bar›fl›n korunmas› amac›yla ulusla aras› bir örgütün kurulmas› d. Savafl suçlar› mahkemesinin kurulmas› e. Polonya’n›n ba¤›ms›zl›¤›na kavuflmas›

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

195

Okuma Parças› Miras Birinci Dünya Savafl›’nda çok büyük kazan›mlar için çok büyük kay›plar verildi. En güvenilir tahminlere göre savafl, 12.000.000 kiflinin do¤rudan ölümüne neden oldu. Ayr›ca 21.000 asker yaraland› ki bunlar›n ço¤u ömürlerinin geri kalan› boyunca t›bbi yard›ma muhtaç kalacakt›. Savafl›n sanayileflmifl niteli¤i 4 y›l boyunca efli görülmemifl bir öldürme ve yaralama furyas›na neden oldu. Sars›lan generaller ve politikac›lar›n hepsinde bunun tekrarlanmas›n› önleme iste¤i öne ç›kt›. Fransa, ‹ngiltere ve A.B.D gibi baz› ülkeler bunu kendilerini dünyan›n geri kalan›ndan izole ederek yapmaya çal›flt›lar. Almaya ve Japonya gibi baflkalar›, gelecek savafl›n siperlerde savafl›lmamas›n› sa¤lamak için teknolojik ve doktrinel çözümler peflinde kofltular. Birinci Dünya Savafl›’n›n askerî miras› ikiliydi. ‹lk olarak savafl›n kazan›lmas› için yap›lan bask›lar bir dizi dehflet verici yeni silah›n savafl alanlar›na girmesine neden olmufltu. Uçaklar, tanklar, denizalt›lar, alev makineleri ve birçok di¤er silah ilk muharebe deneylerini burada yaflam›fl oldu. Topyekun savafla adapte olmufl zihinler bu yeni silah sistemleriyle birleflince sonuç, hem muharipler hem de muharip olmayanlar için efli görülmemifl ac›lar oldu. ‹ki dünya savafl› aras›ndaki dönemde bu silahlar gelifltirilmeye devam edildi. Hepsi tekrar öldürmek için geri dönecekti. ‹kinci miras ise o zamanlar her yerde duyabilece¤iniz “bir daha asla” sözleriyle özetlenebilir. Fakat “bir daha asla” büyük güçlerin her birisi için farkl› bir anlama gelmekteydi. Fransa için “bir daha asla” ana vatan› yerle bir edecek kanl› bir savafla girmemek anlam›n› tafl›yordu. ‹ngiltere için “bir daha asla” k›ta Avrupas›’nda böyle korkunç bir savafla girmemek anlam›na gelmekteydi. Amerika için “bir daha asla” temellerinden çürümüfl bir Avrupa’y› kurtarmak için savaflmamakt›. Almanya için “bir daha asla” bu utanc› yaflamamakt›. Birinci Dünya Savafl›’n›n en büyük trajedisi, milyonlarca savafl gazisinin, bütün bu “bir daha asla” lar›n bir sonraki neslin bafl›na gelmesini seyretmek ve baz› durumlarda da bunun gerçekleflmesinde pay sahibi olmakt›. “Bir daha asla”lar geri geldi, çünkü savafl Avrupa’n›n ac› rekabetini sona erdirmemiflti. E¤er bir etkisi olduysa bu iflleri daha kötüye götürmek fleklinde oldu. Baflkan Wilson’un umdu¤u gibi “dünyay› demokrasi için güvenli bir yer haline getirmek” yerine sadece dünyay› daha da belirsiz bir yer haline getirmiflti. Faflizm ve Bolflevizm, savafl›n neden oldu¤u veya artt›rd›¤› memnunsuzluk ce-

reyanlar› üzerinde yükseldi. Birinci Dünya Savafl› ard›nda, kendisini bütün denizafl›r› sömürgeleri ve Avrupa’daki topraklar›n›n yüzde on dördünden yoksun b›rakan, kat› Versay Antlaflmas›’n›n ac›s›n› hafifletmek için günah keçisi arayan, ac› duygularla dolu, küskün bir Almanya b›rakm›flt›. Antlaflma ayn› zamanda, Alman askeri mekanizmas›n› da¤›tm›fl, Almanya’y› savafl suçlar›n› kabule zorlam›fl ve savafl tazminat› ödemeye mecbur tutmufltu (Fransa’n›n 1871’de yapt›¤› gibi). Frans›z Baflbakan› Georges Clemenceau’nun askerî dan›flman› olan Ferdinand Foch, 1919 y›l›nda nihai bar›fl antlaflmas›n› görünce “Bu bar›fl de¤il. Bu yirmi y›ll›k bir ateflkes.” demiflti. Nerdeyse günü gününe tam yirmi y›l sonra Almanlar Polonya’y› istila ederek ‹kinci Dünya Savafl›’n› bafllatt›lar ve Foch’un ürkütücü kehanetini gerçeklefltirdiler. Kaynak: Michael S. Neiberg (2011), Dünya Tarihinde Savafl, (Çev: Mehmet Tanju Akad), ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, (s.120-121).

196

Siyasi Tarih-I

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. d 3. a 4. e 5. a

6. b

7. c 8. d

9. e 10. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Hesaplaflman›n Nedenleri” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Hesaplaflman›n Nedenleri” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Hesaplaflman›n Nedenleri” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Hesaplaflman›n Nedenleri” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Hesaplaflmadan Önce Krizler” bafll›¤›n›n “Bosna-Hersek Krizi” k›sm›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise Büyük Hesaplaflmadan Önce Krizler” bafll›¤›n›n “Balkan Krizi” k›sm›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl›n Bafllamas› ve Yay›lmas›” bölümünü yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl›n Bafllamas› ve Yay›lmas›” bafll›¤›n›n “ABD’nin Savafla Girmesi” k›sm›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bar›fl Giriflimleri ve Savafl›n Sona Ermesi” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bar›fl Giriflimleri ve Savafl›n Sona Ermesi” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Almanya, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren h›zl› bir flekilde siyasi birli¤ini sa¤lamaya çal›flt›. Bu birli¤i sa¤lamaya çal›flan Prusya’n›n topraklar›n› ve nüfuz alan›n› geniflletmeye çaba göstermesi Fransa’n›n tepkisine neden oldu. Fransa, bir yanda Prusya’dan Ren Nehri boyunca toprak isterken öbür yandan ise Belçika ve Lüksemburg’tan toprak koparmaya u¤rafl verdi. Bu süreçte Prusya Kral ailesi olan Hohenzollerin Katolik kolundan Leopold’un ‹spanya taht›na geçirilmek istenmesi iki devleti karfl› karfl›ya getirdi. ‹ki ülke aras›nda 2 A¤ustos 1870’de bafllayan savafl 28 Ocak 1871’de Fransa’n›n a¤›r yenilgisiyle sonuçland›. Fransa yap›lan Frankfurt Bar›fl Antlaflmas›’yla Alsaca-Lorraine’i Almanya’ya b›rakmak zorunda kald›. Fransa, Alsace -Lorraine’in kayb›n› unutmad› ve Birinci Dünya Savafl›’na kadar bu konuyu iki devlet aras›ndaki iliflkilerin odak noktas› yapt›.

S›ra Sizde 2 Bismarck, diplomasi alan›nda Fransa’y› yaln›z b›rakmak ve bu ülkenin Alsace ve Lorraine üzerindeki intikamc› (revanchisme) tav›rlar›ndan uzaklaflmas›n› istemekteydi. Yap›lan görüflmeler sonucu Almanya, ‹talya ve Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u aras›nda 20 May›s 1882’de Üçlü ‹ttifak adl› bir antlaflma imzaland›. Böylece Avrupa k›tas›n›n iki bloka ayr›lmas›n›n en önemli giriflimi gerçeklefltirilmifl oldu. S›ra Sizde 3 Avrupal› büyük devletler Kuzey Afrika’da ve Akdeniz’de stratejik bir öneme sahip bulunan Fas’› egemenlikleri alt›na almak için çaba göstermifllerdir. Özellikle Fransa, bu küçük ülkenin polisini, ordusunu ve gümrüklerini kontrol alt›na alman›n planlar›n› yapt›. Fas Sultan› Abdülaziz’in, bu durumu Alman büyükelçisiyle görüflmesi ve büyükelçinin bu ülkenin yabanc› devletlerin uyruklar›yla olan iliflkilerini düzenleyen 1880 tarihli Madrid Konvansiyonu’nu iflaret etmesi krize neden olmufltu. Krizin çözülmesi için diplomatik çaba gösterildi. S›ra Sizde 4 Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun savafla girmesinin nedenlerini flöyle s›ralayabiliriz: • ‹tilaf blokunda yer alan devletlerin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na karfl› izledikleri sald›rgan politikalar. • Son savafllarda kaybedilen topraklar›n geri al›nmas›. • Ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n kazan›lmas›. • Almanya’n›n savafltan üstün ç›kaca¤› düflüncesi. • Osmanl›-Alman yak›nlaflmas›. • Turan ‹mparatorlu¤u kurma düflüncesi. S›ra Sizde 5 ABD Baflkan› Wilson, 8 Ocak 1918’de Kongre’de yapt›¤› konuflmada on dört madde aç›klad›. Özetle flu noktalara de¤indi. Aç›k diplomasi, denizlerde ve ekonomik alanda serbestlik, toprak kazanc›n›n olmamas›, uluslar›n kendi kaderlerini belirleme hakk›na sahip olmas› ve uluslararas› bir örgütün kurulmas›.

7. Ünite - Birinci Dünya Savafl› Dönemi (1908-1918)

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akad, Mehmet Tanju. (2011). 20. Yüzy›l Savafllar› ve 21. Yüzy›l›n Bafl›nda Yak›n Tarihin Savafllar›na Bak›fl, ‹stanbul: Kastafl Yay›nevi. Armao¤lu, Fahir. (1999). 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara: TTK Yay›nlar›. Armao¤lu, Fahir. (1994). 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi (1914-1990), Ankara: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›. Best, Antony ve di¤erleri.(2006). Uluslararas› Siyasi Tarih: 20. Yüzy›l, (Çev: Taciser Ulafl Belge - Emel Kurt), ‹stanbul: Yay›n Odas› Yay›nc›l›k. Gülboy, Burak. (2004). Birinci Dünya Savafl› Tarihi, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar›. Hobsbawm, Eric. (1998). Sermaye Ça¤› (1848-1875), (Çev: Bahad›r Sina fiener), Ankara: Dost Kitabevi. Hobsbawm, Eric.(1999). ‹mparatorluk Ça¤› (18751914), (Çev: Vedat Aslan), Ankara: Dost Kitabevi. Hobsbawm, Eric. (1996). K›sa 20. Yüzy›l (1914-1991): Afl›r›l›klar Ça¤›, (Çev: Yavuz Alogan), ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi. Neilberg, Michael S. (2011). Dünya Tarihinde Savafl, (Çev: Mehmet Tanju Akad), ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›. Renouvin, Pierre. (1977). Birinci Dünya Savafl› Tarihi (1914-1918), C. 1, (Çev: Adnan Cemgil), ‹stanbul: Alt›n Kitaplar. Robbins, Keith. (2005). I. Dünya Savafl›, (Çev: Müfit Günay), Ankara: Dost Kitabevi. Roberts, J. M. (2003). Yirminci Yüzy›l Tarihi, (Çev: Sinem Gül), Ankara: Dost Kitabevi. Sander, Oral. (1989). Siyasi Tarih. ‹lkça¤lardan 1918’e, Ankara: ‹mge Kitabevi. Sar›ca, Murat. (1983). Siyasal Tarih, ‹stanbul: Ar Bas›m Yay›m ve Da¤›t›m. Uçaral, R›fat. (2006). Siyasi Tarih (1789-2001), ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Ülman, A. Haluk. (1973). I. Dünya Savafl›’na Giden Yol ve Savafl, Ankara: ‹mge Kitabevi. Yakut, Kemal. (2010). “Birinci Dünya Savafl› (19141918)”, Siyasi Tarih, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Yay›nlar›, s. 86-114.

197

S‹YAS‹ TAR‹H-I

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Paris Bar›fl Konferans›’n› ve bar›fl antlaflmalar›n› çeflitli yönleriyle aç›klayabilecek, Bar›fl›n uygulanmas›n› ve karfl›lafl›lan sorunlar› s›ralayabilecek, Güvenli¤i sa¤lama giriflimlerini s›ralayabilecek, 1929 dünya ekonomik krizini ve uluslararas› sistemin zay›flamas›n› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • • •

Paris Bar›fl Konferans› Woodrow Wilson Milletler Cemiyeti Versailles Bar›fl Antlaflmas› Tamirat Borçlar› Washington Konferans›

• • • • •

Cenevre Protokolü Locarno Antlaflmalar› Briand-Kellogg Pakt› Küçük Antant 1929 Dünya Ekonomik Krizi

‹çindekiler

Siyasi Tarih-I

Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

• PAR‹S BARIfi KONFERANSI VE BARIfi ANTLAfiMALARI • BARIfiIN UYGULANMASI VE KARfiILAfiILAN SORUNLAR • GÜVENL‹⁄‹ SA⁄LAMA G‹R‹fi‹MLER‹ • 1929 DÜNYA EKONOM‹K KR‹Z‹ VE ULUSLARARASI S‹STEM‹N ZAYIFLAMASI

Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929) PAR‹S BARIfi KONFERANSI VE BARIfi ANTLAfiMALARI Birinci Dünya Savafl› 1918’in sonbahar›nda sona erdirildi¤inde cevab› merak edilen pek çok soru vard›. Uluslararas› sistemin nas›l kurulaca¤›, bar›fl›n süreklili¤ini sa¤lamak için hangi mekanizmalar›n infla edilece¤i ve y›k›lan imparatorluklardan (Rus Çarl›¤›, Osmanl› ve Avusturya-Macaristan ‹mparatorluklar›) arta kalan siyasi bofllu¤un nas›l doldurulaca¤›, bu sorulardan sadece birkaç tanesiydi. Taraflar›n ABD Baflkan› Woodrow Wilson’un 8 Ocak 1918’de Kongre’de yapt›¤› konuflmada ilan etti¤i 14 ilkenin ›fl›¤›nda bar›fl yap›p yapmayacaklar› kuflkuluydu. Zira bu ilkeler, ‹tilaf Devletlerinin gizli savafl hedeflerini ve paylafl›m isteklerini revize etmelerini zorunlu k›lm›flt›. Frans›z Baflbakan› Clemenceau ve ‹ngiliz meslektafl› Llyod George kendilerine sorulmadan ilan edilen “liberal bir bar›fl›” öngören bu ilkelerden hoflnut kalmam›fllard›. Dahas› üç lider aras›nda savafl sonras› düzen konusunda ortak bir görüfl mevcut de¤ildi. Paris Bar›fl Konferans›, 1815 Viyana Kongresi’nden beri yaflanan en önemli bar›fl yapma süreci olacakt›. Konferans’ta ele al›nacak bafll›ca konular, bar›fl antlaflmalar› yapmak ve uluslararas› sistemi yeniden flekillendirmekti. Büyük umutlar›n ve karmaflan›n bir arada yafland›¤› bir ortamda, davet edilen 32 ülkenin 70’i aflk›n temsilcisi (çeflitli konularda uzmanlar, sekretarya ve mütercimler hariç) 1919 y›l›n›n Ocak ay›n›n ilk günlerinde Paris’te toplanmaya bafllam›fllard›. ‹ngiliz, Frans›z, ABD ve ‹talyan delegasyon baflkanlar› Frans›z D›fliflleri Bakanl›¤› “Quai d’Orsay’de” bir araya gelerek yöntem sorunlar›n› tart›flt›klar› bir haz›rl›k toplant›s› yapm›fllard›. Konferans, bütün hayat›n› Almanya’ya duydu¤u öfke içinde geçiren Frans›z Baflbakan› Clemenceau’nun ›srar› sonucu 18 Ocak 1919’da (tam 48 y›l önce Alman ‹mparatorlu¤u’nun kuruluflunun y›l dönümünde) Versailles Saray›’n›n ünlü Aynal› Salonu’nda bafllad›. Kat›lan devletlerin ço¤u ‹ttifak Devletlerine savafl ilan etmifl ya da sembolik bir jest olarak savafla kat›lm›fllard›. Bu devletler, savafl›n kazan›lmas›nda çok etkili olmamakla birlikte, bar›fl›n kurulmas›nda eflit rol oynama arzular›n› aç›¤a ç›karm›fllard›. Büyük devletlerin temsilcileri (ABD, ‹ngiltere, Fransa, Japonya, ‹talya) hem bu küçük devletlerin arzular›n› bofla ç›karmak hem de tart›flmalar›n uzamas›n› engelleyerek h›zla karar alabilmek için “On’lar Konseyi” ni oluflturdular. On’lar Konseyi ise ABD, ‹ngiliz, Frans›z, ‹talyan ve Japon Baflbakan› (ABD’ninki devlet baflkan›) ile D›fliflleri Bakanlar›ndan oluflacakt› ve Konferans’›n temel organ› görevini görecekti. Büyük devletler, On’lar Konseyinin çal›flmalar›n›n h›zl› ilerleyememesi nedeniyle Japonya’n›n devreden ç›kar›lmas›na ve sadece Baflbakanlar ile ABD baflkan›ndan oluflan “Dörtler Konseyi”nin kurulmas›na karar verdi.

