VV+ editie september 2017

74e jaargang, september 2017

74e jaargang september 2017 www.vvplus.nl

Het vakblad voor installatiedeskundigen in de gebouwde omgeving

n Verbinde ing -r zo n d e r O d e r e n zo n t e s im d o de r u VV+ Thema: Verwarming

IK GA VOOR OPTIMALE HYGIËNE

RAUTITAN: het systeem voor zuiver drinkwater

Schuifhulsverbindingstechniek: - geen dode ruimtes - vrij van bacteriegroei

REHAU N.V., Watergoorweg 79, 3861 MA Nijkerk, tel. 033 247 99 11, nijkerk@rehau,com, www.rehau.nl/rautitan

VV06 Omslag.indd 2-4

Het vakblad voor installatiedeskundigen in de gebouwde omgeving

Fitting voor een betere doorstroming

06 >> VERWARMING INNOVATIE THERMO AKOESTISCHE WARMTEPOMP: VAN CONCEPT NAAR PRODUCT INTEGRATIE WARMTEOPSLAG GEEFT ENERGIETRANSITIE FLINKE DUW IN DE RUG DUURZAAMHEID WATERKWALITEITSCHECK VOOR STEDELIJKE WATERCONCEPTEN 05-09-17 10:08

4 INNOVATIES

ONTDEK ONZE NIEUWE PRODUCTEN

VOOR DE ROOKGASAFVOER E

S-

IN-ÉÉN•

• A LL

Snel dig u o v n Ee Veilig

MUURPLAAT

MET

CLV PP

EN

U wilt gezonde binnenlucht.

Wij bieden het Vital Air System.

COXCENTRIC WITH

BEZOEK ONS OP STAND 329 • BRANDWERENDE MUURPLATEN • CONCENTRISCH KUNSTSTOF ROOKGASAFVOERSYSTEEM • COLLECTIEF ROOKGASAFVOERSYSTEEM • PREFAB SCHOORSTENEN VOOR RIJWONINGEN

Onze Q-Stream woonhuisventilatoren zijn voorzien van nieuwe gelijkwaardigheidsverklaringen. Met deze verklaringen realiseert BUVA gegarandeerd de hoogste EPC-reducties op ventilatie in de markt, met de laagste investering per EPC-punt. De Q-Stream Control Time is voorzien van extra intelligentie, waardoor deze zelfs beter presteert dan een CO2-gestuurd systeem en tevens een gegarandeerde luchtkwaliteit biedt voor de bewoner!

Daarnaast is de nieuwste versie bedienbaar met een app. Op deze manier werkt het systeem volledig autonoom, maar kan het handmatig aangepast worden.

Onze Q-Stream woonhuisventilatoren zijn toepasbaar voor zowel nieuwbouw als bestaande bouw.

Voor meer informatie, ga naar buva.nl

Bel voor advies en informatie 043 4099500 of kijk op www.coxgeelen.com

VV06 Omslag.indd 5-7

05-09-17 10:08

S STAR RVS/PP ROOKGASAFVOER

BUITENWANDSYSTEEM

STAR RVS/PP IDEAAL VOOR DE INSTALLATIE VAN ROOKGASAFVOER VIA DE GEVEL Het STAR RVS/PP buitenwandsysteem bestaat uit een binnenpijp van duurzaam kunststof, de buitenmantel is van glanzend gepolijst RVS voor een mooi en solide eindresultaat. Corrosievrij, door opgesloten lucht geen ijsvorming en eenvoudig te monteren met een uitgebreid pakket aan slimme accessoires.

Wij informeren u graag: 0592 34 30 43

INNOVATIVE

PARTNER BHT_ADV A4_STAR RVS/PP.indd 1

Burgerhout VV+ september 2017 1 burgerhout.nl

14-07-17 16:32

INHOUD 16 verwarming

Mogelijkheden genoeg om duurzaam te voorzien in warmtevraag We zitten er graag warmpjes en comfortabel bij.

Warmte is goed voor ruim de helft van de Nederlandse energievraag. Iets meer dan 90 procent van die warmtevraag wordt direct of indirect ingevuld met fossiele bronnen. De technieken om duurzame en betaalbare warmte te leveren zijn volop beschikbaar.

Fotografie: Ton Borsboom

10 interview

Peter Wagener, voorzitter Dutch Heat Pump Association (DHPA)

22 verwarming

Van technisch concept naar commercieel product ecn werkt al 15 jaar aan thermo-akoestische toepassingen voor de industrie, waaronder een thermo-akoestische warmtepomp. In dit type warmtepomp worden geluidsgolven gebruikt om een temperatuurverschil te creëren in een gesloten vat met helium.

Het roer moet nu echt om. Volgens Peter Wagener, voorzitter van dhpa, is het vijf voor twaalf. Warmtepomptechniek kan volgens hem een verschil maken. ‘We kunnen de wereld niet in één dag veranderen, maar door warmtepompen grootschalig toe te passen, zetten we een belangrijke stap naar een duurzame gebouwde omgeving.’

VERDER...

04 Nieuws

41 Column Dirk Follet

08 Internationaal

43 At universitatis

38 Themanieuws verwarming

44 VV+ Opvallend

46 Waterkwaliteitscheck voor stedelijke waterconcepten 52 Productnieuws 56 Redactiepagina

02

VV+ september 2017

VV06 02-03.indd 2

12-09-17 11:20

Het vakblad voor installatiedeskundigen in de gebouwde omgeving

26 Verwarming

Duurzame warmte gaat ondergronds Warmtenetten maken de distributie van industriële restwarmte of duurzame warmte mogelijk. De warmtevraag en het -aanbod sluiten in de tijd echter niet goed op elkaar aan. Om die reden is er onderzoek gedaan naar tussentijdse warmteopslag in de bodem waarbij onder meer is gekeken naar hto.

32 Verwarming

Warmteopslag geeft energietransitie flinke duw in de rug Het potentieel aan duurzame warmte in Nederland is enorm. Wanneer ook de mogelijkheden van geothermie en middelhoge- en hogetemperatuuropslag in de bodem worden benut, is het aanbod van warmte meer dan voldoende om aan de warmtevraag te voldoen.

ONZICHTBAAR Technisch gezien is alles voorhanden: elke woning en elk gebouw is om te toveren tot een duurzaam paleisje. Van voor tot achter goed geïsoleerd en voorzien van pv-panelen, een warmtepomp, ledverlichting en noem al het moois maar op. En toch verloopt in Nederland de verduurzaming van de gebouwde omgeving uiterst traag. Zo traag zelfs dat ook de meest conservatieve beleidsmakers er inmiddels wat zenuwachtig van beginnen te worden.

Pv-panelen, windparken en geothermie: we hebben in Nederland de beschikking over meer dan voldoende duurzame energiebronnen voor een volledige duurzame samenleving. Maar op weg daar naartoe, op weg naar het magische jaar 2050, lijkt het eerder alsof we liever een zo groot mogelijke omweg maken, dan dat we koersvast op het doel af gaan.

Hoe komt het toch dat het maar niet lijkt te lukken om echt vaart te maken? Dat we wel hele goede en innovatieve oplossingen weten te bedenken, maar al die oplossingen even gemakkelijk ongebruikt op de plank laten liggen? Dat – op een paar idealisten na – niemand echt werk lijkt te willen maken van een duurzaam huis of kantoor?

Het grootste nadeel aan alle duurzame oplossingen is dat ze nu eenmaal geld kosten. Veel geld? Niet eens. Althans, niet in verhouding met wat je er voor terug krijgt. De overheid en tal van echte deskundigen hebben het publiek al talloze malen voorgerekend dat zelfs bij tegenvallende resultaten de rendementen de moeite waard zijn.

Maar een mooi of zelfs ‘geweldig’ rendement neemt niet weg dat er eerst moet worden geïnvesteerd. Alleen dan niet voor méér luxe, comfort of ruimte, maar voor iets onzichtbaars als duurzaamheid. Het is alsof je een goed rijdende benzineauto van een jaar of 5 oud, nu al gaat inruilen voor een elektrisch model.

En toch is juist dat wat er eigenlijk moet gebeuren. Willen we in 2020 echt op stoom zijn dan moeten we nu – links- of rechtsom – de boel echt op gang zien te krijgen. Dan zullen we duurzaamheid zichtbaar moeten maken.

Noud Heijna, hoofdredacteur VV+ n.heijna@uneto-vni.nl @NoudHeijna

VV+ september 2017

VV06 02-03.indd 3

03

12-09-17 11:20

nieuws Agenda 25 – 29 september EU PVSEC RAI, Amsterdam www.photovoltaic-conference.com

Jaarbeurs, Utrecht www.openbareruimte.nl

9 – 11 oktober Offshore Energy ‘17 RAI, Amsterdam www.offshore-energy.biz

10 – 12 oktober Vakbeurs Energie Brabanthallen, Den Bosch www.energievakbeurs.nl

12 oktober Symposium ‘Stedelijk water: brandstof voor de circulaire stad’ Seets to meet, Utrecht www.stowa.nl

16 – 18 oktober Chillventa Neurenberg, Duitsland www.chillventa.de

31 oktober – 3 november Aquatech Amsterdam 2017 RAI, Amsterdam www.aquatechtrade.com/amsterdam/

04

Foto: Industrie

27 september Dag van de openbare ruimte

Schiphol: complete overstap naar windenergie Schiphol en drie andere luchthavens in Nederland gaan vanaf 1 januari 2018 alleen nog maar duurzame stroom afnemen die in Nederland is opgewekt. Dat is de Schiphol groep half augustus overeengekomen met energieleverancier Eneco.

Het eerste nieuwe windpark dat de stroom voor de Schiphol groep gaat leveren is windpark Vianen, dat vanaf januari in bedrijf komt. Bij het knooppunt van de A2 en A27 verrijzen momenteel drie windmolens met een vermogen van elk 3 MW. Daarna volgen er meer parken, totdat in 2020 alle stroom afkomstig is van nieuw gebouwde parken. Tot de nieuwe windparken er staan, komt de stroom van al bestaande duurzame energiebronnen in Nederland.

6 genomineerden Jan Terlouw Innovatieprijs De genomineerden voor de Jan Terlouw Innovatieprijs zijn bekend. Uit meer dan 25 inzendingen heeft de vakjury voor twee categorieën drie innovaties geselecteerd. De vakjury is onder de indruk van zowel de hoge kwaliteit als de innovativiteit van de inzendingen.

De Jan Terlouw Innovatieprijs is een initiatief van Stichting Kiemt en wordt in 2017 voor de zesde maal uitgereikt. Met deze prijs wil Kiemt innovaties en nieuwe bedrijvigheid op het gebied van duurzame Energietransitie en Circulaire Economie in Oost-Nederland extra ondersteunen. In tegenstelling tot eerdere jaren, worden er dit jaar prijzen uitgereikt in twee categorieën.

De Jan Terlouw Innovatieprijs omvat 10.000 euro prijzengeld en ruime

VV+ september 2017

VV06 04-06.indd 4

05-09-17 09:36

NIEUWS

539 coöperatie-panelen op dak Aegon-hoofdkantoor Wat doe je als je als organisatie een geschikt dak hebt voor zonnepanelen, maar de terugverdientijd en opbrengst voor het bedrijf zelf zijn niet gunstig? Tegen dat probleem liep Aegon Nederland aan. De oplossing? Buurtbewoners richtten een coöperatie op en lieten 539 zonnepanelen voor eigen gebruik op het Aegondak plaatsen.

Het hoofdkantoor van Aegon Nederland in het Haagse Mariahoeve beschikt sinds mei over 539 zonnepanelen die eigendom zijn van Coöperatie Groen Hofzicht.

Deze coöperatie wordt gevormd door bewoners uit de wijken Mariahoeve, Marlot, Bezuidenhout (Den Haag) en het aangrenzende Essesteijn (LeidschendamVoorburg).

De coöperatie is gebaseerd op de zogeheten postcoderoosregeling. Max Koninkx, van Coöperatie Groen Hofzicht: ‘In januari zijn de eerste 132 panelen geplaatst, in mei werden de overige 407 zonnepalen opgeleverd. Op 24 mei werd de hele installatie in gebruik genomen.’

De opgewekte stroom wordt direct aan het net teruggeleverd. De opbrengst is voor de 59 leden van Groen Hofzicht. De panelen wekken samen 1.100 MW aan stroom op, de CO2-reductie komt uit op ruim 950 ton per jaar. De panelen zijn geleverd en geplaatst door SolarNRG uit Poeldijk, in samenwerking met Aegon en Heijmans.

media-aandacht. De ambitieprijs omvat 5.000 euro prijzengeld, vijf dagen advies & ondersteuning door Kiemt en gratis huisvesting voor de startup.

In de categorie Jan Terlouw Innovatieprijs zijn de volgende drie bedrijven genomineerd: Bluecon International (Zuivering van huishoudelijk afvalwater), Solar Energy Booster (Booster voor pv-panelen) en HyMove (Efficiënt brandstofcelsysteem voor bus en truck).

In de categorie Ambitieprijs de volgende drie bedrijven genomineerd: Exergy Storage (Nieuwe NaSTOR-batterijtechnologie), Fransen Technical Services (Smart Trolley Grid) en 24-7 Nature Power (Van emissies naar energie) De winnaars worden bekendgemaakt tijdens het Kiemt Najaarscongres op maandagmiddag 9 oktober 2017.

Wasco neemt Aircovent over Technische Groothandel Wasco uit Twello heeft per 1 augustus de aandelen overgenomen van het Rotterdamse bedrijf Aircovent. Wasco speelt met deze strategische overname in op de veranderingen op de verwarmingsmarkt.

Oplevering Bouw HollandPTC Op 4 juli heeft de officiële overdracht plaats gevonden tussen de bouwer en HollandPTC. HollandPTC is het nieuwe poliklinische centrum voor protonentherapie en wetenschappelijk onderzoek in Delft. Het centrum is uitgerust met geavanceerde apparatuur voor beeldvorming en protonenbestraling. Het gebouw en de technische installaties zijn gerealiseerd door de bouwcombinatie van TBI-ondernemingen J.P. van Eesteren en Croonwolter&dros.

NHL Solarboat wint WK zonnebootrace in Monaco Eind juli streden 21 teams uit 7 landen tegen elkaar tijdens het WK zonnebootracen in Monaco. In de A-klasse bouwde het Solarboatteam van nhl Hogeschool hun voorsprong snel uit, waardoor ze niet meer in te halen waren door de andere teams. Een grote prestatie voor de studenten aan de nhl in Leeuwarden, die voor de eerste keer deelnamen aan het WK. Het wereldkampioenschap voor boten die op zonneenergie varen bestond uit drie onderdelen: een duurrace, een slalom en een sprint. De internationale race wordt georganiseerd door Yacht Club Monaco. het parcours ligt in zee, tussen Monaco en Nice.

Jannik Haargaard president Zyxel Europe Zyxel Communications heeft Jannik Haargaard als nieuwe president van Zyxel Europe aangesteld. Zijn functie ging per 1 juli in. Jannik Haargaard werkt al meer dan elf jaar bij Zyxel en heeft meerdere rollen in Europa vervuld.

VV+ september 2017

VV06 04-06.indd 5

05

05-09-17 09:36

nieuws Alliander installeert eerste publieke gelijkstroomstation van Europa

De oplevering van het gelijkstroomstation betreft de eerste concrete stap van een pilot die in oktober 2016 begon. Het station gaat aangesloten bedrijven een efficiënte stroomvoorziening bieden voor hun bedrijfsinstallaties en -toepassingen, die op gelijkstroom werken. Daarnaast kunnen de aangesloten bedrijven stroom opwekken en delen zonder tussenkomst van het reguliere wisselstroomnet.

Tijdens de pilot wordt onderzoek gedaan naar de techniek, de werking, de veiligheid en de verwachte besparingen van gelijkstroom. Ook wordt onderzocht hoe lokale netbalancering eruit ziet als klanten zelf stroom opwekken, gebruiken en delen. Het gelijkstroomstation is ontworpen en gebouwd door technologiebedrijf Dynniq.

Foto: Industrie

Netwerkbedrijf Alliander installeerde begin juli het eerste publieke gelijkstroomstation van Europa.

Het station vormt het hart van het toekomstige gelijkstroomnet op het Lelystad Airport Businesspark en het nieuwe Lelystad Airport. Met dit net wil Alliander onderzoeken in hoeverre een publiek gelijkstroomnet een aanvulling kan bieden op het reguliere wisselstroomnet en welke rol dit kan spelen in de overgang naar een duurzame energievoorziening.

De verwachting is dat de vraag van klantzijde naar gelijkstroom groeit, omdat de meeste bedrijfstoepassingen al op gelijkstroom werken. Ook openbare ledverlichting, zonnepanelen, batterijen en laadpalen werken op gelijkstroom. De verwachting over marktvragen, bijvoorbeeld over verwachte spanningsniveaus en stroomkwaliteit voor producten is minder omlijnd.

Eerste 3D-geprinte gebouw van Europa laat zich zien Met het gereedkomen van het Voorlopig Ontwerp en nieuwe artist impressions is de realisatie van het eerste 3D-geprinte gebouw van Europa, De Vergaderfabriek in Teuge (G), in een belangrijke fase terechtgekomen. 3D-printen in beton is een innovatieve ontwikkeling in de bouw die nog maar weinig praktijkvoorbeelden in de wereld kent.

‘In de afgelopen maanden is het gelukt om het conceptontwerp te vertalen naar een constructie die kan worden geprint.

Het geprinte beton is constructief, maar ook meteen esthetisch’, aldus projectleider

06

Hugo Jager van Revelating.

‘Een mooi resultaat van co-creatie en multidisciplinair overleg van het consortium’, vervolgt Jager. ‘We zijn enorm blij ben met het resultaat en trots op wat we tot nu toe met elkaar hebben bereikt.’ Het consortium dat werkt aan dit project bestaat uit The Form Foundation, Witteveen+Bos, CyBe, Van Wijnen, Engie, Revelating, Elma Media, Lexence Advocaten, De Slaapfabriek en Centre4Moods en wordt daarbij ondersteund door de TU/e en Clean Tech Regio.

In juli is na een intensieve periode het Voorlopig Ontwerp afgerond. De hoofdvorm van het gebouw werd in september grotendeels

3D-geprint in beton. Materiaalgebruik wordt sterk gereduceerd door 3D-betonprinten aangezien alleen geprint wordt daar waar daadwerkelijk materiaal nodig is. Delen van het dak worden door robots gefabriceerd wat er toe leidt dat het gebouw grotendeels rechtstreeks vanuit het digitale (computer) model gefabriceerd wordt.

De Vergaderfabriek is een initiatief van De Slaapfabriek uit Teuge (mkb) en Centre4moods (startup). Door het in 3D te printen is er sprake van 40 procent minder CO2 en 75 procent minder afval. Mede daardoor heeft het gebouw straks een zero footprint.

VV+ september 2017

VV06 04-06.indd 6

05-09-17 09:36

XTREME

VO O R O P I N WA R M T E VV+ september 2017

7

Internationaal Zweedse ontwikkelaar wint

C

Foto: Industrie

Het Zweedse Cleanergy heeft een contract getekend voor een 200 MW groot concentrated solar powerproject (csp) in China. Voor het project wordt samengewerkt met het Chinese Datang Holdings New Energy Technologies, verantwoordelijk voor het verkrijgen van de benodigde vergunningen en financiering door de Chinese overheid.

10-stappenplan voor Spaanse hotels De Spaanse hotelbranche kan jaarlijks zo’n 19 procent aan energiekosten besparen. Op dit moment gebruikt de branche zo’n 10.000 GWh aan energie. De totale energiekosten bedragen hiermee meer dan 1,2 miljard euro. Dit blijkt uit cijfers van het Hotel Technology Institute (ith). ith heeft voor de Spaanse hotelbranche een 10-stappenplan ontwikkeld, waarin een breed scala aan handreikingen wordt gegeven om hotels te verduurzamen; van het herzien van de energiemix tot het monitoren van het energiegebruik.

Geholpen door de snelle ontwikkelingen in opslagtechnologie van de laatste jaren, zijn zonthermische csp-krachtcentrales bezig met een ware opmars. Cleanergy gelooft dat opslag essentieel is voor alle duurzame technieken, nu hernieuwbare energie een steeds grotere rol gaat spelen in de totale energievoorziening. Volgens Jonas Eklind, directeur Cleanergy, is opslag zelfs een belangrijke voorwaarde om met csp te kunnen concurreren met pv.

Het grote csp-project wordt in twee fases ontwikkeld. Eerst 50 MW en later, in

GE en Solairedirect ontwikkelen Indiase solarprojecten De Amerikaanse elektronicaproducent General Electric (ge) en de Franse pv-parkontwikkelaar Solairedirect hebben een overeenkomst getekend om de komende 25 jaar samen solarprojecten te ontwikkelen in India. Volgens de bedrijven is India de laatste jaren een van de hotspots geworden op het gebied van zonne-energie, mede door de snel groeiende Indiase economie en de daardoor toenemende energievraag. ge Energy Connections zal de levering verzorgen van solar-omvormers voor twee pv-parken van in totaal 140 MW van Solairedirect, een dochteronderneming van engie. De twee partijen hebben ook een service-overeenkomst (sla) getekend. Dit is volgens Solairedirect belangrijk in een solarmarkt waarin de concurrentieverhoudingen snel scherper worden. ge deed al eerder ervaring op met projecten in India, waaronder een project in Bhadla in de provincie Rajasthan.

Energiebesparende vormgeving voor kantoortoren Boston

Foto: Industrie

Waar bij de meeste gebouwen het energiegebruik wordt beperkt door onder andere energiezuinige installaties en verlichting, draagt bij kantoortoren 121 Seaport in de Amerikaanse stad Boston, ook de elliptische vorm van het gebouw hieraan bij.

Het zeventien verdiepingen tellende bouwwerk, met een vloeroppervlak van ruim 40.000 m2, wordt ontwikkeld middenin het ‘Innovation District’ van Boston.

Door de bijzondere vorm zijn minder glas en andere materialen nodig, zoals bijvoorbeeld staal voor de constructie, omdat de toren minder gevoelig is voor wind.

Daarnaast is er betere benutting van daglicht mogelijk en minder opwarming door de zon. Dit leidt tot een extra energiebesparing van 15 procent. Het gebouw zal verder onder meer worden voorzien van koelbalksystemen, een groen dak, een regenwateropvang- en waterrecyclingsysteem en waterbesparende kranen en sanitair. Dit alles moet resulteren in een leed Platinum-certificaat. Oplevering vindt komend voorjaar plaats.

08

vv+ september 2017

VV06 08-09.indd 8

05-09-17 10:12

NIEUWS

Chinees CSP-contract 2018, nog eens 150 MW, in combinatie met latente warmteopslag met pcm.

