ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟΝ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ

ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

Μάθημα: Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα/6ο Εξάμηνο Ειδικός Εισηγητής: Καζάκος Ιωάννης (με τη συνεργασία του Δημήτρη Προβατά) Ακαδ. Έτος: 2010 – 2011

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή

5

1.1. Στόχος του μαθήματος

5

1.2. Εννοιολογικές προσεγγίσεις

9

2. Ποιος είναι ο αγροτικός τομέας

18

2.1. Φυσικές συνθήκες

18

2.2. Προϊόντα

21

2.3. Διαρθρωτικά χαρακτηριστικά

22

2.4. Οικονομικά χαρακτηριστικά

26

2.5. Το ανθρώπινο δυναμικό

32

2.6. Εξαγωγικές επιδόσεις

36

2.7. Σύνοψη χαρακτηριστικών του αγροτικού τομέα

39

3. Πολιτικές για τις αγροτικές επιχειρήσεις

40

3.1. Αγροτική πολιτική

40

3.2. Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ)

44

3.3. Περιφερειακή πολιτική

64

3.4. Κοινωνική πολιτική

68

3.5. Διεθνές περιβάλλον

69

3.6. Τάσεις της αγροτικής πολιτικής για την περίοδο 2013-2020

71

4. Οι Αγροτικές επιχειρήσεις

73

4.1. Οργάνωση

73

4.2. Λειτουργία

74

4.3. Θεσμικό πλαίσιο

75

5. Η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας στον αγροτικό τομέα

78

5.1. Πως εκδηλώνεται η επιχειρηματικότητα στον αγροτικό τομέα

78

5.2. Τα αποτελέσματα μιας μελέτης

80

5.3. Μοντέλα αγροτικής επιχειρηματικότητας

85

5.4. Υποβοήθηση της ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας

88

2

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

5.5. Οι αγροτικές επιχειρήσεις στο πλαίσιο της Ε.Ε.

96

6. Περιπτώσεις επιχειρηματικών πρωτοβουλιών στον αγροτικό τομέα (case

100

studies) 6.1. «Επιστροφή στη Ομηρική Αμπελόεσσα Πήδασα» (Οινοποίηση)

100

6.2. «Με οδηγό την τεχνολογία και εφόδιο τη συνεργασία» (Οπωροκηπευτικά)

102

6.3. «Ανοίγοντας για πρώτη φορά τα βιολογικά μονοπάτια» (Λαχανικά)

103

6.4. «Ένα μπουκάλι κρασί από την Εύβοια στο βιβλίο Guinness» (Οινοποίηση)

104

6.5. «Όταν για τις… κοπριές εγκαταλείπεις και το… Δημόσιο» (Γαλακτοπαραγωγή)

106

6.6. Συμβουλές και παραινέσεις για νέους αγρότες – επιχειρηματίες

107

7. Το μέλλον της επιχειρηματικότητας στον αγροτικό τομέα

111

7.1. Η κατάσταση του τομέα και οι προοπτικές του

111

7.2. Ανάγκη προσαρμογής των φορέων του τομέα στις εξελίξεις

113

7.3. Τι αναμένεται από την Ε.Ε.

116

7.4. Κίνητρα Δημιουργίας Αγροκτημάτων

118

7.5. Μέτρα για την επιχειρηματικότητα

119

Βιβλιογραφία

121

Παράρτημα Α: Ορισμός και μέθοδος υπολογισμού του αγροτικού

124

εισοδήματος στην Κοινότητα Παράρτημα Β: Δαπάνες και πορεία μεταρρύθμισης της ΚΑΠ

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

126

3

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ

Συντομογραφία Α.Ε.Π. Α.Π.Ε. Ε.Γ.Τ.Α.Α. Ε.Γ.Τ.Π.Ε Ε.Ε. ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε Ε.Κ.Τ. Ε.Λ.Ε.ΓΕ.Π ΕΛ.Γ.Α. Ε.Μ.Μ ΕΓΤΑΑ ΕΓΤΕ Ε.Π. Ε.Π.Α.Α Ε.Π.ΑΛ. Ε.Τ.Π.Α. Ε.Σ.Σ.Α.Α.