200

Siyasi Tarih-I

Konferans’ta ilk olarak ele al›nacak konunun ne olaca¤› tart›flma konusuydu. Ev sahibi durumunda olan Fransa, Almanya’dan intikam al›nmas›n› ve bir daha k›p›rdamamas›n› sa¤layacak koflullar içeren bir bar›fl antlaflmas›n›n haz›rlanmas›n› ve gündemin ilk s›ras›na konulmas›n› arzulam›flt›. ABD Baflkan› Wilson ise önceli¤in kurulacak uluslararas› düzenin en önemli arac› olacak olan “Milletler Cemiyeti”nin kurulmas›na verilmesini istemiflti.

Milletler Cemiyeti’nin Kurulmas› Resim 8.1 Paris Bar›fl Konferans›

Dominyon: Kendi kendini yönetme yetkisine sahip olup, anavatan ile serbest bir üyelik iliflkisi bulunan koloni. Britanya ‹mparatorlu¤u’nda bulunan dominyonlar, Avustralya, Kanada, Serbest ‹rlanda Devleti (1922-1949), Yeni Zelanda ve Güney Afrika idi. Dominyon teriminin yerine sonradan, “Commonwealth üyesi” (ya da devleti) terimi kullan›lmaya baflland›.

Resim 8.2 ABD Baflkan› Woodrow Wilson

‹tilaf Devletleri, ABD Baflkan› Wilson’un savafl›n sona erdirilmesi için iki bloka yapt›¤› önerilerin de¤erlendirilmesi s›ras›nda (Ocak 1917) bir “Milletler Cemiyeti”nin oluflturulmas› düflüncesini de tart›flt›klar› bilinmektedir. Ancak bu aflamada belirginleflmeyen bu düflünce, 20 Mart 1917’de Londra’da bafllayan Dominyonlar Konferans›’nda daha ayr›nt›l› görüflülmüfl ve bir alt komisyonun kurulmas› karar› al›nm›flt›. Komite, ba¤›ms›z devletler üzerinde otorite kuracak uluslararas› bir yüksek meclis düflüncesini uygun bulmam›fl ve onun yerine bar›fl antlaflmalar›na imza atan devletlerin kendi aralar›nda ç›kabilecek anlaflmazl›klar› bar›flç›l yollardan çözümü için “Büyük Devletler Konferans›”na baflvurmalar›n› istemiflti. Hatta böyle bir maddenin bar›fl antlaflmalar›na konulmas›n› önermiflti. Ne var ki bu projede ilerleme sa¤lanamad› ve ‹ngiliz diplomatlar› taraf›ndan bir daha gündeme getirilmedi. Fakat daha öncede belirtildi¤i gibi ABD Baflkan› Wilson, 8 Ocak 1918’de aç›klad›¤› 14 ilkenin sonuncusu, bu konuya ayr›lm›flt›: “Büyük ve küçük uluslar›n siyasal ba¤›ms›zl›klar›n› ve toprak bütünlüklerini, karfl›l›kl› güvenli¤i sa¤lamak amac›yla antlaflmalar yapacak olan bir uluslararas› örgüt kurulmal›d›r” (Sar›ca, 1983: 271; Gürün, 1986: 25-26). Bu ilke, Wilson’un en büyük rüyas›yd›. Nitekim Baflkan, savafl sonunda “d›fl politikan›n demokratik yöntemlerle denetlenmesini ve güçlü bir dünya hükûmeti talep eden” çevrelerin sözcülü¤ünü ve liderli¤ini üstlendi. Ayr›ca Paris Bar›fl Konferans› çal›flmalar›na bafllad›ktan sonra 25 Ocak’ta bu uluslararas› örgüt üzerinde çal›flacak komisyonun baflkanl›¤›n› da ald›. Milletler Cemiyeti Komisyonu, befl büyük devletin 10 temsilcisi ile Brezilya, Belçika, Çin, Portekiz ve S›rbistan’dan birer üye ile oluflturuldu. Fakat di¤er ikinci derecedeki devletlerin itiraz› üzerine Yunanistan, Romanya, Lehistan (Polonya) ve Çekoslovakya’dan da üye al›nd› ve üye say›s› 19’a ç›kart›ld›. Kurulufl çal›flmalar› s›ras›nda üç büyük devletin (Fransa, ‹ngiltere ve ABD) tezleri çat›flt›. Fransa, Milletler Cemiyeti’nin ald›¤› ka-

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

rarlar›n uygulanmas› için bir askerî güce sahip olmas›n›, kararlar›n uygulanmamas› hâlinde de ilgili tarafa ceza verilmesini ve Cemiyet’in yapt›r›m gücü olmas›n› savundu. Buna karfl›l›k ‹ngiltere, üye devletlerin savafla baflvurmay›p uyuflmazl›klar›n› hakem yoluyla çözmelerini, Cemiyet’in kararlar›na uymayanlara ise ekonomik yapt›r›mlar›n uygulanmas›n› yeterli buldu. ABD Baflkan› Wilson da askerî yapt›r›m önerisine s›cak yaklaflmad›. O’na göre en iyi çözüm, uyuflmazl›klar›n Milletler Cemiyeti’ne ba¤l› kurulacak Milletleraras› Adalet Divan›na götürülmesi ve bar›fl antlaflmalar›n›n Cemiyet taraf›ndan gözden geçirilmesiydi. Tart›flmalar sonucunda Amerikan hukukçu David Hunter Miller ile ‹ngiliz hukukçu Sir Cecil Hurst’ün haz›rlad›klar› tasar›lara dayan›larak Milletler Cemiyet’i Misak› (Anayasas›), Bar›fl Konferans›’n›n 28 Nisan 1919 tarihli oturumunda kabul edildi. Cemiyet Misak›’n›n bafllang›ç bölümünde, bu örgütün iki kurulufl amac› oldu¤u belirtilmiflti. Buna göre Cemiyet, uluslararas› iflbirli¤ini gelifltirmek ve uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i sa¤lamak için çal›flacakt›. Bu amaca ulaflmak için de yine Misak’›n bafllang›ç k›sm›nda devletlerin dört ilkeyi kabul etmeleri istenmiflti: • Savafla baflvurulmamas› hususunda baz› taahhütlerin kabul edilmesi • Adalet ve fleref üzerine kurulu uluslararas› iliflkilerin aleni (aç›k) olmas› • Devletler hukuku kurallar›na kesinlikle uyulmas› • Antlaflmalara s›k› s›k›ya uyulmas› (Meray, 1959: 117; Bilsel, 1940: 290-291). Milletler Cemiyeti’nin asli ve sonralar› Cemiyet’e giren üye olmak üzere iki türlü üyesi vard›r. Asli üye; Misak›n Ek’inde adlar› belirtilip Misak› ve bar›fl antlaflmalar›n› imzalayan devletler ve adlar› yine Ek’te bulunup, Misak›n yürürlü¤e girmesinden iki ay içinde örgüte girme talebinde bulunacak devletlerden oluflacakt›. Sonradan üye olacaklar›n tafl›yacaklar› koflullar Madde 1/2’de aç›klanm›flt›: “Ek’te zikredilmeyen herhangi bir tam ba¤›ms›z devlet, dominyon veya müstemleke (sömürge) milletleraras› yükümlülüklerini yerine getirme için samimi niyet tafl›d›¤› hususunda etkin garantiler vermesi ve Cemiyet’in kara, deniz ve hava kuvvetleri ve askerî techizat› hususunda var edece¤i düzenlemeleri kabul etmesi flart›yla, Asamble’nin (Genel Kurul) üçte-iki ço¤unlu¤un kendisini üyeli¤e kabul etmeyi uygun görmesi hâlinde, Cemiyet üyesi olabilirler” (Gündüz, 1998:70). Bu maddeden anlafl›laca¤› gibi Cemiyet’e yaln›z ba¤›ms›z devletler de¤il fakat “kendisini serbestçe idare eden” dominyonlar ve sömürgeler de üye olabilecekti. Ancak uygulamada üyelik için bir taleple karfl›lafl›ld›¤›nda, aday devlet özel bir komite taraf›ndan incelenecekti ve komitenin haz›rlayaca¤› rapor do¤rultusunda Genel Kurul üçte-iki ço¤unlukla karar verecekti. Cemiyetin merkezi Cenevre olacakt›. Cemiyetin bafll›ca iki organ› vard›. Bunlar; Genel Kurul (Asamble) ve Cemiyet Meclisi (Konsey) olarak belirlenmiflti. Sekreterlik bunlara yard›m edecekti. Genel Kurul, üye devletlerin gönderece¤i üç temsilciden oluflacakt›. Her y›l Eylül ay›n›n ilk Pazartesi günü toplan›p, çal›flmalar›n› bir ay boyunca sürdürecekti. Cemiyet Meclisi (Konsey) ise bafll›ca müttefik ve ortak devletlerin (ABD, ‹ngiltere, Fransa, ‹talya ve Japonya) daimi birer temsilcileri ile her y›l Genel Kurulca seçilen dört üyeden ibaretti. Ancak ABD Senatosu Milletler Cemiyeti Misak›’n› onaylamad›¤› için bu ülke yer almad›. Daimi üye olmayan devletlerin say›s› (bafllang›çta dört) zamanla artarak 1936’da on bire kadar yükseltildi. Cemiyet Meclisi y›lda dört defa (Mart, Haziran, Eylül ve Aral›k aylar›nda) toplanacakt›. Her iki organda ilke olarak oy birli¤i kural› kabul edilmifltir. Bu yaklafl›mla büyük ve küçük her devlete veto yetkisi verilmiflti. Ancak Misak’›n iflaret etti¤i önemsiz ve usul sorunlar›nda ço¤unlukla karar al›nabilecekti. Genel Kurul ve Meclisin (Konsey) görevleri aras›nda, Milletler Cemiyetinin çal›flma alan›na giren ya da dün-

201

202

Siyasi Tarih-I

Resim 8.3 Milletler Cemiyeti Genel Kurulu Toplant›s›-1920

ya bar›fl›n› etkileyen her sorunu incelemek öne ç›kmaktad›r. Bu ba¤lamda her iki organ ayn› düzeyde yetkiye sahipti. Fakat Misak’›n baz› maddelerinde Genel Kurula ve Cemiyet Meclisine yönelik görevler de say›lm›flt›. Buna göre Cemiyet Meclisi; bar›fl antlaflmalar›ndan kaynaklanan sorunlar›n çözülmesi, Cemiyet üyelerinden birine sald›r›lmas› hâlinde veya böyle bir sald›r› tehdidi veya tehlikesi karfl›s›nda üye her devletin taahhüdünün yerine getirecek araçlar hakk›nda tavsiyede bulunulmas›, ortak askerî harekâta baflvurulmas› hâlinde her devlete ne kadar asker düflece¤inin tespit edilmesi ve Cemiyet’e girmemifl bir devletin ne gibi flartlarla Misak hükümlerine uymaya davet edilece¤inin belirlenmesi gibi sorumluluklar› vard›. Genel Kurulun ise, Cemiyete üye kabul edilmesi, uygulanamaz hâle gelen antlaflmalar ile dünya bar›fl›n› tehlikeye koyabilecek uluslararas› flartlar›n gözden geçirilmesi için Konseye tavsiyede bulunulmas› gibi görevleri belirtilmiflti. Milletler Cemiyeti Misak›’n›n 12. Maddesi üye devletlerin kendi aralar›ndaki ihtilaflar› çözme yöntemi gösterilmiflti. Bu durumda üye devletlerin “ya tahkime ya yarg›sal çözümleme usulüne ya da Konseyin soruflturmas›na havale etmeyi kabul” edeceklerini ve “hakem karar›n›n veya yarg›sal karar›n veya Konsey raporunun verilmesinden itibaren 3 ay geçinceye kadar hiçbir flekilde savafla baflvurmamay›” yükümlenecekleri belirtilmiflti. Bar›flç› çözüm yolunu kabul eden ve verilen hükümleri yerine getiren devlete karfl› savafl aç›lamayaca¤› hükmü getirilirken, kararlar›n yerine getirilmemesi hâlinde savafl için üç ayl›k bir sürenin geçmesi gerekti¤i hükmü konulmufltu. Bu süre içinde (üç ay) uzlaflma olmamas› durumunda savafl meflrulaflacakt›. Milletler Cemiyeti kararlar›na uymayanlara karfl› ekonomik, mali ve askerî yapt›r›mlar öngörülmüfltür. Ancak askerî yapt›r›mlar›n zorunlu bulunmamas› ve nas›l uygulanaca¤›n›n belirtilmemesi, bu yöntemin etkili olmamas›na yol açm›flt›. Milletler Cemiyeti Misak›, Müttefiklerin Almanya, Osmanl› ‹mparatorlu¤u, Bulgaristan, Avusturya ve Macaristan’la imzalad›klar› bar›fl antlaflmalar›na kondu. Ancak ABD Senatosunun Kas›m 1919’da ve Mart 1920’de Versailles Antlaflmas›’n› onaylamamas›, Milletler Cemiyetinin daha baflta “sakat” do¤mas›na neden oldu. Yepyeni bir ça¤ bafllatmak isteyen Wilson hayal k›r›kl›¤›na u¤rad›. Büyük umutlarla kurulan Milletler Cemiyeti istenileni veremedi. Bu örgütün en önemli zay›fl›¤› ABD’nin ve Sovyetler Birli¤i’nin olmamas›yd›. ABD, Senatonun yukar›da yaz›ld›¤› gibi Misak’› onaylamamas› nedeniyle kat›lmad›. Öte yandan Do¤u Avrupa’daki s›n›rlar Sovyet Hükûmeti’ni çok yak›ndan ilgilendirmesine ra¤men bu hükûmete dan›fl›lmadan çizildi. Bununla birlikte Cemiyet, Polonya ile Almanya aras›nda çat›flma konusu olan Yukar› Silezya, Finlandiya ile ‹sveç aras›nda gerginlik yaratan Aland Adalar› sorununun arabuluculuk giriflimleriyle çözülmesini baflard›. Milletler Cemiyetinin birkaç baflar›l› çal›flmas›na ra¤men, uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i koruma alan›nda baflar›l› olamad›¤› yayg›n bir flekilde kabul edilmektedir. Daha sonraki bölümlerde görece¤imiz gibi II. Dünya Savafl›’n› engellemede yetersiz kald›.

203

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

Milletler Cemiyeti’nin baflar›l› olamamas›n›n temel nedenleri nelerdir? SIRA S‹ZDE

Bar›fl Antlaflmalar›

Ü fi Üdünya N E L ‹ M düzeninin Paris Bar›fl Konferans›’nda, eski düzenin sona erdirilerek yeni Dbir kurulmas› öngörülmüfltü. Bu süreç 1815 Viyana Kongresi’nde sonra en kapsaml› diplomasi giriflimi olacakt›. Dünya çap›nda bir düzenleme, bir bar›fl S O Rinfla U edilecekti. Ancak bu projeyi gölgeleyen unsurlar da yok de¤ildi. Avrupa d›fl›ndan 17 devlet konferansa kat›l›rken hem Avrupa’da hem de Asya’da s›n›rlar› bulunan tek büyük D‹KKAT güç Sovyet Rusya’dan hiçbir temsilci kat›lmam›flt›. Wilson’un idealizmine karfl›l›k, Fransa Baflbakan› Clemenceau ve ‹ngiliz Baflbakan› Lloyd George ise Avrupa’n›n klasik diplomasisinin sözcülü¤ünü üstlenmifllerdi. Fransa’n›n bütün amac› AlmanSIRA S‹ZDE ya’y› çökertmek ve her yönden k›m›ldayamaz bir hâle sokmakt›. ‹ngiltere de Alman donanmas›n›n ortadan kald›r›lmas›n› ve bu ülkenin bir daha Avrupa dengesini bozAMAÇLARIMIZ mamas› için gerekli mekanizmalar›n kurulmas›n› öncelikleri aras›na alm›flt›. Müttefik devletler, bar›fl koflullar›n› savafltan yenik ç›kan devletlerin temsilcilerinin bulunmad›¤› oturumlarda haz›rlad›lar. Önceli¤i Almanya ile yap›lacak bar›fl K ‹ T A P antlaflmas›na verdiler.