Eklind denkt dat csp-gebaseerde techniek de komende jaren een snelle groei kan doormaken omdat er een toenemende behoefte is aan flexibel inzetbare, lokale capaciteit die snel en optimaal kan worden benut, afhankelijk van vraag en aanbod op elk moment.

De mening van Eklind wordt onderschreven door het rapport ‘Solar Thermal Electricity Global Outlook’, dat vorig jaar werd gepubliceerd in opdracht van Greenpeace International, de European Solar Thermal Electricity Association (estela) en het platform Solarpaces. In het rapport wordt gesteld dat, uitgaande van een gematigd scenario, het wereldwijd geïnstalleerde vermogen aan csp in 2030 tot ruim 150 GW kan groeien. In het meest gunstige scenario kan dit zelfs 350 GW worden. Ter vergelijking: eind 2016 bedroeg dit nog slechts 5 GW. Groeikansen zouden vooral liggen in het Midden-Oosten, Noord-Afrika, China en Zuid-Amerika.

Opslagsysteem op paal voor extra lokale capaciteit

Investeringen duurzame energie tot 2040: 7.400 miljard dollar Duurzame energie zal in 2040 bijna driekwart van alle wereldwijde investeringen in energieopwekking voor zijn rekening nemen. Dit is te lezen in het rapport ‘New Energy Outlook’, van Bloomberg New Energy Finance. De komende 22 jaar zal wereldwijd, zo verwacht Bloomberg, zo’n 7.400 miljard (7,4 biljoen) dollar aan duurzame energietechnologie worden besteed.

De groei van duurzame energie wordt in belangrijke mate beïnvloed door een sterke daling van kosten van zowel zonne- als windenergie. Een andere belangrijke oorzaak is de opkomst van opslagtechnologie. Deze zal de rol van gas verder terugdringen. Het onderzoeksbureau verwacht daarnaast dat wereldwijd plannen voor zo’n 369 GW aan nieuwe kolencentrales zullen worden geschrapt.

Verder verwachten de marktonderzoekers dat de Aziatische regio, met name China en India, de markt met afstand zal domineren met ongeveer de helft van alle wereldwijde investeringen in groene technologie.

Foto: Industrie

Wind en zon doorbreken 10 procent-grens VS

Canada’s grootste elektriciteitsbedrijf Toronto Hydro neemt, samen met het Centre for Urban Energy van Ryerson University en opslagsysteemfabrikant eCamion, deel aan een pilotproject voor een opslagsysteem voor duurzame elektriciteit dat op een paal wordt gemonteerd. De palen kunnen, verspreid door een bewoond gebied, buiten worden opgesteld en tijdens vraagpieken aanvullende capaciteit bieden en bijdragen aan de netstabiliteit. De systemen worden vervolgens tijdens daluren weer opgeladen.

Volgens Gary Thompson, technisch directeur van Toronto Hydro, zit in de kastjes op de palen een lithium ion-batterij waarin 15 KWh aan energie kan worden opgeslagen; de capaciteit van zo’n 2.000 smartphone-batterijen. De witte units, met het formaat van een flinke koffer, worden op zo’n 6 m hoogte opgehangen en kosten per stuk ongeveer 25.000 cad (ruim 17.000 euro).

Het totaal van alle wind- en zonne-energie in de Verenigde Staten is op dit moment goed voor ruim 10 procent van de totale energiemix. Dit blijkt uit recente cijfers van de Energy Information Administration (eia).

Een opvallende mijlpaal in een tijd waarin de regering in Washington duidelijk een andere koers vaart als het gaat om de toekomst van duurzame energie.

Nieuwe infrastructuurprojecten die de afgelopen jaren zijn ontwikkeld, hebben het mogelijk gemaakt om dichtbevolkte regio’s aan te sluiten op grote windparken. Verder zijn de prijzen voor pv-systemen opnieuw gedaald tot voor het eerst beneden de 1/Wgrens.

Sinds 2007 groeiden het aandeel van zowel wind- als zonne-energie gestaag tot gemiddeld 7 procent over heel 2016. De grens van 10 procent is volgens eia dit voorjaar doorbroken.

VV+ september 2017

VV06 08-09.indd 9

09

05-09-17 10:12

interview Peter Wagener, voorzitter Dutch Heat Pump Association (DHPA)

‘Warmtepomp is de hefboom op onze verduurzamingsdrive’ Het roer moet nu echt om. Volgens Peter Wagener, voorzitter van de Dutch Heat Pump Association (DHPA), is het vijf voor twaalf. Warmtepomptechniek kan volgens hem een groot verschil maken. ‘We kunnen de wereld niet in één dag veranderen, maar door warmtepompen grootschalig toe te passen, zetten we een belangrijke stap naar een duurzame gebouwde omgeving.’ Zijn oproep is dan ook duidelijk: ‘Voor vrijwel elke situatie is een geschikte warmtepomp beschikbaar. Schroom daarom niet en integreer deze techniek in plannen en advies.’

Tekst: Jojanneke Rodenburg, freelance journaliste.

Fotografie: Ruud Ploeg

Warmtepompen vormen steeds vaker een onderdeel van de verwarmingsinstallatie en tapwatervoorziening van woningen en utilteitsgebouwen.

De techniek is er evenals de noodzaak om te verduurzamen. Meer is niet nodig om de overstap te maken. Gewoon doen, dus. Natuurlijk is de warmtepomp wel wat duurder in aanschaf dan de standaard cv-ketel. ‘Maar,’ benadrukt Wagener, ‘Laten we vooral kijken naar de komende 15 jaar en ons niet laten leiden door de afgelopen 15 jaar.

De tijd dat alleen ‘knaken’ telden, is voorbij. We moeten inzien dat de toekomst vraagt om groene installaties. En dus om investeringen daarin.’

Duurzame samenleving Peter Wagener is managing consultant bij Business Development Holland (BDH), een adviesbureau dat zich bezighoudt met business development en strategie in de energiesector en hernieuwbare energie. BDH is initiatiefnemer van onder meer de DHPA (opgericht in 2009) waarvan Wagener zelf sinds de start voorzitter is. Eind dit jaar draagt hij deze functie over aan Frank Achterberg. ‘Een puur positieve ontwikkeling. Het succes van warmtepompen vraagt om een voorzitter met meer tijd. En mijn onderneming groeit ook. Twee zaken half doen, is niet mijn ding, dus heb ik na negen jaar voorzitterschap 10

gekozen voor mijn eigen bedrijf. Frank Achterberg is al vicevoorzitter en neemt het stokje van DHPA feilloos over.’

Wageners persoonlijke missie is om bij te dragen aan een meer duurzame samenleving door de manier waarop we met energie omgaan te veranderen, in de meest brede zin van het woord. Warmtepompentechniek is voor hem een belangrijke katalysator van dit proces.

Enorme potentie Zijn boodschap is altijd optimistisch: warmtepomptechniek gaat het helemaal maken! En een duurzame toekomst ligt binnen handbereik.

‘De potentie van warmtepompen is groot.’ Enorm zelfs, meent hij. Hij verduidelijkt zijn stelling met een tekening. Op een vlak van A5-formaat (de huidige markt voor installaties voor warmtevoorziening en tapwater in de bebouwde omgeving) tekent hij rechtsonder een vakje van ongeveer 1 cm2 (het areaal dat momenteel wordt ingenomen door warmtepompen). Rechtsboven komt een vakje van circa 2 cm2 (warmtenetten, zoals stadswarmte). De rest blijft leeg: het gebied van standaardketels.

‘Juist die ketels moeten vroeg of laat worden vervangen. En met de blik op verdere verduurzaming weet ik een prima alternatief. In de nabije toekomst

VV+ september 2017

VV06 10-13.indd 10

05-09-17 10:17

Inleiding Tekst: Rob van Mil, freelance publicist.

Fotografie: Eric de Vries

Platte tekst Tussenkop

‘In de nabije toekomst gaan we de vraag bijna helemaal invullen met warmtepomptechniek’

gaan we dat vlak bijna helemaal invullen met warmtepomptechniek.’

Koudwatervrees De uitbreiding is al ingezet. Het begon zo’n beetje in 2009 toen de klimaatakkoorden van Parijs en Kyoto de noodzaak van milieuvriendelijke installaties aankaartten. De crisis zorgde voor stagnatie, maar vanaf 2015 constateert de DHPA-voorzitter een rappe stijging van het gebruik van warmtepompen.

In 2016 hadden zo’n 170.000 huizen in Nederland al

een warmtepomp, en dit worden er steeds meer.

‘We staan echt nog maar aan het begin. Er zijn volop warmtepompen in alle types en uitvoeringen beschikbaar. En alhoewel de subsidie op warmtepompen onlangs is aangepast, is deze nog steeds aanzienlijk en blijft deze gewoon tot eind 2020 bestaan. Een mooie stimulans.’

‘De grootste drempel op dit moment is het kennisniveau, denk ik. Het is noodzakelijk dat de installatiesector zich verder bekwaamt in deze techniek.

De acceptatiesnelheid blijft nog wat laag en daardoor VV+ september 2017

VV06 10-13.indd 11

11

05-09-17 10:17

blijft scholing en kennisontwikkeling rondom warmtepompen achter. Samen met UNETO-VNI werken we hard aan kennisuitwisseling via onder meer opleidingen, congressen en natuurlijk online. Ik benadruk nogmaals: naast een gezondere toekomst voor iedereen, kent deze techniek alleen maar voordelen.’

Voldoen aan comfort Warmtepomptechniek zet elektriciteit om in warmte en kan met opslag het gebruik daarvan uitstellen.

Op die manier kunnen warmtepompen bijdragen aan flexibiliteit van het net en de integratie van hernieuwbare energie. Het zijn elektrische apparaten, maar de totale hoeveelheid gebruikte energie is veel lager dan die van een gasgestookte hr-ketel.

Daardoor is de CO2-uitstoot van een warmtepomp slechts de helft van die van verwarming op gas. Een combiwarmtepomp die grijze stroom gebruikt, veroorzaakt jaarlijks zo’n 1.200 – 1.600 kg CO2-uitstoot.

Ter vergelijking: een gemiddeld huishouden met verwarming en warm tapwater op gas stoot jaarlijks 2.800 kg CO2 uit. En een warmtepomp op stroom van wind of zon is natuurlijk nog duurzamer.

‘Mooie technieken en mooie resultaten, maar als puntje bij paaltje komt, wenst de gebruiker maar één ding: comfort. Ook daar slaagt de warmtepomptechniek prima in. Op een winterse dag is het binnen lekker behaaglijk en als een bewoner onder de douche stapt, krijgt hij warm water. De grondgebonden warmtepomp heeft nog een extra – en steeds belangrijkere – plus. De koeloptie is namelijk even gewenst als de verwarming van een ruimte.’

De tegenwoordig nieuw gebouwde huizen en bedrijfsgebouwen zijn extreem goed geïsoleerd waardoor er minder hoeft te worden verwarmd.

Hierin schuilt ook een risico. Het gevaar bestaat namelijk dat deze goed geïsoleerde gebouwen tijdens de zomermaanden hun warmte niet kwijtraken.

Ook dan biedt een warmtepomp uitkomst. Deze techniek kan namelijk op een zeer energiezuinige manier koelen. Voorwaarde is dat het een warmtepompsysteem betreft met bodem of water als bron én lagetemperatuurverwarming (LTV). In de zomer pompt de installatie dan gekoeld water door de LTV. Genoeg keuze Voor elke situatie is een soort en/of type warmtepomp voorhanden. Nieuwbouw of renovatie, woning- of utiliteitsbouw. Wagener deelt de techniek op in grofweg drie groepen: warmtepompen die gebruikmaken van lucht, warmtepompen die gebruikmaken van de grond en de hybride warmtepompen.

De keuze hangt af van de situatie en locatie. Bij nieuwbouw is de optie voor grondwarmtepompen het meest voor de hand liggend.

12

‘Hoe meer gebruikers en gebouweigenaars overstappen op wat voor warmtepomp dan ook, hoe beter’ ‘Wanneer volgend jaar de verplichte gasaansluiting in de nieuwbouw er afgaat, staat deze klaar om de plek van de cv in te nemen. Bijkomend voordeel: bij nieuwbouw kunnen alle systemen optimaal op elkaar worden afgestemd en uitgedacht. Dat is de investering meer dan waard. Met een grondgebonden warmtepomp benut je de warmte die in de grond aanwezig is om de woning te verwarmen.

Het is een uiterst efficiënte manier van verwarmen.

Het geothermisch systeem maakt gebruik van een buizennetwerk in de grond.’

‘Bij bestaande woningen is het echter lastig een bron onder bijvoorbeeld de tuin aan te leggen. Bij renovatieprojecten en bestaande huizen wordt daarom vaak gekozen voor de buitenlucht als bron, met een warmtewisselaar verstopt op het dak of in de tuin.

Ook in deze situaties is een warmtepomp interessant. Bij diepe renovatie vallen de werkzaamheden onder het Bouwbesluit, en moet je voor de vereiste vergunning een EPC-berekening overhandigen. Maar ook voor de meest ‘lastige’ panden is een geschikte installatie beschikbaar. In het buitenland voorziet men al monumentale gebouwen van hoog temperatuur warmtepompen. Het kan dus echt.’

Warmtenetwerk Volgens Wagener moeten we toe naar pragmatische oplossingen voor de woningbouw. Kant-en-klare

VV+ september 2017

VV06 10-13.indd 12

05-09-17 10:17

interview

warmtepompconstructies om op een makkelijke wijze het duurzaamheidsdoel te bereiken. In de utiliteitsbouw is dat lastiger. Deze markt is veel heterogener, gebouwen zijn meer divers. Bestaat een ruimte uit kantoren of appartementen, groot of klein, veel of weinig. Wie worden de gebruikers, noem maar op. Ook hier zijn er voldoende mogelijkheden, alhoewel meer op maat.

In de grotere utiliteitsbouw wordt meestal gebruiktgemaakt van een hybride concept. Dit concept bestaat uit een warmtepomp met een warmtekoudeopslag (bodem) als bron en een gasketel om de pieken op te vangen bij verwarming. De warmtepomp wordt hierbij zo gedimensioneerd dat deze 70 – 80 procent van de warmtevraag dekt. Door de technologische ontwikkeling van de warmtepomp komen er ook meer projecten waarbij de pomp de warmtevraag volledig dekt. Soms wordt er voor een gezamenlijke bron gekozen. Via een warmtenetwerk worden meerdere gebouwen bereikt.

‘Maar let op, een warmtenetwerk is niet per definitie duurzaam. Het is slechts een transportmiddel; de duurzaamheid hangt af van de energiebron. Ik lees vaak over duurzame oplossingen waarbij bijvoorbeeld restwarmte uit de industrie via een warmtenet wordt getransporteerd naar stadswijken. Dat is dus in mijn ogen niet correct. Daadwerkelijk hernieuwbare energie creëer je alleen met zon, wind, biomassa en omgevingsenergie, waaronder bodemenergie. Begrijp met niet verkeerd, fossiel is geen schande. Maar laten we wel de juiste focus en definities aanhouden.’

Kickstarter Fossiel en groen, op dit moment is alles nodig op de transitie te kunnen maken. ‘All electric is mooi, maar niet de enige oplossing. Daarom juichen we ook zeker het gebruik van hybride warmtepompen toe. Deze installatie werkt samen met de cv-ketel en is dus een heel werkbare oplossing voor menig gebouw. Hoe meer gebruikers en gebouweigenaars overstappen op wat voor warmtepomp dan ook, hoe beter. Mijn collega verwoordt het altijd prachtig.

Volgens hem is de hybride pomp een kickstarter; een snelle opstap naar verdere verduurzaming.’

Een volledig elektrische warmtepomp is ontworpen om piekmomenten te voorkomen en gebruikt een elektrische naverwarmer in hoogst noodzakelijke gevallen. Een hybride warmtepomp gebruikt de buitenlucht of ventilatielucht als warmtebron. De gasketel gaat aan bij piekgebruik, bijvoorbeeld als er veel warm water nodig is en de buitentemperatuur te laag is voor efficiënte verwarming met de warmtepomp.

Deze installatie schakelt dus heen en weer tussen warmtepomp en ketel. ‘Een belangrijke techniek voor de overgangssituatie waarin we ons nu bevinden.’

Flexibiliteit Voor de toekomst wijst de DHPA-voorzitter op de potentieel belangrijke rol van volledig elektrische warmtepompen als flexibele energievoorzieners. En dus de duurzaamheid van ons energienetwerk.

‘Flexibiliteit van het net wordt bepaald door de mate waarin producenten, gebruikers en ‘prosumers’ in staat zijn om te reageren op het wisselende aanbod op de energiemarkt. Het is zaak om vraag en aanbod in balans te houden en tekorten te voorkomen. Het probleem met energie uit duurzame bronnen is dat de mate en het tijdstip van levering slecht is afgestemd op de mate en het tijdstip van gebruik. Als gebruikers hun energieconsumptie beter zouden spreiden, is al veel opgelost.’

‘In de praktijk blijkt dit een lastige opgave. Warmtepompen echter, zijn een belangrijk instrument voor ‘demand management’ doordat zij duurzaam opgewekte elektrische energie kunnen omzetten in thermische energie die op een later tijdstip wordt benut in de gebouwde omgeving. Denk daarbij aan verwarming en tapwater. Nogmaals, de potentie van deze techniek is groot. Als ik in de toekomst kijk, zie ik naast e-mobiliteit – elektrische voertuigen en plug-in hybride auto’s – warmtepompen als grootste energiegebruikers. En dus win je het meest als je deze apparaten slim kan laten functioneren.’

Uitdagingen Tegelijkertijd is er sprake van een ‘kip en ei-dilemma’ bij grootschalig gebruik van warmtepompen in gebouwen. ‘In sommige regio’s – vooral daar waar de meeste verwarming via gas geschiedt – is het huidige elektriciteitsnet niet toereikend om de grote pieken die warmtepompen vragen op te vangen. Op een koude winterdag bijvoorbeeld schakelt iedereen tegelijkertijd zijn warmtepomp in, het net is dan niet toereikend en de transformators raken overbelast.’

‘Vanuit dat oogpunt vormen volledig elektrische warmtepompen in de bebouwde omgeving wel een uitdaging. Het is dus zaak om de combinatie van warmtepompen met warmteopslag verder uit te bouwen. Op die manier kan de energievraag uren of zelfs dagen worden uitgesteld. We zijn dan ook volop met netbeheerders in overleg. Hoe pakken we dit vraagstuk aan? Echt, netbeheerders staan absoluut welwillend tegenover de integratie van duurzame bronnen, maar het is voor hen een verdraaid lastige klus om de boel beheersbaar te houden. Ze hebben meer inzicht in de nieuwe situatie nodig, onder meer in het stuk netverzwaring. Informatie over het wat, hoeveel en wanneer is dan belangrijk. Net zoals de financiële kant van het verhaal. Kunnen ze de investeringen in, zeg, 30 jaar terugverdienen?’

<<

VV+ september 2017

VV06 10-13.indd 13

13

05-09-17 10:17

NIEUW: met één kanaal verwarmen, koelen en ventileren De nieuwe Elan E is een volledig elektrische direct gestookte miniluchtverwarmer. In combinatie met een Renovent Excellent WTW-unit levert het toestel via één kanaal zowel warmte als verse ventilatielucht.

Zijn ‘broertje’ de Elan 4 is naast verwarming en ventilatie ook geschikt voor koeling. Dit toestel is een indirect gestookte mini-luchtverwarmer en haalt zijn warmte uit een cv-ketel, stadsverwarming of warmtepomp.

In combinatie met een warmtepomp kan ook koude worden geleverd.

Maak kennis met de nieuwe Elan E op Vakbeurs Energie.

U vindt Brink op stand 03.E071.

www.BRINKclimatesystems.nl/Elan-E

Meteorologische apparatuur Turfschipper 114 | 2292 JB Wateringen | Tel. 0174 272330 | info@catec.nl | www.catec.nl

Ultrasoon compleet GBS Meteo Station

Low Cost Meteo Station Compact

De USM is leverbaar in 4 modellen.

Standaard zijn de modellen voorzien van windsnelheid en windrichting.

Tot 8 meteorologische parameters en analoge en digitale uitgangen.

De WSC11 Weerstation Compact Voorzien van windsnelheid, windrichting, neerslag detectie, barometrische druk, helderheid, straling, temperatuur en relatieve vochtigheid inclusief GPS ontvanger. meetbereiken : 0...40 m/s, 1...360°, -30...+60°C, 0...100%RV 300..1100 hPa, 0...150 kLux uitgang : RS485 protocol : MODBUS RTU

meetbereiken

analoge uitgangen digitale uitgangen voeding

: 0... 60 m/s, 0 ... 360°, -30...+70°C, 0...100%RV, 300...1100 hPa, 0...150 kLux, 0...10mm/min neerslag : 0 ... 10V, 2...10V : RS485, RS422, ASCII, ModBus RTU : 24V AC/DC

•Wind •Neerslag •Licht •Relatieve vochtigheid •Temperatuur •Barometrische druk •GPS

Toepassingen: -Kassenbouw -Gebouwautomatisering

info@catec.nl - www.catec.nl 14

VV+ september 2017

Henrad Softline ECO radiatoren

JE KRIJGT ER ZOVEEL WARMTE VOOR TERUG

Henrad Softline ECO radiatoren. Het toonbeeld van duurzame innovatie.

Met z’n zuinige energievraag draagt deze radiator bewezen bij aan een lagere EPC en een verbeterde Energie-Index. Bovendien is de radiator geschikt voor moderne lage én conventionele hoge temperatuurverwarming. Ideaal voor nieuwbouw en renovatie dus. Flexibel en snel te monteren, mooi in elke ruimte, zuinig met de lasten.

Henrad Softline ECO. Daar maak je opdrachtgevers pas écht blij mee!

HENRAD SOFTLINE ECO. EXCLUSIEF VERKRIJGBAAR BIJ RENSA. WWW.HENRADSOFTLINE.NL

RENSA-60602_Henrad_Adv_Adviseur_A4_Df3.indd 1

SOFTLINE ECO VV+ september 2017

15

12-10-16 08:29

verwarming

Aanbieders van warmte en netbeheerders worstelen met prisoner’s dilemma

MOGELIJKHEDEN GENOEG OM DUURZAAM We zitten er graag warmpjes en comfortabel bij. Warmte is goed voor ruim de helft van de Nederlandse energievraag. Iets meer dan 90 procent van die warmtevraag wordt direct of indirect ingevuld met fossiele bronnen. De technieken om duurzame en betaalbare warmte te leveren zijn volop beschikbaar. Waar maken we ons eigenlijk zorgen over? Nederland kan best energieneutraal in 2050. Het lijkt vooral een kwestie van doen.