GATT ΚΑΠ Κ.Ο.Α. Κ.Ο.Γ.Π. Κ.Π.Σ. Ε.Μ.Ε Ο.Π.Ε.ΓΕ.Π. Ο.Π.Ε.Κ.Ε.Π.Ε Ο.Σ.Δ.Ε. Π.Ε.Π. Π.Α.Α ΠΑ.Σ.Ε.ΓΕ.Σ Π.Ο.Ε. Π.Ο.Π. Π.Γ.Ε. Τ.Ε.Μ.Π.Μ.Ε.

4

Επεξήγηση Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων Ευρωπαϊκή Ένωση Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Ειδικού Λογαριασμού Εγγυήσεων Γεωργικών Προϊόντων Ελληνικές Γεωργικές Ασφαλίσεις Ευρωπαϊκή Μονάδα Μεγέθους Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Εγγυήσεων Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Έγγραφο Προγραμματισμού Αγροτικής Ανάπτυξης Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Αλιείας Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης Εθνικό Στρατηγικό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης General Agreement on Tariffs and Trade Κοινή Αγροτική Πολιτική Κοινές Οργανώσεις Αγορών Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης Ετήσια Μονάδα Εργασίας Οργανισμός Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων Οργανισμός Πληρωμών και Ελέγχου Κοινοτικών Ενισχύσεων Προσανατολισμού και Εγγυήσεων Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Επιδοτήσεων Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης Πανελλήνια Συνομοσπονδία Ενώσεων Γεωργικών Συνεταιρισμών Ελλάδας Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου Προϊόν Ονομασίας Προέλευσης Προϊόντα Γεωγραφικών Ενδείξεων Ταμείο Εγγυοδοσίας Μικρών και Πολύ Μικρών Επιχειρήσεων

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

1. Εισαγωγή 1.1

Στόχος του μαθήματος

Από το 1981, χρονιά ένταξης της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, οι Ελληνικές κυβερνήσεις διακηρύσσουν την επιδίωξή τους να μετατρέψουν τους Έλληνες αγρότες σε επιχειρηματίες. Η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας στην ελληνική γεωργία αποτελεί από τότε μόνιμη επιδίωξη της Ελληνικής πολιτείας. Η ανάπτυξη του ανταγωνισμού στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης (με τη δημιουργία της Ενιαίας Αγοράς το 1992) και η απελευθέρωση του διεθνούς εμπορίου των αγροτικών προϊόντων (που ξεκίνησε με την υπογραφή το 1994 της συμφωνίας του γύρου της Ουρουγουάης της GATT και τη δημιουργία του ΠΟΕ) συνέδεσαν την επιδίωξη αυτή (ως προϋπόθεση) με την ανάπτυξη της ανταγωνιστικότητας. Οι σχετικές πολιτικές που αναπτύχθηκαν έκτοτε, είχαν περισσότερο τη μορφή κινήτρων οικονομικού χαρακτήρα που στόχευαν κυρίως στους νέους αγρότες από τους οποίους αναμενόταν η εμφάνιση των μελλοντικών επιχειρηματιών του τομέα. Παραμελήθηκε όμως, ή και αγνοήθηκε, η ουσιαστικότερη παρέμβαση στην ανάπτυξη υποδομών – υλικών και άυλων – που θα αποτελούσαν μακροχρόνια επένδυση στον τομέα και θα υποστήριζαν μια αυτοτροφοδοτούμενη ανάπτυξη. Η φθίνουσα ανταγωνιστικότητα των αγροτικών προϊόντων είναι πασιφανής απόδειξη για τα πενιχρά αποτελέσματα αυτών των πολιτικών. Ανάμεσα στις άυλες υποδομές θα μπορούσε να ενταχθεί και το θέμα της προετοιμασίας του ανθρώπινου παράγοντα, δηλαδή της δημιουργίας μέσω κυρίως της εκπαιδευτικής διαδικασίας νέων γενεών εξειδικευμένων στελεχών προερχόμενων από τον αγροτικό (αλλά και άλλους ενδεχομένως τομείς) που επιστρέφοντας (ή καταφεύγοντας) σε αυτόν, και έχοντας σαφή συνείδηση του ρόλου τους και της αποστολής τους, θα μπορούσαν, ενεργώντας ως επιχειρηματίες, να αναμορφώσουν τις συνθήκες και τις προοπτικές ανάπτυξης όλου του τομέα. Τα διαρθρωτικά προβλήματα της ελληνικής αγροτικής οικονομίας είναι γνωστά και παλιά. Η χώρα δεν διαθέτει μεγάλες πεδινές εκτάσεις, ο μέσος κλήρος είναι μικρός και κατακερματισμένος, ο βαθμός καθετοποίησης των αγροτικών εκμεταλλεύσεων είναι χαμηλός όπως και ο βαθμός διοικητικής και οικονομικής τους οργάνωσης, η παραγωγικότητα είναι σχεδόν στο μισό του συνόλου της οικονομίας, η χρήση των εισροών (λιπασμάτων,