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

Versailles Bar›fl Antlaflmas›

T E L E Vtasla¤›n› ‹ Z Y O N 7 May›s Müttefikler uzun bir tart›flma sürecinden sonra haz›rlad›klar› bar›fl 1919’da D›fliflleri Bakan› Brockdorff-Rantzau’nun baflkanl›¤›ndaki Alman delegasyonuna verdiler. Paris’te bir araya gelenler dünya savafl›n›n ç›kmas›ndan Almanya’y› sorumlu tutma konusunda hemfikirdiler. Bu nedenle sözü edilen ülkeye ce‹NTERNET za verme, silahs›zland›rma, savafl tazminat› ödetme, s›n›rlar› küçültme ve sömürgelerini paylaflma gibi bedeller ödetmeyi amaçlad›lar. Tarihe Versailles Antlaflmas› olarak geçen belge 28 Haziran 1919’da Versailles Saray›’n›n Aynal› Salonu’nda imzaland›. Almanya’n›n cezaland›r›lmas› anlay›fl›yla haz›rlanan antlaflma, 440 maddeye sahipti. Önemli noktalar› flunlard›r: • Alsace-Lorraine’nin Fransa’ya; Malmédy, Moresnet’in Belçika’ya; Memel’in yeni kurulan Litvanya’ya; Poznan ve Bat› Prusya’n›n büyük bölümünün Polonya’ya terk edilmesi, • Saar bölgesinin Fransa’ya b›rak›lmas› fakat 15 y›l sonra plebisit yap›larak kesin sonucun saptanmas›, • Dantzig’in serbest flehir olmas› ve Milletler Cemiyetinin himayesi alt›na konulmas›, • Yukar› Silezya’da plebisit yap›lmas›, (1921’de yap›lan plebisit sonunda bu bölgenin kuzey bölümü Polonya’ya, güney bölümü de Almanya’ya geçti.) • Almanya’n›n bütün denizafl›r› topraklar›ndan vazgeçmesi. Bu sömürgelerin manda rejimi alt›na al›narak Milletler Cemiyeti kontrolüne verilmesi. Çin’deki ayr›cal›klar›n ve Büyük Okyanus’taki Adalar›n Japonya’ya devredilmesi, Afrika’da sahip olunan sömürgelerin Fransa, ‹ngiltere ve Belçika aras›nda paylafl›lmas›,

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Resim 8.4 Versailles Antlaflmas›’n›n ‹mzaland›¤› Aynal› Salon

204

Siyasi Tarih-I

• • • • • • •

Almanya’n›n Avusturya’yla birleflmesinin “Anschluss” yasaklanmas›, Avusturya’n›n, Çekoslovakya’n›n ve Polonya’n›n ba¤›ms›zl›klar›n›n tan›nmas›, Donanman›n ‹tilaf Devletlerine teslim edilmesi, Zorunlu askerli¤in kald›r›lmas›, Denizalt› ve uçak yap›lmamas›, Belçika’n›n tarafs›zl›¤›n›n kald›r›lmas› ve Almanya’n›n bunu kabul etmesi, Almanya’n›n Ren nehrinin do¤u ve bat› k›y›lar›nda 50 km’lik bir flerit dâhilinde hiçbir askerî tahkimat yapmamas›, • Kiel Kanal› ve Alman ›rmaklar›n›n uluslararas› statüye kavuflturulmas›, • Almanya’n›n 10 y›l süreyle Fransa’ya 7 milyon, Belçika ve ‹talya’ya 8 milyon ton kömür vermesi, • Savafltan zarar gören ‹tilaf Devletleri uyruklar›n›n zararlar›n›n ödenmesi, • Savafl tazminat› ödenmesi (Tazminat miktar› daha sonra Müttefikler aras›nda kurulacak bir komisyon taraf›ndan saptanacakt›. (Sar›ca, 1982: 61-76; Armao¤lu, 1988: 146-147) Bu antlaflma, Almanya’n›n topraklar›n›n bölünmesine ve ekonomik geliflme olanaklar›n›n a¤›r bask› alt›na al›nmas›na yol açt›. Alman toplumu, ekonomik y›k›m› ve iflsizlikle yüz yüze kald›. Faflizm toplumda uç vermeye bafllad›.

Saint Germain Bar›fl Antlaflmas› ‹tilaf Devletleri, Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun parçalanmas›ndan dolay› Avusturya ve Macaristan’la ayr› ayr› antlaflmalar yapmak zorunda kald›. Avusturya’yla 10 Eylül 1919’da Saint Germain Bar›fl Antlaflmas›’n› imzalad›lar. Bu antlaflman›n önemli maddeleri flunlard›r: • Avusturya’n›n Macaristan, Çekoslovakya ve Yugoslavya’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›mas›, • Yugoslavya’n›n Bosna-Hersek’i; ‹talya’n›n Tirol ile Trieste ve baz› Dalmaçya Adalar›n›; Romanya’n›n Erdel’i, Bukovina’y›, Temaflvar’› ve Banat›; Polonya’n›n Galiçya’y› almas›, • Avusturya’n›n Almanya ile birleflmesinin yasaklanmas›, • Avusturya’n›n savafl tazminat› ödemesi ve zorunlu askerli¤in kalkmas›, ordunun 30 bin kifliye indirilmesi. Antlaflma, 84.000 kilometrekareye ve 7 milyon nüfusa hapsolmufl bir Avusturya Cumhuriyeti ortaya ç›kard›.

Neuilly Bar›fl Antlaflmas› ‹tilaf Devletleri, 27 Kas›m 1918’de Bulgaristan’la imzalad›klar› bar›fl antlaflmas›nda bu ülkenin s›n›rlar›n› daraltarak Ege Denizi’yle olan ba¤lant›s›n› kestiler. Bulgaristan bu antlaflmayla Gümülcine ve Dedea¤aç’› Yunanistan’a; Dobruca’y› Romanya’ya ve Bat› s›n›rlar›ndan baz› yerleri Yugoslavya’ya vermek zorunda kald›. Ayr›ca ordusu 25 bin kifliye indirildi ve savafl tazminat› ödemesi kararlaflt›r›ld›.

Trianon Bar›fl Antlaflmas› Birinci Dünya Savafl›’n›n bitimine do¤ru Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun parçalanmas›ndan sonra kurulan Macaristan, siyasal sosyal ve ekonomik çalkant›larla bo¤uflmak zorunda kald›. Bela Kun Hükûmeti, Amiral Horthy taraf›ndan devrildikten sonra 6 Haziran 1920’de Trianon Bar›fl Antlaflmas› imzaland›. Antlaflma; Presburg bölgesinin Çekoslovakya’ya; H›rvatistan’›n Yugoslavya’ya; Transilvanya’n›n Romanya’ya ve Burgerland’›n Avusturya’ya b›rak›lmas›n› öngörüyordu. Ay-

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

205

r›ca Macaristan’›n savafl tazminat› ödemesi ve bu ülkede zorunlu askerli¤in kalkmas› hükümleri de bu antlaflman›n içeri¤inde yer ald›.

Sevr Bar›fl Antlaflmas› Paris Bar›fl Konferans›’nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’yla yap›lacak bar›fl antlaflmas›, ‹tilaf Devletlerinin imparatorluk üzerindeki istekleri ve ç›karlar› nedeniyle uzun diplomatik görüflmelere konu oldu. Asl›nda ‹tilaf Devletleri, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun parçalanmas› anlam›na gelen fiark Meselesi’ni (Do¤u Sorunu’nu) köklü bir çözüme kavuflturmak istiyorlard›. Bu yaklafl›m bar›fl antlaflmas›n›n imzalanmas›n› geciktirdi. ‹tilaf Devletleri -özellikle ‹ngiltere ve Fransa- aras›ndaki anlaflmazl›klar›n en aza indirilmesinden sonra- Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na uygulanacak bar›fl antlaflmas›n›n tasla¤›n› 24 Nisan 1920’de San Remo’da (‹talya) kararlaflt›rd›lar. Bu tasla¤› 11 May›s 1920’de Osmanl› Hükûmeti temsilcilerine verdiler ve cevap istediler. Osmanl› Hükümeti çok a¤›r koflullara sahip taslak üzerinde k›smi baz› de¤ifliklikler yaparak 8 Temmuz 1920’de ‹tilaf Devletleri temsilcilerine ulaflt›rd›. De¤ifliklikleri ve önerileri dikkate almayan ‹tilaf Devletleri, 17 Temmuz 1920’de Osmanl› Hükûmeti’ne sert bir cevap göndererek, tasla¤›n kabul edilmesini istedi. Mondros Ateflkes Antlaflmas›’ndan sonra gerçeklefltirilen iflgallere karfl› teslimiyetçi bir tutum tak›nan Padiflah Vahdettin ve Hükûmet, bu tasla¤›n kabulünden yanayd›lar. Ancak Padiflah ve Hükûmet, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun parçalanmas›n› öngören bu antlaflman›n sorumlulu¤unu tek bafllar›na üstlenmemek ve daha genifl bir platformda onay›n› sa¤lamak üzere 22 Temmuz 1920’de Y›ld›z Saray›’nda Saltanat fiuras› (Yüce Kurul) toplad›lar. Sivil ve üst düzey bürokratlar›n kat›ld›¤› bu toplant›da, bar›fl antlaflmas›n›n imza edilmesi kararlaflt›r›ld›. Bu geliflmeden sonra, 10 A¤ustos 1920’de 433 maddeden oluflan Sevr Bar›fl antlaflmas› imzaland›. Antlaflma k›saca flu noktalar› içerdi: • ‹stanbul’un çok küçültülmüfl Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti olarak kalmas›, Padiflah ile hükûmetin bu flehirde oturabilmesi, hükûmetin antlaflma hükümlerini uygulamamas› halinde bu karar›n gözden geçirilmesi, • Bo¤azlarda geçifllerin serbest olmas›, özel bir bayra¤›, özel bir bütçesi ve kendine özgü bir örgütü bulunan “Uluslararas› Bo¤azlar Komisyonunun” buralar›n yönetim ve denetimini üzerine almas›, • ‹zmir kenti ve çevresindeki topraklar›n befl y›l süreyle Osmanl› egemenli¤i alt›nda kalmas›, ancak Osmanl› Hükûmeti’nin bu topraklar üzerindeki egemenlik haklar›n›n kullan›m›n› Yunanistan’a devretmesi, befl y›l›n sonunda Yunan Anayasas›’na göre kurulan yerel parlamentonun bölgenin Yunanistan’a kat›l›p kat›lmayaca¤›na karar ermesi, • Ege Adalar› (12 Ada hariç) ve Do¤u Trakya’n›n tamam›n›n Yunanistan’a verilmesi, • Van-Erzincan-Trabzon çizgisinin do¤usunda denize ç›k›fl› olacak flekilde ba¤›ms›z bir Ermenistan Devleti’nin kurulmas›, • Van-Diyarbak›r bölgesinde Osmanl› Hükûmeti’ne ba¤l› özerk bir Kürdistan kurulmas› • Suriye, Irak ve Filistin’in ba¤›ms›z birer devlet olmas›, ancak bu devletlerin kendilerini yönetme yetene¤ine kavufluncaya kadar manda yönetimleriyle yönetilmesi, • Osmanl› yönetiminin Libya ve 12 Ada üzerindeki bütün haklar›ndan ‹talya yarar›na vazgeçmesi,

Manda, ‹tilaf Devletleri’nin toprak elde etme istekleriyle Wilson’un “toprak katmama” ilkesi aras›nda orta bir yol bulmak amac›yla Güney Afrikal› devlet adam› General Smuts taraf›ndan ortaya at›ld›. Buna göre Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Araplar›n oturdu¤u kimi bölgeleri ve Alman sömürgeleri Sevr, Lozan ve Versailles Antlaflmalar›yla ‹tilaf Devletlerine verilmifl, bunlar da haklar›n› Milletler Cemiyeti’ne b›rakm›fllard›. Bu örgüt de bu bölgelerin yönetimi için baz› devletlere vekalet verecek ve böylece ‹tilaf Devletleri istedikleri topraklar› elde etmifl olacaklard›. Milletler Cemiyeti bu bölgeleri geçici olarak b›rakacakt› ve istedi¤i zaman geri alabilecekti. Haz›rlanan ilkelere göre A, B ve C tipi mandalar olacakt›. Osmanl›’dan ayr›lan bölgelerde A tipi manda kurulacakt›. Sözü edilen düzenlemeye göre geliflmemifl bir ülke geliflinceye kadar geliflmifl büyük bir devletin vekaleti alt›nda bulunacakt›.

206

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Siyasi Tarih-I

• Ordunun terhis edilmesi, güvenlik için 50.000 kiflilik bir gücün silahalt›nda bulundurulmas›, ordunun kara, deniz ve hava güçlerine ait tüm silahlar›n ve cephanenin ‹tilaf Devletlerine teslim edilmesi, zorunlu askerli¤in kald›r›lmas›, • Maliye Komisyonu’nun kurulmas›, bu komisyonunu Düyun-u Umumiye ‹daresi ve maliye örgütünü kontrol etmesi, • Kapitülasyon rejiminin tekrar yürürlü¤e konulmas› ve geniflletilmesi, SIRA S‹ZDE • Az›nl›klara genifl haklar tan›nmas› ve hükûmetin bu aç›dan sürekli olarak denetlenmesi Sevr Bar›fl Antlaflmas›, içerdi¤i a¤›r koflullarla Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu parçaD Ü fi Ü N E L ‹ M lam›fl ve Türklerin egemenli¤inde b›rak›lan k›sm› üzerinde de siyasi, ekonomik, mali ve askerî alanlarda alt›ndan kalk›lamayacak bir denetim öngörmüfltü. ‹mparaS O oldu¤u R U torlu¤un sahip topraklar›n önemli bir k›sm› ‹ngiliz ve Frans›z manda rejimleriyle yönetilmeye baflland›. ‹tilaf Devletlerinin yenilen devletlerle cezaland›r›c› bir anlay›flla yapt›klar› bar›fl D‹KKAT antlaflmalar›, uluslararas› sorunlar› çözmenin ötesinde yeni çat›flmalar›n kayna¤› oldu. Avusturya-Macaristan ve Osmanl› ‹mparatorluklar› da¤›ld›. Almanya küçüldü. SIRA S‹ZDE Zafer kazanan ‹ngiltere ve Fransa her aç›dan h›rpaland› ve eski güçlerinden çok fley kaybettiler. K›saca Birinci Dünya Savafl›, milyonlarca insan›n ölümüne ve sakat kalmas›na,AMAÇLARIMIZ flehirlerin y›k›lmas›na ve refah kayb›na yol açt›. Avrupa uygarl›¤› büyük bir yara ald› ve moral de¤erleri sorguland›.

N N

Ortado¤u’daki için flu kayna¤a bakabilirsiniz: David Fromkin, Bar›fla Son Veren K ‹ geliflmeler T A P Bar›fl. Modern Ortado¤u Nas›l Yarat›ld›? (1914-1922), (çev: Mehmet Harmanc›), ‹stanbul: Sabah Kitaplar›, 1993. TELEV‹ZYON

BARIfiIN UYGULANMASI VE KARfiILAfiILAN SORUNLAR ‹NTERNET Milliyetler Sorunu ve S›n›rlar

Wilson’un en önemli ilkelerinden birini de “uluslar›n kendi kaderlerini belirleme hakk›” oluflturmufltu. Bu ilke Paris Bar›fl Konferans›’nda göz önünde bulundurulmufl ve homojen halklardan oluflan yeni devletlerin kurulmas› sa¤lanm›flt›. Avrupa’n›n siyasi haritas› köklü bir biçimde de¤iflmifl ve “panter derisi” fleklini alm›flt›. Ne var ki, s›n›rlar›n belirlenmesi ve nüfusun homojenlefltirilmesinde önemli güçlüklerle karfl›lafl›lm›flt›. Bar›fl antlaflmalar›na çeflitli bölgeler için plebisit uygulanmas› koflulu konulmufltu. Orta, Do¤u ve Güneydo¤u Avrupa’da iç içe geçmifl halklar› ay›rmak ve s›n›rlar› çizmek sorunu çözmemifl, aksine yeni sorunlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltu. Savafl› kazanan ‹tilaf Devletleri saf›nda yer alanlar, toprak talebinde de bulunmufllard›. Ayr›ca nüfus mübadelesi (de¤ifl-tokufl) gündeme getirilmifl ise de insani bir yöntem olarak görülmedi¤i için vazgeçilmiflti. Paris Bar›fl Konferans›’ndan sonra yeni düzende karfl›lafl›lan ilk sorunlardan biri yeni kurulan Polonya Devleti’nin s›n›rlar›n›n çizilmesi s›ras›nda karfl›lafl›lan güçlükler oluflturdu. Almanya, Versailles Antlaflmas›’yla Alman ve Polonya halklar›n›n iç içe yaflad›¤› bir bölgeyi bu ülkeye vermeye r›za gösterirken, Do¤u Prusya’yla Almanya’y› bölen koridorun Polonya’ya verilmesine karfl› ç›km›flt›r. Almanya bu koridorda oturan halk›n Polonyal›l›k bilincine sahip olmad›¤›n› öne sürerken, Polonya ise yerleflik halk›n Lehçe’ye yak›n bir dil konufltu¤unu iddia etmifltir. Fakat Almanlar, bu koridorun Polonyal›lara verilmesini hiçbir zaman onaylamam›fllard›r. Hatta bu sorun II. Dünya Savafl›’n›n bafllat›lmas›nda k›v›lc›m da olmufltur.