Tekst: Mari van Lieshout, freelance journalist.

Fotografie: Erik de Vries

Het potentieel aan duurzame warmte in Nederland is volgens het recentelijk uitgebrachte Nationale Warmtenet Trendrapport zelfs zo groot dat het ruim voldoende is om de totale Nederlandse warmtevraag te verduurzamen met warmtenetten. Er is een groot aanbod van restwarmte. En we hebben ook nog geothermie. Vooral deze toepassing kan voor een verduurzaming van het warmteaanbod zorgen. Met massale inzet van hernieuwbare energie als zon, wind, biomassa en een beetje slagvaardigheid hoeft energieneutraliteit in 2050 geen enkel probleem te zijn.

Ultradiepe geothermie In zijn laatste dagen als demissionair minister van Economische Zaken heeft Henk Kamp zijn handtekening gezet onder de Green deal ultradiepe geothermie. Zo’n 30 procent van de warmte die de industrie nodig heeft, zou in de toekomst door ultradiepe geothermie (udg) kunnen worden geleverd. De ministeries van Economische Zaken en Infrastructuur en Milieu, ebn, tno en zeven consortia van bedrijven ondertekenden begin juli de Green Deal.

De geothermieprojecten die inmiddels met succes worden 16

ingezet voor verwarming in woningen en de glastuinbouw zijn nog niet geschikt voor ht-warmtevoorziening voor de industrie. Voor de verduurzaming van de hogeretemperatuurwarmtevraag in bijvoorbeeld de procesindustrie is het noodzakelijk om udg toe te passen die gericht is op het benutten van warmte op een diepte van meer dan 4.000 m. In potentie zou mogelijk 30 procent van de industriële warmtevraag kunnen worden voorzien door udg, zo heeft tno becijferd.

Nederland heeft het geluk dat onder een groot gedeelte van het oppervlak sedimentaire lagen aanwezig zijn, die warm water bevatten en potentieel goede doorstromingseigenschappen hebben (100 – 300 m3/h) voor de economische winning van geothermie. Een ander voordeel in Nederland is het feit dat er al heel veel bekend is van de ondergrond dankzij de vele boringen en seismische metingen die zijn uitgevoerd voor de olie- en gaswinning.

VOLGENS EZ IS ER TOT 2030 PER JAAR CIRCA 170 PJ AAN INDUSTRIËLE WARMTE VAN 100 TOT 200 °C NODIG Volgens het ministerie van Economische Zaken is er tot 2030 per jaar circa 170 PJ aan industriële warmte van 100 tot 200 °C nodig. Daarnaast bestaat er nog eens een warmtevraag van ongeveer 650 PJ/a van minder dan 100 °C. De vraag naar warmte met deze lagere temperatuur bestaat in de glas- en tuinbouw en de gebouwde omgeving. tno rekende uit dat er een match is met de technische potentie voor warmtebesparing met udg die grofweg bestaat uit 170 PJ vanuit de industrie, 350 PJ vanuit huishoudens, 90 PJ vanuit de landbouw en nog eens 225 PJ vanuit de utiliteit.

VV+ september 2017

VV06 16-20.indd 16

11-09-17 07:43

TE VOORZIEN IN WARMTEVRAAG Warmtevraag industrie ‘Ook na 2030 blijft er een functionele warmtevraag van circa 75 PJ vanuit de industrie die aansluit bij udg,’ stelt Maurice Hanegraaf van tno, onder wiens leiding in opdracht van ez een verkennende studie is uitgevoerd naar de mogelijkheden van udg. ‘Binnen deze industrie komt de grootste vraag uit de chemische industrie, de papier- en kartonindustrie en de voedings- en genotsmiddelenindustrie. Alleen udg op een diepte tussen de 4 à 8 km kan in de hogere temperatuurvraag tussen van 100 tot 200 °C

voorzien. Daarnaast kan er op de langere termijn natuurlijk ook worden gekeken naar de mogelijkheden voor conversie van geothermische warmte naar duurzame elektriciteit.’

De Green deal ultradiepe geothermie is een belangrijke stap om de potentie hiervoor in Nederland verder in kaart te brengen. De consortia hebben zich ten doel hebben gesteld om binnen afzienbare tijd – zo mogelijk nog vóór 2020 – in Nederland een udg-project te ontwikkelen. En in de jaren daarna zou het dan snel kunnen gaan.

Uitgebreid geologisch onderzoek moet nu eerst meer duidelijkheid bieden over de mate waarin de consortia kunnen verwachten warmte van de juiste temperatuur en onder de juiste omstandigheden aan te treffen. Ook moet er inzicht komen in de meest kansrijke aanpak voor het uitvoeren van succesvolle boringen. Op basis hiervan kan doorontwikkeling van de projecten plaatsvinden. Naar verwachting zullen in 2020 de eerste resultaten in de vorm van pilotprojecten zichtbaar worden.

Riothermie

Zo’n 30 procent van de warmte die de industrie nodig heeft, zou in de toekomst door ultradiepe geothermie (udg) kunnen worden geleverd.

Warmte die afkomstig is van geringere diepte, maar die zeker zo veelbelovend is, betreft warmte uit het riool.

Steeds meer gemeenten en waterschappen willen de mogelijkheden van riothermie serieus meenemen nu het aardgasloze tijdperk snel dichterbij komt. De praktijk lijkt de pilotfase al een beetje voorbij te zijn. Inmiddels zijn er mooie voorbeelden te vinden, zoals in Velsen waar het Vellesan College de eerste school in Nederland is die riothermie toepast om het gebouw te verwarmen en te koelen.

Een speciale rioolbuis met aangesloten warmtepomp en de bijbehorende buffervaten en regelapparatuur zijn sinds dit voorjaar aangesloten op het bestaande klimaatsysteem van de nieuwbouw van de school. Tot eind 2019 volgt monitoring van het rendement.

Een grote pleitbezorger van riothermie is Tauw. Het ingenieurs- en adviesbureau heeft voor veel Nederlandse gemeenten – via een riothermie-kansenkaart – in beeld gebracht waar de mogelijkheden liggen om energie uit afvalwater terug te winnen. In Velsen heeft Tauw het project VV+ september 2017

VV06 16-20.indd 17

17

11-09-17 07:43

verwarming

technisch voorbereid. Frank en dti Technisch Installatiebureau hebben het werk gerealiseerd.

Ook het zwembad van Urk is van het gasnet afgekoppeld en wordt nu verwarmd met gebruikmaking van riothermie.

Wat het project in deze gemeente extra bijzonder maakt is dat de riothermie is toegepast in een persleiding, in combinatie met warmte- en koudeopslag. De rioolpersleiding die een groot deel van het afvalwater uit de kern Urk afvoert, ligt op 100 m van het zwembad.

Warmtenetten Een andere belangrijke bijdrage aan een duurzame warmtevoorziening van de gebouwde omgeving moet komen van warmtenetten. Studies van bijvoorbeeld McKinsey wijzen op een verdeling voor het aardgasloze tijdperk van 50 procent all-electric, 30 procent warmtenetten en een kleine 20 procent groen gas of synthetisch gas. De beschikbaarheid van restwarmte verschilt van gemeente tot gemeente, maar algemeen wordt aangenomen dat warmtenetten steeds belangrijker worden om warmte naar een aardgasloze stad te brengen.

Onder de noemer Warmteversnelling ondertekenden woningcorporaties, bouwers en warmtebedrijven begin juli een overeenkomst om serieuze stappen te zetten in de energietransitie van de gebouwde omgeving. De ondertekenaars willen in wijken, waar een collectieve warmtevoorziening een logische keuze is, een dubbelslag maken door grootschalige nom-renovaties te combineren met een aansluiting op een warmtenet dat wordt gevoed met geothermie, restwarmte of duurzaam geproduceerde warmte.

Geothermie en restwarmte zullen de meeste warmte aan het net leveren. Deze bronnen zijn minder geschikt voor pompen en hulpketels, die – vaak dicht bij de afnemers –

Steeds meer gemeenten en waterschappen nemen de mogelijkheden van riothermie serieus.

18

zorgen voor aanpassing van het warmteaanbod aan specifieke wensen van de gebruikers. Hulpketels zijn dan ook nodig om perioden van extreme koude te overbruggen.

Voor de productie van warm tapwater zijn dikwijls ook aanvullende voorzieningen nodig, zoals zonneboilers, warmtepompen of elektrische boilers. Dat is zeker aan de orde in gebouwen met lt-verwarming.

Slecht imago Duidelijk is dat een groeiend aantal partijen wil inzetten op warmtenetten in omgevingen met een hoge bebouwingsdichtheid en waar voldoende bronnen van restwarmte aanwezig zijn, zoals industrieën of een afvalverbrandingscentrale. Immers in een dichtbebouwde omgeving zijn vanwege het geringe dakoppervlak vele woningen amper geschikt voor het plaatsen van zonnepanelen en zonneboilers.

Op dit moment wordt circa 4 procent van de nationale warmtevraag via warmtenetten geleverd. Het is nu nog een schijntje van de mogelijkheden. Volgens een studie van het Planbureau voor de Leefomgeving (pbl) kan op termijn circa 350 PJ ofwel 60 tot 75 procent van de nationale lage temperatuurwarmtebehoefte het goedkoopst door warmtenetten worden geleverd.

‘In Nederland zijn daarvoor voldoende hernieuwbare warmtebronnen aanwezig zijn,’ benadrukt Nico Hoogervorst, de opsteller van het rapport. ‘Veel partijen zetten zich al jaren in voor uitbreiding van de toepassing van warmtenetten, maar zij hebben met een weerspannige werkelijkheid te maken. Warmtenetten hebben last van een slecht imago.

Veel particuliere en zakelijke afnemers ervaren aansluiting op een warmtenet als gedwongen winkelnering. Daarnaast vinden ze de prijsvorming ondoorzichtig en betwijfelen veel afnemers of ze voldoende worden beschermd tegen te hoge kosten.’

Volgens het pbl zijn leveranciers en overheden de aangewezen partijen om het imago van warmtenetten op te vijzelen. Warmteleveranciers kunnen veel bezwaren wegnemen door hun service te verbeteren, door individuele bemetering van warmteverbruik mogelijk te maken, door heldere informatie te verstrekken over de opbouw van de warmtenota en verantwoording af te leggen over de hoogte daarvan. Het rijk kan het imago van warmteafname verbeteren door de regels aan te passen waarmee de vaste en variabele tarieven voor warmtelevering worden vastgesteld.

Als warmte afnemen goedkoper wordt dan gas afnemen en leveranciers verbeteringen doorvoeren, zullen afnemers vanzelf enthousiast worden om op warmtenetten te worden aangesloten, zo is de redenering.

Voor warmte geldt nu het bij wet vastgelegde ‘niet meer dan anders’-principe (nmda), wat feitelijk betekent dat de opbrengsten van warmteleveranciers zijn gekoppeld aan de gasprijs. Maar de gasprijs kan sterk fluctueren door allerlei externe factoren die niets met warmtelevering te maken hebben. Willen warmtenetten werkelijk de potentie kunnen benutten dan moeten er volgens Hoogervorst nieuwe

VV+ september 2017

VV06 16-20.indd 18

11-09-17 07:43

Warmtenetten worden steeds belangrijker om warmte naar de aardgasloze stad te brengen.

verdienmodellen worden ontwikkeld waarin commerciële risico’s worden verdeeld over beide nieuwe partijen. Met name in nieuwe, open warmtenetten is het logisch dat netbeheer en warmtelevering door onafhankelijke partijen worden verzorgd.

Hoogervorst: ‘Wat ook niet bijdraagt aan de gewenste versnelde uitrol van warmtenetten is dat het voor bedrijven vaak veel eenvoudiger is om hun restwarmte te lozen dan die te leveren aan een warmtenet. Dat heeft te maken met de eisen die warmtenetten stellen wat betreft temperatuur, debiet, druk, continuïteit enzovoort. Om aan die eisen te kunnen voldoen, moeten bedrijven niet alleen investeren in extra technische installaties, maar worden ze ook minder flexibel in het managen van hun primaire productieproces.

Daarnaast zet het nmda-principe een rem op de prijs die ze kunnen vragen voor de levering van restwarmte voor de verwarming van huizen. Hierdoor is met uitkoppeling van lt-restwarmte momenteel zelden een financieel rendement te behalen dat voor commerciële bedrijven aantrekkelijk is.

Restwarmtelevering tussen industriële bedrijven is in speci-

fieke gevallen wel rendabel, maar de groeipotentie daarvan is beperkt.’

Het pbl spreekt van een welhaast klassiek ‘prisoner’s dilemma’, dat alleen door coördinatie en leiderschap kan worden doorbroken. Grootschalige warmtenetten met geothermie hebben de potentie een substantieel aandeel van de energiebehoefte te leveren, zonder uitstoot van broeikasgassen en tegen relatief lage extra kosten.

VRF/VRV Voor kantoren, hotels en andere zakelijke gebouwen waar een aansluiting op een warmtenet (nog) ontbreekt, zullen gangbare systemen zoals vrv- en vrf de komende jaren belangrijke technieken blijven om op een energie-efficiënte manier te verwarmen en gelijktijdig te koelen, verwachten de aanbieders van deze systemen. Dit type installatie, waarbij één buitendeel aan meerdere binnendelen wordt gekoppeld, dankt zijn naam aan het variabele volume aan koudemiddel dat erin zit. De meeste fabrikanten spreken eigenlijk over een variabele koudemiddel-’flow’. Daikin heeft

GROOTSCHALIGE WARMTENETTEN MET GEOTHERMIE HEBBEN DE POTENTIE EEN SUBSTANTIEEL AANDEEL VAN DE ENERGIEBEHOEFTE TE LEVEREN VV+ september 2017

VV06 16-20.indd 19

19

11-09-17 07:43

verwarming

Naar verwachting is vooral in woningen een grote rol weggelegd voor warmtepompen.

het systeem al in 1982 bedacht en houdt vast aan de naam Variable refrigerant volume (vrv).

In de basis gaat het in beide gevallen om installaties waarbij de hoeveelheid koudemiddel per binnendeel kan variëren.

Deze techniek biedt mogelijkheden om binnen een pand op een energiezuinige manier met warmte en koude te spelen.

Hoewel er grote verschillen zijn tussen de varianten die bedrijven op de markt brengen, is het basisprincipe van vrv- en vrf-systemen hetzelfde. Ze zijn vooral geschikt voor toepassing in (kantoor)panden waarin tegelijkertijd een verschillende warmte- (of koude)vraag is. Door één vrv- of vrf-unit (of meerdere buitenunits in cascade) aan een batterij fan-coils te koppelen, is het in principe mogelijk om elke ruimte individueel en naar behoefte van de aanwezigen te verwarmen of te koelen.

Warmtepompen Het zal geen verbazing wekken dat leveranciers van warmtepompen ervan uitgaan dat zowel in de nieuwbouw als de bestaande bouw hun producten de komende jaren op steeds grotere schaal zullen worden toegepast. Warmtepompen kunnen breed worden ingezet om omgevingswarmte met lage temperatuur uit duurzame bronnen om te zetten in bruikbare warmte voor woon- en kantoorgebouwen, glastuinbouw en industrie.

De Koninklijke vereniging van gasfabrikanten in Nederland (kvgn) vindt overigens dat er nog altijd een rol zal zijn weggelegd voor – bij voorkeur groen – gas, maar alleen als duurzame alternatieven ontbreken. De kvgn, die in 2013 niet het Energieakkoord tekende, pleit in dat verband onder andere voor grootschalige uitrol van hybride warmtepompen voor woningen, de inzet van vloeibaar aardgas (lng) in de transportsector, investeringen in geothermie en het stimuleren van de productie van groen gas. Met de inzet van hybride warmtepompen – waarin een warmtepomp wordt gecombineerd met een gasketel – zou het gasver20

bruik in 1 miljoen Nederlandse woningen kunnen worden gereduceerd van 1,5 miljard m3 naar 300 miljoen m3.

‘Dat is een besparing van de gasvraag van 80 procent’, zo Stelde Han Fennema, voorzitter kvgn, onlangs in het Financieel Dagblad. ‘De resterende 20 procent dient dan alleen nog om de piekvraag naar warmte af te dekken, en die 20 procent kan straks volledig duurzaam, want in 2023 denken we dat er al voldoende hernieuwbaar gas wordt geproduceerd om die piekvraag in te vullen. Met de combinatie hybride warmtepomp en groen gas zouden we er dus in kunnen slagen om in 2023 een miljoen woningen CO2-neutraal te maken.’

Opmerkelijk is dat Fennema in hetzelfde interview ervoor pleit nieuwbouwwoningen direct gasloos te bouwen en van goede isolatie te voorzien, zodat ze met een ‘all electric’-warmtepomp kunnen worden verwarmd. Ook een groot deel van de bestaande woningen kan all-electric worden verwarmd; hybride warmtepompen komen in zijn visie alleen in beeld als ze de meest economische groene oplossing bieden. Om ervoor te zorgen dat consumenten uiteindelijk niet duurder uit zijn, moet schaalvoordeel ervoor zorgen dat de kosten van een warmtepomp dalen en de terugverdientijd ervan korter wordt.

Als, zoals de Nederlandse overheid heeft bepaald, in 2050 de Nederlandse energievoorziening volledig duurzaam moet zijn, betekent dat voor de woningbouw dat jaarlijks gemiddeld 200.000 van de in totaal 7 miljoen woningen, de overstap moeten maken naar een alternatieve vorm voor verwarmen. Voor een deel zal dat moeten gebeuren met warmtepompen. Maar waar de warmtepompleveranciers jarenlang de concurrentie voelden van de ketelfabrikanten, zouden ze in de toekomst nu wel eens in de wielen kunnen worden gereden door exploitanten van warmtenetten.

<<

VV+ september 2017

VV06 16-20.indd 20

11-09-17 07:43

Oplossingen voor change-over systemen Oplossingen voor change-over systemen met TA-6-wegafsluiter afsluiter met de de TA-6-weg TA-Modulator + TA-Slider met Dongle TA-Modullator + TTA-Slider 160 Plus

TA-Modulator + TA-Slider 160 Plus

Naprawdę warto skorzystać!

TA-6-weg afsluiter De meest interessante en flexibele change-over De meest interessante en flexibele change-over oplossingisisnu nuleverbaar. leverbaar. oplossing Deze oplossing vervangt vier conventionele afsluiters en geeft:

Waarom een 6-weg afsluiter?

Deze oplossing vervangt vier conventionele afsluiters 4-pijps systemen worden gebruikt om aanvoer en retourinbedrijfstelling inregeling en snellere • Eenvoudige en geeft: van zowel verwarming als koeling in gebouwen te debietregeling scheiden,• Nauwkeurige in toepassingen zoals koelplafonds, > Eenvoudig in te regelen en snellere inbedrijfstelling stralingsplafonds of fancoil units . Een effectievere > Nauwkeurige debietregeling • Eenvoudige troubleshooting en diagnosestelling oplossing is om 6-weg afsluiters toe te passen voor het > Eenvoudige troubleshooting en diagnosestelling schakelen tussen verwarming en koeling.

www.imi-hydronic.nl imi-hydronic.com VV+ september 2017 21

verwarming Thermo akoestische warmtepomp

VAN TECHNISCH CONCEPT NAAR COMMERCIEEL PRODUCT ecn werkt al 15 jaar aan thermo-akoestische toepassingen voor de industrie, waaronder een thermo-akoestische warmtepomp. In dit type warmtepomp worden geluidsgolven gebruikt om een temperatuurverschil te creëren in een gesloten vat met helium. De warmte en koude worden vervolgens via warmtewisselaars en een medium getransporteerd en gebruikt voor warmte of koeling.

Tekst: ing. M. de Wit-Blok, freelance journaliste.

Fotografie: Industrie Hoewel het principe al langere tijd bekend en veelbelovend is, heeft de akoestische warmtepomp commercieel het levenslicht nog niet gezien. Blue Heart Energy – een spin-out van ecn – onderzoekt op dit moment welke aanpassingen nodig zijn om het concept productierijp te maken voor toepassing in de gebouwde omgeving. Het uiteindelijk doel is om deze warmtepomp – met toch wel kenmerkende voordelen – in

22

massaproductie te nemen. ecn gaat ondertussen door met onderzoek naar een (nog) betere efficiëntie.

Het concept van de akoestische warmtepomp werd officieel in 2008 geïntroduceerd door ecn. Een behoorlijk revolutionair ontwerp waarbij geluidsgolven worden omgezet in warmte of koude die vervolgens wordt gebruikt om een ruimte te verwarmen of te koelen.

VV+ september 2017

VV06 22-25.indd 22

05-09-17 10:31

1. Opengewerkt model van de warmtepomp met 1: geluidsgolfge-

2. De geluidsgolf pompt warmte van de koude naar de warme

nerator (driver), 2: warmtewisselaar, 3: regenerator en 4: tweede

warmtewisselaar. Daarbij realiseert hij achtereenvolgens expansie,

warmtewisselaar. De behuizing van de pomp zelf is het drukvat

verplaatsing, compressie en verplaatsing terug van het helium in

waarin zich helium bevindt.

de regenerator.

Werkingsprincipe

De geluidsgolf pompt warmte van de koude naar de warme warmtewisselaar. Daarbij realiseert hij achtereenvolgens expansie, verplaatsing, compressie en verplaatsing terug van het helium in de regenerator. Tijdens de expansie daalt de temperatuur van het gas en neemt het gas warmte op in de koude warmtewisselaar. Vervolgens wordt het gas verplaatst via de regenerator naar de warme warmtewisselaar.

Hier wordt het gas gecomprimeerd, stijgt de temperatuur en wordt de eerder opgenomen warmte afgegeven aan de warmtewisselaar. Tenslotte beweegt het gas weer terug en is de cyclus gesloten (figuur 2).

Een thermo-akoestische warmtepomp (figuur 1) bestaat uit de volgende elementen: • Een drukvat: houdt het systeem op druk en bevat de geluidsgolf.

• Een regenerator: een poreus materiaal met een lage geleidbaarheid en drukval. Via deze regenerator wordt de warmte opgepompt.

• Twee warmtewisselaars: elementen die de warmte en koude uitwisselen met een medium, meestal water.

• Akoestisch circuit: draagt bij aan de juiste timing van het proces.

• Driver: een elektrisch aangedreven zuiger die geluidsgolven produceert in een specifieke frequentie.

In de thermo-akoestische warmtepomp worden door de elektrisch aangedreven driver geluidsgolven geproduceerd.