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

5

φαρμάκων, μηχανημάτων) είναι αντιπαραγωγική. Κοντά σε αυτά τα προβλήματα, έρχονται να προστεθούνε τα αποκαρδιωτικά χαρακτηριστικά του αγροτικού πληθυσμού με την υψηλή μέση ηλικία, το χαμηλό επίπεδο οικονομικού και γενικού αλφαβητισμού (οι 7 στους 10 αγρότες δεν έχουν πάει πέρα από το Δημοτικό σχολείο ενώ ο 1 στους 7 είναι πρακτικά αναλφάβητος), το χαμηλό επίπεδο ανάληψης πρωτοβουλιών (ακόμα και για τη διάθεση της παραγωγής του σε καλύτερες τιμές), την έλλειψη περιβαλλοντικής συνείδησης. Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι το υψηλό κόστος παραγωγής και η χαμηλή ανταγωνιστικότητα, η αδυναμία αυτοχρηματοδότησης και ο υψηλός βαθμός εξάρτησης από την τραπεζική χρηματοδότηση και τις εθνικές και κοινοτικές επιδοτήσεις και η συνεχής απαξίωση του τομέα ως χώρου ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων και ως βιώσιμης εναλλακτικής λύσης στο αστικό μοντέλο ζωής. Παρ’ όλα αυτά, ο αγροτικός τομέας δεν παύει να είναι ένας επιχειρηματικός τομέας με την έννοια ότι ο αρχηγός μιας αγροτικής εκμετάλλευσης είναι

στην ουσία αρχηγός μιας

επιχειρηματικής μονάδας. Αναλαμβάνει κινδύνους, συνδυάζει συντελεστές παραγωγής, έχει τυπική ανεξαρτησία αποφάσεων. Αλλά και οι ίδιες οι εκμεταλλεύσεις ή παραγωγικές μονάδες στους περισσότερους κλάδους παραγωγής είναι επιχειρηματικής μορφής. Πράγματι, αυτό είναι αλήθεια για τους περισσότερους κλάδους της ζωικής και της φυτικής παραγωγής (αγελαδοτροφία, χοιροτροφία, πτηνοτροφία, ακόμα και η αιγοπροβατοτροφία σε κάποιο βαθμό, θερμοκηπιακές καλλιέργειες, κηπευτικά, καλλιέργεια αραβοσίτου, οινοποιητική αμπελουργία, βιομηχανικά φυτά) καθώς και της αλιείας (παράκτιας και ανοικτής θάλασσας) και των ιχθυοκαλλιεργειών. Από την άλλη μεριά, κύριες καλλιέργειες όπως του σίτου, της ελιάς, των φρούτων και των επιτραπέζιων σταφυλιών, που καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος των συνολικά καλλιεργούμενων εκτάσεων, παραμένουν με μικρό βαθμό επιχειρηματικής οργάνωσης. Εντούτοις, ο χαρακτήρας των περισσότερων αγροτικών εκμεταλλεύσεων (επιχειρηματικών και μη) εξακολουθεί να παραμένει σε μεγάλο βαθμό οικογενειακός. Όλα στηρίζονται στην προσωπική και οικογενειακή εργασία ώστε να ελέγχεται και να παραμένει χαμηλό το κόστος εργασίας. Η πρόσληψη μόνιμων μισθωτών (άρα ασφαλισμένων και ακριβών) εργαζομένων δεν είναι δυνατή, πολύ δε περισσότερο όταν μιλάμε για εξειδικευμένο επιστημονικό