207

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

Resim 8.5 Birinci Dünya Savafl›’ndan Sonra Avrupa’da S›n›rlar

Territorial Changes: Retained Lost

League of Nations Activities:

Aftershocks:

Austria-Hungary

Planned Plebiscite

Civil War

England

Mandate

International War

Germany

Free City

Monarchy Overthrown

Russia Turkey Bulgaria

‹kinci önemli sorun Yukar› Silezya’n›n gelece¤inin belirlenmesi konusudur. Önemli bir Alman sanayi bölgesi olan Yukar› Silezya’da 20 Mart 1921’de plebisite gidildi. Polonya Ordusu plebisite kat›lanlar›n ço¤unlu¤unun Almanya’ya kat›lma yönünde karar vermesi üzerine bu bölgeye girdi. Milletler Cemiyeti Konseyi, 12 Ekim 1921’de kömür ve çelik sanayinin yo¤unlaflt›¤› bölgenin büyük k›sm›n› Polonya’ya verilmesini kararlaflt›rd›. Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra kurulan Litvanya ile Polonya aras›nda da Vilna (Vilnius) kenti nedeniyle anlaflmazl›k ç›kt›. Milletler Cemiyeti Konseyi 8 Aral›k 1919’da Vilna’y› geçici olarak Litvanya’ya b›rakm›flt›r. Ancak Polonyal›lar bu karar› protesto ettikten sonra bu kenti iflgal etmifllerdir. Yeni kurulan Çekoslovakya’da 700 000 ve Romanya’da 1 300 000 Macar bulunmas› Orta Avrupa’da ciddi bir az›nl›k sorunu ortaya ç›kard›. Macaristan çizilen yeni siyasi haritadan memnun kalmad›. Teschen bölgesi için Polonya ile Çekoslovakya, Drava Vadisi’nde de Avusturya ve Yugoslavya (S›rp-H›rvat-Sloven Krall›¤›) aras›nda anlaflmazl›klar vard›. ‹talya, Adriyatik’te baz› ç›karlar elde etmek için Fiume Liman›’na yöneldi¤inden yeni Yugoslavya ile çat›flt›. Öte yandan 19. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren “saatli bomba” görünümde olan Makedonya’da milliyetler sorunu varl›¤›n› korudu. Besarabya için Sovyet Rusya ile Romanya aras›nda gerilim devam etti. 1919’dan sonra uluslararas› sistemin yeniden infla edilmesi sürecinde milliyetler sorunu baflat bir rol oynad›. Toplumlar aras›nda gerilim azalt›lamad›¤› için etnik sorunlar yeni çat›flma alanlar› oluflturdu.

208

SIRA S‹ZDE

Siyasi Tarih-I

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Avrupa’da milliyetler SIRA S‹ZDEsorunu çerçevesinde nerelerde anlaflmazl›klar ortaya ç›kt›?

Almanya Sorunu

D Ü fi Üadam›, N E L ‹ M bilim insan› ve uluslararas› iliflkiler uzman› Versailles Bar›fl Birçok devlet Antlaflmas›’n›n Almanya ve Avrupa’n›n tümü için makul çözümler içeren bir siyasal belge olmad›¤› S O R U konusunda hemfikirdiler. Hatta gelecekteki savafl›n (‹kinci Dünya Savafl›’n›n) hatlar›n› bafltan belirledi¤ini öne sürmüfllerdir. Fransa, Versailles Antlaflmas›’yla Almanya’dan 1871’in intikam›n› almakla birlikD‹KKAT te, bu ülkeden duydu¤u korku ve endifleyi üzerinden atamam›flt›. Bu nedenle Frans›z Hükûmeti, güvenlik faktörünü 1919’dan itibaren d›fl politikas›n›n merkeziSIRA S‹ZDE ne oturtmufltu. Versailles Antlaflmas›’n›n imzaland›¤› gün (28 Haziran 1919) ‹ngiltere ve ABD ile olas› bir Alman sald›r›s› karfl›s›nda askerî yard›m öngören antlaflmalar imzalad›. Fakat ABD Senatosu’nun Kas›m 1919 ve yine Mart 1920’de hem bu AMAÇLARIMIZ antlaflmalar› hem de Versailles Antlaflmas›’n› onaylamamas› Fransa’y› kayg›land›rd›. ‹ngiltere’nin Fransa’ya verdi¤i garantiler de yürürlü¤e girmedi. ‹ngiltere, Ocak 1922’de Fransa’ya K ‹ T A tek P tarafl› garanti vermeyi önermiflse de bu ülkenin askerî yard›m› daha net bir flekilde tan›mlayacak bir konvansiyon iste¤inde bulunmas›, bu giriflimi de baflar›s›zl›¤a u¤ratt›. Almanya’ya karfl› kendini güvence alt›na almaya çal›flan Fransa, Avrupa’da daTELEV‹ZYON ha küçük devletlerle antlaflmalar imzalayarak korkuyu üzerinden atmaya çal›flt›. Belçika ile 7 Eylül 1920’de, Çekoslovakya ile 25 Ocak 1924’te, Romanya ile 10 Haziran 1926’da ve Yugoslavya ile 11 Kas›m 1927’de antlaflmalar imzalayarak güven‹ N T E R N Eald›. T li¤i için önlemler Bu giriflimi Küçük Antant bafll›¤› alt›nda inceleyece¤iz. Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra Almanya’n›n içine düfltü¤ü politik ve ekonomik kriz uzun süre durulmad›. 1918 Kas›m ay›n›n ilk günlerinde ç›kan sosyalist ayaklanmalar, 1919’un ortalar›na kadar sürdü. 19 Ocak 1919’da yap›lan seçimler sonucu oluflturulan Kurucu (Ulusal) Meclis, Berlin yak›nlar›nda küçük bir kasaba olan Weimar’da topland›. Bu meclis, 11 fiubat 1919’da Friedrech Ebert’i devlet baflkanl›¤›na seçti. Böylece Weimar Cumhuriyeti kurulmufl oldu. Kurucu Meclis, 11 A¤ustos 1919’da yeni Alman Anayasas›’n› haz›rlayarak, demokratik bir düzen kurdu. Ancak Almanya’da sa¤ ve sol kaynakl› politik çalkant›lar son bulmad›. Ekonomik yap› çökmüfl, kentlerde iflsizlik, yoksulluk, iflçi gösterileri artm›flt›. Toplumun her kesimi Versailles Antlaflmas›’na tepki göstermiflti. Yeni dönemde Almanya’n›n yüzyüze kald›¤› en önemli sorunlardan biri “Tazminat Borçlar›” konusuydu. Versailles Antlaflmas›’na göre Almanya, ‹tilaf Devletleri ve onlara ba¤l› olan hükûmetlerin sivil halk›na ve mallar›na yapt›¤› zararlar› ödeyecekti. ‹tilaf Devletleri ve özellikle Fransa, Almanya’y› felce u¤ratmak için tamirat borçlar›n› araç olarak kullanm›fllard›. Öte yandan Fransa için en önemli kayg›lardan biri, yeniden infla faaliyeti bedelinin ülke ekonomisini çökertmesi, iflgale u¤ramam›fl ve fiziksel olarak daha az zarara u¤ram›fl Almanya’n›n ise ekonomik yönden güçlenmesi ihtimaliydi. Versailles Antlaflmas›’na göre kurulan Tazminatlar Komisyonu, 27 Nisan 1921’de ödenecek miktar› 132 milyar alt›n Alman Mark› olarak tespit etti. Almaya bu miktar›n ödenmesinin imkâns›z oldu¤unu belirterek itiraz etti. Bu konu ‹tilaf Devletleri aras›nda da görüfl ayr›l›¤›na yol açt›. Sonuçta Tazminat Komisyonu May›s 1921’de miktardan biraz indirime gitti. Almanya 1 A¤ustos 1921’de ilk taksit olarak 1 Milyar Mark ödedi. Ne var ki Almanya’n›n içinde bulundu¤u ekonomik kriz tamirat borçlar›n›n ödenmesini aksatt›. Almanya, 1921 y›l›n›n sonunda borçlar› ödeyemeyece¤ini ve söz konusu borçlar›n befl y›l boyunca ertelenmesini belirtti. ‹ngiltere tami-

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON Versailles Antlaflmas›’n›n tazminat ödenmesine iliflkin hükmü: ‹tilaf Devletleri ve ‹ N T E ba¤l› R N E olan T onlara hükûmetlerin ileri sürdü¤ü ve Almanya’n›n kabul etti¤i üzere, ‹tilaf devletleri ve onlara ba¤l› hükûmetler ve milletlerin Almanya ve müttefikleri taraf›ndan yap›lan sald›r› sonucunda u¤rad›klar› kay›p ve zarardan Almanya ve müttefikleri sorumludur (Madde 231). ‹tilaf Devletleri ve onlara ba¤l› olan hükûmetler, eldeki anlaflman›n baflka maddelerinden do¤acak sürekli bir küçülmeyi dikkate ald›ktan sonra, bu tür kay›p ve zararlar› tam olarak tazmin etmeye, Almanya’n›n kaynaklar›n›n yeterli olmad›¤›n› kabul ederler (Madde 232). (Best, 2008:41)

209

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

rat borçlar› konusunda geri ad›m atmakla birlikte, Fransa kat› tutumunu sürdürdü. ‹ki müttefik ülke görüfl ayr›l›¤›na düfltü. Fransa, borç ödemelerinin ask›ya al›nmas› karfl›l›¤›nda Ruhr madenlerinin “üretken garantiler” olarak kendisine devredilmesini istedi. Tazminat Komisyonu, ‹ngiliz temsilcisinin muhalefetine ra¤men, Frans›z, Belçika ve ‹talyan temsilcilerinin oylar›yla Almanya’n›n tamirat borçlar›n› zaman›nda yapmad›¤›n› ilan etti. 11 Ocak 1923’te Frans›z ve Belçika ortak güçleri Ruhr bölgesini iflgal etti ve orada bulunan maden ocaklar›na ve sanayi tesislerine el koydu. Alman iflçileri ve memurlar› pasif direnifl gösterdi. ‹ngiltere’de Ekim 1922’de istifa eden Lloyd George’un yerine hükûmet kuran Bonar Law, etkisiz bir protestoda bulunmakla yetindi. Almanya’da ekonomik yap› daha da bozuldu ve Maliye Bakan› Cuno iflçi ücretlerini ödeyebilmek için Mark bast›. Bu ise hiper enflasyona neden oldu. Almanya ve Fransa bu sosyal-ekonomik yap› içinde isteklerine kavuflamayacaklar›n› anlad›lar. A¤ustos 1923’te Almanya’da bir hükûmet de¤iflikli¤i oldu ve yeni hükûmeti kuran Gustav Stresemann, bir ay sonra Ruhr’da direnifle son verilmesini istedi. ‹ngiltere ve ABD’nin çabalar› sonucunda Tazminat Komisyonu yeni bir ödeme plan› haz›rlanmas› için iki teknik komite kurdu. Birincisinin bafl›na Amerikal› Charles G. Dawes, di¤erinin bafl›na da ‹ngiliz Mac Kenna getirildi. Çal›flmalar sonucunda Dawes ödeme plan› 16 A¤ustos 1924’te Londra’da toplanan bir konferansta imzalanan bir protokolle kabul edildi. Dawes Plan›’na göre, toplam bir borç belirlenmemifl, ödenecek y›ll›k tazminat Fransa hazinesine, ‹ngiltere ve ABD’ye olan borçlar›n› karfl›lad›ktan sonra 1930 y›l›na kadar y›lda 218, 1930-1935 aras›nda 170 ve ondan sonra 37 y›l süreyle y›lda 127,5 milyon dolar ödenecekti. Ayr›ca Reichsbank yeniden yap›land›r›ld›. Fransa’ya, ABD ve ‹ngiltere taraf›ndan verilecek borçlar, Fransa’n›n Dawes Plan›’n› kabul etmesi ve Ruhr bölgesini boflaltmas› koflullar›na ba¤land›. Tamirat borçlar›n›n yeniden yap›land›r›lmas› sonucunda, Almanya’n›n ABD’den ald›¤› borçla tazminat ödemelerine mali kaynak sa¤land›. Öte yandan Fransa’n›n hakim oldu¤u Tazminat Komisyonu’nun yetkileri daralt›ld› ve Ruhr bölgesi boflalt›larak Almanya’n›n rahatlat›lmas› sa¤land›.

Sovyet Rusya - Almanya Yak›nlaflmas› Rusya’da 1917 Bolflevik Devrimi’nden sonra kurulan yeni rejim 3 Mart 1918’de ‹ttifak Devletleriyle Brest-Litovsk Antlaflmas›’n› imzalayarak savafltan çekilmiflti. Ayn› tarihlerde Bat›’da ‹ngiliz, Frans›z, ABD ve Yunan güçleri, Do¤u’da ise Japon Ordusu Rusya’da kurulan düzeni y›kmak için askerî hareketlerde bulundular. Ayr›ca Bolfleviklere karfl› Beyaz birlikler oluflturuldu. Kuzey’de General Yudeniç, Sibirya’da Amiral Kolçak, Güney’de önce General Denikin, sonra Wrangil ‹tilaf Devletlerinden yard›m alarak karfl› devrimi yapmaya çal›flt›lar. Amiral Kolçak, 19 Kas›m

Resim 8.6 Ruhr Bölgesi

210

Siyasi Tarih-I

1918’de Çar Naibi ve bütün Rusya’n›n kara ve deniz kuvvetleri komutan› yap›ld›. Bat›’dan destek alan Amiral Kolçak’›n ordusu baflar›l› olamad› ve ‹tilaf Devletleri 1921’de askerî kuvvetlerini geri çekti. Sovyet Rusya önemli bir aktör olmas›na ra¤men uluslararas› sistemin flekillendirildi¤i Paris Bar›fl Konferans›’na ça¤r›lmad›. Polonya, Finlandiya ve Balt›k devletlerinin (Estonya-Litvanya ve Letonya) uluslararas› sisteme entegrasyonu aflamas›nda bu ülke ile iliflki kurulmamas› ileriki y›llarda yeni sorunlar›n kayna¤› olacakt›r. Polonya Hükûmeti’nin 1920 y›l› bafllar›nda büyük bir ülke yaratma iste¤i ile Ukrayna’y› ele geçirmek istemesi Sovyet Rusya’n›n tepkisiyle karfl›laflt›. ‹ngiltere ve Fransa’n›n Ukrayna’ya yard›mlar› sonucu Sovyet Rusya a¤›r bir yenilgiye u¤rat›ld›. ‹ki ülke aras›nda yap›lan Riga Bar›fl›’nda Do¤u s›n›rlar› daha da geniflletildi. Bu arada Mart 1919’da Moskova’da yap›lan konferansta III. Enternasyonal’in kurulmas›na karar verilerek ihtilalin yayg›nlaflt›r›lmas› amaçland›. Bat› dünyas› Sovyet Rusya’y› d›fllad›. Versailles Antlaflmas›’n›n infla etti¤i uluslararas› düzenin ilk y›llar›nda Sovyet Rusya ve Almanya aras›nda bir yak›nlaflma belirmifltir. Özellikle tamirat borçlar› nedeniyle Almanya’n›n bask› alt›na al›nmas› toplumun bak›fl aç›s›n› de¤ifltirmiflti. Dünya’daki ekonomik sorunlar›n tart›fl›lmas› ve uluslararas› ticaretin canland›r›lmas› için düzenlenen Cenova Konferans›’nda (10 Nisan-19 May›s 1922) iki ülkenin yak›nlaflmas› ilk sonucunu verdi. Konferans devam ederken 16 Nisan’da Cenova yak›nlar›nda Rapallo’da bir antlaflma imzaland›. Almanya ve Sovyet Rusya aras›nda imzalanan Rapallo Antlaflmas›’nda; iki hükûmetin ya da vatandafllar›n›n u¤rad›klar› zararlar›n tazmininden karfl›l›kl› olarak vazgeçmesi, iki ülke aras›nda diplomatik iliflki kurulmas›, ticari ve ekonomik iliflkilere önem verilmesi gibi hususlara yer verilmiflti. Rapallo Antlaflmas›’yla iki devlet ‹tilaf Devletleri ve ortaklar› karfl›s›nda yaln›zl›klar›na son vermiflti. Almanya Versailles düzeninden kurtulmay› amaçlarken, Sovyet Rusya da kendisini Bat› dünyas›na kabul ettirme konusunda ad›m atm›flt›. Rapallo Antlaflmas›, ‹ngiltere ve Fransa’n›n bafl›n› çekti¤i Bat› ülkelerinde endifle ile karfl›land›. Ancak Almanya’n›n Locarno Antlaflmalar›n› imzalamas› ve Milletler Cemiyeti’ne girmesi Sovyet Rusya’n›n hoflnutsuzlu¤una yol açt›. Bunu gidermek için 24 Nisan 1926’da Berlin’de yeni bir Alman-Sovyet Rusya Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflmaya göre, taraflardan biri sald›r›ya u¤rarsa di¤eri tam bir tarafs›zl›k politikas› izleyecekti. Ayr›ca bir araya gelen devletler birine ambargo ya da yapt›r›mlar uygulamaya kalk›fl›rlarsa di¤eri buna kat›lmayacakt›. ‹ki ülke aras›ndaki iliflkiler bu dozda Hitler’in 1933’te iktidara gelmesine kadar sürmüfltür.

Silahs›zlanma ve Ortak Güvenlik

Ortak Güvenlik: Uluslararas› kamuoyunu sald›rganl›¤› k›nama yönünde seferber ederek devletler aras›ndaki bar›fl› koruma ilkesi. Genel olarak Milletler Cemiyeti ve Birleflmifl Milletler gibi uluslararas› örgütlerin temel amac› olarak görülür.