Deze geluidsgolven – die in feite ook te beschouwen zijn als drukgolven – hebben een typische frequentie van 100 Hz; de drukoscillatie bedraagt 5 bar bij een systeemdruk van 100 bar. Omdat de driver in resonantie met de geluidsgolf wordt aangedreven, kan de elektromotor relatief klein blijven.

Voordelen Het principe waarbij geluidsgolven worden gebruikt om warmte te verpompen, levert enkele kenmerkende voordelen die de bijbehorende akoestische warmtepomp uiteindelijk geschikt maken voor toepassing in de gebouwde omgeving. Ten eerste is er geen temperatuurmaximum.

Waar compressiepompen boven de 55 °C vaak elektrisch moeten bijverwarmen – waardoor de efficiëntie sterk afneemt – heeft thermo-akoestiek geen thermische bovengrens. Hiermee zijn dan ook temperatuursprongen

BIJ DE THERMO-AKOESTISCHE WARMTEPOMP ZIJN DE KOSTEN RELATIEF LAAG EN ER IS GEEN TEMPERATUURMAXIMUM VV+ september 2017

VV06 22-25.indd 23

23

05-09-17 10:31

verwarming

‘WE WILLEN DE TECHNOLOGIE ‘INSITE’ VERKOPEN BIJ BESTAANDE EN NIEUWE OEM’S VAN WARMTEPOMPEN’ tot 100 °C te maken met maxima tot bijvoorbeeld 200 °C. Dit biedt onder meer mogelijkheden voor ht-verwarmingssystemen die vooral in de bestaande bouw nog veelvuldig wordt toegepast. Eventueel is het ook een optie om te combineren met hoge temperatuuropslag (hto) in het kader van warmtenetten.

Kosten Een tweede belangrijk voordeel is dat de kosten bij deze pomp relatief laag zijn. Dit komt omdat er gebruik wordt gemaakt van slechts een beperkt aantal onderdelen (ongeveer 20 procent van het aantal waaruit een conventionele warmtepomp bestaat) waarvan het grootste deel bovendien standaard (massaproductie) en in grote hoeveelheden is in te kopen. Het gaat hierbij om relatief eenvoudige en robuuste componenten met een lange levensduur.

Verder kent dit systeem weinig bewegende onderdelen, waardoor er weinig slijtage optreedt met een bijbehorende lage onderhoudsbehoefte. Andere kostenbesparingen liggen in het feit dat zowel de productie als de installatie eenvoudig is en dat de efficiëntie van een akoestische warmtepomp 20 – 50 procent hoger ligt dan bij conventionele warmtepompen.

In concrete cijfers bedraagt de bijbehorende cop 5 – 8 in vergelijking met waarden van 3,5 – 4 voor conventionele warmtepompen. De elektrische energie die nodig is om de drukgolven te genereren is ten opzichte van de warmteopbrengst bovendien ook klein en gaat dus gepaard met lage energiekosten. Kosten die overigens alleen nog maar verder dalen omdat het verwarmen met behulp van elektrische energie in de toekomst alleen nog maar goedkoper wordt ten opzichte van verwarmen met gas.

Comfort Wat betreft het comfort biedt deze akoestische warmtepomp ook voordelen die zeker voor de gebouwde omgeving meerwaarde bieden. Ten eerste kan de machine zowel verwarmen als koelen, waardoor geen apart koelsysteem hoeft te worden aangeschaft, geïnstalleerd en onderhouden. Daarnaast is het apparaat – hoewel de naam anders doet vermoeden – ook nog eens relatief stil. Dit komt omdat in het gesloten drukvat met helium twee geluidsgolven tegen elkaar inwerken en elkaar hierbij opheffen/uitdempen; er wordt netto dus géén hoorbaar geluid geproduceerd. Dit maakt thermo akoestische warmtepompen ook geschikt voor implementatie in alle bestaande systemen voor warmte en koeling (airco’s).

Verder is de warmtepomp naar wens op een buitenunit aan de gevel aan te sluiten waardoor er voldoende kan worden 24

geventileerd in een ruimte. Ook deze eigenschap is van belang in verband met een gezond binnenklimaat.

Een ander – en op het comfortvlak erg belangrijk – voordeel is dat de akoestische warmtepomp lineair regelbaar door eenvoudig aan de volumeknop te draaien.

Dit biedt niet alleen comfort voor de gebruiker, maar levert ook voordelen op bij de installatie. De verwachting is dat de uiteindelijke warmtepomp zo eenvoudig wordt dat deze bij wijze van spreken gewoon door particulieren zelf is te installeren en hiermee geschikt voor verkoop via bouwmarkten.

Door de lineaire stuurbaarheid is de pomp overigens te koppelen aan elk type bron of afgiftesysteem in plaats van andersom.

Verder is de akoestische warmtepomp ook toekomstbestendig. Enerzijds omdat hij meegaat in de trend naar de ‘all electric- woningen en kantoren zonder aardgasaansluiting.

Anderzijds wordt er gebruikgemaakt van uitsluitend onschuldige stoffen, zoals water, lucht en edelgas (helium) in plaats van (synthetische) koudemiddelen. Ook dit is in het kader van de ongetwijfeld strenger wordende regelgeving wat betreft giftige stoffen (hfk’s of hfo’s) een pluspunt.

In de praktijk Ondanks alle voordelen die het principe van de thermoakoestische warmtepomp oplevert, zijn ze nog steeds niet te koop. Dit heeft onder andere te maken met het feit dat deze ontwikkeling in de tijd eigenlijk wat ‘te vroeg’ is geweest. Toen ecn het principe 15 jaar geleden introduceerde was de aandacht voor energiebesparing en duurzaamheid nog niet bijzonder groot. Er was ook nog geen echte markt voor warmtepompen en ecn, als onderzoeksinstituut met overheidsregulering, had er verder weinig baat bij om het concept zodanig door te ontwikkelen dat er een zekere mate van commerciële haalbaarheid voor de gebouwde omgeving ontstond. Het principe was bedacht, getest en goedgekeurd. Daarmee zat hun werk er grotendeels op en verdween de vinding in 2008 in de spreekwoordelijke la.

Kleine vermogens Inmiddels zijn er partijen opgestaan die de stap van concept naar commercie willen oppakken. Een hoofdrol hierin speelt Michiel Hartman. Met een civiele achtergrond heeft hij na zijn opleiding verschillende projecten doorlopen in onder andere de bouw, maar ook met het commercialiseren van elektrische fietsen.

‘Voor mij zit de uitdaging in het letterlijk vermarkten van nieuwe producten. Een markt warm maken, een product optimaliseren voor de doelgroep. Bij de elektrische fietsen

VV+ september 2017

VV06 22-25.indd 24

05-09-17 10:31

heeft dit onder andere geresulteerd in het verlagen van de gemiddelde leeftijd van gebruikers van 60 naar 40 jaar. Een behoorlijke uitbreiding van de doelgroep dus. Wanneer het proces echter eenmaal loopt verlies ik mijn interesse en ga ik op zoek naar een nieuwe uitdaging.’

‘Via een artikel kwam ik in aanraking met idea; een samenwerkingsverband van verschillende partijen, waaronder ecn, met een focus op duurzaamheid. Binnen dit verband was het idee ontstaan dat het concept voor de akoestische warmtepomp inmiddels wellicht wél rijp was voor een marktintroductie. Het was echter duidelijk dat er nog werk aan de winkel was wat betreft de produceerbaarheid en productiekosten.’

Inmiddels is er een nieuwe onderneming opgericht om dit traject te realiseren: Blue Heart Energy. Deze spin-out van ecn werkt daarbij niet alleen samen met ecn, maar ook met een ander lid van idea: Teamwork Technology en met installatiebedrijf Schouten Techniek.’

nemen voor toepassing in de gebouwde omgeving. Wij gaan de technologie overigens niet zelf op de markt zetten.

Wij gaan het verkopen als technologie ‘insite’ bij bestaande en nieuwe oem’s van warmtepompen.’

Onderzoek In de tijd tot aan de marktintroductie wordt er door verschillende partijen onderzoek gedaan. ecn houdt zich vooralsnog bezig met de thermo-akoestische optimalisatie wat betreft het rendement. Sinds de bouw van het eerste prototype zijn er bijvoorbeeld verschillende (gepatenteerde) vindingen gedaan die de efficiëntie verbeteren en die nu worden geïmplementeerd in het 1 kW-systeem.

Blue Heart Energy zal zich, in samenwerking met Teamwork Technology, hoofdzakelijk bezig houden met het betaalbaar en productierijp maken van de warmtepomp. Hartman: ‘Voordat je iets op de markt zet moet het natuurlijk eerst technisch in orde zijn. Op dat punt staan we zeker, maar tot voor kort is er verder praktisch nog niet gekeken naar de produceerbaarheid en de kosten van de techniek naar het eindproduct toe. Voor het commercieel geschikt maken van een product is dit echter een cruciale – dé cruciale – stap.

Vooralsnog streven we naar het behalen van een terugverdientijd van maximaal 7 jaar bij vervanging van een reguliere hr-ketel. In sommige positieve gevallen verwachten we zelfs een terugverdientijd van 2,5 jaar te kunnen halen.’

Samen met Schouten Techniek kijkt Blue Heart Energy ook naar de installeerbaarheid van het systeem. Hiervoor worden onder andere testen in het lab gedaan en koppelt Schouten terug waar het handiger en slimmer kan of moet.

Impact

3. Het prototype van de akoestische warmtepomp heeft een vermogen van 280 W dat Blue Heart Energy in eerste instantie wil verhogen naar 1 kW.

Doelstelling Blue Heart Energy wil zich in eerste instantie richten op de ontwikkeling van een thermo-akoestische warmtepomp voor kleinere vermogens in de gebouwde omgeving. ecn richt zich ondertussen op de veel grotere vermogens voor in de industrie.

Hartman: ‘Ik ben van mening dat het beter is om met een kleiner vermogen te beginnen en vervolgens langzaam op te schalen. Dit is eenvoudiger en heeft een lager risico.

Concreet hebben we een uitgangswaarde van 280 W thermische output die beschikbaar is bij een eerste prototype.

Dit model willen we in eerste instantie opschalen naar 1 kW en daarna hebben we ideeën voor 7,5 – 100 kW. Wanneer we een betrouwbaar en goed werkend systeem van 1 kW hebben, betekent dit dat we de eerste stappen kunnen

Het doel van Blue Heart Energy is duidelijk: de akoestische warmtepomp moet zo snel mogelijk op de markt. ‘Thermoakoestiek is in de basis zo goed dat we echt niet alle details nog verder moeten optimaliseren of een perfecte en geoptimaliseerde oplossing moeten leveren. We willen nu vooral het 1 kW-systeem zodanig doorontwikkelen dat deze tegen aanvaardbare kostprijs te maken is en een acceptabele levensduur heeft. We willen wat dat betreft ook eigenlijk direct overstappen op massaproductie, wat bijdraagt aan een verlaging van de kostprijs.’

‘Onze toekomstige afnemers zien we in alle eigenaren en beheerders van woningen en misschien kleine bedrijven waar wordt verwarmd en eventueel gekoeld. Hierbij gaan we uit van decentrale verwarming en koeling, dat wil zeggen: per ruimte. Wanneer we op tijd fondsen kunnen genereren, kunnen we in 2019 een goedgekeurd systeem op de markt introduceren. Best een goed jaar gezien de doelstellingen voor 2020 waarin alle nieuw opgeleverde huizen een epc van 0 moeten hebben.’

<<

VV+ september 2017

VV06 22-25.indd 25

25

05-09-17 10:31

verwarming Warmtenetten maken de distributie van industriële restwarmte of duurzame warmte mogelijk.

De warmtevraag en het -aanbod sluiten in de tijd echter niet goed op elkaar aan. Zo is de vraag naar warmte het grootst in de winter, terwijl productie van industriële restwarmte constant is en die van duurzame zonnewarmte variabel en vooral in de zomer plaatsvindt. Om die reden is er onderzoek [1] gedaan naar tussentijdse warmteopslag in de bodem waarbij onder meer is gekeken naar hogetemperatuuropslag (hto). Het blijkt dat ondergrondse zandlagen voldoende mogelijkheden bieden om de warmtenetten duurzamer, robuuster en toekomstbestendiger te maken.

Tekst: ing. Marjolein de Wit-Blok, freelance journaliste.

Fotografie: Ton Borsboom

De meerwaarde van (hogetemperatuur)warmteopslag voor warmtenetten

DUURZAME WARMTE Warmtenetten bestaan uit een grote hoeveelheid leidingen en pompen die warmte verplaatsen van een bron naar een gebruiker. Hierbij wordt gebruikgemaakt van warmtewisselaars en water als transportmedium. Bij veel warmtenetten is de levering vanuit de bron relatief constant. Denk hierbij aan warmtekrachtcentrales, industriële restwarmte of geothermie. De vraag is echter niet constant, maar varieert zowel binnen een dag als de seizoenen.

Warmteopslag Deze zogenaamde ‘temporele mismatch’ is te compenseren door gebruik te maken van warmteopslag. Martin Bloemendal, onderzoeker bij het kwr Watercycle Research Institute: ‘Zonder warmteopslag verzorgt het continue aanbod, de baseload, de basis van de warmtevraag en wordt de variabele vraag opgevangen door conventionele, vaak fossiele, warmtevoorziening, waardoor een groot deel van de continue warmteproductie niet wordt benut. Hoe deze balans voor een warmtenet uitvalt is afhankelijk van de 26

manier waarop de totale warmtevraag zich verhoudt tot de warmte die kan worden geleverd.’

Een complicerende factor in deze is ook de onzekerheid over ontwikkelingen in de toekomst waardoor de verhouding tussen vraag en aanbod kan veranderen. Aan de vraagzijde kunnen bijvoorbeeld de isolatiewaarden van een woning stijgen en zullen warmtenetten waarschijnlijk worden uitgebreid. Aan de aanbodzijde bestaat onzekerheid over het voortbestaan van de industrie of energiecentrales. Bovendien zullen de aanbieders – de warmtebronnen – in de toekomst steeds duurzamer worden. Waar met geothermische bronnen een redelijk constant warmteaanbod kan worden gehandhaafd, zullen andere duurzame warmtebronnen, zoals zonnewarmtecollectoren, glastuinbouwoverschotten en eventueel power2-heat (p2h), bijdragen aan een variabeler warmteaanbod.

Tevens zal hierdoor het niet gelijktijdig optreden van aanbod en vraag verder worden vergroot omdat een groter deel van de beschikbare warmte juist in de zomer zal worden geproduceerd; maanden wanneer de vraag laag is.

VV+ september 2017

VV06 26-31.indd 26

11-09-17 08:14

GAAT ONDERGRONDS Door deze onzekerheden en de sterke afhankelijkheid van de warmtevragers waar het de beschikbaarheid van voldoende warmte betreft, heeft grootschalige warmteopslag een belangrijke meerwaarde voor een robuuste warmtelevering. Niels Hartog, senior onderzoeker bij kwr: ‘Denk hierbij ook aan het inzetten van de opslag als

OPSLAG IN DE BODEM BLIJKT EEN RELATIEF GOEDKOPE OPTIE VOOR HET OPSLAAN VAN GROTE HOEVEELHEDEN WARMTE

back-upvoorziening voor situaties waarin de warmtebron tijdelijk wegvalt of wanneer je de benodigde baseload wilt verkleinen. Je maakt dan gebruik van de zogeheten redundante warmte: warmte die beschikbaar is in de opslag, maar normaal gesproken in een jaar niet wordt ingezet.

Door het gebruik van deze redundante warmte is het niet nodig in deze specifieke situaties conventionele, niet duurzame, warmtebronnen aan te spreken.’

Ondergrondse opslag Er zijn veel verschillende manieren om warmte tijdelijk op te slaan (tabel 1). Opslag in de bodem blijkt een relatief goedkope optie voor het opslaan van grote hoeveelheden warmte. Bovendien bespaart ondergrondse opslag ruimte bovengronds en zijn er in Nederland meer dan voldoende geschikte bodemlagen voor dit doeleinde.

Bij het gebruik van de ondergrond voor warmteopslag wordt water met een hogere temperatuur dan het omringende grondwater via putten geïnjecteerd in ondergrondse VV+ september 2017

VV06 26-31.indd 27

27

11-09-17 08:14

verwarming capaciteit [MWh]

vermogen [MW]

aanleg kosten [€/kWh]

efficiëntie [%]

phase change materials (pcm)

0,050 - 0,15

0,001 - 1

10 - 50

75 - 90

thermo chemical materials (tcm)

0,012 - 0,25

0,010 - 1

8 - 100

75 - 100

- bovengrondse buffertank

500 - 5.000

0,1 - 5

0,50 - 3

75 - 90

- ondergrondse buffertank

500 - 5.000

0,1 - 20

0,50 - 10

75 - 90

- open bodemenergie hto

1.000 - 500.000

0,5 - 200

0,05 - 0,1

50 - 90

- open bodemenergie wko

10 - 100.000

0,2 - 40

0,10 - 0,4

75 - 95

warmwateropties

Tabel 1: Eigenschappen verschillende opslagmedia voor warmte.

Toelichting tabel 1. De pcm’s en tcm’s kunnen op een vrachtwagen worden getransporteerd en zijn mede door de relatief korte opslagcycli (uren/dagen) flexibel inzetbaar. Door de hoge energiedichtheid zijn deze direct toepaspaar in vloeren, muren en/of plafonds. De warmwateropties zijn minder makkelijk te verplaatsen en hiermee geschikter voor langere opslagcycli (weken/maanden).

zandlagen (aquifers) en weer onttrokken op het moment dat er een verwarmingsbehoefte is. Deze toepassing van de ondergrond is niet nieuw; in Nederland is er al meer dan 25 jaar praktijkervaring met ondergrondse wko-systemen, waarvan er inmiddels zo’n 2.000 operationeel zijn.

Het grootste deel van die wko-systemen heeft een opslagvolume tot 500.000 m3 terwijl enkele honderden systemen een capaciteit bieden van enkele miljoenen m3. Hartog: ‘Vergis je niet in de grootte van deze ondergrondse opslag-

mogelijkheden. Deze opslagvolumes zijn tot duizend keer groter dan de grootste bovengrondse warmteopslagsystemen. De warmtebuffer bij het stadsverwarmingsnet van de Nuon warmtekrachtcentrale in Diemen heeft bijvoorbeeld een capaciteit van 22.000 m3 en kan in de zomer tot maximaal 16 uur warmte leveren. Dit wordt hoofdzakelijk gedaan om te kunnen anticiperen op variabele elektriciteitsprijzen, maar is dus geen optie om de seizoensgebonden mismatch in warmtevraag te bufferen of een serieuze back-up voor een wegvallende warmtevraag te bieden.’

Hogetemperatuuropslag Hoewel de ondergrondse opslagvolumes bij wko-systemen ten opzichte van bovengrondse varianten dus relatief groot zijn, liggen de temperaturen waarbij de warmte wordt opgeslagen (gewoonlijk <16 °C) vele malen lager dan bij de distributie (en opslag) in een warmtenet. De bronnen voor huidige duurzame warmteproductie voor warmtenetten leveren namelijk warmte op een temperatuurniveau van 50 – 80 °C. Ook toekomstige alternatieve en duurzame warmtebronnen voor grootschalige warmtenetten, zoals zonnewarmte, komen op een vergelijkbaar temperatuurniveau beschikbaar.

Om warmtenetten in combinatie met warmteopslag nog duurzamer te maken, wordt onderzoek gedaan naar mogelijkheden om het water met een veel hogere temperatuur op te slaan: hogetemperatuuropslag of hto. Dit onderzoek is belangrijk omdat het vooralsnog niet is toegestaan om water met deze temperaturen in de bodem op te slaan. Het biedt echter wel de nodige voordelen.

1. Deze badkuip-kromme is een voorbeeld van seizoensvariatie van de warmtevraag gedurende een jaar en de temporele mismatch-

Praktische bezwaren

tussen het aanbod van en de vraag naar warmte. De bovenste

Wettelijk gezien mag er in wko-systemen geen water met een temperatuur hoger dan 25 °C worden opgeslagen.

Hierdoor is bij wko-systemen de additionele en significante inzet van een warmtepomp nodig om aan de warmtevraag te kunnen voldoen. Een warmtenet met een buffer die hogere temperaturen (> 30 – 100 °C) kan opslaan, kan echter zonder toepassing van een warmtepomp de gebouwen van nuttige warmte voorzien. Dit maakt de warmtevoorziening duurzamer, omdat de voor de warmtepomp benodigde elektriciteit komt te vervallen. In

figuur toont het aanbod als constante baseload (bijvoorbeeld restwarmte of geothermie), terwijl de onderste figuur hier duurzame variabele warmtebronnen aan toevoegt. Met warmteopslag kan de beschikbare warmte optimaal worden benut door ook in de piekvraag te voorzien. Warmteoverschotten kunnen als redundante warmte worden opgeslagen als back-upvoorziening. Met gelijke redundantie (16 procent) leidt de benutting van variabele duurzame warmtebronnen in dit voorbeeld tot een reductie van de benodigde baseload met 20 procent (2.500 naar 2.000 GJ).

28

VV+ september 2017

VV06 26-31.indd 28

11-09-17 08:14

conventionele bodemenergiesystemen kan dit oplopen tot 60 procent van het energiegebruik.

Met de koppeling van warmtenetten aan hto-systemen is in het buitenland al beperkte praktijkervaring, zoals bij de Rijksdag in Berlijn. Ook in Nederland zijn er, ondanks de wettelijke beperking op maximale injectietemperatuur, sinds de jaren tachtig al verschillende hto-pilots gerealiseerd en zijn er tegenwoordig ook verschillende hto-systemen operationeel.

Bloemendal: ‘De realisatie van nieuwe hto-systemen in

Nederland vindt vooralsnog kleinschalig plaats bij locaties met een duidelijke netto warmtevraag. Om de risico’s voor grondwaterkwaliteit en mogelijke drinkwaterproductie te beperken, wordt de realisatie van recente hto-systemen alleen toegestaan in brakke of zoute aquifiers. Dit type aquifiers is in het grootste deel van de Nederlandse ondergrond aanwezig op tien- tot honderdtallen meters diepte, vooral in het westelijk deel. Recente realisaties van hto-systemen in het Westland, Wageningen en Haarlem, tonen aan dat er een groeiende ruimte is voor hto met het oog op verdere

Centrale verduurzaming van het Amernet Het huidige Amernet maakt voor 95 procent gebruik van warmtelevering vanuit centrale opwekking.

De verwachting is dat na 2024 deze centrale warmtelevering 100 procent duurzaam kan worden opgewekt. Hiervoor zijn drie mogelijkheden: • Biomassa verbranden in aparte centrales; • biomassa verbranden in de Amercentrale; • gebruikmaken van de afvalwarmte van Attero en restwarmte uit de industrie.