6

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

προσωπικό. Η ανάγκη προσφυγής σε ξένη εργασία καλύπτεται σχεδόν εξ ολοκλήρου με αλλοδαπούς οικονομικούς μετανάστες και έχει εποχικό χαρακτήρα. Οι προσπάθειες για τον εκσυγχρονισμό των εκμεταλλεύσεων µε επενδύσεις µέσω των «Σχεδίων Βελτίωσης» και των κινήτρων για «Νέους Αγρότες» με τα «Σχέδια Δράσης» δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν σημαντικά τον προσανατολισμό τους, παρά την εισαγωγή νέων καλλιεργειών και την επέκταση των δραστηριοτήτων σε εξωγεωργικές πηγές εισοδήματος, όπως ο αγροτουρισµός. Εκείνο που χρειάζεται είναι νέες, ευέλικτες, οργανωμένες εκμεταλλεύσεις µε διαχειριστικό έλεγχο και δυνατότητα προσαρμογής στις απαιτήσεις της αγοράς. Γι' αυτό, είναι αναγκαία η παρουσία ανθρώπων µε επιχειρηματικό πνεύμα και καινοτόμες ιδέες που θα αξιοποιήσουν τα όποια συγκριτικά πλεονεκτήματα και θα διευρύνουν τις παραγωγικές δυνατότητες του τομέα. Και οι άνθρωποι αυτοί δεν μπορεί να είναι μισθωτοί εργαζόμενοι. Πρέπει να είναι οι ίδιοι οι αρχηγοί των αγροτικών εκμεταλλεύσεων οι οποίοι, στηριγμένοι στις γνώσεις τους για την επιχειρηματικότητα και στις όποιες προϋπάρχουσες ικανότητές τους (σε συνδυασμό µε κατάλληλα μέτρα ενίσχυσης της επιχειρηματικότητας) θα αναλάβουν το έργο του εκσυγχρονισμού της ελληνικής αγροτικής εκμετάλλευσης και της μετατροπής της από απλά παραγωγική μονάδα σε επιχειρηματική, με την ουσιαστική έννοια του όρου. Απαιτείται, δηλαδή, η δημιουργία ενός νέου τύπου αγρότη-επιχειρηματία. Αυτός του αγρότη-επιστήμονα-επιχειρηματία. Ο οποίος εκπαιδευμένος κατάλληλα θα μπορεί να αναλάβει πρωτοβουλίες και κινδύνους, να αναλύσει περίπλοκες καταστάσεις (σαν αυτές που εμφανίζονται στο χώρο του διεθνούς εμπορίου) και να τεκμηριώσει αποφάσεις για νέου τύπου προβλήματα (όπως αυτά που συνδέονται με την προοπτική κατάργησης των επιδοτήσεων και του καθεστώτος προστασίας της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής). Αυτός ο αγρότης-επιστήμονας-επιχειρηματίας θα κληθεί να παίξει μέσα στο σώμα των αγροτών το ρόλο του «μπροστάρη» και «εμψυχωτή» για τους άλλους. Να τους παρακινήσει να ακολουθήσουν το παράδειγμά του, να διδαχθούν από αυτόν. Προς τούτο, απαιτείται παρέμβαση στο επίπεδο του εκπαιδευτικού συστήματος και μάλιστα σε αυτό των εγκυκλίων σπουδών, µε εισαγωγή κατάλληλων μαθημάτων που θα «κεντρίσουν» τις επιχειρηματικές «προδιαθέσεις» των σπουδαστών.

