Spelet om Heilag Olav_DEMO by Musikkforlagene

Spelet om Heilag Olav

Av OlAv GullvåG OG PAul OkkenhAuG

Det må ikke kopieres fra denne bok i strid med Åndsverkloven, eller i strid med avtaler om kopiering inngått med Kopinor, Interesseorganisasjon for rettighetshavere til åndsverk. Kopiering i strid med lov eller avtale kan medføre erstatningskrav og inndragning, og kan straffes med bøter og fengsel.

N.M.O 11756

ISMN 979-0-065-10708-0

Klaversats: Nicolai Riise

I redaksjonen: Ole Kristian Ruud, Turid Hofstad og Mari Lunnan.

Utgivelsen er støttet av: Lindemans legat, Levanger kommune, Verdal kommune og Stiklestad Nasjonale Kultursenter.

Grafisk produksjon/trykk: Norsk Musikkforlag. www.notebutikken.no

SPELET OM HEILAG OLAV PÅ STIKLESTAD

Spelet om Heilag Olav hadde urpremiere 29. juli i 1954.

Forfatteren Olav Gullvåg og komponisten Paul Okkenhaug har skapt en levende skildring av hendelser på gården Sul, en dagsmarsj fra Stiklestad.

Handlinga beskriver det som skjedde på gården i dagene før slaget på Stiklestad i 1030 og tydeliggjør brytninga mellom gammelt og nytt på en engasjerende måte. Stykket er en blanding av fri dikting og historiske hendelser bygd bl.a. på Snorres kongesagaer.

Spelet om Heilag Olav har gjennom snart femti år trollbundet et stort publikum, og hvert år blir om lag 20.000 publikummere med på at den magiske historien om Olav på Stiklestad levendegjøres.

Musikken og sangene er en vesentlig del av stemningsskapinga i spelet. Solister, et stort kor og et stort orkester formidler Okkenhaugs musikk i spelet, på stedet der Olav falt i 1030.

Når nå musikken blir tilgjengelig som klaveruttog, vil denne magien også kunne formidles til enda flere på en fin måte.

Turid Hofstad, direkør ved Stiklestad Nasjonale Kultursenter

Siden den første versjonen av Spelet om Heilag Olav ble framført på Stiklestad i 1954 har mye hendt med tekst og tone. Både Olav Gullvåg og Paul Okkenhaug gjorde endringer før Spelet ble satt opp for andre gang i 1960, og i god teaterånd har stykket sett mange versjoner, avhengig av dirigenter og regissører.

Vi har i denne pianoutgaven forsøkt å lage en basis, som skal kunne fungere like godt i forhold til et blåseensemble som til et symfoniorkester, som det egentlig er skrevet for.

Nicolai Riise har gjort et stort arbeid med å få all musikken, alle fargene og nyansene i orkestret inn i ett piano og ti fingre – for første gang fins det pianonoter til hele Spelet.

Teksten er bygd på det materiale som oftest er blitt brukt, noen fasit fins ikke blant Gullvågs skrifter. Men kanskje gir ordforklaringene bakerst i heftet oss i større grad forståelsen av hva Spelet handler om?

Vårt ønske med en pianoutgave er at den skal komme små og store pianister til gode, og samtidig kunne brukes som et viktig redskap under innøving for alle aktører.

Et utgangspunkt for nye og interessante tolkninger i årene som kommer!

For komiteen, Mari Lunnan

innGAnG

DEMO

Tekst: Olav Gullvåg Musikk: Paul Okkenhaug

Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

GrOttesOnG

(Lille Grotta)

DEMO

Tekst: Olav Gullvåg Musikk: Paul Okkenhaug

Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

tOrmOdsstev i

DEMO

Tekst: Olav Gullvåg Musikk: Paul Okkenhaug Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

tOrmOdsstev ii

DEMO

Tekst: Olav Gullvåg Musikk: Paul Okkenhaug

Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

hærmAnnssOnG

DEMO

Tekst: Olav Gullvåg Musikk: Paul Okkenhaug

Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

GrOttesOnGen

(Store Grotta)

Tekst: Olav Gullvåg

Musikk: Paul Okkenhaug

Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

PAstOrAle

DEMO

Tekst: Olav Gullvåg Musikk: Paul Okkenhaug Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

håsteinvisA

DEMO

Tekst: Olav Gullvåg Musikk: Paul Okkenhaug Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

sOlleiken

DEMO

Tekst: Olav Gullvåg Musikk: Paul Okkenhaug Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

tAkkesOnG

DEMO

Tekst: Olav Gullvåg Musikk: Paul Okkenhaug Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

tOrmOdsstev iii

(Kveldskvadet)

Tekst: Olav Gullvåg

Musikk: Paul Okkenhaug

Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

OlsOk

DEMO

Tekst: Olav Gullvåg Musikk: Paul Okkenhaug

Klaversats: Nicolai Riise

DEMO

OrdfOrklaringar Og kOmmentarar:

Hildarting - slagvoll; kampstad, strid.