Birinci Dünya Savafl›’n›n bafllamas›ndan k›sa bir süre sonra ‹ngiliz Liberal Partisi’nin baz› üyeleri ile ‹flçi Partisi’nden Philip Snowden, savafllar›n ortadan kald›r›lmas› için “Demokratik Kontrol Birli¤i’ni kurmufllard›. Di¤er anlat›mla bu giriflimin temel amac›, kuvvet dengesi politikas›ndan vazgeçilerek etkili bir silahs›zlanmaya gidilmesi ve silah sanayisinin bütün dünyada devletlefltirilmesiydi. (Gürün, 1997:96). Savafl s›ras›nda ortaya at›lan bu görüfller, Wilson’un ünlü 14 ilkesiyle hayat buldu. Baflkan Wilson 4. ilkesinde, “Her ülkenin silahlar›n›, iç güvenli¤in gerektirdi¤i dereceye indirmek için karfl›l›kl› garantilerin verilip al›nmas›” esas›n› öne sürmüfltü. Di¤er müttefikler Paris Bar›fl Konferans›’nda bu iste¤e muhalefet ettiler. ‹ngiltere, sadece kara kuvvetlerinin indirimini desteklerken Fransa, ‹talya ile di¤er müttefikler bu ilkeye fliddetle karfl› ç›kt›lar. Bu ülkeler yenilen devletlerin silahtan

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

211

ar›nd›r›lmas›n› istemekteydiler. Ancak, ABD’nin a¤›rl›¤›n› koymas› sonucu Milletler Cemiyeti Misak›’n›n 8. maddesi bu konuya ayr›ld›. 8. madde flöyledir: “Cemiyet üyeleri bar›fl› koruman›n; millî silahlar› ve teçhizat›, millî güvenlik ve milletleraras› yükümlülüklerin müfltereken yerine getirilmesi ile uyumlu en düflük noktaya indirilmesini gerektirdi¤ini kabul ederler” (Gündüz, 1998; 72). Müttefik devletler aras›nda tam bir görüfl birli¤i olmamas›na ra¤men Almanya’n›n silahs›zland›r›lmas› için Versailles Antlaflmas›’na çok sert hükümler kondu. Çünkü savafltan önceki silahlanman›n sorumlusu olarak Almanya’y› göstermekteydiler. Versailles Antlaflmas›’n›n silahs›zlanmay› öngören 159-210. maddelerinin bafl›na konan girifl k›sm›, bu ülkenin silahs›zland›rma konusunda her fleyi kabul etti¤ini göstermektedir: “Bütün milletlerin silahlar›nda genel bir k›s›tlamay› bafllatabilmek amac›yla Almanya, kara, deniz ve hava kuvvetlerine iliflkin müteakip hükümlere harfiyen uymay› taahhüt eder.” (Gürün, 1997; 97). Versailles Antlaflmas›’nda zorunlu askerli¤in yasaklanmas›, Alman Genelkurmay›’n›n kald›r›lmas›, Rhein Nehri’nin do¤u k›y›s›n›n 50 km derinli¤inde askersizlefltirilmesi, 12 y›l görev yapacak er ve erbafllardan kurulu 100 bin kiflilik asker bulundurulmas› hükûmetlerine yer verilmiflti. Ayr›ca Alman Deniz Kuvvetleri 10 bin tonu geçmemek üzere 6 z›rhl›, 6 hafif kruvazör, 12 destroyer ve 12 torpidoyu ve 15 bin kiflilik personeli aflamayacakt›. Antlaflman›n öngördü¤ü k›s›tlamalar aras›nda Almanya’n›n denizalt› sahibi olmas›na yasaklama getirilmesi, askerî uçak ve balon yapmamas› gibi hususlar da vard›. Belirtilen s›n›rlamalara uyulup uyulmad›¤› ise müttefik güçler ve onlar›n ortaklar› taraf›ndan oluflturulacak bir “Kontrol Komisyonu” arac›l›¤›yla yap›lacakt›. Bu komisyon 31 Ocak 1927’ye kadar çal›flmalar›n› sürdürdü (Sar›ca, 1982; 199-200). Yenilen devletlerin bar›fl antlaflmalar› arac›l›¤›yla silahs›zland›r›l›p askerî güçleri tasfiye edilirken, yenen devletler Milletler Cemiyeti Misak›’n›n 8. ve 9. maddelerine ra¤men silahlar›n› azaltma konusunda isteksiz davranm›fllard›r. Bir dizi görüflmeden sonra 1920’de silahs›zlanma konusunda önerilerde bulunmak üzere bir komisyon kuruldu. Bu komisyon silahs›zlanmay› güvenlik sorunu ile birlikte ele ald›. Ne var ki ilgili devletler, birbirine ba¤l› “tahkim, güvenlik ve silahs›zlanma” alanlar›n›n hangisinin öncelikli ele al›nmas› gerekti¤i konusunda anlaflamam›fllard›r. Almanya silahs›zlanmay› öne ç›kar›rken Fransa ise güvenli¤in öncelikli olarak ele al›nmas›n› savundu.

Denizde Silahs›zlanma Woodrow Wilson’dan sonra 1921’de ABD Baflkanl›¤›’na seçilen Waren G. Harding, d›fl politikada izolasyonu (Monreo Doktrini) benimsedi. ABD, 24 A¤ustos 1921’de Almanya ile ayr› bir bar›fl antlaflmas› imzalayarak, eski baflkan Wilson’un en önemli projesi olan Milletler Cemiyeti’nin d›fl›nda kald›. Ancak Japonya’n›n Uzakdo¤u’da silahlanmas› ve ABD ile bir yar›fla kalkmas› üzerine Baflkan Waren G. Harding, diplomatik bir hamlede bulundu. 11 A¤ustos 1921’de Fransa, ‹ngiltere, ‹talya, Hollanda, Belçika, Portekiz, Japonya ve Çin’in temsilcilerini Uzakdo¤u sorunlar›n› görüflmek üzere Washington’a bir konferansa davet etti. 12 Kas›m 1921-6 fiubat 1922 tarihleri aras›nda süren Washington Konferans›’nda denizde silahs›zlanma ve Uzakdo¤u ile Pasifik bölgesinin sorunlar› tart›fl›ld›. Kat›lan devletler bu konulara iliflkin üç antlaflma imzalad›lar. ABD, ‹ngiltere, Japonya, Fransa ve ‹talya aras›nda 6 fiubat 1922’de imzalanan “Deniz Silahlar›n›n S›n›rland›r›lmas› Antlaflmas›’yla bu devletlerin sahip olabilecekleri maksimum deniz gücü belirlendi. Buna göre, ABD ve ‹ngiltere 525.000, Japonya 315.000, Fransa ve ‹talya 175.000 tonaj büyüklü¤üne kadar gemilere sahip olabileceklerdi. Bu antlaflmayla ‹ngiltere, deniz üstünlü¤ünü ABD ile paylaflmak zorunda kald›.

Monreo Doktrini: ABD Baflkan› James Monroe taraf›ndan 1823’te ilan edilen ve ABD’nin Bat› Yar›mküre sorunlar›na Avrupal› güçler taraf›ndan müdahale edilmesini kabul edemeyece¤ini aç›klayan doktrin.

212

Siyasi Tarih-I

Londra Deniz Silahs›zlanmas› Konferans› Washington Konferans›’nda büyük tipteki gemiler için tonaj ve oran s›n›rlamalar› kabul edilmekle birlikte, daha küçük gemiler için herhangi bir yasak getirilmemiflti. ABD, bu eksikli¤i gidermek ve denizde silahs›zlanma sürecini tamamlamak için Nisan 1927’de Cenevre’de bir konferans toplanmas›na öncülük etti. Fransa ve ‹talya, getirilmek istenilen oranlara karfl› ç›kt›klar› için konferansa kat›lmad›lar. ABD, ‹ngiltere ve Japonya aras›nda A¤ustos 1927’ye kadar yap›lan görüflmelerden de sonuç al›namad›. Cenevre Konferans›’n›n baflar›s›zl›¤a u¤ramas›na ra¤men, denizde silahs›zland›rma çabalar› sona ermedi. 1928’de Briand-Kellogg Pakt›’n›n imzalanmas›, ABD’de Herbert Hoover’in baflkanl›¤a seçilmesi, Mart 1929’da ‹ngiltere ‹flçi Partisi’nin iktidara gelmesi siyasi havay› yumuflatt›. Nitekim Ocak 1930’da deniz silahlar›yla ilgili Londra’da yeni bir konferans›n toplanmas› karar› al›nd›. Kararlaflt›r›lan tarihte bafllayan konferansa, Fransa ve ‹talya da kat›ld›. Fakat konferans boyunca tam bir uzlaflma sa¤lanamad›. Fransa, sömürgelerinin uzakl›¤›n› öne sürerek, Washington Konferans›’ndaki oranlar›n kruvazörlere de uygulanmas›na karfl› ç›kt› ve ‹talya’yla eflitli¤i kabul edemeyece¤ini bildirdi. ‹talya ise Fransa’yla eflitlik konusunda ›srar etti. Fransa’n›n iste¤ini ABD, ‹talya’n›n iste¤ini de Fransa kabul etmedi. Bu nedenle ‹talya ve Fransa, 22 Nisan 1930’da imzalanan deniz silahs›zlanmas› antlaflmas›n›n tonajlar ve oranlarla ilgili bölümünü imzalamad›lar. Londra Antlaflmas›’nda kruvazör ve daha küçük gemilerde ABD’ye 323.000, ‹ngiltere’ye 339.000 ve Japonya’ya 208.850 tonaj ayr›ld›. Destroyer tipi gemilerde ise ABD’ye ve ‹ngiltere’ye 150.000, Japonya’ya 105.000 tonaj s›n›rlamas› konuldu. Ayr›ca her üç ülkenin 52.700 tonaj denizalt›s› olacakt› ve bu ülkeler 1936’ya kadar hiçbir z›rhl› gemi yapamayacaklard›. Londra’da deniz silahlar›n›n azalt›lmas› ile ilgili baflar› sa¤lanmakla beraber, k›sa bir süre sonra dünya ölçe¤inde yeni bir bunal›m sürecine girilmesi nedeniyle silahlanma tekrar bafllayacakt›r.

Karada Silahs›zlanma Milletler Cemiyeti’yle yeni bir dünya düzeni kurmaya hedefleyenler, ortak güvenli¤in sa¤lanmas›n› ve silahs›zlanmay› öncelikleri aras›na alm›fllard›. Daha do¤rusu ortak güvenlik ilkesinin uygulamaya geçirilmesini silahs›zlanma kofluluna ba¤lam›fllard›. Almanya ve di¤er yenilen devletlere bar›fl antlaflmalar› yoluyla dayat›lan silahs›zlanmaya iliflkin hükümler, genel silahs›zlanman›n ilk aflamas› kabul etmifllerdir. Milletler Cemiyeti Misak›’n›n 8. maddesine dayan›larak 1920’de silahs›zlanma sürecini ele almak üzere bir komisyon kurulmufl ise de 1926’ya kadar somut bir ad›m at›lamam›flt›. Ancak Milletler Cemiyeti Konseyi, Aral›k 1925’te bir “Silahs›zlanma Haz›rl›k Komisyonu” kurmay› kararlaflt›rd›. Bu komisyon 1926-1931 y›llar› aras›nda silahs›zlanman›n temel ilkeleri üzerinde bir metin meydana getirmek için çal›flt›. Almanya 1926’da, Sovyetler Birli¤i ise 1927’de komisyonun çal›flmalar›na kat›ld›. O tarihlerde Avrupa siyasetinde sayg›nl›¤› artan Türkiye de silahs›zlanma için yürütülen çal›flmalara davet edildi. Almanya, ya Versailles Antlaflmas› nedeniyle karfl› karfl›ya kald›¤› silahs›zlanma koflullar›nda ya da bütün devletlerin kendisi nispetinde silahs›zlanmas›n›n sa¤lanmas› tezini savundu. Di¤er bir anlat›mla Almanya, silahs›zlanma çal›flmalar› boyunca “eflitlik” ilkesini öne sürdü. Fransa ise bütün politikas›n› Almanya’n›n ezilmesi üzerine kurdu¤u için “eflitlik” anlay›fl›na itiraz etti. Bununla birlikte sadece silah al-

213

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

t›nda bulundurulan asker say›s›n›n s›n›rland›r›lmas›, genifl bir denetleme sisteminin kurulmas› ve bütçelere silahlanma için konulacak miktarlar›n azalt›lmas› gibi hususlar›n da konulmas›n› gündeme getirdi. ‹ngiltere ise Fransa’n›n tam tersi olarak e¤itimli/talimli asker say›s›n›n s›n›rland›r›lmas›na s›cak yaklaflt›. Bu konuda ABD, ‹ngiltere ve Almanya’y› destekledi. Bat›l› ülkelerden büyük bir endifle duyan Sovyetler Birli¤i ise mutlak ve genel bir silahs›zlanma önerisinde bulundu. Sovyet Rusya 15 fiubat 1928’de Silahs›zlanma Konferans› Haz›rl›k Komisyonu’na 63 maddelik bir belge sundu. Sovyet delegasyonu, bu belgeyle bütün silahlar›n yok edilmesini, genelkurmay baflkanl›klar›n›n kald›r›lmas›n›, harp okullar›n›n kapat›lmas›n›, bütün kara, deniz ve hava kuvvetlerinin terhis edilmesi gibi ilkeleri aç›klad›. Sovyet tezi, Almanya ve Türkiye d›fl›nda komisyon çal›flmalar›na kat›lan devletler taraf›ndan gerçekçi bulunmam›fl ve dikkate al›nmam›flt›. Sovyet delegasyonu, 23 Mart 1928’de yeni bir tasar› daha sunarak, her cins silah›n aflamal› olarak azalt›lmas›n› ve azaltma miktar›n›n büyük devletler için daha yüksek tutulmas›n› önerdi. Komisyon bu tasar›y› da kayda de¤er bulmam›flt› (Gürün, 1997: 132-133; Armao¤lu, 1988,: 223-224). Silahs›zlanma Konferans› Haz›rl›k Komisyonu, 9 Aral›k 1930’da silahs›zlanma tasar›s› anlaflmas› üzerinde uzlaflarak çal›flmalar›n› tamamlad›. Tasar› 60 maddeden oluflturulmufltu. Bu tasar› 2 fiubat 1932’de Cenevre’de 62 ülkenin kat›ld›¤› Silahs›zlanma Konferans›’nda ele al›nd›. Ancak uluslararas› sistemin koflullar›n›n de¤iflmesi, Japonya’n›n Mançurya’ya sald›rmas›, Almanya’n›n “eflitlik” ilkesinde ›srar etmesi, ‹ngiltere ve ABD’nin etkili bir siyaset yürütmemesi ve yine Almanya’da Nazizm’in yükselifle geçmesi gibi faktörlerden dolay› baflar›s›zl›¤a u¤rad›. Karada silahs›zlanma sürecinde ilgili devletlerin ortaya att›klar› tezler içermiflti? SIRAneyi S‹ZDE

GÜVENL‹⁄‹ SA⁄LAMA G‹R‹fi‹MLER‹

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Milletler Cemiyeti’nin Baflar›s›z Kalmas› Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra bar›fl› ve güvenli¤i sa¤lama konusunda anahtar S O R U rol oynamas› düflünülen Milletler Cemiyeti, kurulufl anlar›ndan itibaren etkisiz kalm›flt›. Avrupa devletlerinin tamirat borçlar›n›n ödenmesi konusunda uyuflmazl›¤a D‹KKAT düflmesi, ABD, Sovyetler Birli¤i ve Almanya’n›n Milletler Cemiyetinde yer almamas› ve Fransa ile ‹ngiltere aras›nda görüfl ayr›l›klar›n›n derinleflmesi bu kurumun etkili bir politika yürütememesinin belli bafll› nedenleri aras›ndaSIRA yer S‹ZDE almaktad›r. Ayr›ca Milletler Cemiyetinin kurulur kurulmaz, örgütün önemli organlar›ndan biri olan Konseye ‹tilaf ve ortak devletlerin daimi üye olarak yer almas›, devletleraraAMAÇLARIMIZ s›nda eflitlik ilkesini ortadan kald›rm›flt›. Cemiyet’in savafltan sonra milliyetler ilkesi do¤rultusunda say›s› bir hayli artan devletler aras›nda ortak güvenli¤i sa¤lamas› en büyük beklentilerden Orta ve K ‹ T Abiriydi. P Do¤u Avrupa’da birbirleriyle sorunlar› olan ve milliyetçilikleri zirveye ç›km›fl yeni devletler aras›nda bar›fl› ve güvenli¤i sa¤lamak en baflta umutsuzluk yaratm›flt›. Oysa Milletler Cemiyeti’nin ortak güvenli¤i sa¤lamas› için savafl› Tyasaklamas› E L E V ‹ Z Y O N ve etkin mekanizmalar gelifltirmesi gerekiyordu. “Milletler Cemiyeti’nin Kurulmas›” bafll›¤› alt›nda da yazd›¤›m›z gibi Misak’›n 12. maddesinde uluslararas› uyuflmazl›klar›n çözümü için, önce uluslararas› hakeme, yarg› organ›na (Uluslararas› Daimi Adalet DivaNTERNET n›) veya Konsey’e gidilmesi öngörülmüfltü. Konsey raporunun ‹ verilmesinden itibaren 3 ay geçinceye kadar hiçbir flekilde savafla baflvurulmayacakt›. Hukuki uyuflmazl›klar ortaya ç›kt›¤›nda hakem veya yarg› organ›na gidilecekti. Milletler Cemiyeti Mi-

N N

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

214

Siyasi Tarih-I

sak› incelendi¤inde görülece¤i gibi, savafl› önleme konusunda kurulan uluslararas› sistemde boflluklar vard›. Cemiyet’in cayd›r›c› olma ve yapt›r›m uygulama olana¤› s›n›rl› idi. Savafl› bafllatan devlete karfl› ekonomik ve mali önlemler alma ve bu devletle her türlü iliflkinin kesilmesi söz konusuydu. Ayr›ca Konsey, askerî önlemler al›nmas› noktas›nda üye devletlere sadece önerilerde bulunabilecekti. Cemiyet’in etkin bir yapt›r›ma sahip olmamas› bizzat onu kuranlar taraf›ndan itiraf edilmifltir. ‹ngiliz Lord Robert Cecil, Avam Kamaras›’nda Versailles Antlaflmas›’n›n onaylanmas› görüflmeleri s›ras›nda söyledi¤i sözler bunu teyit eder niteliktedir: “Ço¤unlukla bir süper devlet gibi bir çözüm giriflimi yok; Konseyin veya Cemiyet Genel Kurulunun bir karar›n› uygulamak için güce dayanmak gibi bir giriflim de yok. fiimdiki durum göz önüne al›nd›¤›nda bu yollar neredeyse hiç uygulanabilir de¤il. fiu an güvendi¤imiz kamuoyudur. (...) ve e¤er bu konuda hakl› de¤ilsek, demek ki hiçbir fleyde hakl› de¤iliz”. Lord Cecil, etkin yapt›r›m› benimsemedi¤ini, r›za yöntemini ve kamuoyunun bask›s›n› dikkate ald›¤›n› Cemiyet’in ilk Genel Kurul toplant›s›nda da savundu: “Milletler Cemiyeti’nin emrindeki en güçlü silah›n ekonomik veya askerî silah ya da maddi güce dayanan baflka bir silah olmad›¤› do¤rudur. Elimizdeki en güçlü silah kamuoyu silah›d›r” (Carr, 2010:84). Etkin ve sonuç al›c› bir mekanizmaya sahip olmayan Milletler Cemiyeti, Litvanya’yla Polonya aras›ndaki Vilna kenti konusundaki uyuflmazl›kta hakemlik yapmaya çal›flt› ise de bu sorun “Büyükelçiler Konferans›” yoluyla çözülmüfltür. Ayr›ca Yukar› Silezya’n›n bölüflülmesi, Memel sorunu ve Teschen uyuflmazl›¤›nda hakemlik yapmas›na ra¤men, fiili durumu onaylamak zorunda kalm›flt›r. Baz› devletler, bar›fl› sürdürme ve savafllar› önleme konusunda baflar›s›zl›¤› belirginleflen Milletler Cemiyetinin etkin k›l›nmas› için Almanya ve Sovyetler Birli¤i’ni örgüte üye olmas› için giriflimlerde bulunmufllard›r. Ayr›ca Milletler Cemiyeti mekanizmas› d›fl›nda da güvenli¤i sa¤lama ad›mlar› atm›fllard›r.