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

7

Αλλά και σε πανεπιστημιακό επίπεδο, ένας τέτοιος στόχος μπορεί να επιδιωχθεί με την ένταξη κατάλληλων μαθημάτων στο ευρύτερο πλαίσιο σπουδών οικονομικής κατεύθυνσης ή διοίκησης επιχειρήσεων. Πολλοί από τους πανεπιστημιακούς φοιτητές προέρχονται από τον αγροτικό χώρο και μπορεί να διαθέτουν ήδη στον τόπο προέλευσής τους αξιόλογη αγροτική περιουσία που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί από τους ίδιους αντί να αναζητούν προοπτικές καριέρας ως υπάλληλοι στο Δημόσιο ή στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας. Η ενίσχυση των σπουδών τους με μαθήματα επιχειρηματικότητας ειδικά προσαρμοσμένα στον αγροτικό τομέα, όπως: •

θεωρία και πρακτική ανάλυσης κινδύνων,

•

θεωρία και πρακτική λήψης αποφάσεων,

•

θεωρία και πρακτική διαπραγματεύσεων,

•

θεωρία και πρακτική κοστολόγησης και τιμολόγησης προϊόντων,

•

ποιοτικός έλεγχος παραγωγής,

•

μηχανογραφημένη λογιστική,

•

ποιότητα και προστασία του περιβάλλοντος,

•

διαχείριση προσωπικού,

•

επεξεργασία, διαμόρφωση και υλοποίηση επιχειρηματικών σχεδίων,

•

εμπόριο (marketing) αγροτικών προϊόντων,

•

ανάλυση επενδύσεων,

•

στρατηγική ανάπτυξης αγροτικών επιχειρήσεων, κλπ.

μπορεί να αποτελέσει τη βάση μιας τέτοιας προσπάθειας, όντας παράλληλα και η κορωνίδα αυτού του είδους των εκπαιδευτικών προγραμμάτων που θα πρέπει κανονικά να ξεκινούν από το επίπεδο των γυμνασιακών και λυκειακών σπουδών και να συνεχίζονται δια βίου. Αυτόν το στόχο επιδιώκει και το παρόν μάθημα. Προσεγγίζοντας σε γενικό επίπεδο τον αγροτικό τομέα, τις επιχειρήσεις του, τις πολιτικές που ασκούνται σ’ αυτόν και τις προοπτικές του, επιχειρεί να δώσει στους ενδιαφερόμενους φοιτητές βασικές γνώσεις για την αγροτική επιχειρηματικότητα, οι οποίες θα μπορούσαν να τους φανούν χρήσιμες, στην περίπτωση που οι ίδιοι το αποφάσιζαν ή οι δρόμοι της ζωής τούς οδηγούσαν να ασχοληθούν 8

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

επιχειρηματικά στον αγροτικό τομέα.

1.2 1.2.1

Εννοιολογικές προσεγγίσεις Αγροτικός τομέας

Με τον όρο «Αγροτικός τομέας» εννοούμε το μεγάλο εκείνο πεδίο οικονομικής δραστηριότητας των ανθρώπων που περιλαμβάνει την πρωτογενή παραγωγή γεωργικών, κτηνοτροφικών, αλιευτικών και δασικών προϊόντων. Στενά συνδεδεμένες με την πρωτογενή παραγωγή είναι και μια σειρά πρωτοβάθμιες μεταποιητικές δραστηριότητες που γίνονται για λογαριασμό του αγρότη-παραγωγού και οι οποίες τυπικά ανήκουν στον δευτερογενή τομέα (της μεταποιητικής βιομηχανίας) και ειδικότερα στους κλάδους Τροφίμων και Ποτών. Τέτοιες δραστηριότητες είναι η συσκευασία και τυποποίηση των αγροτικών προϊόντων, η χωρική τυροκομία, η έκθλιψη των ελαιών στα χωρικά ελαιοτριβεία, η άλεση σιταριού στους χωρικούς αλευρόμυλους και η οινοποίηση (και απόσταξη) στο χώρο της αμπελοκαλλιέργειας. Στα πλαίσια του παρόντος μαθήματος, τα στατιστικά στοιχεία που θα χρησιμοποιηθούν θα αναφέρονται μόνο στον πρωτογενή αγροτικό τομέα και όχι στους κλάδους της μεταποίησης των αγροτικών προϊόντων. Ο λόγος είναι ότι οι μεταποιητικές μονάδες της προηγούμενης παραγράφου θα έπρεπε να διαχωριστούν από τους υπόλοιπους υποκλάδους Τροφίμων και Ποτών (που είναι και οι πιο σημαντικοί) και να συνενωθούν σε ένα νέο σύνολο που θα επιβάρυνε το μάθημα με αριθμητικές πληροφορίες χωρίς ουσιαστική σημασία για το στόχο του μαθήματος.