De biomassavarianten zijn in Geertruidenberg voorzien, terwijl de afval- en restwarmte uit Moerdijk moet komen.

In dat laatste geval is een transportleiding van Moerdijk noodzakelijk naar de huidige plek waar de leidingen naar Breda en Tilburg worden gesplitst (figuur 2).

Ewald Slingerland, senior consultant bij Greenvis: ‘Het gaat hierbij om ruim 500 MW piekvermogen aan warmte. Wanneer een of enkele grootschalige opslagsystemen kunnen worden gerealiseerd op strategische plekken in of rond Breda en Tilburg, is het mogelijk het transportvermogen van de leiding vanuit Moerdijk te verlagen.’

Een verlaging van 250 naar 125 MW betekent een verlaging in investeringskosten van ongeveer 80 miljoen euro (figuur 3). Dit geldt dus als investeringspotentieel

2. Weergave van de transportleiding van Moerdijk naar de huidige plek waar de leidingen naar Breda en Tilburg worden gesplitst.

voor de grootschalige opslag van ruim 275.000 MWh (≈ 1 PJ). Op basis van een temperatuurverschil in opslag van 40 °C betekent dit een nuttige inhoud van ongeveer 6 miljoen m3. De investeringsruimte voor een grootschalig ondergronds warmteopslagsysteem bedraagt in dit geval dus 10 tot 15 €/m3, wat overeenkomt met 0,25 - 0,35 €/kWh. Op basis van tabel 1 lijkt hier een dergelijk systeem dus rendabel te exploiteren.

3. Voorbeeld jaarbelastingduurkromme warmtenet.

500

400

MW TH

300

200

100

~277.000 MWh

1 25 6 51 1 76 6 10 2 12 1 76 15 3 17 1 8 20 6 4 22 1 96 25 28 51 0 30 6 6 33 1 16 35 7 38 1 2 40 6 8 43 1 3 45 6 9 48 1 46 51 0 53 1 56 56 58 11 66 61 2 63 1 7 66 6 68 31 86 71 4 73 1 9 76 6 5 79 1 , 81 6 6 84 1 1 86 6 71

0 [h]

VV+ september 2017

VV06 26-31.indd 29

29

11-09-17 08:14

verwarming

In het buiteland, onder meer bij de Rijksdag in Berlijn, is al beperkte praktijkervaring met de koppeling van warmtenetten aan hto-systemen. verduurzaming van Nederland. Het is voor de ontwikkeling van warmtenetten daarom van belang om de meerwaarde van de toepassing van ondergrondse warmteopslag scherp te krijgen evenals de benodigde randvoorwaarden waaronder deze optimaal kan bijdragen aan het functioneren van een warmtenet.’

Hartog: ‘Een van de meerwaarden betreft het verduurzamen van de gebouwde omgeving. Het gaat hierbij niet alleen om goed geïsoleerde gebouwen – nieuwbouw, met systemen op lagere afgiftetemperatuur, zoals vloerverwarming – maar ook bestaande gebouwen. Dit laatste is een belangrijk gegeven aangezien 80 procent van de woningen in 2050 er nu al staat. Met een relatief beperkte maatregel, zoals het vervangen van bestaande radiatoren door lagetemperatuurradiatoren, kan de aanvoertemperatuur van zo’n warmtenet naar 60 °C of lager, zonder dat er verregaande

isolatie en vloerverwarming in bestaande woningen hoeft te worden toegepast. Dit kan voor een deel van de woningen in Nederland een goede manier zijn om te verduurzamen.’

HTO in de praktijk Om een ondergronds warmteopslagsysteem in combinatie met een bestaand of te ontwikkelen warmtenet maximaal te benutten wat betreft het overbruggen van de temporele mismatch en de warmtebuffercapaciteit, zijn twee aspecten van belang. Ten eerste is dat de capaciteit van de warmteopslag (MJ) en ten tweede het vermogen (MW) waarmee warmte uit de ondergrondse opslag moet kunnen worden geleverd. Beide hangen af van de grootte en aard van de te voorziene warmtevraag.

De capaciteit voor warmtelevering uit een ondergrondse warmteopslag wordt bepaald door het volume en het tem-

30.000 woningen verwarmen vanuit een HTO Voor een woonwijk met de grootte van Leidsche Rijn (30.000 woningen) is in kaart gebracht hoe het systeem eruit zou zien dat deze hele wijk vanuit een hto van warmte kan voorzien en welke kosten hierbij horen. Er wordt uitgegaan van twee verschillende gebieden in Nederland; een aquifer met beperkte dikte (30 m), zoals daadwerkelijk op de locatie van Leidsche Rijn (Utrecht), en een dikkere aquifer van 100 m, zoals in Amsterdam (tabel 2).

Voor de energievraag is uitgegaan van 20 GJ per woning per jaar en een conservatief temperatuurverschil tussen opslag- en retourbron van 20 °C, wat resulteert in een opslag volume van ruim 7 miljoen m3/a. Het aantal bronnen dat nodig is wordt bepaald door het maximale piekvermogen dat nodig is om te kunnen leveren; hierbij is uitgegaan van 2.000 vollast-uren aan warmtelevering.

Utrecht

Amsterdam

dikte aquifer [m]

25

100

aantal doublets [-]

65

13

aanlegkosten [M€]

5

4

0,4

0,1

bovengronds ruimtebeslag ‘footprint’ [%] Tabel 2. Vergelijking tussen twee verschillende gebieden.

30

VV+ september 2017

VV06 26-31.indd 30

11-09-17 08:14

peratuurverschil van het onttrokken en weer in de bodem geïnfiltreerde water. De opslagtemperatuur moet dus zo hoog mogelijk zijn en de temperatuur van de retourbron zo laag mogelijk om zoveel mogelijk energie uit te nutten. De temperatuur van opslag en retour zijn vooral afhankelijk van de warmtebron en de temperatuurtrajecten in de installaties van de afnemers.

In de praktijk is op kleinere schaal de meeste ervaring opgedaan met ondergrondse opslag bij temperaturen tot 100 °C, en enkele daarboven (gebruikmakend van de aanwezige hydrostatische druk bij ondergrondse opslag).

Vanzelfsprekend moeten de verliezen die bij warmteopslag in de bodem optreden zo laag mogelijk zijn. Deze verliezen treden op langs de randen van de opslag in de bodem. Bij grootschalige opslag zullen deze warmteverliezen relatief beperkt zijn omdat met toenemende grootte van de warmteopslag het oppervlak van die randen in verhouding kleiner wordt. Op basis van inzichten uit de Nederlandse wko-praktijk en de relatief kleine hto-pilots zijn voor grootschalige warmteopslag rendementen van rond de 90 procent te verwachten.

Hartog: ‘Ter illustratie: bij een opslagtemperatuur tot 100 °C kan met een opslagvolume van meer dan 1 miljoen m3 grondwater enkele maanden worden overbrugd op basis van de eerder genoemde kentallen voor de warmtebuffer in Diemen. Wko-systemen van deze omvangen komen veelvuldig voor in Nederland.’

Koppeling warmtenet Voor een optimale koppeling van een ondergronds warmteopslagsysteem aan een warmtenet zijn er flink wat afwegingen te maken. Hoe deze eruit zien is grotendeels afhankelijk van warmtenet-specifieke condities. Zo blijkt

Ondergrondse HTO: de voordelen Ondergrondse warmteopslag met temperaturen die aansluiten bij die van warmtenetten, lijkt een belangrijke bijdrage te kunnen leveren aan de mogelijkheid om warmtenetten duurzamer, robuuster en toekomstbestendiger te maken.

Ondergrondse hto: • Maakt warmtevoorziening flexibel: vraag en aanbod kunnen eenvoudig met elkaar in evenwicht worden gebracht.

• Kan grote hoeveelheden warmte opslaan; perioden zonder of weinig warmteproductie door eventueel het tijdelijk wegvallen van warmtebronnen, zijn eenvoudig op te vangen.

• Verhoogt de efficiënte van warmteopslagsystemen: hoge temperaturen maken de inzet van warmtepompen overbodig waarmee de benodigde elektriciteit (voor de werking van warmtepompen) komt te vervallen.

• Is geschikt voor de opslag van warmte afkomstig van duurzame warmtebronnen, zoals zonnecollectoren, geothermische bronnen en Power-2-Heat.

uit het verkennen van de investeringsafwegingen voor de beoogde verduurzaming van het Amernet dat het opnemen van ondergrondse warmteopslag bij de ontwikkeling van een warmtenet tot significante reductie van de benodigde leidingdiameters en vergroting van de investeringsruimte leiden. Ook de optimale technische eigenschappen, zoals temperatuurniveau, capaciteit en benodigd vermogen, zijn locatie-afhankelijk. Deze volgen uit de eigenschappen van aanbieders en afnemers van de warmte.

Verder vereist het bepalen van de locatie waar het opslagsysteem wordt gekoppeld met het warmtenet aandacht, evenals de vraag of het beter is om verschillende kleinere opslagsystemen toe te passen of één grote.

Bloemendal: ‘De geschiktheid van de ondergrond varieert op lokale, gemeentelijke schaal meestal weinig, maar kan voor grotere regionale warmtenetten van invloed zijn op de locatiekeuze voor een ondergrondse warmteopslag. Uit een verkenning op basis van kentallen van de woonwijk Leidsche Rijn blijkt bijvoorbeeld dat verschillen in lokale eigenschappen van de ondergrond in de praktijk tot significante verschillen kunnen leiden voor onder meer het aantal benodigde doublets en de investeringskosten. Uit de twee in de casestudies beschouwde scenario’s blijkt ook dat ondergrondse opslag slechts een zeer klein deel van de oppervlakte van het voorzieningsgebied nodig heeft.’

<<

Bronnen en verwijzingen 4. Een voorbeeld van een wijk ter grootte van Leidsche Rijn waar de huizen vanuit een hto van warmte worden voorzien.

1. Hartog N., Bloemendal J.M., Slingerland E., Wijk A. van, ‘Duurzame warmte gaat ondergronds’, KWR/Greenvis, Nieuwegein/Utrecht, 2016.

VV+ september 2017

VV06 26-31.indd 31

31

11-09-17 08:14

verwarming Voorjaarscongres Bodemenergie NL

WARMTEOPSLAG GEEFT ENERGIETRANSITIE FLINKE DUW IN DE RUG Het potentieel aan duurzame warmte in Nederland is enorm. Wanneer ook de mogelijkheden van geothermie en middelhoge- en hoge temperatuuropslag in de bodem worden benut, is het aanbod van warmte meer dan voldoende om aan de warmtevraag te voldoen. Maar voordat we aan deze schone oplossingen toe zijn, moet er nog wel het een en ander gebeuren, zo bleek op het voorjaarscongres van Bodemenergie NL. De regels moeten ruimer en de overheid moet bijspringen om kostbare proefboringen en onderzoek mogelijk te maken.

Tekst: Mari van Lieshout, freelance journalist.

Fotografie: Ton Borsboom, Eems Delta Drones

In dezelfde week dat het platform Bodemenergie nl zijn voorjaarsbijeenkomst belegde, verscheen het Nationaal Warmtenet Trendrapport. De conclusie van het rapport had een aardig onderwerp van discussie kunnen zijn tijdens de bijeenkomst. De onderzoekers concludeerden namelijk dat naast biomassa en wko vooral de toepassing van geo-

thermie kan zorgen voor een verduurzaming van het warmteaanbod. Wat de opstellers van het rapport verzuimden te vermelden was dat er nog wel het nodige moet gebeuren voor het ook inderdaad zover is. Wet- en regelgeving vereisen nog flinke afstelling en er zal een manier moeten worden gevonden om de grote financiële risico’s van proefboringen weg te nemen.

Het aandeel geothermie in de energiemix zal naar verwachting vooral sterk toenemen na 2022. De verklaring daarvoor is de aanname dat de kostprijs van geothermie tegen die tijd sterk zal zijn gedaald waardoor het steeds interessanter wordt om dit grootschalig toe te passen. En grootschalige toepassing maakt dus logischerwijs de aanleg van vele warmtenetten noodzakelijk. Maar ook warmtenetten brengen grote investeringen met zich mee en de lage gasprijs vormt een belangrijke rem op deze ontwikkeling. De warmtebedrijven verwachten dat warmtenetten bestaansrecht hebben in een ‘all electric’-omgeving, mede omdat ze ook kunnen fungeren als opslag en buffer.

Warmteopslag

Het aandeel geothermie in de energiemix zal naar verwachting vooral sterk toenemen na 2022.

32

Warmteopslag was veruit het belangrijkste thema van het voorjaarscongres. Ad van Wijk, hoogleraar aan de tu Delft en deels werkzaam bij waterbedrijf kwr, trad op als dagvoorzitter. Hij vindt dat in het kader van de energietransitie

VV+ september 2017

VV06 32-36.indd 32

11-09-17 07:49

In tegenstelling tot pv-panelen vraagt geothermie nauwelijks ruimte.

nadrukkelijker de mogelijkheden van middelhoge- en hogetemperatuuropslag (mto en hto) in de bodem moet worden meegewogen. Bij mto gaat het om temperaturen van 30 – 60 °C en bij hto om temperaturen boven de 60 °C. Bij al deze systemen wordt een warmteoverschot opgeslagen in de ondergrond tot het moment dat deze nuttig kan worden gebruikt. Het belangrijkste voordeel hiervan is dat de inzet van de warmtepomp kleiner is, of zelfs geheel kan worden vermeden. Dit maakt de systemen energetisch gezien gunstiger dan lt wko-systemen.

Van Wijk: ‘Een ander voordeel van mto en hto is dat bedrijven die restwarmte over hebben, zich niet voor vele jaren hoeven vast te leggen voor levering van warmte. Een situatie die nu vaak remmend werkt bij de ontwikkeling van warmtenetten. Het zou ook een stimulans kunnen zijn voor de toepassing van geothermie. Met mto of hto is dan vraag en aanbod veel eenvoudiger te matchen.’

Ondanks alle voordelen worden mto en hto nog maar weinig toegepast. Naast het feit dat bij de opslag aanvul-

lende technische maatregelen nodig kunnen zijn – bijvoorbeeld waterbehandeling en toepassing van materialen die tegen een hoge temperatuur bestand zijn – is ook het verbod op opslag van warmte boven de 25 °C in Nederland reden dat er nog maar mondjesmaat voorbeelden zijn.

Warmteoverschot in de bodem is in principe niet toegestaan, maar is bij mto en hto niet te voorkomen. De vergunningverlenende instantie kan van dit beleid afwijken als de milieuvoordelen opwegen tegen de milieunadelen.

Het is daarom noodzaak deze onbalans goed te kunnen kwantificeren. De onbalans is direct gerelateerd aan de warmteverliezen in de bodem en zodoende ook aan het opslagrendement.

Omdat de kosten die gemoeid zijn met onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden – en dan vooral geologisch onderzoek – voor private partijen nauwelijks zijn op te brengen, zien velen graag dat de overheid een regierol op zich neemt. Ook de regelgeving die rond bodemenergie in zijn algemeenheid hangt, mag van de aanwezigen eenvou-

‘EEN VOORDEEL VAN MTO EN HTO IS DAT BEDRIJVEN DIE RESTWARMTE OVER HEBBEN, ZICH NIET VOOR VELE JAREN HOEVEN VAST TE LEGGEN’ VV+ september 2017

VV06 32-36.indd 33

33

11-09-17 07:49

verwarming

diger. Nu zoeken opdrachtgevers niet zelden om de regels te ontlopen hun toevlucht tot lucht-waterwarmtepompen, terwijl geothermie of mto/hto qua duurzaamheid mogelijk de voorkeur zou verdienen.

‘Power to X’ In dit verband is het ‘Power to X’-project, dat de komende jaren in Nieuwegein wordt uitgevoerd, interessant. Op het terrein van de Watertransportmaatschappij RijnKennemerland (wrk) realiseert Waternet in de periode 2017 – 2018 een zonnepark met een capaciteit van circa 8,6 MW. Het nieuwe zonnepark gaat in de eerste plaats energie leveren aan het lokale net. Een deel van de zonneenergie wordt in de zomer als warmte in de bodem opgeslagen. Binnen het ‘Power to X’-project wordt tegelijkertijd onderzocht of ook een deel van de geproduceerde zonnestroom kan worden omgezet in andere energiedragers (de variabele X), zoals waterstof.

‘Bij ‘Power to X’ draait het vooral om groene waterstof en energieopslag in de bodem’, vertelt Van Wijk. ‘Via een dc/acconverter wordt een groot deel van de stroom geleverd aan het elektriciteitsnet. Met een ander deel van de elektriciteit wordt via elektrolyse waterstof geproduceerd, waarmee lokaal een kleine waterstofeconomie zal worden opgezet.’

Pitpoint realiseert in Nieuwegein een waterstoftankstation dat naast zo’n 300 auto’s ook de bussen van regiovervoerder Q-Buzz van brandstof gaat voorzien. In Drenthe heeft Q-Buzz al bussen op waterstof rijden. Het ultrapuurwater, dat nodig is voor de elektrolyse wordt lokaal gepro-

duceerd uit neerslag, opgevangen via de zonnepanelen.

Een deel van de zonnestroom wordt gebruikt om de warmte die in de zomer wordt gewonnen uit het ingenomen Lekwater met warmtepompen naar een hoger temperatuurniveau (40 – 70 °C) te brengen. Die warmte zal in de bodem worden opgeslagen en in de winter worden benut voor het verwarmen van de woningen in de nabijgelegen wijk Rijnhuizen.

‘We creëren een triplet’, aldus Van Wijk. ‘Een systeem van drie bronnen met verschillende temperatuurniveaus: warmte van 40 – 70 °C voor de winter, de bodemtemperatuur van 5 – 7 °C gebruiken we als bron voor de zomer en we maken een bron van 15 – 30 °C voor de tussenliggende periodes. Een groot voordeel van het ‘Power to X’-concept is dat verzwaring van het stroomnet niet nodig is. De overschotten aan elektriciteit worden zomers enerzijds gebruikt voor het maken van waterstof en anderzijds voor het maken van warmte, die vervolgens wordt opgeslagen. In de winter is de warmte zonder tussenkomst van een warmtepomp direct toepasbaar in de gebouwen.’

Thermochemische materialen Nederland heeft geen energieprobleem stelt Van Wijk, maar een energie-opslagprobleem. ‘Bij mto/hto in de bodem praten we eigenlijk over energieopslag in water.

Maar zouthydraten zijn in principe veel beter geschikt voor thermochemische warmteopslag. Feitelijk wordt er bij deze techniek geen warmte opgeslagen, maar gedehydrateerd zout. Daarvoor is geen isolatie nodig en je hebt er tien keer

Warmtetransport met een vrachtwagen: in Duitsland gebeurt het al.

34

VV+ september 2017

VV06 32-36.indd 34

11-09-17 07:49

1. Een schematische weergave van de warmtevraag van de verschillende usecases. De implementiestappen van tcm’s als warmteopslagmedium zijn onder de pijl weergeven aan de hand van vier onderzoekslijnen. De gebruikte waardes zijn indicatiewaardes.

minder van nodig dan water. Dat maakt deze tcm’s, thermochemische materialen, zo geschikt voor de seizoensopslag van warmte.’ tcm’s zijn geschikt voor hto en vragen tien keer zo weinig volume als bij toepassing van water. Bovendien kan warmteopslag met tcm’s zonder langdurig grote stilstandsverliezen. Opslagdichtheden van tot nu toe bekende tcm’s liggen tussen de 1 – 3 GJ/m3 op materiaalniveau. Daarmee komt, naast kort-cyclische tapwater/verwarmingopslagsystemen en warmtegedreven koeling, ook seizoensmatige warmteopslag voor ruimte- en tapwaterverwarming in beeld. Zomerse zonnewarmte kan dan door middel van tcm’s worden opgeslagen en in het stookseizoen weer worden aangesproken.

Aan de tu Eindhoven loopt in het kader van de topsector Energie een onderzoek naar de mogelijkheden voor toepassing van tcm’s in de gebouwde omgeving. Compacte, verliesvrije en goedkope warmteopslag is cruciaal voor succesvolle implementatie. De opslagdichtheid van de huidige generatie tcm’s (silicagel en zeolieten) is echter beperkt.

Bovendien zijn de kosten van deze materialen hoog.

Zouthydraten vormen de basis voor de volgende generatie tcm’s vanwege de hoge opslagdichtheid en lage kosten.

Bij thermochemische opslag zijn er twee soorten systemen mogelijk: een systeem waarbij de reactie zich in het opslagvat afspeelt, of een systeem waarbij de reactie plaatsheeft in een aparte reactor. Het eerste systeem is eenvoudiger van opzet, maar het tweede werkt sneller en efficiënter. De eerste toepassingen met tcm’s zijn overigens al in de praktijk te vinden. Zo worden zeolieten en silicageltoepassingen op dit moment – weliswaar kleinschalig – aangeboden in bijvoorbeeld sorptiewarmtepompen.

Er moeten nog wel wat problemen worden opgelost. Naast onderzoek naar de beschikbare hydratatiegraden en de stabiliteit van de reacties, is er ook behoefte aan component-,

technologie-, en systeemontwikkeling voor uiteenlopende toepassingen. Daarom is in het Topsector-project ook de industrie betrokken. Voor de implementatie van tcm-toepassingen in de gebouwde omgeving hebben de samenwerkende partners een road map opgesteld voor een drietal gebruikssituaties (figuur 1).

‘Een toepasbare techniek zou ook een enorme sprong betekenen in een al ouder idee: het transport van warmte in een vrachtwagen’, vertelt Van Wijk. ‘Het gebeurt nu in Duitsland met pcm’s. In Nederland is het gebleven bij ideeën. Tot zo’n 10 km is het economisch interessant, daarna gaan vooral de kosten van de chauffeur flink aantikken. Wanneer in de toekomst echter zelfrijdende auto’s kunnen worden ingezet, zullen de transportkosten drastisch omlaag gaan.’

Verduurzaming bedrijventerreinen De samenstellers van het voorjaarscongres permitteerden zich een uitstapje met de uitnodiging van Lennart van den Burg. Hij kreeg de ruimte voor uitleg van een ambitieus plan om bedrijventerreinen te verduurzamen. Van den Burg werkt bij Sustainable Energy/tno en zijn organisatie is een van de belangrijkste partners in de stichting Bedrijventerreinen Energiepositief (BE+).