Cenevre Protokolü Uluslararas› sistemin flekillendirilmesinde ve bar›fl›n korunmas› için çözümlenmesi gereken en önemli sorunlardan birincisi, Frans›z-Alman iliflkilerinin düzene sokulmas›, di¤eri de silahs›zlanmayla birlikte ortak güvenli¤in sa¤lanmas›yd›. ‹ngiltere silahs›zlanman›n gerçeklefltirilerek bar›fl›n korunaca¤›na inan›rken Fransa ise Almanya’dan daha güçlü olan durumunu koruyarak bu amaca ulaflmaya çal›flt›. Milletler Cemiyeti’nin tafl›d›¤› zaaflar›n giderilmesi, uyuflmazl›klar›n zorunlu olarak hakem önüne ç›kar›lmas›n›n sa¤lanmas› ve bir uluslararas› ordunun kurulmas› için 1920’de “Daimi Dan›flma Komisyonu” kuruldu. Bu komisyonun haz›rlad›¤› rapor 1922’de kabul edildi. Bu rapora göre, genel silahs›zlanma çal›flmalar›ndan önce bütün ülkelerin kat›labilece¤i bir savunma antlaflmas› haz›rlanmas› söz konusu olmal›yd›. Nitekim Milletler Cemiyeti 1923’te, bir “Karfl›l›kl› Yard›m Antlaflmas›” haz›rlayarak üye devletlerin onay›na sundu. Bu antlaflmaya göre, devletlerden birinin sald›r›ya u¤ramas› hâlinde Milletler Cemiyeti Konseyinin dört gün içinde kimin sald›rgan oldu¤una karar vermesinden sonra, di¤er devletlerin do¤rudan do¤ruya sald›r›ya u¤rayana yard›m etmesi gerekecekti. Fransa ve baz› devletler bu projeyi kabul etti. Ancak ‹ngiltere, Dominyonlar, ‹skandinav ülkeleri ve Hollanda çok fazla yükümlülük alt›na gireceklerini öne sürerek reddettiler. Çekoslovakya D›fliflleri Bakan› E. Benefl 1924’te Milletler Cemiyeti Meclisine bir baflka proje sunarak ortak güvenli¤in sa¤lanmas› yönünde bir ad›m att›. “Cenevre Protokolü” ya da “Uluslararas› Uyuflmazl›klar›n Bar›flç› Çözümü ‹çin Protokol”

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

ad›yla an›lan bu giriflim, sorunlar›n çözümünde tahkim yöntemini esas al›nmas›n› içermiflti. Buna göre uluslararas› uyuflmazl›klar ya Uluslararas› Adalet Divan›’na, ya da hakeme götürülecekti. ‹lgili devletler bunu yapmazlarsa sald›rgan say›lacaklard›. Sonras›nda da mali, ekonomik ve askerî yapt›r›mlar uygulanacakt›. Milletler Cemiyeti üçte iki ço¤unlu¤a dayanarak karar verebilecek, yapt›r›m uygulamalar› için antlaflmaya taraf devletleri eyleme geçirebilecekti. Protokol, Milletler Cemiyeti Misak›’n›n daha etkin bir flekilde çal›flmas›n› sa¤layacakt›. 2 Ekim 1924’te Milletler Cemiyeti Meclisinde ele al›nd›. ‹ngiltere ve dominyonlar, birçok yükümlülük alt›na gireceklerini öne sürerek kabul etmediler. ABD’de protokolü, Monroe Doktrini ve Avrupa’n›n Güney Amerika’n›n ifllerine kar›flmas›na yol açaca¤› gerekçesiyle benimsemedi. Reddedilmesi için ‹ngiltere’yi k›flk›rtt›. Böylece Cenevre Protokolü de baflar›s›zl›¤a u¤rad›.

Locarno Antlaflmalar› Fransa, Versailles sisteminin öngördü¤ü garantilerin hiçbirisinin gerçekleflmemesi üzerine politika de¤iflikli¤ine giderek Almanya’yla uzlaflmaya çal›flt›. Bunu tetikleyen en önemli geliflme, 1925’te Fransa’da “millî blok” un yerine “sol kartel”in iktidara geçmesidir. Radikal sosyalist Herriot liderli¤inde hükûmet kuruldu. Yeni hükûmet sosyalist olmas›na ra¤men ekonomide ve d›fl politikada liberalizmin etkili oldu¤u bir çizgi izledi. Almanya ve Sovyet Rusya ile dostane bir iliflki sürdürülmesini arzu etti. Ancak bu hükûmette Millî Blok gibi ülkenin güvenli¤ini ön planda tutmay› tercih etti. ‹ngiltere’nin Cenevre Protokolü’nü onaylamamas›, Meclis’te ve Senato’da Hükûmet aleyhtar› gruplar›n etkili olmas› ve Dawes Plan› sonucu Ruhr bölgesinin boflalt›lmas›na karfl› olanlar›n artmas›, Herriot hükûmetini zora sokmufltu. Fransa’daki politik geliflmeleri yak›ndan takip eden Alman D›fliflleri Bakan› Stressemann, Fransa Baflbakan› Herriot’un bafllatt›¤› yeni süreci desteklemek amac›yla bu ülkenin ihtiyaç duydu¤u garantilerin verilebilece¤ini seslendirmeye bafllad›. Paris’teki Alman Büyükelçisi von Hösch, 9 fiubat 1925’te Baflbakan Herriot’u ziyaret ederek bir memorandum sundu. Bu memorandumla Almanya’n›n, “Rhein ile ilgili devletlerin, özellikle ‹ngiltere, Fransa, ‹talya ve (Almanya’n›n) birbirleriyle savaflmayacaklar›n› alenen taahhüt edecekleri pakta kat›labilece¤ini” bildirdi (Gürün, 1997:128). Sosyalist Herriot Hükûmeti’nin 10 Nisan 1925’te mali sorunlar› çözememesi nedeniyle düflürülmesinden sonra bu giriflim, yeni hükümeti kuran Paul Painleve taraf›ndan ele al›nd›. Yeni hükûmetin d›fliflleri bakan›, bar›fl ve bir “Avrupa Birli¤i” projesi yanl›s› Aristide Briand oldu. Yeni d›fliflleri bakan› Haziran 1925’te Ruhr bölgesini boflaltt›rd› ve Almanya ile uzlaflman›n kap›lar›n› açt›. Fransa 15 Eylül 1925’te Almanya’y› ‹sviçre’nin Locarno flehrinde konferansa davet etti. Konferans, Almanya, Fransa, ‹ngiltere, ‹talya, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya’n›n kat›l›m›yla 5-16 Ekim 1925 tarihleri aras›nda gerçeklefltirildi. Konferans›n son gününde 9 belge parafe edilerek önemli bir ad›m at›ld›. Bu belgelerin aras›nda en önemlilerinden birisi Almanya, Belçika, Fransa, ‹ngiltere ve ‹talya aras›nda imzalanm›fl olup, Frans›z-Alman ve Belçika-Alman s›n›rlar›n› karfl›l›kl› garanti alt›na aland›r. Yine befl devlet aras›nda imzalanan di¤er bir antlaflmayla ‹ngiltere ile ‹talya’n›n Almanya’n›n bat› s›n›rlar›n› garanti alt›na almas›d›r. Ayr›ca Fransa-Polonya, Fransa-Çekoslovakya antlaflmalar› imzaland›. Bunlarla Fransa, her iki devlete Almanya ile olan s›n›rlar› konusunda garanti verdi. Locarno’da Almanya, Fransa, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya aras›nda tahkim antlaflmalar› da imzaland›. Antlaflmazl›klar sorunlar bar›flç› yollardan çözülecekti.

215

216

Siyasi Tarih-I

Almanya, Lacarno’da Bat› s›n›rlar›n› ve Versailles Antlaflmas›’n›n bu bölgeye yönelik hükümlerini kabul etmifltir. Ancak antlaflmalarda Do¤u s›n›r›na iliflkin bir düzenleme bulunmamas› da bu ülkenin bu bölgede mevcut olan statükoyu tan›mad›¤›n› göstermektedir. Sovyet Rusya’n›n Locarno’ya ça¤r›lmamas› Stalin’in bu antlaflmalar› kapitalist ve Sovyetler karfl›t› bir koalisyon olarak yorumlamas›na yol açm›flt›r. Ayr›ca Almanya’n›n Rapolla’da kurdu¤u düzenden de vazgeçti¤ini gösteriyordu. Almanya Bat›’ya entegre edilmifltir. Locarno Antlaflmalar› iki savafl aras›nda önemli diplomatik bir ad›m olarak görülmüfltür. Bu antlaflmalar, Almanya, Milletler Cemiyetine üye olduktan sonra yürürlü¤e girecekti. Almanya Eylül 1926’da Milletler Cemiyeti Konseyine daimi üye olarak girdi.

Briand-Kellogg Pakt›

Resim 8.7 Briand-Kellogg Pakt›’n›n ‹mza Töreni

Fransa, durumunu güçlendirmek için ABD’ye yöneldi ve bu ülke ile iliflkilerini s›klaflt›rmaya çal›flt›. Fransa D›fliflleri Bakan› Aristide Briand, ABD’nin savafla giriflinin 10. y›l dönümünde 6 Nisan 1927’de bu ülkenin bar›flsever liberal çevreleriyle yapt›¤› görüflmede Amerikan halk›na bir mesaj yay›nlad›. Bu mesajda Fransa’n›n savafl› kanun d›fl› ilan eden karfl›l›kl› yükümlülükte bulunulmas›na iliflkin bir pakt› imzalamaya haz›r oldu¤unu aç›klad›. Ard›ndan önerisini Haziran 1927’de ABD D›fliflleri Bakan› Kellogg’a sundu. Kellogg ise bar›flç› çevrelerin etkisiyle Aral›k 1927’de verdi¤i cevapta “savafl› bir millî politika arac› olarak kullanmaktan vazgeçme yükümlülü¤ünün” dünya çap›nda bütün devletlerce imzalanacak çok tarafl› bir antlaflmada yer almas›n› istedi. Kellogg önerisini Nisan 1928’de Almanya, ‹ngiltere, ‹talya’ya iletti. ‹ngiliz ve Frans›z Hükûmetleri, böylesine genifl bir yükümlülük sistemini kabul etmekte duraksama göstermifl iseler de kamuoylar›n›n bask›s›yla onaylamak zorunda kalm›fllard›r. Briand-Kellogg Pakt›, Paris Pakt› ya da Kellogg Pakt›, adlar›yla an›lan belge 9 devlet aras›nda (ABD, ‹ngiltere, Fransa, Almanya, ‹talya, Japonya, Çekoslovakya, Polonya ve Belçika) imzaland›. Bu say› ‹ngiltere ile birlikte hareket eden dominyonlar da eklendi¤inde 15’e ç›kmaktad›r. Pakt, girifl ve iki maddeden oluflmufltur. Devletler, uluslararas› iliflkilerde savafl› ulusal politikalar›na alet etmeyeceklerini, anlaflmazl›klar›n çözümü için savafl yoluna gitmeyeceklerini, uyuflmazl›klar›n› bar›flç› yollardan çözeceklerini kabul etmifllerdir. Pakt, bütün dünya devletlerinin kat›lmas›na aç›k tutuldu. Nitekim 48 Milletler Cemiyeti üyesi, 9 da Cemiyet d›fl›ndan devlet kat›ld›. Sovyet Rusya ve Türkiye bu Pakt’a dahil oldu. Sovyet Rusya’da 1929’da Çiçerin’in yerine D›fliflleri Bakanl›¤›na gelecek olan Litvinov, ortak güvenlik konusunda bir ad›m daha att›. Litvinov, Kellogg Pakt›’nda yer alan flartlar›, Polonya, Letonya, Estonya, Romanya ve Türkiye’nin yer ald›¤› farkl› bir antlaflmaya dönüfltürdü. Litvinov Protokolü denilen ve 9 fiubat 1929’da imzalanan bu belge ortak güvenlik alan›nda at›lm›fl bir ad›m olarak say›lmaktad›r. Ancak bu düzenleme de amac›na ulaflmam›fl, kâ¤›t üzerinde kalm›flt›r. Briand-Kellogg Pakt› da ayn› flekilde ifllevsiz kalm›fl ve öngördü¤ü sistem oturtulamam›flt›r.

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

Hakemlik Genel Senedi 1919’dan sonra kurulmaya çal›fl›lan uluslararas› sistemde bar›fl›n “hakemlik, güvenlik ve silahs›zlanma” ile gerçekleflebilece¤ine yönelik bir inanç vard›. Milletler Cemiyeti bu gerçekten hareketle 26 Eylül 1928’de “Hakemlik Genel Senedi” ad› verilen bir belge haz›rlayarak, üye olan ve olmayan ülkelerin onay›na sundu. Bu giriflimle; uzlaflt›rma, hakemlik ve yarg› yöntemlerinin ba¤daflt›r›lmas›na çal›fl›ld›. Buna göre, diplomasi yoluyla çözüme kavuflturulamayan uyuflmazl›klar, uzlaflt›rma yoluyla çözülmeye çal›fl›lacakt›. Hukuki uyuflmazl›klarda ancak bütün taraflar anlafl›rlarsa uzlaflt›rma yoluna gideceklerdi. E¤er hukuki bütün anlaflmazl›klar›, taraflar aralar›nda hakeme sunmak için uyuflmufl de¤illerse “Uluslararas› Daimi Adalet Divan›”na göndereceklerdi. Hakemlik Genel Senedi ile bütün anlaflmazl›klar, taraflar›n r›zas› veya bu olmadan bir taraf›n istemi ile hakemli¤e götürülebilecekti (Sar›ca, 1982: 221-223). Milletler Cemiyeti, Hakemlik Genel Senedi’ni benimsemifl devletler aras›nda ç›kan uyuflmazl›klar›n, Uluslararas› Daimi Adalet Divan› statüsünde oldu¤u gibi antlaflmalara, teamüle, hukukun genel ilkelerine dayan›larak çözülmesi anlay›fl›n› yerlefltirmeye çal›flt›.