Ordet er samansett av Hildar + ting (n).

Hildar er genitiv av kvinnenamnet Hild; Hild var ei valkyrje. I norrøn mytologi var det valkyrjene som valde ut kven som skulle falle i krig og koma til Valhall. ting (n.) - ein stad der folk eller flokkar møtes.

Hildarting: Referansen er til «Darra>arljód» (Spjutsongen) i Njålssoga. «Etter denne valkyrja kalla ofte skaldane krigen hildarleikr, H.s leik» (NA. -6).

Ordet Hildar ting er elles brukt i omkvedet i folkevisa Ormen lange. «Glade rida Noregs menn til Hildarting» (NF, s. 53).

atale: b.f av atal adj. = vrang, lei, kranglevoren, amper; ertande, spottande (NOB).

s. 11 - 12:

møykte: pret. av verbet møykje = gjere mjuk(are). Verbet er laga til adjektivet mjuk: møykje - møykjer - møykte - har møykt (NOB).

mugar pl. av muge m., g.no. múgi = flokk, mengd, stor forsamling (NOB). jfr. allmugen; bm. allmue. I eintal mugen = menigmann (NOB).

fluks adv. = straks, brått (NOB) = fluksen

vettegardar m. pl. = «gardane til dei underjordiske». Ordet er samansett av vette + gard

vette n. - Overnaturleg vesen (skapnad eller ånd) som held seg nært folk eller ute i naturen jfr vassvette, eit uvette. Ordet kjem truleg av g.no. vættr (n): = 1) skapning, liv 2) overnaturleg skapning, ånd. (GnO).

malmar m.pl. av malm (m.), g. no. malmr = 2) malm, metall; 3) våpen (sverd, pil) (GnO) «mata malmar» blir eit bilde, ein kjenning, og kan omskrivas som å gjere malmsortane, metala rikare; kanskje ligg det også ei førestelling om å gi føde til metalla = våpna, dvs. til våpen som blir brukte i kamp og til drap.

mylna f. sg. = mølla, kverna; jfr. dialekten mølna. (Hannj fór på mølna med kånnj) «Kverna går!» Den mylna/kverna som blir omtalt i Spelet, og som skaper uhygge i Soldansen, er knytta til Grottesongen («Grottasongr») i Den eldre Edda (DNL 1-EDDA).

«To gygrar, Fenja og Menja, som er i trældom hjå danekongen Frode og mel gull på kverna Grotte for han, seier fr am kvadet, som endar med at ein her (u. Rolv Krake) vil koma og fella han» (NA - V,).

aur m. sg. - grus, sandjord, masse; (NOB) jfr. stadnamnet Aurland (Sogn); jfr. i dialekten: ør (f.); Verdalsøra, ei sandør; ein auri = ørret.

hatal adj. = hatsk, hatefull; av hat (n.) + al (NOB).

s.13 - 14

flikrehugen fløkte min kos = det ustadige, flør tete sinnelaget mitt rota til (vasa til) livsvegen min.

flikre v. - flikrar - flikra - har flikra; jfr. engelsk flicker = ’flagre’ 1) blafre (smått); 5: kjæle, smeikje, flørte; (NOB).

fløkte v. pret. av å fløkje -fløkte - har fløkt; = vase seg, filtre, tulle saman; gjera ugrei (NOB).

jfr : Garnet fløkte seg til; alt vart flokete; floke (m).

kos m. = retning, veg;

jfr. via engelsk og fransk ‘course’ frå latin cursus. (NOB).

I dialekten: Han drog sin kos =han for sin veg.

Merknad: Tormod Kolbrunaskald var kjend som kvinnekjær, og dette hadde gjort livet svært så vanskeleg for han. Av dei ting som skada han mest, var at han laga erotiske dikt til ei ugift kvinne, Kolbruna. Det var noko av det mest usømmelge ein mann kunne gjera, og Tormod fekk derfor klengenamnet Kolbrunaskald.

mætare adj. komp. til mæt (g.no mætr) = dugande, vørd, verdifull sær leg i komparativ: = betre, likare, som høver betre.