Bedrijventerreinen bieden een enorm potentieel aan vermindering van energiegebruik en daarmee het terugdringen van CO2-uitstoot. BE+ wil een eerste slag slaan om 250 van de 3.500 bedrijventerreinen die Nederland telt, binnen vijf jaar te verduurzamen zonder de cashflow van de ondernemers aan te tasten. ‘Als het ons lukt – en we denken dat het kan – bereiken we binnen die periode een derde van de doelstelling uit het Energieakkoord,’ zo stelde Van den Burg. tno heeft een tool ontwikkeld waarmee nauwkeurig per bedrijf de mogelijkheden tot besparing en de benodigde maatregelen kunnen worden vastgesteld. ‘De tool maakt gebruik van gegevens die al in talloze databaken van allerlei VV+ september 2017

VV06 32-36.indd 35

35

11-09-17 07:49

verwarming

organisaties volop aanwezig zijn over type bedrijf, gebouw, leeftijd, verbruik en energie-infrastructuur. We combineren deze gegevens in een duidelijk overzicht. Daarmee bieden we vervolgens per bedrijventerrein een gedetailleerd inzicht in het potentieel aan besparing.’

Bedrijventerreinen zijn volgens Van den Burg onzichtbaar en onbemind. Bij de energietransitie gaat vooral veel aandacht uit naar de woningbouw. Dat het bij bedrijventerreinen niet gebeurt, heeft vooral te maken met de kosten, het ontbreken van inzicht in het besparingspotentieel en het ontbreken van een financieringsplan.

‘NEDERLAND HEEFT GEEN ENERGIEPROBLEEM, MAAR EEN ENERGIEOPSLAGPROBLEEM’ Op basis van de met de tool verzamelde data kunnen de ondernemersverenigingen verschillende opties voor een duurzaam energiesysteem worden voorgesteld. Bij benadering kan op deze wijze een besparingspotentieel, een soort energiescan, voor het hele bedrijventerrein, maar ook voor de individuele bedrijven worden gegeven. Het is de eerste stap van een complex traject waarna de adviseur of huisinstallateur met de bedrijven in contact kan treden om

de bevindingen nader uit te werken. Als 70 procent van de bedrijven op een bedrijventerrein bereid is het traject van verduurzaming in te slaan, gaat BE+ ermee aan de slag en volgt een concreet plan waarbij alle potentiële duurzame energiebronnen (zon, wind, biomassa, bodemenergie, geothermie) worden meegewogen.

BE+ richt de focus op maatregelen die in vijf jaar zijn terugverdiend. Immers, bedrijven moeten investeren in energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van minder dan vijf jaar. Deze verplichting is vastgelegd in de Wet Milieubeheer, maar deze wet is de afgelopen periode nauwelijks gehandhaafd. De handhaving wordt echter aangehaald vanwege de afspraken uit het energieakkoord en de Europese richtlijn voor energiebesparing. Daarmee wordt het volgens Van den Burg nu ook urgent voor bedrijven om energiebesparende maatregelen te nemen.

Ondernemers die deelnemen aan het plan verenigen zich in een lokale organisatie die de benodigde financieringen betrekt via het Duurzame Investeringsregelingsfonds (dirfonds). Door deze vorm van financiering heeft het nemen van energiemaatregelen geen invloed op de cashflow van de deelnemende bedrijven en gaat het niet ten koste van investeringen in het primaire proces. Wanneer de verduurzaming grootschalig wordt aangepakt – dus de energievoorziening van meerdere bedrijven tegelijk – wordt het ook interessant om voor de financiering ESCo’s op te richten. Van den Burg: ‘Kostenneutraal dus. We willen met lokale partners samenwerken en roepen ondernemers en hun organisaties op zich aan te melden voor deelname aan het project.’

<<

In Drenthe heeft L-Buzz al bussen op waterstof rijden.

36

VV+ september 2017

VV06 32-36.indd 36

11-09-17 07:49

Boiler vervangen?

Advies van A.O. Smith: Kies altijd voor een condenserende boiler !

Een HR-boiler verdien je zo terug!

Door een condenserende HR-boiler te kiezen, bespaar je aanzienlijk op de verbruikskosten en is de terugverdientijd t.o.v. een conventionele atmosferische boiler zeer kort. Bovendien behaalt een condenserende boiler het hoogste rendement en voldoet deze milieubewuste warmwateroplossing aan de ErP-regelgeving die in september 2018 van kracht wordt. A.O. Smith voorziet je van advies en begeleiding vanaf ontwerpfase tot en met nazorg zodat je altijd de juiste warmwateroplossing hebt voor elke locatie!

Jaren

• Minimale stilstandverliezen • Lage exploitatiekosten

Gemiddelde terugverdientijd (jaar) Spreiding terugverdientijd (jaar)

6,0 5,0 4,0 3,0

Voordelen voor de installateur: • Eenvoudige installatie en onderhoud • Geen restricties wat ruimte betreft (ventilatie) • Zeer complete range aan HR-boilers

w w w. a o s m i t h . n l

2,0 1,0 0,0 0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000 l/dag

Terugverdientijd in jaraen gebaseerd op installatiekosten en gasprijzen

Voordelen voor de consument: • Maximale energiebesparingen

VV+ september 2017

37

verwarming

GREEN DEAL ULTRADIEPE GEOTHERMIE ONDERTEKEND

Uit berekeningen blijkt dat 30 procent van de warmte die de industrie nodig heeft in de toekomst door udg zou kunnen worden geleverd. Geothermie kan daarmee een belangrijke bijdrage leveren aan de doelstelling van het kabinet om in 2050 de CO2emissie naar nul te brengen. De huidige geothermieprojecten in Nederland zijn onvoldoende geschikt om ook verduurzaming van ht-warmtevoorziening in de industrie te realiseren. Voor de verduurzaming van de hogeretemperatuurwarmtevraag in bijvoorbeeld de procesindustrie, is het noodzakelijk om geothermie op grotere diepten (meer dan 4.000 m) toe te passen dan tot nu toe gebruikelijk.

De zeven consortia bestaan elk uit een groep partijen die zich samen ten doel hebben gesteld om binnen afzienbare tijd op een bepaalde locatie in Nederland een udg-project te ontwikkelen. De consortia worden vertegenwoordigd door Vermilion Energy Netherlands, FrieslandCampina, Goud, Parenco/#qnq, Geothermie Brabant, Huisman equipment en Havenbedrijf Rotterdam, en zijn verdeeld over drie geologische regio’s: Friesland (Heerenveen, Leeuwarden), Midden-Nederland (Utrecht, Renkum, Oost-Brabant) en Zuid (Schiedam, Rotterdam).

Uitgebreid geologisch onderzoek moet nu eerst meer duidelijkheid bieden over de mate waarin de consortia kunnen verwachten warmte van de juiste temperatuur en onder de juiste omstandigheden aan te treffen. Het onderzoek moet inzicht geven in de meest kansrijke aanpak voor het uitvoeren van succesvolle boringen.

Op basis hiervan kan doorontwikkeling van de projecten plaats vinden. Naar verwachting zullen in 2020 de eerste resultaten in de vorm van pilotprojecten zichtbaar worden.

Foto: Industrie

De ministeries van Economische Zaken en Infrastructuur en Milieu, ebn, tno en zeven consortia van bedrijven hebben de Green Deal ultradiepe geothermie (udg) ondertekend. Dit is een belangrijke stap om de mogelijkheden voor udg in Nederland in kaart te brengen en een basis te leggen voor de verdere ontwikkeling ervan. De Green Deal werd ondertekend tijdens de jaarlijkse presentatie van het ebn-rapport ‘Focus on Energy’ in Den Haag.

OOK BESTAANDE BOUW NU AANGESLOTEN OP WARMTENET ALKMAAR De gemeente Alkmaar en de Afvalenergiecentrale werken gestaag door aan een collectief warmtenet in de regio Alkmaar. Het warmtenet is een ondergronds leidingnet, dat warmte verspreidt om huizen, bedrijven en instellingen te verwarmen. Het warmtenet in Alkmaar wordt nu nog uitsluitend gevoed met restwarmte van de afvalenergiecentrale van hvc. Er liggen vergevorderde plannen om het net ook te voeden met restwarmte van bedrijven uit het nabijgelegen Heerhugowaard en asfaltcollectoren.

Het warmtenet in de regio is nu zo’n 30 km lang en zal uiteindelijk zo’n tienduizend woningen en bedrijven in Alkmaar, Heiloo, Heerhugowaard en Langedijk van duurzame warmte voorzien. Onlangs heeft Woonstichting Woonwaard het eerste bestaande flatgebouw van 96 woningen en haar eigen kantoor op het warmtenet aangesloten. Veel nieuwbouwwoningen van de corporatie zijn al aangesloten.

Alkmaar, ondertekenaar van de Green Deal Aardgasvrije wijken, heeft zichzelf een voortrekkersrol opgelegd en wil tempo maken om het warmtenet ook naar bestaande wijken door te trekken.

<<

<<

38

VV+ september 2017

VV06 38-39.indd 38

05-09-17 10:46

Warmtebedrijf Ede/mpd Groene Energie heeft zijn tweede installatie voor verbranding van biomassa officieel in gebruik genomen. De twee nieuwe ketels, met elk een vermogen van 4,5 MW, draaien grotendeels op afvalhout uit de Gelderse Vallei. Ondertussen breidt Warmtebedrijf Ede zijn stadswarmtenet verder uit; van de ongeveer 10.000 aangesloten woningen en bedrijven (en een zwembad, sportaccommodaties en onderwijsinstellingen) wil het bedrijf naar twintigduizend warmteafnemers in 2020. Het plan is om een derde installatie – ook van 2 x 4,5 MW – te bouwen. De stoomturbines leveren tevens elektriciteit aan het openbare net, met een capaciteit van 300 kW elk.

Onderdeel is tevens een warmteleiding die een fietspad vorstvrij houdt in de winter.

Het initiatief om in Ede een stadsverwarmingsinstallatie op biomassa te bouwen, is feitelijk voortgekomen uit een Prunusprobleem. De Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina), ook wel bospest genaamd, woekert zo sterk op de Veluwe dat snoeien noodzakelijk is. Het snoeiafval dient vervolgens

Foto: Industrie

WOEKERENDE VOGELKERS VOOR WARMTEBEDRIJF EDE

als grondstof voor de ovens. Daarnaast brengen veel burgers hun tuinafval naar de gemeentewerf; van daaruit gaat dat ook richting de twee biomassa-installaties. De hoeveelheid onkruid en snoeiafval is zo groot dat er dus nu al weer een derde installatie gepland staat.

<<

SUPERMARKTKOELING BRON VOOR WONINGVERWARMING Een milieugroep wil in het Britse Oxford de lokale supermarkt thermisch verbinden met een nabijgelegen woonwijk.

Het doel is om de restwarmte van vriesapparatuur in de winkel te gebruiken voor verwarming van 146 woningen.

Met het plan kan volgens het lokale milieuplatform Rose Hill and Iffley Low Carbon een CO2-reductie van meer dan 70 procent worden gerealiseerd. Daarnaast zou het ervoor zorgen dat de energierekening van de wijkbewoners fors wordt gereduceerd. Ook de supermarkt, een Sainburyfiliaal, kan profijt hebben van het initiatief door een vergoeding te vragen voor de levering van restwarmte die nu nog in de buitenlucht verdwijnt.

Het project-in-voorbereiding is tot nu toe gefinancierd vanuit een ‘duurzaam warmtefonds’ van de lokale overheid.

Afgelopen jaar is onderzoek uitgevoerd naar de mogelijk-

heden. In het eindrapport van dit onderzoek is een installatie voorgesteld waarbij de chillers van de supermarkt aan een warmwaterleiding worden gekoppeld die vervolgens water van 25 °C door de wijk Rose Hill kan distribueren. In de zomer wordt de afgevoerde restwarmte opgeslagen in een ondergrondse buffer. Het plan gaat ervan uit dat de gasketels van de 146 woningen worden vervangen door individuele warmtepompen.

Het project verkeert nog in een prille fase, al hebben supermarktketen Sainsbury en de gemeenteraad van Oxford inmiddels aangegeven positief tegenover de uitvoering ervan te staan. De volgende stap is dat het door Bioregional voorgestelde systeem concreet wordt doorgerekend. Voor de geschatte investeringskosten van 2,5 tot 3 miljoen euro, moet nog een financieringsconstructie worden bedacht.

<<

Foto: Industrie

ROTTERDAM WIL JAARLIJKS ACHTDUIZEND WONINGEN AARDGASVRIJ MAKEN In het kader van de energietransitie moeten woningen zo veel mogelijk aardgasvrij worden. Om dit proces te versnellen, is er de Green Deal Aardgasvrije wijken waarin gemeenten en het Rijk hun krachten bundelen. Een van de handvatten is een database waarin gemeenten hun ervaringen delen. Rotterdam is een van de koplopers en streeft ernaar om alle woningen in de gemeente in 2050 aardgasvrij te hebben. Volgens Astrid Madsen, programmamanager Energie-transitie gebouwde omgeving, komt dat in de praktijk neer op de aanpassing van gemiddeld achtduizend woningen per jaar en de aanleg van 40 km nieuwe infrastructuur. Zij noemt de energietransitie ‘een ontdekkingsreis voor Rotterdam’.

Madsen: ‘Eén standaardoplossing zal er niet zijn. Het blijft keer op keer maatwerk per gebied. Vandaar het belang van gemeenten om onderling ervaringen te wisselen. En om met onze ervaringen bij het Rijk aan te geven waar we extra ruimte en steun kunnen gebruiken.’

<<

VV+ september 2017

VV06 38-39.indd 39

39

05-09-17 10:46

Verhuur stoom- en heetwaterketels

Eco Ketelservice Verhuur bv

www.eco-steamandheating.com +31 (0)13 583 94 40 | info@eco-steamandheating.com

Smitsair adv. 190 x 130

05-01-2016

09:59

Pagina 1

-JETsystemen

Toepassingsgebieden JETsystemen; • • • • • • • • • • • •

fabriekshallen en lashallen, magazijnen en distributiecentra, voedselverwerkende industrie, sporthallen en zwembaden, concertzalen, theaters en discotheken, multifunctionele evenementenhallen, winkels, bouwmarkten, atria en binnentuinen, kantoorruimten, scholen, klaslokalen, horeca, kerken.

Smitsair JETsystemen B.V.

LUCHTDISTRIBUTIE OP MAAT

Tel. 0297-564455

• PROJECTMATIGE AANPAK • LUCHTVERDELING OP MAAT • SNELLE INSTALLATIE • LAAG ENERGIEVERBRUIK

Fax 0297-569296

• WEINIG TRANSPORTKANALEN NODIG • TOCHTVRIJ EN HOMOGEEN KLIMAAT • HOOGINDUCEREND SYSTEEM • INCLUSIEF INBEDRIJFSTELLING • ONDERHOUDSVRIJ • GESCHIKT VOOR KOELING, VERWARMING EN VENTILATIE

40

VV+ september 2017

e-mail: jetsystemen@smitsair.nl internet: www.smitsair.nl

Column: Dirk Follet

Een nieuwe ketel Ik ben geen Nederlander, dus om u op te beuren een verhaaltje uit mijn Heimat, België.

Ik groeide op in een behoorlijk groot huis wat mijn ouders in 1981 kochten. De eerste winter ging de verwarming stuk, en twee jaar geleden hebben ze de ketel vervangen. Dat viel nog niet mee.

Intussen wonen ze met twee in dat grote huis. Bij het huis hoort ook een bos dat meer hout oplevert dan ze kunnen verstoken in de houtkachel in woonkamer. In de winter verwarmen ze daarmee – via openstaande deuren – een badkamer, de eetkamer, de woonkamer en de werkkamer van mijn vader. De rest gebruiken ze nauwelijks. Die kachel is de beste investering die mijn ouders ooit gedaan hebben.

U begrijpt me wel: de verwarming verzet heel erg weinig werk.

Veel meer werk was een Belgische installateur uit te leggen en te overtuigen wat hij moest doen: een grote ketel vervangen door twee – liefst verschillende – kleine keteltjes.

De eerste waar we mee spraken kenden we via-via.

Hij gaf ook les aan een opleiding voor loodgieters, dus dat kwam vast in orde. ‘In cascade?’ vroeg hij.

‘Uitgesloten voor een woning.’ Wat ik ook probeerde, het was onmogelijk om uitgelegd te krijgen waarom het niet mogelijk zou zijn.

Ook een volgende loodgieter vond het te ingewikkeld om een oude ketel te verwijderen en er twee nieuwe voor in de plaats te zetten (er was vast wat anders aan de hand…).

Het volgende probleem was mijn ouders (en de

derde loodgieter) uit te leggen dat het nergens voor nodig was om ketels te kopen die heel erg lang mee zouden gaan. De gedachte dat in de praktijk er hooguit één ketel zou werken was duidelijk te hoog gegrepen. Als er dan ooit ééntje de geest gaf was de winter voorbij tegen de tijd dat je het merkte. Tegen de tijd dat je beide wil vervangen is er zoveel beter voor zoveel minder geld te koop.

Uiteindelijk werden twee uitstekende ketels geïnstalleerd en het werkt prima. De extra investering in kwaliteit wordt natuurlijk nooit meer terugverdiend in comfort of energiezuinigheid. Mijn ego vond het niks, maar we werken voor mensen en niet voor onszelf.

Ik vertel dit verhaaltje niet omdat Belgische installateurs amateurs zijn. Ik vertel dit omdat in de 14 jaar dat ik in Nederland werkte, ik veel geleerd heb.

Ik heb geleerd om nuchter naar een probleem te kijken. Ik ben blij dat ik veel van mijn principes heb kunnen laten varen, en ben beter geworden in luisteren naar klanten en aannemers. Ik weet nu dat een goed compromis beter is dan de beste oplossing.

Dirk Follet bedenkt en realiseert gebouwen die de schijn hooghouden dat de wereld eenvoudig is.

Reageren?

@dirkfollet, vvplus@follet.nl.

vv+ september 2017

VV06 41.indd 41

41

05-09-17 11:09

Er zit zoveel meer aan onze kabels.

Appendages en regelsystemen voor CV- en sanitaire installaties

Protherm Impex BV Industrieterrein ‘De Harselaar’ West Harselaarseweg 129 - Postbus 112 NL-3770 AC Barneveld - Holland

Telefoon: Fax: E-mail: Internet:

+31(0)342-415751* +31(0)342-415643 info@protherm.nl www.protherm.nl

Comfortabel en veilig WARM water tappen met Taco mengautomaten Mengautomaten van Taconova zijn toepasbaar bij geisers, (zonne) boilers, combi-ketels e.d. en kunnen traploos ingesteld worden op een voor de gebruiker veilige en comfortabele temperatuur.

1.

2.

3.

4.

1. Taco thermostatische mengautomaat MT 52 Voorzien van 1” en 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 20 °C – 40 °C of 30 °C – 70 °C Boileruitvoering leverbaar met ingebouwde keerkleppen 2. Taco thermostatische mengautomaat MT 53 Voorzien van ¾”, 1” en 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 45 °C – 65 °C of 35 °C – 70 °C Leverbaar met of zonder ingebouwde keerkleppen 3. Taco thermostatische mengautomaat MT 52 HC Voorzien van 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 20 °C – 70 °C Groot debiet: 102 liter/minuut 4. Taco thermostatische mengautomaat MC 52 Compact Voorzien van ½” buitendraad Instelbereik: 30 °C – 70 °C Standaard voorzien van ingebouwde keerkleppen Voor alle Taco mengautomaten zijn keerkleppen en diverse aansluitkoppelingen leverbaar.*

Water

controlled by Protherm

Breng de kennis bij uw werknemer thuis!

De processen van onze klanten bijvoorbeeld. Al jarenlang slaagt men bij ons voor maatwerk in bekabeling.

Of het nu gaat om een afvulmachine of om een ander statisch of beweegbaar systeem. Jobarco heeft ‘t of ontwikkelt ‘t. Voor industrie, machinebouw, meet- en regeltechniek en meer. Door meedenken en oplossen vanuit onze expertise zorgen wij altijd voor de juiste kabel.

Vraag het aan één van onze kabel-experts

Heeft u er wel eens aan gedacht om uw ­werknemer een abonnement op een van onze vakbladen cadeau te doen?

De voordelen: •

werknemers blijven alert;

•

werknemers blijven gemotiveerd en geïnspireerd door de actualiteit;

•

werknemers waarderen een cadeau.

Voor het geld hoeft u het niet te laten. Vanaf tien extra abonnementen betaalt u slechts 25 euro ­per abonnement?

Thuis bezorgen kost niets extra!

Dit aanbod geldt voor installatiebedrijven die al een abonnement hebben op VV+, E&I en K&S.

BEL ONZE SPECIALISTEN: 079 - 331 93 13 OF KIJK OP WWW.JOBARCO.COM

42

VV+ september 2017

UNETO-VNI Media T 079 325 07 70, E media@uneto-vni.nl

Adv 1-4 staand abonnementenwerving.indd 1

01-09-16 10:17

At Universitatis De wet- en regelgeving rondom het lozen van warm water is – op zijn zachtst gezegd – uitgebreid te noemen. Voor het lozen van koud water bestaat echter nog geen regelgeving; onder andere omdat er nog te weinig onderzoek is gedaan naar de gevolgen hiervan voor de ecologie van de betreffende omgeving.

De Australische studente Cara van Megchelen heeft wat dit laatste betreft een tipje van de sluier opgelicht. Zij is in april 2017 afgestudeerd aan de faculteit Civiele Techniek van de tu Delft bij de opleiding Watermanagement. Haar afstudeeropdracht voerde zij uit bij Deltares en richtte zich daarbij op de effecten van het lozen van koud water op het oppervlaktewater van ondiepe sloten. Hiervoor heeft zij zowel veld- en literatuuronderzoek gedaan, als een simulatiemodel gebouwd.

Het veldonderzoek is grotendeels uitgevoerd in Gorinchem waar Eneco al een aantal jaar een warmte- en koudeproject heeft. Hierbij wordt in de zomer relatief warm

water aan een – nieuw gegraven – sloot onttrokken en in de aarde gepompt. In de winter wordt dit water omhoog gehaald om woningen mee te verwarmen. Het afgekoelde – koude – water wordt vervolgens weer teruggevoerd naar dezelfde sloot.

Het ruim tweehonderd pagina’s tellende eindrapport geeft aan dat de invloed van het lozen van water dat gemiddeld 5 °C kouder is dan het water in de sloot, nagenoeg geen invloed heeft op de ecologische aspecten van de betreffende sloot. Om tot deze (voorlopige) conclusie te komen heeft zij niet alleen zelf metingen verricht, maar ook gebruik kunnen maken van 5 jaar aan meetresultaten die beschikbaar zijn bij Eneco en Waterschap Rivierenland.