Ekonomik ‹flbirli¤i (Avrupa Birli¤i) Giriflimi Frans›z yöneticileri, Almanya’ya karfl› ‹ngiltere’nin tam anlam›yla deste¤ini alamayacaklar›n› anlay›nca, bu defa Almanya’y› da içine alacak ve Locarno Sistemi’ni güçlendirecek bir formül üzerinde çal›flmaya bafllam›fllard›r. Frans›z D›fliflleri Bakan› Aristide Briand, 5 Eylül 1929’da Milletler Cemiyeti 10. Genel Kurulunda yapt›¤› konuflmas›nda “Avrupa Birli¤i” kurulmas› önerisinde bulundu. Briand konuflmas›nda “Avrupa halklar› gibi, co¤rafi gruplar teflkil eden milletler aras›nda bir çeflit federal ba¤ bulunmas› gerekti¤ini düflünmekteyim. Herhangi bir zamanda birbirleriyle temas edebilmeleri, menfaatleri konusunda görüflmeleri, müflterek kararlar almalar›, ç›kabilecek fevkalade durumlar› karfl›layabilmek için aralar›nda bir dayan›flma kurmalar› mümkün hâle getirilmelidir. ‹leriye sürmek istedi¤im iflte bu iliflkidir. fiüphesiz bu ba¤ esas itibar›yla ekonomik olacakt›r. Zira konunun en acil yönü budur ve bu istikamette baflar›ya ulaflabilece¤imiz düflünüyorum” diyerek büyük projesini aç›klam›flt› (Gürün, 1997: 138). Briand’›n iflaret etti¤i federalizm, devletlerin egemenlik haklar›n› ortadan kald›rmadan sosyal ve ekonomik yak›nlaflma olanaklar›n› art›racakt›. Briand’a göre bu birli¤in içinde üç organ yer alacakt›. Avrupa Konferans›, Daimi Siyasal Komite ve Hakem Komitesi. Tasarlanan bu yeni oluflumun en önemli ayaklar›ndan birini ilgili devletler aras›nda ekonomik bir birlik oluflturacakt›. Briand’›n bu önerisi Milletler Cemiyetinin 9 Eylül 1929 tarihli toplant›s›nda tart›fl›ld›. Üyeler, öneriyi hükûmetlerine takdim edeceklerini belirttiler. Ancak bu öneri o tarihlerde uygulamaya konulamad›.

Küçük Antant Küçük Antant, Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun ard›ndan kalan bofllu¤u doldurmak, Tuna ve Balkanlar bölgesinde istikrar› kurmak üzere yap›lm›flt›. Çekoslovakya D›fliflleri Bakan› Edward Benefl Aral›k 1919 ve Ocak 1920’de Yugoslavya ve Romanya’ya birer ittifak önerisinde bulunarak, güç birli¤ine gidilmesini istedi. Asl›nda bu giriflimi tetikleyen olay, 1920’de gerçekleflen Fransa-Macaristan yak›nlaflmas›d›r. Fakat giriflim, sonradan Fransa’n›n Avrupa’da üstünlü¤ünü sürdürme ve yaslanabilece¤i bir ittifak sistemine dönüflmüfltür. Alt›nda Almanya’n›n olas› sald›r›s›na karfl› Tuna Blok’u oluflturma düflüncesi yatmaktad›r.

217

218

Siyasi Tarih-I

Çekoslovakya D›fliflleri Bakan› Benefl, revizyonizme karfl› ittifak olarak önerdi¤i oluflum için ilk antlaflma, 14 A¤ustos 1920’de Çekoslovakya ve Yugoslavya aras›nda yap›ld›. Antlaflmaya göre, taraflardan birine sald›r›lmas› hâlinde di¤eri yard›m edecekti. Ard›ndan 1921 Mart’›nda son Avusturya-Macaristan ‹mparatoru Karl, Macaristan’da hükümdarl›¤› ele geçirme girifliminde bulununca, 23 Nisan 1921’de Çekoslovakya ile Romanya aras›nda bir ittifak antlaflmas› imzalad›. Bu zincire, 7 Haziran 1921’de Romanya ve Yugoslavya ittifak› eklendi. Fransa, Tuna bölgesinde ortaya ç›kan statükocu ve anti-revizyonist bloka kay›ts›z kalmad›. Bu ülke, Almanya’ya karfl› bu ittifak› destekledi ve sözü edilen ülkelerle antlaflmalar yapt›. 25 Ocak 1924’te Çekoslovakya, 10 Haziran 1926’da Romanya ve 11 Kas›m 1927’de Yugoslavya ile ittifak antlaflmalar› imzalayarak Küçük Antant’› nüfuzu alt›na ald›. K›ta Avrupa’s›nda bir “Frans›z Sistemi” kurmaya çal›flt›. Küçük Antant ittifaklar›, Çekoslovakya, Yugoslavya ve Romanya aras›nda 21 May›s 1929’da yap›lan antlaflmayla süresiz hâle getirildi. Ne var ki, bu ittifak zinciri Yugoslavya’y› ‹talya’ya, Besaraby’a sorunu nedeniyle Romanya’y› Sovyetler Birli¤i’ne ve Südet Almanlar› nedeniyle de Çekoslovakya’y› Almanya’ya karfl› korumaktan uzakt›. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Küçük Antant’›n SIRA amac› S‹ZDE neydi?

1929 DÜNYA EKONOM‹K KR‹Z‹ VE ULUSLARARASI D Ü fi Ü NZAYIFLAMASI EL‹M S‹STEM‹N ‹ngiltere’nin 1919-1929 y›llar› aras›nda dünya pazarlar› üzerinde yüzy›llard›r sürdürdü¤ü egemenli¤i S O R Uzay›flad›. Yerine bir süreden beri dünyan›n en büyük ekonomik gücü hâline gelmeye bafllayan ABD geçti. Ayr›ca Avrupa, uluslararas› politikalar aç›s›ndan merkezî bir güç olmaktan ç›kmaya bafllad›. ABD, ikili antlaflmalarla gücünü KKAT pekifltirdi veD ‹hegemonyan›n ‹ngiltere’den kendisine geçmesini sa¤lad›. ABD’nin 1920’de petrol üretimi dünyadaki üretimin üçte ikisine; çelik üretimi dünyadakinin yar›dan fazlas›na; elektrik üretimi ise Avrupa’dakine eflitti. 1920’lerde ABD, dünyaSIRA S‹ZDE n›n en büyük ihracatç›s› ve ‹ngiltere’nin ard›ndan en büyük ithalatç›s›d›r. Bu büyük güç, savafl sonras›nda Avrupa’ya büyük miktarda mali fonlar aktard›. Daha önce de belirtti¤imiz gibi mali fonlar›n bir k›sm›, Dawes Plan› çerçevesinde Almanya’ya gönAMAÇLARIMIZ derildi. Bununla birlikte savafl›n iki büyük galibi olan ‹ngiltere ve Fransa’ya, bu ülkelerin ulusal gelirlerinin neredeyse yar›s›na ulaflan borçlar vermiflti. Ekonomik zirvesinde olan ABD, New York borsas›n›n 24 Ekim 1929’da K ‹ gücünün T A P büyük miktarda de¤er kaybetmesiyle tarihin en büyük bunal›mlar›ndan birine sürüklendi. Bu ekonomik krizin nedenleri üzerine çeflitli tezler olmakla birlikte, iki görüfl öneT ç›kmaktad›r. Birincisi, ABD ekonomisinin savafl sonunda afl›r› büyümeELEV‹ZYON sinden dolay› uluslararas› ekonomide büyüyen dengesizliktir. ‹kincisi ise ünlü ‹ngiliz iktisatç›s› John Maynard Keynes’e aittir. Keynes, 1921-1929 y›llar› aras›nda düflük ham madde fiyatlar›n›n ve ›l›ml› bir biçimde yükselen ücretlerin, fiyatlar› ve de sanayi kârlar›n›n yol açt›¤›n› öne sürdü. Buradan hareketle büyük oran‹ N T E R N artmas›na ET da kârlar›n ve yat›r›mlar›n art›fl›ndaki çekicilik, borsa spekülasyonlar›n›n artmas›na neden oldu, böylece üretim potansiyeli talepten daha h›zl› artt›. Bu fazla kapasite, sermayenin kâr oran›n›n düflmesine yol açt›¤›ndan, borsa endifle ve pani¤e kap›ld› (Beaud, 2003:198; Hobsbwm, 2003: 105-130; Sar›ca, 1982: 265-267). 1929 dünya ekonomik krizi kapitalist ekonomik modelin en büyük krizlerinden biridir. Ancak siyasi sistem üzerinde de etkili oldu ve 1919’dan sonra kurulmaya çal›fl›lan uluslararas› sistemin baflar›s›zl›¤a u¤ramas›na da yol açt›. ABD’de de ç›k›p bütün dünyay› etkisi alt›na ald›¤›ndan liberal demokrasi anlay›fl›na duyulan güven azald›. ‹talya’da faflizm ve Almanya’da Nazi hareketi ekonomik ve siyasal bunal›m›n büyüklü¤ü karfl›s›nda güç kazand›. Milletler Cemiyetinin öngördü¤ü uluslararas› sistem sorguland›. Ortak güvenlik ve silahs›zlanma çabalar› büyük çapta baflar›s›zl›¤a u¤rad›.

N N

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

219

Özet

N A M A Ç

Paris Bar›fl Konferans›’n› ve bar›fl antlaflmalar›n› çeflitli yönleriyle aç›klamak. Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra yenen ve yenilen devletler aras›nda bar›fl›n hangi ilkeler çerçevesinde yap›laca¤› ve nas›l bir uluslararas› sistemin kurulaca¤› merak konusuydu. ABD Baflkan› Wilson, dünya bar›fl›n›n sa¤lanmas› için Milletler Cemiyetinin kurulmas›n› öncelikleri aras›na alm›flt›. Fransa ise Almanya’dan intikam almaya ve bu ülkeyi çökertmeye çaba gösterdi. Konferans’ta 28 Nisan 1919’da Milletler Cemiyeti Misak› kabul edildi. Misak’ta bu örgütün uluslararas› ifl birli¤ini gelifltirme ve bar›fl ile güvenli¤i sa¤lamay› hedefledi¤i belirtildi. Bu hedefe ulafl›lmas› için; savafla baflvurulmamas› konusunda baz› taahhütlerin kabul edilmesi, uluslararas› iliflkilerin aleni olmas›, devletler hukuku kurallar›na ve antlaflmalara uyulmas› istendi. Cemiyetin Misak› organlar›, üye kabulünü, bar›fl›n nas›l kurulaca¤›n› ve korunaca¤›n› içermiflti. Ancak Milletler Cemiyeti etkin olamad›. ABD Senatosu’nun onaylamamas›, Sovyetler Birli¤i’nin üye olmamas› ve etkili yapt›r›mlardan yoksun olmas› bu baflar›s›zl›¤›n belli bafll› nedenler aras›nda say›lmaktad›r. Paris Bar›fl Konferans›’nda baflta Almanya olmak üzere yenilen devletlerle bar›fl antlaflmalar› yap›ld›. Almanya’yla yap›lan Versailles Antlaflmas›, bu ülkeye ceza verme, silahs›zland›rma, savafl tazminat ödetme, s›n›rlar›n› küçültme gibi a¤›r hükümlere sahipti. Fransa büyük çapta amac›na ulaflm›flt›. Ayn› flekilde Avusturya’yla Saint Germain, Bulgaristan’la Neuilly, Macaristan’la Trianon ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’yla imzalanan Sevr Bar›fl Antlaflmas› cezaland›rmaya yönelik antlaflmalard›.

N A M A Ç

Bar›fl›n uygulanmas›n› ve karfl›lafl›lan sorunlar› s›ralamak. Paris Bar›fl Konferans›’nda belirlenen bar›fl›n uygulanmas› ilgili devletler aras›nda çeflitli sorunlara yol açt›. Milliyetler sorunu baflta gelmektedir. Orta ve Do¤u Avrupa’da milliyet ilkesine göre yeni ulus-devletlerin kurulmas› ve s›n›rlar›n çizilmesi yeni çat›flma alanlar› oluflturdu. Almanya, Versailles Antlaflmas›’nda ödenmesi kararlaflt›r›lan savafl tazminat› ya da tamirat borçlar› çok yüksek oldu¤undan büyük zorluklarla karfl›laflt›. Özellikle bu ülkenin iç politik yap›s›nda istikrar›n sa¤lanamamas› bu zorlu¤u daha da art›rd›. Alman halk› antlaflmaya ve antlaflman›n belirledi¤i tamirat borçlar›na büyük tepki gösterdi. Tazminatlar Komisyonu belirledi¤i 132 milyar alt›n Alman Mark›’nda indirime gitmesine ra¤men zorluklar ve tepkiler sürdü. Fransa ve Belçika askeri güçleri, Almanya’n›n tamirat borçlar›n›n taksitlerini ödemeyi aksat›nca Rhur bölgesini iflgal etti. ‹ngiltere ve ABD’nin çabalar› sonucunda yeni bir ödeme plan› haz›rlanmas› giriflimi bafllat›ld›. Çal›flmalar›n sonucunda Dawes ödeme plan› kabul edildi. Bar›fl›n uygulanmas› s›ras›nda karfl›lafl›lan baflka bir güçlük ise silahs›zlanma ve ortak güvenlik oldu. Kurulan uluslararas› sistemin yürüyebilmesi için silahs›zlanma temel koflullardan biriydi. Bu amaçla denizde silahlanman›n gerçeklefltirilmesi için Washington ve Londra’da silahs›zlanma konferanslar› düzenlendi. Ayn› ifllemin karada da yap›labilmesi için Milletler Cemiyeti Aral›k 1925’te “Silahs›zlanma Haz›rl›k Komisyonu” kurdu. Ne var ki bütün bu çabalar baflar›s›z oldu. Cemiyet etkili yapt›r›mlara sahip de¤ildi. Ayr›ca ABD’nin ve Sovyet Rusya’n›n Milletler Cemiyetinde yer almamas›, Fransa ve ‹ngiltere aras›nda görüfl ayr›l›klar›n›n derinleflmesi de bar›fl›n uygulanmas›n› sekteye u¤ratan etkenlerdir.

220

N A M A Ç

Siyasi Tarih-I

Güvenli¤i sa¤lama giriflimlerini s›ralamak. Milliyetler Cemiyeti, uyuflmazl›klar›n zorunlu olarak hakem önüne ç›kar›lmas›n› sa¤lamak ve uluslararas› bir ordunun kurulmas›n› gerçeklefltirmek için 1920’de “Daimi Dan›flma Komisyonu” kurdu. Ard›ndan 1923’te “Karfl›l›kl› Yard›m Antlaflmas›”n›, üye devletlerin onay›na sundu. Çekoslovakya D›fliflleri Bakan› E. Benefl’in önerisiyle sorunlar›n çözümünde tahkimi esas alan “Cenevre Protokolü” ya da “Uluslararas› Uyuflmazl›klar›n Bar›flç› Çözümü ‹çin Protokol” haz›rland›. Fakat bu proje baflar›s›zl›¤a u¤rad›. Bununla birlikte güvenli¤i sa¤lamak amac›yla Locarno Antlaflmalar› (5-16 Ekim 1925), Briand-Kellogg Pakt› (Nisan 1928), Litvinov Pakt› (9 fiubat 1929), Hakemlik Genel Senedi (26 Eylül 1928) belgeleriyle ile Aristide Briand’›n “Ekonomik ‹flbirli¤i” giriflimiyle savafl›n yasaklanmas›, bar›fl›n sürdürülmesi, uyuflmazl›klar›n bar›flç› yollardan çözümü konusunda ad›mlar at›ld›. Ne var ki iki dünya savafl› aras›nda güvenli¤i sa¤lama giriflimleri baflar›s›z oldu.

N A M A Ç

1929 dünya ekonomik krizini ve uluslararas› sistemin zay›flamas›n› aç›klamak. 1929 dünya ekonomik krizi kapitalist ekonomik modelin en büyük krizlerinden biridir. ABD’de New York borsas›nda bafllayan kriz k›sa zamanda tüm dünyaya yay›ld›. Bu çöküntü 1919’dan sonra kurulmaya çal›fl›lan uluslararas› sistemin baflar›s›zl›¤a u¤ramas›na, Milletler Cemiyetinin öngördü¤ü yap›n›n sorgulanmas›na neden oldu. Liberal demokrasi anlay›fl›na duyulan güven azald›. Almanya’da Nazizm ve ‹talya’da faflizm yükselifle geçti.