Eg veit ikkje mætare ting enn ei møy = ikkje noko som kan måle seg med ei møy.

hugstolen adj. = forelska; opp over øra forelska; = så forelska at han sansa verken tid eller stad. Samansetting av hug (=sinn) + stolen, (perf. pts.) av å stela - stal - har stole jfr. elles: maktstela - maktstolen = «lamma»; likeins «mergstela - mergstolen».

vindspong f. Ordet er samansett av vind m. + spong f.

spong - spenger (pl.)-

1): tynn plate, gjerne av metall, skeine 2) belte av is over ei elv, ein fjord, våg (NOB) «En Tværstribe, et Vindkast som gjør en mørk Stribe paa Vandfladen. Trondh. og flere» (Aasen. NO).

Kontekst: «Ung var eg òg, / og tåpeleg var eg, / og arvesølvet for vindspong selde».

Ut frå konteksten er det rimeleg å knytte ordet opp mot Aasen si forklaring og å forstå ordet som eit fenomen som viser seg og brått er borte att, som i eit vindkast.

Ut frå dette vil meininga helst vera at Tormod talar om kor fort det gjekk å setja over styr, skusle bort og forspille det gode livet som låg så vel til rette for han.

s. 15:

agelaus adj. - respektlaus, utan vørdnad; styrlaus, uvørden; 2) ofseleg, umåteleg (NOB).

kvidekvad n. - dikt om djup smerte, sjeleleg pine. Samansetting av kvide f. + kvad n.

kvide = ulyst, sorg, smerte, plage, (NOB), «sjelekval».

s.18:

bragder med brokatak = storverk i brytekamp, ryggtak..

bragd f. = storverk; gjerning som ein har ære av, som ein kan rose seg av; framifrå prestasjon (NOB).

brokatak: samansetting med genitivsforma broka av ordet brok (f.) = bukse + tak (n.) = grep. Dette viser vel til den gamle «kampsporten» der karane braut med kvar andre ved å ta tak i buksa til motstandaren for å slenge han i bakken.

dyn v. presens av dynja = dønne, dundre dynja - dyn - dunde - har dunt [dønne - dønner - dønte har dønt] (NOL).

lydrike n. = vasallstat; ufritt land; land som ligg under eit anna og må rette seg etter påbod frå dette (NOB). Noreg var eit lydrike under Danmark i over 400 år.

s. 24:

vide veiftar varsel om dråp

Biletspråk /personifisering/: Varsel om dråp veiftar, gir seg til kjenne vidt og breitt ved å vifte.

Poetisk uttrykk for at det er tydeleg å sjå at her vil det bli krig og dreping. Uttr ykket viser truleg til dei uhyggelege hendingane i ATLEKVIDA og ATLEMÅL.

Merknad: Kong Atle:

«Frå først av eit norrønt namn. I volsungsegnene er det elles nytta om ein segnkonge som eig. er den histor iske hunekongen Attila» [DNL 1-EDDA, s. 331. Sjå elles Bull, Paasche m. fl. -1, s 118 121 124 157].

Mykje i Grottesongen blir lettare å forstå i lys av hendingane rundt kong Atle.

Det som blir fortalt i desse dikta er så grufullt at det står ikkje tilbake for den råskapen og vondskapen ein kan høre om i dag. I Atlakvida blir det fortalt om Gudrun Gjukedotter som hemnde brør ne sine på ein heilt bestialsk måte: «Fyr st drap ho sønene til Atle, og sidan drap ho Atle og brende halli og heile hirdi» (DNL -1 EDDA, s. 185).

I Atlekvida, str. 42 og 43 blir det fortalt at Gudrun sette eld på huset til Kong Atle. Der finn vi også ordet budlunge-borgi, ein heite (poetisk - ein litterær allusjon i den norrøne poetikken). Det er gjennom allusjon til denne elden at bildet av krig (vide veiftar varsel om dråp) får full meining og kallar fram så uhyggelege førestellingar. Språkleg kommentar: bu>lungr (m) = konge, hovding (GnO).

Budlungs salar -«kongens hus»? er venteleg denne borga, og mannsnamnet Bu>li, i Atlemål, (DNL-1, EDDA s. 200) kan knytas til ordet Budlung. Kong Atle bruker dette namnet (denne heiten) om seg sjølv idet han blir klar over at han har fått dødshogg: «Sei sant: Kven felte / sonen hans Budle? / Straumstridt renn blodet; / banen min fekk eg.»

Leirestolen - «i Leire hadde danekongane sete». (DNL - 1 EDDA, s. 337).

[Leire ligg litt nord-vest av Roskilde på Sjælland i Danmark].

