ROSJA
600 tys. osób; ponadto deportowano do Rosji kilkadziesiąt tysięcy Polaków, obywateli państw centralnych, łącznie ok. 2 miliony. Po zwycięstwie rewolucji lutowej nastąpiło ożywienie politycznych środowisk polskich w Rosji. Rząd Tymczasowy III 1917 powołał polską Komisję Likwidacyjną z Aleksandrem Lednickim na czele, która pretendowała do roli oficjalnej reprezentacji narodowej. W 1917 roku powstały organizacje polityczne reprezentujące różne orientacje; znajdujący się w opozycji do ugrupowań endeckich działacze demokratyczni skupieni byli w piotrogrodzkim Polskim Komitecie Demokratycznym i moskiewskim Polskim Klubie Demokratycznym; działalność ich koordynował Naczelny Komitet Demokratyczny, znajdujący się pod wpływami Lednickiego. Działacze ND skupili się w Polskiej Radzie Zjednoczenia Międzypartyjnego (VII 1917). Sytuacja Polaków w Rosji zmieniła się po rewolucji październikowej 1917. W latach 1918–19 zlikwidowano wszystkie polskie instytucje i prasę nie podporządkowane komunistom. Mnożyły się aresztowania i egzekucje polskich działaczy społecznych i niepodległościowych oraz wojskowych. Spotęgowanie represji nastąpiło z chwilą wybuchu wojny polsko-bolszewickiej w latach 1919–21. Od 1918 wystąpiło zjawisko spontanicznej repatriacji ludności polskiej, początkowo do byłych guberni zachodnich, potem dalej do kraju, szacowanej na ok. 500 tys. osób; w ramach całej akcji repatriacyjnej (XI 1919–VI 1924) przybyło do Polski ok. 1,2 mln osób, w tym 460 tys. Polaków. Liczba ludności polskiej w ZSRR w okresie międzywojennym jest trudna do ustalenia; spis ludności w ZSRR z 1926 wykazał blisko 783 tys. Polaków — obywateli ZSRR, z tego 467 tys. na Ukrainie, 205 tys. w Rosyjskiej FSRR (140 tys. w części europejskiej), 97 tys. na Białorusi oraz 8 tys. w Azji Środkowej i 6 tys. na Zakaukaziu. Źródła polskie liczbę Polaków w ZSRR w dwudziestoleciu międzywojennym oceniają na 1,2–1,3 mln. Polska ludność
192
MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH
autochtoniczna w przeważającym stopniu zamieszkiwała na wsi (67,2%). Napływowa ludność polska osiedlała się przeważnie w miastach i ośrodkach przemysłowych. Najliczniejsze kolonie miejskie ludności polskiej w ZSRR znajdowały się w: Leningradzie (34 tys.), Moskwie (17 tys.), Kijowie (13 tys.), Kamieńskim (ponad 15 tys.), Odessie (10 tys.), Charkowie (6 tys.), Mińsku (5 tys.). W 1921 uchwalono (X Zjazd RKP(b)) założenia nowej polityki narodowościowej, tzw. autochtonizacji; zrodził się z niej tzw. eksperyment polonijny, tj. utworzenie w nadgranicznych rejonach Białorusi i Ukrainy polskich autonomicznych jednostek administracyjnych (Polski Rejon Narodowościowy na Ukrainie im. Juliana Marchlewskiego, Marchlewszczyzna, i Polski Rejon Narodowościowy na Białorusi im. Feliksa Dzierżyńskiego, Dzierżyńszczyzna). Od połowy 1922 władze sowieckie rozpoczęły represje wobec księży i Kościoła Katolickiego. W latach 30. terror stalinowski zwrócił się przeciwko całej ludności polskiej w ZSRR.