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

221

Kendimizi S›nayal›m 1. Fransa’n›n Paris Bar›fl Konferans›’nda ilk olarak ele al›nmas›n› istedi¤i konu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Rus Çarl›¤›’n›n tekrar kurulmas›n›n sa¤lanmas› b. Almanya’y› çökertecek bir bar›fl›n haz›rlanmas› c. ABD’nin egemenli¤ine son verilmesi d. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun parçalanmas› e. Milletler Cemiyeti’nin kurulmas›

6. Afla¤›dakilerden hangisi Yukar› Silezya’da plebisit yap›lmas›n› öngören antlaflmalardan biridir? a. Sevr Bar›fl Antlaflmas› b. Paris Bar›fl Antlaflmas› c. Versailles Bar›fl Antlaflmas› d. Saint Germain Bar›fl Antlaflmas› e. Neuilly Bar›fl Antlaflmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi Paris Bar›fl Konferans›’nda “Dörtler Konseyi”inde yer almam›flt›r? a. Japonya b. Fransa c. ‹ngiltere d. ABD e. ‹talya

7. Afla¤›dakilerden hangisi Almanya’n›n ödemesi gereken tamirat borçlar›n› yeniden düzenleyen ödeme planlar›ndan biridir? a. Dawes ödeme plan› b. Stresemann ödeme plan› c. Locarno ödeme plan› d. Mac Kenna ödeme plan› e. Briand ödeme plan›

3. ABD Baflkan› Wilson’un Paris Bar›fl Konferans›’nda en büyük amac› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Almanya’ya tazminat ödettirilmesi b. Manda rejimleri kurulmas› c. Milletler Cemiyeti’nin kurulmas› d. Büyük rakibi ‹ngiltere’yi saf d›fl› b›rak›lmas› e. Avrupa Birli¤i’nin kurulmas› 4. Afla¤›dakilerden hangisi Milletler Cemiyeti’ne üye olacak olan devletlerin kabul edece¤i ilkelerden biri de¤ildir? a. Antlaflmalara s›k› s›k›ya uyulmas› b. Devletler hukuku kurallar›na kesinlikle uyulmas› c. Uluslararars› iliflkilerin aç›k olmas› d. Savafla baflvurulmamas› konusunda baz› taahhütlerin kabul edilmesi e. Devletlerin bloklar kurmas› 5. Afla¤›dakilerden hangisi Milletler Cemiyeti’nden bekleneni verememesinin nedenlerinden biridir? a. Etkili ekonomik, mali ve askeri yapt›r›mlara sahip olmamas› b. Çok say›da organa sahip olmamas› c. Baflkan›n›n olmamas› d. Sovyetler Birli¤i’nin olmamas› e. ‹talya’n›n olmamas›

8. Afla¤›dakilerden hangisi Washington Konferans›’n›n (12 Kas›m 1921 - 6 fiubat 1922) düzenleme nedenlerinden biridir? a. Karada silahs›zlanma b. Milletler Cemiyeti’ne ifllerlik kazand›rma c. Avrupa sorunlar›n› çözme d. Denizde silahs›zlanma e. Almanya’n›n tamirat borçlar› 9. Afla¤›dakilerden hangisi 1919-1929 y›llar› aras›nda güvenli¤i sa¤lama giriflimlerinden biri de¤ildir? a. Cenevre protokolü b. Birleflmifl Milletler c. Karfl›l›kl› Yard›m Antlaflmas› d. Locarno Antlaflmalar› e. Briand-Kellogg Pakt› 10. Fransa’n›n Avrupa’da nüfuz kurmaya yönelik giriflimi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Briand-Kellogg Pakt› b. Paris fiart› c. Litvinov Pakt› d. Hakemlik Genel Senedi e. Küçük Antant

222

Siyasi Tarih-I

Okuma Parças› Rasyonalizm ve Milletler Cemiyeti Uluslararas› siyasette bu tek yanl› entelektüalizmden etkilenen en önemli kurum, “Lockeçu liberalizmi, bir uluslararas› düzen makinesinin inflas›na uygulamaya” yönelik bir giriflim olan Milletler Cemiyeti’ydi. General Smuts’un gözlemine göre “Sözleflme, basitçe dünya meselelerine insanl›¤›n ilerleyiflinin en büyük baflar›lar›ndan bir olan liberal demokratik toplum perspektifini getirmektedir. Fakat demokratik rasyonalizmin ulusal alanda uluslararas› alana transferi öngörülmemifl güçlerle dolu bir süreçti. Ampirist somut vakalar› kendi bafl›na ele al›r. Rasyonalist somut vakalar› soyut bir genel ilke çerçevesinde ele al›r. Her toplumsal düzen büyük ölçüde standartlaflma ve dolay›s›yla soyutlama anlam›na gelir. Toplumun her üyesi için farkl› bir kural olamaz. Bu tür bir standartlaflma, kabul gören modellere az ya da çok uyum sa¤layan birkaç milyon isimsiz bireyden oluflan toplumda görece daha kolayd›r. Fakat boyut, güç ve siyasi, ekonomik ve kültürel geliflim bak›m›ndan büyük farklar gösteren altm›fl bilinen devlete uyguland›¤›nda böyle bir standartlaflt›rma sonsuz sorunlar yarat›r. Uluslararas› siyasi sorunlar› rasyonel bir temelde standartlaflt›rma yönündeki ilk büyük ölçekli giriflim olan Milletler Cemiyeti, bu tür utanç verici geliflmelere özellikle aç›kt›. Baz›lar› siyasi deneyim ve anlay›fla sahip olan Cemiyet kurucular› asl›nda soyut mükemmelli¤in tehlikelerinin fark›ndayd›. ‘fiimdinin siyasi olgular›n› kabul etmek’ diye kaydediyordu. 1919 y›l›nda yay›nlanan resmi Britanya Sözleflme Yorumu, ‘Komisyonun üzerinde çal›flt›¤› ilkelerden biridir’. Siyasi geçeklikleri göz önüne almaya yönelik bu giriflim, Sözleflmeyi sadece geçmiflteki dünya örgütü projelerinden de¤il, ayn› zamanda Uluslararas› Polis Gücü, Kellogg-Briand Pakt› ve Avrupa Birleflik Devletleri gibi salt ütopik projelerden de ay›rm›flt›r. Sözleflme, çeflitli teorik kusurlar tafl›ma erdemine sahipti. Tüm üyeleri eflit muamele iddias›nda olan Sözleflme, Büyük Güçlere Cemiyet Konseyinde daimi ço¤unlu¤u garanti etmifltir. Savafl› tamamen engellemek yerine, savafl› meflru olarak baflvurulabilecek durumlar› s›n›rlama iddias›nda olmufltur. Cemiyetin üyelerine yüklenen, sözleflmeyi ihlal edenlere yapt›r›m uygulamak fleklindeki yükümlülük de belirsizlikten ar›nm›fl de¤ildi ve bu belirsizlik 1921 Genel Kurulu’nda al›nan ‘yorum’ niteli¤indeki bir dizi kararla pekifltirilmifltir. Sözleflmenin 10. maddesinin sa¤lad›¤› toprak bütünlü¤ü garantisinin kat›l›¤›, 1923 Genel Kurulu’nda neredeyse oy birli¤iyle

al›nan bir kararla hafifletildi. O an için Cemiyet, ütopya ve gerçeklik aras›nda iflleyebilir bir uzlaflma yaratabilecek etkin bir uluslar aras› siyaset ayg›t› haline gelebilecek gibi göründü. Ne yaz›k ki, bafllang›çtaki kritik oluflum y›llar›nda etkili Avrupal› politikac›lar Cemiyeti ihlal etti. Soyut rasyonalizm öncelik kazand› ve 1922’de itibaren Cenevre’deki ak›nt› güçlü bir flekilde ütopik yöne do¤ru akmaya bafllad›. Keskin bir elefltirmenin sözleriyle ‘Cenevre’de veya d›fliflleri bakanl›klar›nda, olaylar›n veya daha do¤rusu “durumlar›n” özenle s›n›flanm›fl bir katalogu olabilece¤ine ve olay oldu¤unda veya bir durumla karfl›lafl›ld›¤›nda Konsey üyelerinden birinin veya D›fliflleri Bakan›n›n o olay veya durumu an›nda saptay›p uygun eylemin belirlenmifl oldu¤u dosyalara yönlendirilmek için kataloga baflvurabilece¤ine’ inan›l›yordu. Bu ayg›t› kusursuzlaflt›rmak, prosedürü standartlaflt›rmak, Sözleflmedeki ‘boflluklar›’ her tür savafl için mutlak bir veto hakk›yla doldurmak ve yapt›r›mlar›n uygulanmas›n› ‘otomatik’ hale getirmek için kararl› çabalar oldu. Karfl›l›kl› Yard›m Taslak Anlaflmas›, Cenevre Protokolü, Genel Senet, Kellogg-Briand Pakt›’n› Sözleflmeye dahil etme plan› ve ‘mütecavizin tan›m›’ gibi tüm giriflimler rasyonelleflmenin tehlikeli yolundaki kilometre tafllar›yd›. Bu dönemde Cenevre’de çizilen ütopik çerçevelerin önemli devletlerin ço¤u taraf›ndan olumsuz görülmesi teoriyle pratik aras›ndaki geniflleyen uçurumun bir semptomuydu. Cemiyet çevrelerinde kullan›la dil bile soyut genellemeler lehine somuttan kaç›nma yönündeki artan iste¤e iflaretti. Karfl›l›kl› Yard›m Taslak Anlaflmas›’n›n dünyan›n geri kalan› beklenmeden yürürlü¤e girmesi için düzenlemeler yap›lmas› arzu edildi¤inde, bu anlaflman›n ‘k›ta k›ta’ yürürlü¤e girece¤ine iliflkin bir madde eklendi ki bu madde Avrupa d›fl›ndaki tüm k›talar için gülünç sonuçlara sahipti. Cenevre’deki delegelerin ve baflka yerlerdeki Cemiyet destekçilerinin geçer akçesi olan ve k›sa zamanda sürekli tekrar tekrar gerçeklikle tüm temas›n› yitiren geleneksel, bir dil ortaya ç›kt›. Churchill 1932 y›l›nda flöyle diyordu: ‘devlet adamlar›n›n kulland›¤› kelimelerle pek çok ülkede gerçekten olanlar aras›ndaki uçurumun bu kadar genifl oldu¤u baflka bir zaman hat›rlam›yorum’. Almanya’ya karfl› oluflturulan bir savunma ittifak› olan Frans›z-Sovyet Pakt›, bir genel uygulama arac› olarak görünecek flekilde düzenlenmiflti ve ‘ortak güvenlik’ ilkesinin parlak bir örne¤i olarak tan›mlan›yordu. Haziran 1936’da yapt›r›mlar üzerine

8. Ünite - Uluslararas› Sistemin Yeniden fiekillendirilmesi (1919-1929)

223

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› görüflmeler yap›l›rken kendisine ‹talya ile savafl riskini al›p almayaca¤› sorulan bir Avam Kamaras› üyesi ‘Sözleflmenin mütecaviz bir ulusa karfl› uygulanmas›ndan do¤al olarak kaynaklanan her sonuçla’ yüzleflmeye haz›r oldu¤u cevab›n› verdi. Bu dilsel çarp›tmalar soyut ak›l dünyas› ile siyasi gerçeklik dünyas› aras›ndaki ayr›m›n s›k s›k gözden kaç›r›lmas›na neden oldu. ‘Metafizikçiler, t›pk› vahfliler gibi’ der Bay Bertrand Russel, ‘kelimeler ve fleyler aras›nda sihirli bir ba¤ hayal etmeye meyillidirler’. Cenevre metafizikçileri savafl› yasak eden ustal›kl› metinlerin birikmesinin, savafl›n kendisi için bir engel teflkil etmedi¤ine inanmakta güçlük çektiler. 1924 Genel Kurulu’nda Cenevre Protokolünü sunan M. Benefl ‘amac›m›z savafl› imkâns›z hale getirme, öldürmek, yok etmekti. Bunu yapmak için bir sistem yaratmal›yd›,’ dedi. Protokol iflte bu ‘sistem’di. Böyle bir faraziye ancak felaketi körükledi. Cemiyet çevrelerinde kurtuluflun ancak mükemmel bir katalogda bulunabilece¤ine ve uluslararas› iliflkilerin kurals›z ak›fl›n›n, 19. yüzy›l liberal demokrasi doktrininin ilham verdi¤i mant›ksal olarak çürütülemez soyut formüllere kanalize edilece¤ine bir kez inan›ld›ktan sonra, Cemiyetin etkin bir siyasi ayg›t olarak sonu ufukta göründü. Kaynak: E. H. Carr, Yirmi Y›l Krizi (1919-1939), Çev: Can Cemgil, ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 2010, s. 78-79

1. b 2. a 3. c 4. e 5. d 6. c 7. a 8. d 9. b 10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paris Bar›fl Konferans› ve Bar›fl Antlaflmalar›” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paris Bar›fl Konferans› ve Bar›fl Antlaflmalar›” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milletler Cemiyeti” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milletler Cemiyeti” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milletler Cemiyeti” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Versailles Bar›fl Antlaflmas›” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Almanya Sorunu” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Washington Konferans›” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenli¤i Sa¤lama Giriflimleri” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise. “Küçük Antant” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz.

224

Siyasi Tarih-I

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

S›ra Sizde 1 Milletler Cemiyetinin kurulma amac›, uluslararas› ifl birli¤inin gelifltirilmesi ve uluslararas› bar›fl ile güvenli¤in sa¤lanmas›yd›. Bu ba¤lamda üye devletler; savafla baflvurulmamas› konusunda taahhütleri yerine getirmeleri, devletler hukuku kurallar›na uymalar›, uluslararas› iliflkilerin aç›k olmas›n› benimsemeleri ve antlaflmalara ba¤l› olmalar›n› kabul etmeleri gerekiyordu. ABD’nin ve Sovyet Rusya’n›n üye olmamas› örgütün en büyük zaaf›yd›. Ne var ki büyük umutlarla kurulan Cemiyet’in, askeri yapt›r›mlar›n zorunlu olmamas› ve nas›l uygulanaca¤›n›n belirtilmemesi büyük bir eksiklik olarak da kendini hissettirmifltir.

Armao¤lu, Fahri. (1988). 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi (19141980), Ankara, Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Best, Antony-vd, (2008). Uluslararas› Siyasi Tarih. 20. Yüzy›l (Çev: Taciser Ulafl Belge-Emel Kurt). ‹stanbul: Yay›n Odas› Yay›nc›l›k. Bilsel, Cemil: (1940). Devletler Hukuku. Girifl, ‹stanbul: ‹.Ü. Hukuk Fakültesi Yay›nlar›. Carr, E. H. (2010) Yirmi Y›l Krizi (1919-1939), ‹stanbul, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. Gündüz, Aslan. (1988). Milletleraras› Hukuk. Temel Belgeler-Örnek Kararlar, ‹stanbul, Beta Bas›m Yay›m. Gürün Kamuran (1997). Savaflan Dünya ve Türkiye, ‹stanbul: ‹nk›lap Kitapevi. Hobsbawm, Eric (1996). K›sa 20. Yüzy›l (1914-1991) Afl›r›l›klar Ça¤›, (Çev: Yavuz Alogan), ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi. Macmillan, Margaret. (2004) Paris 1919. 1919 Paris Bar›fl Konferans› ve Dünyay› De¤ifltiren Alt› Ay›n Hikâyesi, (Çev: Belk›s Diflbudak) Ankara: ODTÜ Yay›nc›l›k. Mazower, Mark. (2003). Karanl›kta Kata. Avrupa’n›n 20. Yüzy›l› (Çev: Mehmet Moral›), ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. Meray, Saha L. (1959). Devletler Hukukuna Girifl, Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›. Roberts, J. M. (2003) Yirminci Yüzy›l Tarihi, (Çev: Sinem Gül), Ankara: Dost Yay›nevi. Sander, Oral. (1989). Siyasi Tarih. Birinci Dünya Savafl›’n›n Sonundan 1980’e Kadar, Ankara: ‹mge Kitapevi. Sar›ca, Murat. (1982). Birinci Dünya Savafl›’ndan Sonra Avrupa’da Bar›fl› Kurma ve Sürdürme Çabalar› (1919-1929), ‹stanbul: ‹. Ü. Siyasal Bilimler Fakültesi Yay›nlar›. Sar›ca, Murat. (1983). Siyasal Tarih, ‹stanbul: Ar Bas›m Yay›m. Uçarol, R›fat. (1995). Siyasi Tarih (1789-1994). ‹stanbul: Filiz Kitapevi.

S›ra Sizde 2 Paris Bar›fl Konferans›’nda yap›lan antlaflmalar›n sonucunda Orta ve Do¤u Avrupa’da birçok yeni devlet kuruldu. Siyasi haritan›n yeniden çizilmesi az›nl›k sorununu da alevlendirdi. Polonya Devleti’nin s›n›rlar›n›n çizilmesi s›ras›nda Almanya ile anlaflmazl›k yaflan›lmas›, Yukar› Silezya’n›n gelece¤inin belirlenmesi, Litvanya ile Polonya aras›nda da Vilna (Vilnius) kenti nedeniyle çat›flma ç›kmas›, Romanya ve Çekoslovakya’da ciddi bir Macar az›nl›k bulunmas›, Polonya ile Çekoslovakya’n›n Teschen bölgesi, Avusturya ve Yugoslavya (S›rp-H›rvatSloven Krall›¤›) Drava Vadisi için rekabete giriflmesi ve ‹talya’n›n, Adriyatik’te baz› ç›karlar elde etmek için Fiume Liman›’n› için yeni Yugoslavya ile çat›flmas› milliyetler sorunun baflat konular› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. S›ra Sizde 3 Milletler Cemiyeti Konseyi, Aral›k 1925’te karada silahs›zlanmay› sa¤lamak üzere bir komisyon kurdu. Almanya Versailles Antlaflmas›’nda kendisine dayat›lan silahs›zlanma koflullar›ndan ya da bütün devletlerin ayn› oranda silahs›zlanmas›n› savundu. K›saca silahs›zlanmada eflitli¤i öne sürdü. Fransa eflitlik anlay›fl›na karfl› ç›kt› ve silah alt›nda bulundurulan asker say›s›n› düflürülmesi ile s›k› bir denetlemeden yana tav›r ald›. ‹ngiltere e¤itimli asker say›s›n›n düflürülmesini gündeme getirdi. ABD ise Almanya ve ‹ngiltere’yi destekledi. Sovyet Rusya, mutlak ve genel bir silahs›zlanmada ›srar etti. S›ra Sizde 4 Küçük Antant, Tuna ve Balkanlarda istikrar› sa¤lamak üzere yap›ld›. Çekoslovakya D›fliflleri Bakan› E. Benefl, Yugoslavya ve Romanya’ya ittifak önerisinde bulunarak, güvenliklerini korumak (Alman, Macar ve Bulgar tehlikesine karfl›) ve statükoyu devam ettirme önerisinde bulundu. Küçük Antant, Avrupa’da Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra oluflan bloklaflmalardan biridir. Fransa bu sistemin koruyucusu rolünü oynam›flt›r.