1.2.2 Αγροτικές επιχειρήσεις / Αγροτικές εκμεταλλεύσεις Συχνά, ο όρος «αγροτική επιχείρηση» συγχέεται με τον όρο «αγροτική εκμετάλλευση». Όμως δεν πρόκειται για το ίδιο πράγμα. Ως αγροτική εκμετάλλευση θεωρείται συνήθως μια οργανωμένη μονάδα (ατομική ή εταιρική ή συνεταιριστική) με αυτοτελή λειτουργία και διοίκηση που σκοπεύει στην παραγωγή αγροτικού (πρωτίστως γεωργικού, κτηνοτροφικού, δασικού και, κατ’ επέκταση, αλιευτικού) προϊόντος από την εκμετάλλευση του εδάφους ή της θάλασσας (θαλάσσιοι αγροί) ενώ η αγροτική επιχείρηση προϋποθέτει μια περισσότερο

προωθημένη

(σε

σχέση

με

την

απλή

παραγωγή)

επιχειρηματική

δραστηριότητα, δηλαδή, και κάποιου βαθμού καθετοποίηση της παραγωγής αυτού του προϊόντος, η οποία μπορεί να περιλαμβάνει τη συσκευασία και τυποποίησή του, τη Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

9

μεταποίησή του ή/και την εμπορία του (βλέπε Κεφάλαιο 5). Εντούτοις, στην πράξη και στα περισσότερα σχετικά κείμενα, οι δύο όροι χρησιμοποιούνται με την ίδια έννοια, χωρίς την παραπάνω διάκριση, ίσως γιατί τα όρια ανάμεσά τους είναι τις περισσότερες φορές πράγματι δυσδιάκριτα και η όποια διαφοροποίηση αφορά κυρίως το βαθμό επιχειρηματικότητας των μονάδων. Εδώ πρέπει να γίνει μια απαραίτητη διευκρίνιση σε σχέση με τη χρήση ορισμένων αγγλικών όρων που συναντώνται ευρέως στα κείμενα της Ε.Ε. και της Eurostat. Σύμφωνα με την Κοινοτική ορολογία η «εκμετάλλευση» όπως την εννοούμε εμείς αποδίδεται με τον αγγλικό όρο «Holding», ενώ με τον όρο «Enterprise» αποδίδονται οι διάφορε επί μέρους ασχολίες (δραστηριότητες) σε μια εκμετάλλευση, π.χ. καλλιέργεια σιτηρών, κηπευτικών, εκτροφή ζώων, μελισσοκομία, παραγωγή δασικών προϊόντων, παραγωγή κρασιού κλπ. Αντίστοιχος με τον όρο «Holding» είναι και ο όρος «Farm» ο οποίος στα ελληνικά αποδίδεται καλύτερα με τον όρο «Αγρόκτημα». Ας σημειωθεί, επίσης, ότι ο αγγλικός όρος «Agriculture» χρησιμοποιείται για να δηλώσει τις γεωργικές και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις ενώ για τις αγροτικές δραστηριότητες εν γένει χρησιμοποιείται ο όρος «Rural». Γι αυτό, συχνά η Κοινή Αγροτική Πολιτική εμφανίζεται στα ελληνικά και ως Κοινή Γεωργική Πολιτική (ΚΓΠ). Στο παρόν κείμενο γίνεται σχεδόν αποκλειστική χρήση του γενικότερου όρου «αγροτικός», δεδομένου ότι το ενδιαφέρον μας εκτείνεται στο σύνολο του τομέα και όχι μόνο στη γεωργία, έστω και αν αυτή αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο του τομέα.