Van Megchelen: ‘Natuurlijk kun je met deze relatief korte onderzoeksduur nog niet wetenschappelijk aantonen dat het lozen van koud water een verwaarloosbare invloed heeft op de ecologie, maar het is wel een eerste, en vooralsnog unieke, stap die gezet is in het kader van de ontwikkeling van toekomstige wet- en regelgeving.’

<<

Niet omdat het moet…

Portfolio Thermische energie uit oppervlaktewater

<<

Foto: Industrie

Gepersonaliseerde verwarming Michal Vesley heeft binnen de tu Eindhoven literatuuronderzoek gedaan naar verschillende soorten gepersonaliseerde verwarming in kantooromgevingen en de invloed die ze hebben op zowel het thermisch comfort als de fysiologie. Tevens keek hij naar de regeling van deze vorm van verwarmen: volledig automatisch, volledig onder verantwoordelijkheid van de gebruiker of een combinatie. Tot slot onderzocht hij of gepersonaliseerde verwarming de energiekosten van een gebouw significant kan drukken.

Voor het onderzoek zijn praktische metingen gedaan waarbij verschillende proefpersonen de verschillende soorten verwarming in de praktijk testten. Daarnaast zijn simulatiemodellen gebouwd waarmee het energiegebruik in relatie tot de gebouwde omgeving is onderzocht. De resultaten zijn weergegeven in een drietal artikelen en geven aan dat er met gepersonaliseerde verwarming inderdaad energie kan worden bespaard en dat een automatische aansturing van de verwarming gebaseerd op de menselijke fysiologie, potentie heeft om de menselijke aansturing aan te vullen of zelfs compleet te vervangen.

Foto: Industrie

Ecologische gevolgen van warmteonttrekking aan oppervlaktewater

Thermische energie uit oppervlaktewater (teo) lijkt een veelbelovende energiebron te zijn voor het verwarmen van gebouwen, maar is nog relatief onbekend. Daarom zijn Marc Koenders en Barry Scholten van if technology in opdracht van de Unie van Waterschappen gestart met het opbouwen van een portfolio. Hierin combineren zij verschillende gebouwen of wijken en hun karakteristieke energievraag met één van de vormen van teo.

Op dit moment wordt bij drie van de zeven Res’en (Regionale energie strategie) gewerkt aan het uitwerken van een teo-businesscase. In Leeuwarden betreft dit een relatief grote warmtevraag van een beursgebouw in combinatie met warmte uit de grachten van de stad. In Dordrecht wordt gekeken naar een nieuw te ontwikkelen industrieterrein waar zich voornamelijk logistieke bedrijven zullen vestigen. De case in Tilburg speelt zich af bij een haven waar nieuwe appartementen worden gebouwd.

Barry Scholten: ‘We hopen op korte termijn ook in de andere vier Res’en een case te kunnen starten zodat we via een uitgebreid portfolio de mogelijkheden kunnen ontsluiten voor partijen die hiermee aan de slag willen.’

<<

VV+ september 2017

VV06 43.indd 43

43

05-09-17 11:20

vv+ opvallend

‘Zonnecollectoren :

kunnen 80 procent warmtebehoefte ’ Scandinavie opwekken Tekst: Edwin Schoemaker, freelance journalist Foto: industrie

Zonnewarmte kan voorzien in meer dan 80 procent van de warmtevraag van huishoudens in Scandinavië. Dit concluderen onderzoekers van de Finse Aalto University, naar aanleiding van een onlangs uitgevoerde test met Finse woningen voorzien van zonnecollectoren. En, niet onbelangrijk, kan dit ook nog eens tegen concurrerende tarieven. Volgens de onderzoekers zijn de resultaten ook van toepassing op Zweden, Noorwegen en andere landen met vergelijkbare omstandigheden.

44

In de woonwijk Eko-Viikki, in de Finse hoofdstad Helsinki, zijn negen woningen uitgerust met zonnewarmtesystemen, voor productie van warm water en vloerverwarming. De collectoren zijn gekoppeld aan een zonneboiler voor opslag.

De berekeningen uit de veldtest die zijn uitgevoerd op initiatief van de Finse Aalto University laten zien dat, afhankelijk van de technische toepassingen, zo tot 81 procent van de benodigde warmte op duurzame wijze kan worden ingevuld en dit tegen een kostprijs die laag genoeg is om te kunnen concurreren met huidige alternatieve technieken.

Zelfde breedtegraad In principe zijn de uitkomsten van het experiment volgens onderzoeker Hassam ur Rehman ook van toepassing op Zweden, Noorwegen, Alaska, Noord-Canada en andere locaties op dezelfde breedtegraad. Daarbij kunnen lokale omstandigheden natuurlijk nog wel enige invloed hebben.

De onderzoekers berekenden de hoeveelheid zonnewarmte die kon worden gewonnen voor toepassingen als verwarming en warm water voor woningen, waarbij overtollige energie werd opgeslagen. Hierbij werd gebruikgemaakt van

VV+ september 2017

VV06 44-45.indd 44

05-09-17 11:25

zowel bovengrondse wateropslagtanks, voor korte termijnopslag, als systemen onder de grond, voor seizoensopslag.

De resultaten die hiermee werden geboekt hingen af van de manier waarop de onder- en bovengrondse opslagsystemen en warmtepompen gezamenlijk werden ingezet. Voor een beter begrip van hoe deze zaken op elkaar inwerken is volgens de universiteit meer onderzoek nodig.

Twee keer zo hoog Verwarming van gebouwen is in Europa een van de grootste bronnen van CO2-uitstoot. In de EU wordt 40 procent van alle energiegebruik opgeslokt door gebouwverwarming. In Finland is dit aandeel zelfs meer dan 80 procent. Daarom is, volgens de onderzoekers, zonne-energie een verstandige oplossing, zowel vanuit economisch als ecologisch perspectief. Dalende prijzen maken zonne-energie voor de energiemarkt in de Scandinavische landen nu al een rendabel alternatief voor fossiele energie. In Denemarken bijvoorbeeld, neemt het gebruik van zonne-energie voor stadsverwarming al enige tijd snel toe.

Top-3 duurzaamste Europese landen Finland telt zoâ&#x20AC;&#x2122;n 5,5 miljoen inwoners en is met een oppervlakte van ruim 336.000 km² (8 keer Nederland), een van de dunst bevolkte landen van Europa. Het land bestaat voor 70 procent uit bos en het grootste deel van de Finse bevolking woont in het zuiden van het land.

Volgens eu-cijfers wordt op dit moment 34,3Â procent van alle energie in Finland op duurzame wijze geproduceerd. Hiermee staat het land op de derde plaats in de lijst van meest duurzame Europese landen, achter Zweden en Letland. De Finse regering streeft naar 38 procent in 2020. Het grootste deel van deze energie wordt nu gewonnen uit waterkracht, hout en biomassa en nog in mindere mate uit wind en zon.

<<

VV+ september 2017

VV06 44-45.indd 45

45

05-09-17 11:25

duurzaam

WATERKWALITEITSCHECK VOOR Bij het ontwikkelen en ontwerpen van stedelijk waterconcepten die zijn gericht op duurzaamheid en klimaatadaptatie, is tot nu toe weinig aandacht besteed aan het mogelijk optreden van door water overdraagbare infectieziekten door contact met stedelijk water van onvoldoende microbiologische kwaliteit. Een inventarisatie van stedelijk waterconcepten door het rivm laat zien dat die aandacht wel nodig is, omdat aan een aantal van die concepten potentiële gezondheidsrisico’s kleven.

Tekst en fotografie: Will Scheffer/cammediaservice.

Tegenwoordig worden in steden veel projecten opgezet om duurzaam met water om te gaan en de gevolgen van klimaatverandering op te vangen. De bewustwording om duurzamer om te gaan met grondstoffen groeit. Dit leidt ertoe dat zuiniger wordt omgegaan met drinkwater en dat er technieken zijn en worden ontwikkeld om energie en (schaarse) grondstoffen terug te winnen uit (afval)water.

Daar waar mogelijk wordt de waterkringloop gesloten door water te hergebruiken.

Het rivm wijst er op dat bij het ontwerpen, plannen en realiseren van (innovatieve) concepten voor stedelijk waterbeheer, het belangrijk is om niet alleen oog te hebben voor de beoogde voordelen, maar ook rekening te houden met mogelijke aan water gerelateerde gezondheidsrisico’s door onvoldoende waterkwaliteit door achtergebleven verontreiniging of herbesmetting. Hier wordt nog nauwelijks naar gekeken.

Het rivm heeft in het rapport ‘De ‘waterkwaliteitscheck’ voor nieuwe en bestaande stedelijk waterconcepten’, een inventarisatie van nieuwe en bestaande concepten en trends op het gebied van stedelijk waterbeheer uitgevoerd [1]. Aan de hand van literatuurgegevens over ziekte-uitbraken en waterkwaliteitsgegevens heeft het instituut voor de geïnventariseerde concepten een kwalitatieve schatting gemaakt van de waarschijnlijkheid van het optreden van negatieve gezondheidseffecten. Deze schatting toont dat het bij veel concepten realistisch is om rekening te houden met het optreden van aan water gerelateerde gezondheidsklachten bij mensen die met dit water in contact komen.

Stedelijk waterbeheer Door klimaatverandering stijgt in Nederland de gemiddelde temperatuur, vallen er lokaal vaker extreme neerslaghoe46

VV+ september 2017

VV06 46-50.indd 46

11-09-17 07:53

STEDELIJKE WATERCONCEPTEN veelheden, maar neemt ook de waterschaarste toe. De wereldwijde bevolkingsgroei, de noodzaak om duurzaam om te gaan met grondstoffen, verstedelijking en de veranderingen in het klimaat leiden tot (noodzakelijke) ontwikkelingen binnen het stedelijk waterbeheer.

Stedelijk waterbeheer is het samenspel van de levering en het gebruik van drinkwater via een distributienetwerk, de inzameling en het transport van afvalwater via de riolering, de zuivering van afvalwater en de omgang met regenwater, grondwater en oppervlaktewater in het stedelijk gebied. Onder stedelijk water wordt al het water in steden verstaan, zoals grachten, singels, vijvers en sloten, maar ook voorzieningen, zoals waterspeelplaatsen en speelvijvers.

Gezondheidsrisico’s Stedelijk waterconcepten gebruiken verschillende typen water als grondstof, zoals leidingwater, regenwater, oppervlaktewater en afvalwater, met een verschillende waterkwaliteit. Het als grondstof gebruikte water ondergaat verschillende soorten zuiveringen, maar wordt soms ook zonder enige vorm van zuivering toegepast.

Afhankelijk van het type zuivering dat wordt toegepast, kunnen ziekteverwekkers in het water achterblijven en is vanuit verschillende bronnen (her)besmetting van het

Positieve kanten In veel gemeenten staat stedelijk waterbeheer hoog op de agenda en zijn trends zichtbaar, zoals het heropenen van oude waterwegen in stadscentra, het aanleggen van waterspeelplaatsen en wonen op of aan het water. In sommige gemeenten worden nieuwe duurzame wijken gebouwd, waar energie wordt opgewekt uit afvalwater, afvalwater aan de bron wordt gescheiden en deels hergebruikt, en waar opgevangen regenwater wordt toegepast voor verschillende huishoudelijke doeleinden.

IN VEEL GEMEENTEN STAAT STEDELIJK WATERBEHEER HOOG OP DE AGENDA EN ZIJN TRENDS ZICHTBAAR Deze ontwikkelingen hebben vele positieve kanten: water in de stad verhoogt de leefbaarheid en de beleving en biedt mogelijkheden voor recreatie en verkoeling. Ruimte voor water in de stad zorgt voor mogelijkheden om water tijdelijk te bergen bij extreme regenval, waardoor riooloverstorten worden gereduceerd en de kans op wateroverlast wordt verminderd. Het opvangen van regenwater voor later gebruik zorgt voor een gereduceerd gebruik van schoon drinkwater voor toepassingen waarvoor water van drinkwaterkwaliteit niet noodzakelijk is. Hergebruik van afvalwater en de winning van grondstoffen uit afvalwater verminderen de milieubelasting en besparen grondstoffen.

Innovatieve concepten waarbij wordt bezuinigd op het gebruik van grondstoffen zijn vaak (op termijn) kostenbesparend.

Ruimte voor water in de stad zorgt voor mogelijkheden om water tijdelijk te bergen bij extreme regenval, waardoor de kans op wateroverlast wordt verminderd.

gebruikte water mogelijk. Microbiologisch verontreinigd stedelijk water kan bij directe blootstelling gezondheidsrisico’s met zich meebrengen. Directe blootstelling is meestal een onbedoeld gevolg van het feit dat ontwerpers er onvoldoende rekening mee hebben gehouden dat inwoners stedelijk waterconcepten anders gebruiken dan waarvoor ze bedacht zijn. Zo zijn wadi’s voornamelijk ontworpen om tijdelijk regenwater te bergen, maar worden ze door inwoners ook als recreatievoorziening gebruikt.

Risicoanalyse Volgens het rivm hoeven de potentiële waterkwaliteitsproblemen van een nieuw stedelijk waterconcept niet onoverkomelijk te zijn, maar vragen ze mogelijk wel om een aanpassing in het ontwerp of de toevoeging van een vooraf goed uitgewerkt beheersplan. Een risicoanalyse van de aanwezigheid en de verspreiding van ziekteverwekkers in stedelijk water is een manier om de gezondheidsrisico’s in kaart te brengen en te bepalen welke maatregelen verstandig zijn om deze risico’s te reduceren. Met een risicobenadering voor stedelijk waterconcepten worden alle facetten van het stedelijk VV+ september 2017

VV06 46-50.indd 47

47

11-09-17 07:53

duurzaam

Wadi’s zijn voornamelijk bedoeld om tijdelijk regenwater te bergen, maar worden vaak ook door kinderen gebruikt om te spelen.

waterconcept in kaart gebracht en doorgelicht, zoals ligging, functie, inrichting, omgeving, hydrologie, (onbedoeld) gebruik, verontreinigingsbronnen enzovoort.

In het rivm-rapport is hiervoor de ‘waterkwaliteitscheck’ voor stedelijk water geïntroduceerd. Hierbij kan voor een kwalitatieve benadering worden gekozen, naar analogie van de zwemwaterprofielen, waarbij kritieke punten worden geïdentificeerd en onder de aandacht gebracht. Ook een kwantitatieve benadering is mogelijk; hierbij worden de kritieke punten niet alleen geïdentificeerd, maar wordt op basis van metingen van aantallen ziekteverwekkers de grootte van het gezondheidsrisico geschat door een berekening uit te voeren. Het uitvoeren van verificatie-monitoring kan in de loop van de tijd inzicht geven in processen

die invloed hebben op de waterkwaliteit.

De waterkwaliteitscheck is toepasbaar in de ontwerpfase van een nieuw concept, maar kan ook worden gebruikt om bestaande concepten door te lichten en risico’s te identificeren en is tevens toepasbaar bij het onderzoeken van de oorzaak van opgetreden gezondheidsproblemen of ziekte-uitbraken.

Blootstelling Bij nieuwe (en bestaande) stedelijk waterconcepten is de vraag of mensen ook daadwerkelijk worden blootgesteld aan het water cruciaal. In het rapport is voor alle bekende waterconcepten aangegeven of er voor inwoners en/of professionals blootstelling aan het water te verwachten is. Uit het rapport blijkt dat voor vrijwel alle concepten die

Grafische weergave van stedelijk waterconcepten gericht op duurzaamheid, waarbij afvalwater als bron voor grondstoffen wordt gebruikt, in combinatie met de waarschijnlijkheid (weergegeven door gekleurde bolletjes) dat bij contact gezondheidsklachten optreden en welke dat potentieel zijn.

48

VV+ september 2017

VV06 46-50.indd 48

11-09-17 07:53

zich richten op duurzaamheid direct of indirect blootstelling te verwachten is. Ook de toepassing van nieuwe ontwikkelingen om de gevolgen van klimaatverandering op te vangen leidt in veel gevallen tot mogelijke blootstelling.

Voor voorzieningen voor waterberging of verkoeling die zich onder de grond of op daken bevinden, is directe blootstelling niet aannemelijk, omdat dit gesloten systemen zijn of deze voorzieningen voor mensen niet eenvoudig te bereiken zijn. Bij onderhoud of reparatie kunnen betrokkenen mogelijk wel worden blootgesteld.

Waterkwaliteit Voor de nieuwe ontwikkelingen waarbij blootstelling mogelijk, aannemelijk of aan de orde is, geeft het rapport nadere informatie over de waterkwaliteit door inzicht te geven in het type water dat als ingangswater wordt gebruikt, of er al dan niet behandeling van het water plaatsvindt en wat deze dan is. Ook wordt aangegeven wat er in microbiologisch opzicht kan gebeuren met het water waardoor er mogelijk negatieve effecten zijn op de gezondheid van blootgestelde personen.

Deze negatieve gevolgen worden nader geduid als mogelijke gezondheidsklachten, de waarschijnlijkheid dat deze optreden en de geschatte omvang. De waarschijnlijkheid wordt bepaald door het al dan niet beschreven zijn van uitbraken van infectieziekten door blootstelling aan een concept en het al dan niet beschikbaar zijn van waterkwaliteitsgegevens die voor een concept de aanwezigheid van ziekteverwekkers aantonen. De omvang wordt bepaald door het geschatte aantal personen dat blootgesteld kan worden per concept of situatie.

Waarschijnlijkheid Het rapport laat zien dat de waarschijnlijkheid dat er negatieve gezondheidseffecten optreden door blootstelling aan duurzame concepten gering tot gemiddeld is. Er zijn door blootstelling aan dergelijke concepten geen ziekteuitbraken beschreven (waarschijnlijkheid: gering), maar in sommige gevallen, zoals bij het inzamelen van grijs water

HET IS NIET DE BEDOELING OM MET DE INTRODUCTIE VAN DE WATERKWALITEITSCHECK AAN TE STUREN OP NIEUWE WETGEVING OF NORMSTELLING of het opvangen van regenwater, zijn waterkwaliteitsgegevens beschikbaar die laten zien dat dit water ziekteverwekkers kan bevatten (waarschijnlijkheid: gemiddeld). Voor deze concepten is de geschatte omvang van de negatieve effecten op de gezondheid gering, omdat de concepten vaak op het niveau van individuele of een beperkt aantal huishoudens worden gerealiseerd.

Uit het rapport blijkt verder dat concepten die worden gerealiseerd om de gevolgen van klimaatverandering op te vangen, door te zorgen voor waterberging en/of verkoeling,

Grafische weergave van stedelijk waterconcepten gericht op duurzaamheid, op huishoudelijk niveau, in combinatie met de waarschijnlijkheid (weergegeven door gekleurde bolletjes) dat bij contact gezondheidsklachten optreden en welke dat potentieel zijn.

VV+ september 2017

VV06 46-50.indd 49

49

11-09-17 07:53

duurzaam

Grafische weergave van stedelijk waterconcepten gericht op klimaatadaptatie, in combinatie met de waarschijnlijkheid (weergegeven door gekleurde bolletjes) dat bij contact gezondheidsklachten optreden en welke dat potentieel zijn.

met een gemiddelde of grote waarschijnlijkheid leiden tot negatieve gezondheidseffecten. Voor al deze concepten, met uitzondering van de drinkwatertappunten, zijn waterkwaliteitsgegevens beschikbaar die de aanwezigheid van ziekteverwekkers aantonen (waarschijnlijkheid: gemiddeld).

Voor water op straat, recreatie in stadswater en waterattracties in de straat, zoals bedriegertjes, zijn bovendien ziekte-uitbraken beschreven in Nederlandse en internationale wetenschappelijke literatuur (waarschijnlijkheid: groot). Voor deze ontwikkelingen is het bovendien van belang dat kinderen, die behoren tot de kwetsbare groepen in de samenleving, vaak degenen zijn die worden blootgesteld.

De waarschijnlijkheid dat gezondheidsklachten optreden verschilt per concept en ook het type klachten (maagdarm-, luchtweg- of huidklachten) varieert, hoewel blootstelling in veel gevallen kan leiden tot alle drie de typen klachten. Voor de meeste concepten die zijn gericht op duurzaamheid is de waarschijnlijkheid om bij contact gezondheidsklachten op te lopen gering tot gemiddeld. Voor de concepten die gericht zijn op klimaatadaptatie is de waarschijnlijkheid op het oplopen van gezondheidsklachten veelal gemiddeld tot hoog.

Verdere uitwerking De inventarisatie van concepten en trends op het gebied van stedelijk waterbeheer, laat zien dat het bij veel concepten realistisch is om rekening te houden met het optreden van aan water gerelateerde gezondheidsklachten bij mensen die met dit water in contact komen.

In de nabije toekomst zal de waterkwaliteitscheck worden uitgewerkt tot een handreiking of gereedschap voor het uitvoeren van een risicoanalyse voor stedelijk waterconcepten. Met het rapport als basis nodigt het rivm daarom 50

belanghebbenden op het gebied van stedelijk water uit mee te denken over de verdere uitwerking. Daarnaast worden stedelijk waterconcepten gezocht die in aanmerking komen voor het in de praktijk uitvoeren van de waterkwaliteitscheck, bij voorkeur op zowel kwalitatieve als kwantitatieve wijze, om de methodiek te verfijnen.

Het uiteindelijke doel van het rivm is een handreiking of gereedschap voor het uitvoeren van de waterkwaliteitscheck, die breed beschikbaar is. In deze fase kan eveneens een traject van valorisatie van de waterkwaliteitscheck worden ingezet, waarbij beschikbare (wetenschappelijke) kennis in de praktijk actief wordt gebruikt om innovatie te stimuleren. Ook kunnen ‘train-the-trainer’concepten worden ontwikkeld, bijvoorbeeld voor adviesbureaus, opleidingsinstituten, ontwerpers of waterbeheerders.

Geen nieuwe wetgeving Het is niet de bedoeling van het rivm om met de introductie van de waterkwaliteitscheck aan te sturen op nieuwe wetgeving of normstelling voor stedelijk water, maar wel om ontwerpers en verantwoordelijken voor stedelijk waterbeheer bewust te maken van de mogelijke gezondheidsrisico’s van nieuwe, maar ook bestaande concepten. Met de waterkwaliteitscheck is het mogelijk daar van tevoren rekening mee te houden. Door bepaalde keuzes, aanpassingen of andere maatregelen kunnen gezondheidsrisico’s van stedelijk water worden beperkt.

<<

Bronnen en verwijzingen 1. Schets F.M., Leuken J.P.G. van, Roda Husman A.M. de, Man H. de, ‘De ‘waterkwaliteitscheck’ voor nieuwe en bestaande stedelijk waterconcepten’, rivm rapport 2017-0012, rivm, Bilthoven, 2017.

VV+ september 2017

VV06 46-50.indd 50

11-09-17 07:53

Voorkeur voor concentrisch!