Reginkvenna: Kan vera ein heite for rikdomskverna, som Fenja og Menja er sette til å mala på av kong Frode. Kverna / «kvenna» / er magisk i det ho mel gull. Ordet vil vera naturleg knytta til forklaringa av ordet regin. Når skaftet ryk, blir alt kaos, og dei grufulle hendingane kjem i stand, med drap og brann.

regin n. pl, = rådsmakter, æser, gudar (GnO).

I Grottesongen, str. 20, heiter det:

Ikkje lenger du eig / Leire-stolen, / raude ringar, / og rikdomskverni. motsett hos Gullvåg: «Raude ringar… Reginkvenna:» raude ringar = gull, pengar; jfr. kommentar til Kvedet om Helge Hjorvardsson, (DNL EDDA - 1, s. 331).

Konklusjon 1:

Eg meiner Reginkverna har kome inn i staden for rikdomskverni og kan vera Gullvågs omforming, licentia poetica.

Merknad: Her ligg det til rette for eit reint puslespel av allusjonar etter mytologiske linjer, sjå såleis Snor re Sturluson: Den yngre Edda, DNL - 1, EDDA Eddakvæde/ Snorre-Edda, frå s. 303 -311, [om Oteren - Andvareskatten (gullskatten) - Frodes mjøl ]. Dette gir ein prosaversjon av hovudlinjene i heltedikta om Volsungane og Gjukungane, spesielt om Fåvne, smeden Regin og Sigurd Fåvnesbane.

Kommentarar til ord, setningar i Eddadikta, som også er grunnlaget for Snorres framstilling i Den yngre Edda:

1): til Fåvnesmål, str. 39, (DNL - 1, EDDA s. 145)

«Bind i hop du / baugar raude» = «ringar nytta som pengar» (DNL - 1:EDDA, s. 333). Her er det tale om eit fellesgermansk segnstoff (Bull og Paasche, b. 1).

I desse heltekvada er det ein kamp om gullskatten (han blir søkkt i Rihnen), som det knyttar seg ei forbanning til. Denne gullskatten er også med i Niebelungenlied, den tyske versjonen av tradisjonen, (jfr. også Wagner) og i Beowulf-dikta (England).

2): til Fåvne og Regin:

Regin: bror til Fåvne; smed i heltekvad, nøkkelfigur i segnene om Sigurd Fåvnesbane. Sigurds hest Grane bar Fåvnes gull, etter at Sigurd først har drepe Fåvne med sverdet Gram, som Regin har smidd for å drepe Fåvne med. Deretter drep Sigurd Regin, etter at fuglane har fortalt Sigurd at Regin lurer på å svike han. Scener frå dei dramatiske forteljingane er skorne inn i kyrkjeportalar frå Hylestad stavkyrkje Setesdal, ca. 1200 [no på Universitetets Oldsakssamling (NA)]. Likeins er det innskjeringar med motiv frå desse segnkretsane i portalplankar i Austad kyrkje, Bygland. (Bilete: Bull og Paasche b. 1).

(Sjå Bull og Paasche o.fl: Norsk litteraturhistorie - første bind, s. 113).

Tradisjonen finn ein også att i folkeviser på Færøyane, såleis Sjúrdarkvædi, (Dvergemøy), omdikta til norsk av Hulda Garborg (NF s. 34, merknad s. 147).

3): til Menja sitt mjøl

I Den stutte Sigurdskvida, str. 52, blir gull omtala som «Menja sitt mjøl», med referanse til Grottesongen 4 - 5:, og det var Menja som, saman med Fenja, var sett til å mala på kverna i kongens gard (hos kong Frode) «Me gull mel åt Frode /...», (DNL - 1: EDDA str. 5, s. 211).

Konklusjon 2:

s. 28 - 29:

Reginkverna: Gullet er så sentralt i forteljingane om smeden Regin at det er rimeleg å feste namnet Regin til kverna. Ho er den kverna som Fenja og Menja mel gull på. Gullet som Fenja og Menja mel på kong Frodes kvern, er slik den konkretiserte ulykka og vondskapen i verda. Gullet og kverna bind også saman dei to segnkretsane om Andvareskatten (Sigurd Fåvnesbane), og mord og brann i tradisjonen rundt kong Atle.