1.2.3

Επιχειρηματικότητα και επιχειρηματίες

Η επιχειρηματικότητα είναι μια πολυδιάστατη και κατά κόρον χρησιμοποιούμενη έννοια για το περιεχόμενο της οποίας δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή αντίληψη. Συχνά ταυτίζεται η επιχειρηματικότητα με τη δημιουργία μιας επιχείρησης, δηλαδή ταυτίζεται η «έννοια» με την «πρακτική της έκφραση». Όμως, η «Επιχειρηματικότητα» θεωρούμενη ως μια δέσμη προδιάθεσης, χαρακτηριστικών, νοοτροπίας και ικανοτήτων που μπορεί να υπάρχει σε κάποια άτομα είναι ανεξάρτητη από τις μορφές εξωτερίκευσής της. Υπάρχουν, κατά τη θεωρία, «ατομικοί» ή «ψυχολογικοί» και άλλοι παράγοντες που χαρακτηρίζονται ως «εξωτερικοί», οι οποίοι επηρεάζουν την προσφορά και την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας. Οι πρώτοι αφορούν τις προτιμήσεις και τις ικανότητες των

10

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

ατόμων, ενώ οι εξωτερικοί αφορούν τα διάφορα κοινωνικοοικονομικά ή και τεχνικού χαρακτήρα στοιχεία του «περιβάλλοντος». Η ομάδα των «ατομικών» παραγόντων περιλαμβάνει τους εξής επί μέρους παράγοντες: (α) Τις διάφορες ψυχολογικές επιδράσεις που έχουν δεχθεί τα άτομα ιδίως στην παιδική και εφηβική τους ηλικία και με βάση τις οποίες έχουν διαμορφώσει τις προδιαθέσεις και τις ιδιότητές τους (competencies). (β) Τις προτιμήσεις και τις ιδιαίτερες ικανότητές τους. (γ) Τις οικονομικές τους εμπειρίες. Όσον αφορά τους «εξωτερικούς» παράγοντες, αυτοί αναφέρονται στις εξής κρίσιμες προϋποθέσεις: (α) Ύπαρξη του θεσμού της ατομικής ιδιοκτησίας και προστασία του. (β) Ελεύθερη οικονομία, στο πλαίσιο της οποίας επιβραβεύεται η επιτυχής οικονομική συμπεριφορά του ατόμου και αποδοκιμάζεται η αποτυχία. (γ) Διαθεσιμότητα συμπληρωματικών συντελεστών, σε κατάλληλους και επαρκείς – ποσοτικά και ποιοτικά – όρους. Οι δύο αυτές ομάδες παραγόντων θεωρούνται ότι, λειτουργώντας συμπληρωματικά η μία με την άλλη, εξασφαλίζουν, από τη μια μεριά, τη διαμόρφωση της αναγκαίας προσωπικής προδιάθεσης επιχειρηματικότητας και, από την άλλη, την σε κατάλληλο χρόνο και συνθήκες, εξωτερίκευσή της μέσω της επιλογής να αναληφθεί επιχειρηματική δραστηριότητα. Ένα περιεκτικό θεωρητικό πλαίσιο που περιλαμβάνει όλους τους παραπάνω παράγοντες και το οποίο θεωρείται κατάλληλο για εξειδίκευση για την περίπτωση των επιχειρηματιών του αγροτικού τομέα, έχει προταθεί από τον A. Shapiro1. Συγκεκριμένα, τέσσερις παράγοντες είναι, κατά Shapiro, σωρευτικά υπεύθυνοι για την ανάπτυξη προδιάθεσης για επιχειρηματικότητα και για την εξωτερίκευση της προδιάθεσης αυτής με ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας.

1

A. Shapiro, An Action Program for Entrepreneurship (US, MDRR Press, 1971 “The Entrepreneur, the Small Firm and Possible Policies”, Six Countries Program Workshop on Entrepreneurship, Limerick, Ireland (Ιούνιος, 1980). Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

11

Οι παράγοντες αυτοί είναι: •

Πρώτο:

Κάποιο

γεγονός

που

συνεπάγεται

«απώλεια

ισορροπίας»

στην

κοινωνικοοικονομική κατάσταση του ατόμου (displacement).