UbiFit Concentrisch Push-Fit niet duur en super veilig!

Ter bevordering van de veiligheid, adviseert de vereniging van rookgasafvoerfabrikanten Rogafa om voortaan te kiezen voor concentrische rookgasafvoeren voor nieuwbouw én bij renovatie. Concentrische systemen bieden, door de pijp-in-pijp constructie, een extra vangnet bij lekkages. Hierdoor wordt de kans op koolmonoxidevergiftiging sterk gereduceerd. Met Ubbink hoeft veiligheid niet duur te zijn!

De voordelen van UbiFit Concentrisch Push-Fit • Eenvoudige installatie: voorzien van afstandhouders en geleidingsring • Uitzetting en krimp bestendig • Ruimte besparend • Eenvoudig in te korten: makkelijk uit elkaar te halen • Gebruik van water of glijmiddel is niet nodig • Minder beugelen: behoeft minder beugels dan parallelle situatie • Lagere prijsstelling dan de traditionele klembandsystemen!

• Net zo duur als parallelle systemen!

Veiligheid is nog nooit zo voordelig geweest!

Ubbink, dat werkt wel zo makkelijk! www.ubbink.nl/concentrisch UBB Adv UbiFit Concentrisch Push-Fit 210x297.indd 1

VV+ september 2017

51

14-07-16 09:58

Productnieuws Continue data uitwisseling garandeert bedrijfszekerheid Als de Bacnet Broadcast Management Device (bbmd) uitvalt, vindt er geen communicatie meer plaats tussen de Direct Digital Control (ddc) systemen in de subnetwerken.

Dit kan worden voorkomen door de nieuwe Extra Com Module 4000 (emc4000) van Kieback & Peter. Als iso-standaard wordt het Bacnet-protocol veel ingezet bij gebouwautomatisering. Wanneer het wordt toegepast in IP-subnetwerken, heeft het een achilleshiel. De hierbij benodigde bbmd kan slechts één keer voorkomen in het netwerk, en is bovendien grotendeels onzichtbaar voor gebruikers. Bij een bbmd-storing vindt er geen communicatie meer plaats tussen de

ddc-systemen in de subnetwerken.

De emc4000 monitort de bbmd constant en neemt – indien nodig – de communicatie over, zodat de regelsystemen continu blijven functioneren.

Alle data en storingsmeldingen worden dus altijd en direct doorgegeven, evenals de historische waarden. De emc4000 koppelt Bacnet ms/tp-net-werken aan Bacnet IPnetwerken. De compacte afmetingen van de emc4000 zorgen ervoor, dat deze eenvoudig in een bestaande of nieuwe schakelkast kan worden geïnstalleerd.

Kieback & Peter Nederland www.kieback-peter.nl, tel. 0341 27 80 20

Geometrisch patroon bij Bette Bette verrast met de spectaculaire vorm van een geometrisch patroon in haar nieuwe serie ligbaden en wastafels Bette Loft Ornament. Het design van Tesseraux + Partner geeft het ligbad en de wastafel een zeer opvallend en kunstzinnig beeld. De strakke lijnen sluiten naadloos aan bij de vier taps toelopende vlakken van de binnenzijde. Daarbij zorgen de geometrische vormen van de buitenzijde voor een verrassend spel van licht en schaduw. In de ligbaden en wastafels van de serie Bette Loft Ornament komt de veelzijdigheid van het geëmailleerd titaanstaal perfect tot uiting. De expressieve buitenvorm is gebaseerd op een geometrische patroon en zorgt voor een fascinerend beeld van licht en schaduw. Dit geeft een badruimte een bijzonder en levendig karakter. Het ligbad is leverbaar in het zwart en wit met de afmeting 1.810 x 810 x 620 mm. De diepte van het bad is 420 mm. De wastafels zijn leverbaar in twee hoogtematen. Het ene model heeft vier geometrische rijen, die de wastafel een stoer uiterlijk geeft. De andere wastafel heeft één geometrische rij en heeft daardoor een slank uiterlijk met een hoogte van 125 mm.

Bette, www.bette.nl

Omvormer voor woningen Het programma enkelfasige omvormers van abb is aangevuld met de Uno-DM-Plus reeks als oplossing voor pv-installaties in woningen. De omvormer is beschikbaar in zes vermogens (van 1,2 tot en met 5,0 kW) en is via de inbedrijfsstellingswizard eenvoudig te configureren. Door de plug&playaansluitingen is het niet nodig om de behuizing – die voor alle typen hetzelfde is – voor de inbedrijfstelling open te maken. Verder voorziet hij in een gebruikersinterface die toegang geeft tot onder andere configuratie-instellingen, dynamische invoercontrole en vermogensbeheer. De functies zijn via de geïntegreerde webserver ook op afstand toegankelijk. Het flexibele omvormerontwerp, de ingebouwde connectiviteit en het efficiënte communicatieprotocol ondersteunen een eenvoudige integratie in elk apparaat voor intelligente gebouwautomatisering.

ABB, www.abb.nl, tel. 0318 66 93 00

52

VV+ september 2017

VV06 52-55.indd 52

11-09-17 09:57

productNIEUWS NIEUWS

Lan-modules tdk introduceert twee Lan-modules voor de tdkLambda HFE1600- en HFE2500-series rekgemonteerde, hot swappable voedingen. De Lan-optie maakt het mogelijk om de voeding op afstand te programmeren en de status ervan te monitoren.

Dit biedt onder andere voordelen bij voedingen in algemene industriële-, communicatie- en T&Mapparatuur. Het programmeren en uitlezen van de status is mogelijk via de interface (gui) van de ingebouwde webserver. De Lan-modules zijn daarbij rechtstreeks in een standaard hfe-rek te steken en maken gebruik van de HFE/S I2C/pm Bus-

functie. Verder zijn ze gecertificeerd volgens IEC/ EN/UL 60950-1 en hebben ze een ce-markering voor de Laagspannings- en ROHS2-richtlijnen.

TDK-Lambda, www.tdk-lambda.nl tel. 062 061 87 65

Dat spoelt lekker en hygiënisch weg De rimless-technologie die Duravit toepast op haar toiletten staat garant voor een perfect samenspel van geometrie, geoptimaliseerde stroming en design. De open spoelrand creëert een innovatieve en effectieve waterbaan. Hierdoor ontstaat een dynamische en krachtige waterstraal, die een horizontale cirkel beschrijft voordat het water loodrecht naar beneden wegloopt en de gehele binnenkant van de toiletpot schoonspoelt. En zelfs met slechts vierenhalf liter water worden uitstekende hygiënische spoelresultaten behaald. Dankzij de open en prima toegankelijke randzone kan het toilet ook heel eenvoudig schoongehouden worden, waardoor het reinigen aanzienlijk sneller gaat. Door de al jarenlang beproefde WonderGliss-beschermlaag wordt het reinigen van het toilet nog eenvoudiger. De optioneel in de keramiek gebrande beschermlaag geeft vuil en kalk geen kans. Op het gladde oppervlak kunnen vuil en kalk zich niet afzetten, en resten daarvan worden nog eerder door het water weggespoeld. Door het gebruik van HygieneGlaze 2.0 in de rimless toiletten en urinoirs van Duravit worden de hygiënische eigenschappen van het toilet nog verder verbeterd. Het is een antibacterieel keramiekglazuur dat aan de binnenkant tot aan de rand wordt ingebrand en een nagenoeg onbeperkte werkingsduur heeft waardoor verborgen en ongewenste bacteriën in het toilet worden gedood. HygieneGlaze 2.0 is verkrijgbaar voor alle toiletten en urinoirs uit de series P3 Comforts, ME by Starck en Vero Air. Duravit, www.duravit.nl

Blauwe Lijn breidt CAPBs-serie uit De capbs-serie van blauwe lijn bestaat uit een serie compacte meettoestellen die u kunt uitlezen op een blauwe lijn-meetinstrument of via de gratis app op uw smartphone of tablet. De serie is modulair opgebouwd uit een compacte handgreep en een brede keuze uit “Sens” modules voor drukmeting, gaslekdetectie en temperatuurmeting. Deze lijn is nu uitgebreid met een aantal nieuwe modellen. De TK11 is een module voor meting van temperatuurverschil met twee losse thermokoppels.

Model CO30 meet de concentratie koolmonoxide in een ruimte. De PS22 meet druk tot 180 mbar en is voorzien van een handige drukadapter. Speciaal hiervoor is ook de bijpassende Afpersset adv geïntroduceerd, waarin u alle accessoires vindt om met de PS22 een dichtheidsbeproeving bij een gasleiding uit te voeren. Model PS33 meet druk tot 2 bar en tevens de barometrische druk. Het laatste nieuwe model is de FP10 die drukverschil meet tot 20 mbar en tevens de temperatuur. Met de optionele meetsonde kunt u hiermee nauwkeurige luchtsnelheids- en temperatuurmetingen uitvoeren in een ventilatiekanaal.

Euro-index, www.euro-index.nl, tel. 010 288 80 00

VV+ september 2017

VV06 52-55.indd 53

53

11-09-17 09:57

Productnieuws Snelle wifi-router De Nighthawk X6S AC4000 Tri-Band Gigabit wifi-router van Netgear biedt een gecombineerde wifi-snelheid van 4 Gbps, een 1,8 GHz dual core processor (64-bit) en multi-user Mimo-technologie. Hiermee is de router specifiek geschikt voor gelijktijdig gamen op en streamen naar mobiele apparaten. Door ondersteuning voor Netgear genie remote access, Ready Cloud en Open vpn, is de X6S op alle tijdstippen en vanaf alle locaties te benaderen.

Verder is het met de load-balancing en segmentatie mogelijk om laptops, tablets, telefoons, televisies, consoles, smart home-apparatuur en online beveiligingscamera’s van een snelle verbinding te voorzien.

Beamforming+ draagt bij aan een beter bereik en dito prestaties voor zowel 2,4 als 5 GHz-apparaten.

Netgear, www.netgear.nl, tel. 0182 58 70 00

Overspanningsbeveiligingsmodule Met de productfamilie Termitrab Complete biedt Phoenix Contact een smalle overspanningsbeveiligingsmodule voor M&R-toepassingen vanaf een bouwbreedte van 3,5 mm. Hiermee zijn tot 572 signalen op 1 m montagerail tegen overspanning te beveiligen. Het geïntegreerde afschakelmechanisme draagt bij aan een betrouwbaar gedrag bij overbelasting terwijl de status van de beveiligingsmodulen op mechanische wijze, zonder voedingsspanning, wordt gesignaleerd. Optionele modulen voor afstandsmelding bewaken de status van maximaal 40 naast elkaar geplaatste overspanningsbeveiligingsmodulen via een infraroodsignaal. Dit vereenvoudigt de installatie, omdat extra aansluiting of programmering van beveiligingsmodulen niet nodig is. Beschikbaar met zowel push-in aansluittechniek als schroefsluiting.

Phoenix contact, www.phoenixcontact.nl, tel. 0316 59 17 20

EcoTEC pure, ketel voor prijsbewuste consument De ecotec pure is een moderne hr-ketel voor consumenten die zowel waarde hechten aan kwaliteit als prijs. Vaillant lanceerde deze opvolger van de populaire ecotec classic deze maand. Het is het meest compacte toestel van Vaillant met veiligheidssifon en (optioneel) geïntegreerd expansievat.

De ecotec pure heeft energielabel A voor zowel tapwater als verwarming en is verkrijgbaar in een 18, 23 en 28 kW model met respectievelijk de tapwaterlabels cw 3, 4 en 5. Dankzij de stand-by functie kent het toestel een zeer laag energieverlies van minder dan 2W. Voor tapwater heeft het toestel een op tijd programmeerbare warmestartfunctie die de wachttijd voor warmwater vermindert en verspilling van tapwater voorkomt. De ecotec is uitgerust met een rvs-warmtewisselaar die inwendig niet corrodeert als gevolg van condenswater. Ook heeft de ontsteek- en ionisatiepen een extreem lange levensduur. Het lekvrije hydroblok is bovendien van metaal en composiet gemaakt en is torsievrij verbonden met het metalen chassis. Deze is getest tot maar liefst 30 bar. De verticale aansluitingen op het toestel maken dat de ketel eenvoudig is te installeren. De essentiële installatiecomponenten, zoals het overstortventiel, de aftapkraan en de rookgasadapter zijn al geïntegreerd. Het toestel bevat bovendien praktische programma’s voor een eenvoudige ingebruikname. De ecotec pure is ook leverbaar met een geïntegreerd expansievat. Nieuw is de veiligheidssifon, die voorkomt dat rookgassen via de sifon het toestel verlaten. Door het speciale sluitmechanisme is vulling overbodig. De display is buitengewoon gebruiksvriendelijk en eenvoudig; de gebruiker en installateur kunnen in één oogopslag de belangrijkste instellingen aflezen en instellen, ook in donkere ruimtes. Bovendien zijn alle componenten aan de voorzijde bereikbaar, waardoor het toestel zeer onderhoudsvriendelijk is.

Vaillant, www.vaillant.nl, tel. 020 565 9433

54

VV+ september 2017

VV06 52-55.indd 54

11-09-17 09:57

productNIEUWS

De juiste brandveilige kabel Het afgelopen jaar introduceerde Draka veel cpr-gecertificeerde producten voor zowel stroom als signaal- en datacommunicatie. Daarnaast biedt het bedrijf ook verschillende tools waarmee installateurs voor elk brandrisico de juiste brandveilige kabel kunnen vinden. Nu is er ook een speciale website ingericht die de nieuwe regelgeving op informatieve en interactieve wijze toegankelijk maakt voor installateurs en adviseurs: draka-cpr.nl. Hier is onder andere achtergrondinformatie te vinden, faq’s met antwoorden, video’s en een tool om de juiste brandklasse te bepalen (gebaseerd op Nen 8012).

Draka, www.draka.nl, tel. 088 808 44 44

Ontlading synthetische filters Afpro Filters, fabrikant van energieefficiënte luchtfilters die beschermen tegen fijnstof, neemt als eerste producent van luchtfilters in de Benelux een iso 16890-ontlader in gebruik. Met deze ontlader (de topas tdc 584 – ipa) is het bedrijf in staat om synthetische filters te ontladen volgens de eisen zoals die worden gesteld in deze nieuwe mondiale standaard voor luchtfilters. Waar de EN779:2012methode uitging van het minimale rendement van een filter gemeten op 0,4 µm-deeltjes, is de nieuwe test volgens de iso-standaard test gebaseerd op het formaat van de deeltjes die gefilterd worden. Een andere verbetering ten opzichte van de oude testmethode is dat synthetische filters voorafgaand aan de test moeten worden ontladen.

Afpro Filters, www.afprofilters.com

Milieuvriendelijke hout-cv-kachel ddg, producent van houtkachels die aangesloten worden op de centrale verwarming, presenteert de ‘Eco Planus Hydro’, een nieuwe milieuvriendelijke cv-kachel. De kachel is het resultaat van jarenlang onderzoek naar technieken om de verbranding en warmterecuperatie te verbeteren en de uitstoot van koolmonoxide en fijnstof te beperken. Met de nieuwe kachel voldoet de Belgische fabrikant aan de Europese richtlijnen voor de impact op het milieu gedurende de hele levensduur. De bestaande ‘Eco Planus’-kachel heeft hiervoor een drastische gedaanteverwisseling ondergaan. Een krachtige warmtewisselaar in inox (spiraal) bovenaan geeft nog steeds de geproduceerde warmte door aan water. Dit warme water wordt naar de cv-ketel gebracht. De warmtewisselaar, afgescheiden van het vuur door een carburator, zorgt dan weer voor een optimale luchtverdeling. De spiraal onder het vuur is vervangen door een vast rooster. Daarnaast is de cv-haard uitgerust met een Hydroboost-stand, die de werking op alle regimes optimaliseert en versnelt. Met een rendement van 87 procent moduleert deze haard dan ook prima tussen 5 en 23 kW. De kachel gaat met andere woorden zachter of harder branden afhankelijk van de warmtevraag en behoudt hierbij zijn uitzonderlijke kwaliteiten, ook bij een laag vermogen. Het toestel is bovendien zeer compact (H 1171 mm x B 580 mm x D 457 mm) en haalt een groot vermogen. Ook alle andere reeksen van ddg zullen in de nabije toekomst met deze technologie uitgerust worden. De ‘Eco Planus Hydro’ voldoet aan de verplichte energieprestatiewetgeving (epb) en is geschikt voor nieuwbouw en renovaties.

DDG, www.ddg.be

VV+ september 2017

VV06 52-55.indd 55

55

11-09-17 09:57

COLOFON

In het volgende nummer

74e jaargang, september 2017, nummer 6 VV+ is het vakblad voor de hoger opgeleide installatieprofessional.

Verschijning 8 keer per jaar onder verantwoordelijkheid van uneto-vni.

>>Waterinstallaties

Bredewater 20 Postbus 188, 2700 AD Zoetermeer T 079 325 06 50 E media@uneto-vni.nl www.vvplus.nl

Duurzaamheid, Nul-op-de-meter, bijna energieneutrale gebouwen; alles moet zuiniger, efficiënter en – vooral – minder energie gebruiken. Schieten we niet te ver door in onze zoektocht naar energie- en waterbesparende technieken?

Innovaties zijn fantastisch en kansen moeten zeer zeker benut worden, maar als het om waterinstallaties gaat spelen ook twee andere zaken een belangrijke rol: gezondheid en comfort.

In de meeste landen zou men maar wat graag de sanitaire installaties zo goed geregeld hebben als in Nederland. Foutief ontwerp, aanleg en onderhoud van sanitaire installaties kan simpelweg levens kosten. In het volgende nummer, met als thema Waterinstallaties, gaat het dan ook over laaghangend fruit, veranderende eisen op het gebied van hemelwaterafvoer en spannende testen in het Kiwa-laboratorium.

Uitgever Frank van Eijk (dk: 682) Redactie Noud Heijna (hoofdredacteur, dk: 733) Stéphanie Korpershoek (eindredacteur, dk: 724) Linda Kindt (redactieassistente, dk: 771) Vormgeving Hein Burgering (dk: 707) Mariska van der Tas (dk: 755) Advertenties Multor Media Meander 251 Postbus 5085, 6802 EB Arnhem T 026 376 34 50 F 026 376 34 55 E info@multormedia.nl

En verder: • Cybercriminaliteit sluipt installatiebranche binnen • Column Yuri Pelser • Woonwijken van het aardgas af?

Adverteerders A.O. Smith

37

IMI Hydronic

Brink Climate Systems

14

Intergas

7

1

Jobarco

42

Protherm Impex

42

Burgerhout Buva

omslag III

Catec

14

Rehau

omslag IV

Coolworld

bijsluiter

Rensa

15

Cox Geelen

omslag II

Smits Air

41

Ubbink

51

Eco Steam and Heating

56

21

40

Abonnementen Een abonnement kan op elk gewenst tijdstip ingaan en geldt tot wederopzegging, indien anders is overeengekomen. De minimumlooptijd van een abonnement is 1 jaar. Opzeggingen kunnen schriftelijk of per e-mail, onder vermelding van het abonnementsnummer, tegen het einde van de abonnementsperiode worden doorgegeven, voor 15 november. Vanwege de aard van deze uitgave wordt de abonnee geacht het abonnement in het kader van zijn beroep of bedrijf te ontvangen. uneto-vni gaat uit van een zakelijke overeenkomst, deze valt onder het Algemene Verbintenissenrecht.

Abonnementsprijs 97 euro (exclusief 6 % btw) per jaar.

Losse nummers 15 euro (exclusief 6 % btw), inclusief verzendkosten.

Janneke Troost (dk: 770), abonnementen@uneto-vni.nl.

Druk Senefelder Misset, Doetichem Ontwerp Force451 De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen. Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden gereproduceerd of vermenigvuldigd zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

VV+ september 2017

VV06 56.indd 56

12-09-17 07:59

4 INNOVATIES

ONTDEK ONZE NIEUWE PRODUCTEN

VOOR DE ROOKGASAFVOER E

S-

IN-ÉÉN•

• A LL

Snel dig u o v n Ee Veilig

MUURPLAAT

MET

CLV PP

EN

U wilt gezonde binnenlucht.

Wij bieden het Vital Air System.

COXCENTRIC WITH

BEZOEK ONS OP STAND 329 • BRANDWERENDE MUURPLATEN • CONCENTRISCH KUNSTSTOF ROOKGASAFVOERSYSTEEM • COLLECTIEF ROOKGASAFVOERSYSTEEM • PREFAB SCHOORSTENEN VOOR RIJWONINGEN

Onze Q-Stream woonhuisventilatoren zijn voorzien van nieuwe gelijkwaardigheidsverklaringen. Met deze verklaringen realiseert BUVA gegarandeerd de hoogste EPC-reducties op ventilatie in de markt, met de laagste investering per EPC-punt. De Q-Stream Control Time is voorzien van extra intelligentie, waardoor deze zelfs beter presteert dan een CO2-gestuurd systeem en tevens een gegarandeerde luchtkwaliteit biedt voor de bewoner!

Daarnaast is de nieuwste versie bedienbaar met een app. Op deze manier werkt het systeem volledig autonoom, maar kan het handmatig aangepast worden.

Onze Q-Stream woonhuisventilatoren zijn toepasbaar voor zowel nieuwbouw als bestaande bouw.

Voor meer informatie, ga naar buva.nl

Bel voor advies en informatie 043 4099500 of kijk op www.coxgeelen.com

VV06 Omslag.indd 5-7

05-09-17 10:08

74e jaargang, september 2017

74e jaargang september 2017 www.vvplus.nl

Het vakblad voor installatiedeskundigen in de gebouwde omgeving

n Verbinde ing -r zo n d e r O d e r e n zo n t e s im d o de r u VV+ Thema: Verwarming

IK GA VOOR OPTIMALE HYGIËNE

RAUTITAN: het systeem voor zuiver drinkwater

Schuifhulsverbindingstechniek: - geen dode ruimtes - vrij van bacteriegroei

REHAU N.V., Watergoorweg 79, 3861 MA Nijkerk, tel. 033 247 99 11, nijkerk@rehau,com, www.rehau.nl/rautitan

VV06 Omslag.indd 2-4

Het vakblad voor installatiedeskundigen in de gebouwde omgeving

Fitting voor een betere doorstroming

06 >> VERWARMING INNOVATIE THERMO AKOESTISCHE WARMTEPOMP: VAN CONCEPT NAAR PRODUCT INTEGRATIE WARMTEOPSLAG GEEFT ENERGIETRANSITIE FLINKE DUW IN DE RUG DUURZAAMHEID WATERKWALITEITSCHECK VOOR STEDELIJKE WATERCONCEPTEN 05-09-17 10:08