I høve til Spelet om Heilag Olav er det rimeleg å sjå det slik at Grottesongen blir eit uttrykk for dei uhyggelegaste sidene i livet. I Spelet lèt Olav Gullvåg angsten for det meiningslause tilværet stå som ein bakgr unn for Gudruns ulykke. Det er mot den bakgrunnen ho opplever frigjeringa, det frelsande underet i møtet med kong Olavs forkynning. Gjennom han får ho tillit til livet.

dæld og dikje - synonyme, rytmisk brukte, allitererande ord for sumpig, blautt område.

dæld f. = 1: vassrenne (av tre) 2: veit, lita grop; søkk, deld (NOB).

dikje n. = dike: gjørme(hol), blautdike (NOB).

hjuringen: m. = gjeter

smalen: m. = saueflokken

s. 32 - 33:

bjór m., av g.no bjórr (m) = sterkt øl, (ofte om innført) (GnO) (jfr. ord for øl i tysk «Bier»; engelsk «beer».

knuen m. = knue = fingerknoke (m.) (NOB).

grjotet n. grjot = stein, grov grus (GnO); der veks det ingenting jfr. elles kaffegrut, kaffegrugg.

fljote adj. pl. av fljot = rask, snøgg (NOB) «fløt». I folkeviser: fljotan folen = den raske hesten (NO - 2).

Dialekt: om ungar: Hannj e fløt (tidleg utvikla); klokka fløte = går fortare enn ho skal.

muns m. = noko, eit grann, ein bit, bete muns = 1: til g.no munr / mun / (m): 6: mun (= monn), grad, mål meir eller mindre; dat(iv) mun(i) og munum, gen(itiv) muns med komp(arativ) ein monn, noko; akkusativ: fyrir engan mun = på ingen måte (GnO). Sjå elles munnr (GnO).

drome m; gno drómi (m) - den lekkja / lenka som æsene prøvde å binde Fenrisulven med. drepa or drómi = løyse av lekkja SE I 108. (GnO).

s. 44:

kvikjend = kvikende n. = levande skapningar, dyr, krøtter (NOB) jfr. kvikk (adj) = levande, frisk, (NOB) livleg, kjapp, som rører seg lett jfr. også dialekt: kvikksand, kvikkleire (lausmasse, masse som bevegar seg, som ikkje gir feste).

nerk = m. (uvisst opphav) = kraft, styrke, energi; kveik, tiltak (NOB).

s. 52:

feigdarmerkt adj. = merka for døden

s. 54:

tegn m., frå gno fiegn (m) = fri mann i teneste hos ein hovding; tenar (GnO). I opprekninga «tegn og bumann, kongsmann, bonde» ligg det ein slags parallellitet og ei sosial rangering, der ordparet «tegn og bumann» uttrykker den same meininga som det andre ordparet «kongsmann, bonde».

bumann m., av g.no. búma>r = bufast mann, gardmann, gardsstyrar (GnO), jfr. bonde.

referansar Og fOrkOrtingar:

Bull & Paasche m.fl: Nor sk Litteraturhistorie, Første bind Fredr ik Paasche: Norges og Islands litteratur, ny utg. ved Anne Holtsmark, Aschehoug & Co. Oslo MCMLVII

Dialekt: Viser til talemålet i Verdalen

DNL EDDA 1: Den nor røne litteraturen - EDDA. Det norske Samlaget, Oslo 1961

GnO: Leiv Hegstad: Gamalnorsk Ordbok. Det Norske Samlaget, Oslo, 1909/1959

NA: Nor sk Allkunnebok I - X; Fonna Forlag, Oslo

NEO: Torp, Alf: Nynorsk Etymologisk Ordbok., H. ASCHEHOUG & CO ( W. NYGAARD) KRISTIANIA 1919

NF: Nor ske Folkedansar I. Folkeviser, åttande utgåva, Noregs Boklag, Oslo 1961

NO: Aasen, Ivar: Norsk Ordbok. Vestmannalaget / Cammermeyers ForlagLar s Svanstrøm 1892 / Centraltrykkeriet, Kristiania 1918

NOB: Nynor skordboka, Det Norske Samlaget, Oslo, 1986

NOL: Alf Hellevik: Nynorsk ordliste, større utgåve, Det Norske Samlaget, Oslo 1990 adj. = adjektiv adv = adverb

bf. = bunden form

ca. = cir ka, om lag eig = eigentleg

f. = femininum = hokjønn

g. no. = gammalnor sk jfr. = jamfør, samanlikn

l = tjukk l - lyd

m. = masculinum = hannkjønn

n. = nøytr um = inkjekjønn

pl. = pluralis, fleirtal

perf. pts = perfektum partisipp

pret. = preter itum (tidlegare kalla imperfektum; ,usamansett fortid)

st. = strofe

v. = verbum

Utan referansar, gjeld teksten mine formuleringar. Eir ik Aksel Larsen