•

Δεύτερο: Προδιάθεση για επιχειρηματικότητα, ένα στοιχείο του χαρακτήρα και της προσωπικότητας του ατόμου.

•

Τρίτο:

Κοινωνική

αποδοχή

της

επιχειρηματικής

συμπεριφοράς

στο

συγκεκριμένο πολιτισμικό περιβάλλον («κουλτούρα») στο οποίο λειτουργεί ο επίδοξος επιχειρηματίας.

•

Τέταρτο: Διαθεσιμότητα πόρων που καθιστούν εφικτή την υλοποίηση της πιθανής επιλογής για ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας και δημιουργία επιχείρησης.

Από τη σύντομη περιγραφή καθενός από τους τέσσερις παραπάνω παράγοντες γίνεται φανερό ότι, ενώ ο δεύτερος είναι καθαρά ατομικού/ψυχολογικού χαρακτήρα και ο τρίτος καθαρά εξωτερικός ως προς το άτομο, οι άλλοι δύο περιλαμβάνουν στοιχεία εσωτερικά και εξωτερικά, σε διαφορετική σύνθεση του μείγματος. Στη «διαθεσιμότητα πόρων», το εσωτερικό στοιχείο αφορά τις αντικειμενικές ικανότητες του ατόμου για αποτελεσματική αντιμετώπιση καταστάσεων που συνδέονται με τις δυσκολίες άσκησης επιχειρηματικής λειτουργίας, αλλά αφορά επίσης και άλλους πόρους, π.χ. χρηματοδοτικούς, που διευκολύνουν την ίδρυση επιχείρησης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο παράγων «απώλεια ισορροπίας», και για το λόγο αυτό κρίνεται σκόπιμο να διερευνηθεί σε κάποια λεπτομέρεια. Η ακριβής του έννοια αποσαφηνίζεται

αν

ερμηνεύσουμε

την

ατομική

κοινωνικοοικονομική

«πορεία»

ως

αποτέλεσμα της ταυτόχρονης επίδρασης ενός μεγάλου αριθμού διαφορετικών ροπών. Η «συγκράτηση» του ατόμου σε συγκεκριμένη «πορεία» είναι αποτέλεσμα κάποιας διαμορφωμένης ισορροπίας στον τρόπο με τον οποίο οι ροπές αυτές λειτουργούν. Επιπλέον, ισχυρός παράγων που δεν ευνοεί τις «αλλαγές» είναι η ψυχολογική τάση για «αδράνεια» που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη φύση. Η μετατόπιση από μία κατάσταση εξαρτημένης εργασίας – η οποία χαρακτηρίζεται ως «ισορροπία – σε μία άλλη όπου το άτομο αναλαμβάνει επιχειρηματική δραστηριότητα αποτελεί δραστική «αλλαγή» η οποία πιθανώς δυσχεραίνεται από την ήδη διαμορφωμένη «ισορροπία» του ατόμου και από την ψυχολογική τάση για «αδράνειά» του. Ανάλογη είναι 12

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

βέβαια και η περίπτωση κάποιου παραδοσιακού αγρότη που γίνεται αποδέκτης προτάσεων και υποδείξεων για επέκταση της δραστηριότητάς του, π.χ. σε μεταποίηση της παραγωγής του, σε καθετοποίηση προς εμπορικές δραστηριότητες κλπ. Υπάρχουν όμως γεγονότα που διαταράσσουν την «ισορροπία» και προκαλούν απομάκρυνση από αυτήν! Τα γεγονότα αυτά μπορεί να αφορούν το περιβάλλον του ατόμου (εξωτερικός ωστικός παράγων – external push) ή, αντίθετα, να αφορούν το ίδιο το άτομο (εσωτερικός παράγων έλξης - internal pull). Τα γεγονότα της πρώτης κατηγορίας είναι εκτός ελέγχου και ως τέτοια αναφέρονται στη διεθνή εμπειρία οι πόλεμοι, οι αναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών, ακόμα και η απόλυση από κάποια θέση εξαρτημένης εργασίας. Ακόμα και μια αναπάντεχη απόκτηση κεφαλαίων ή άλλου τύπου παραγωγικών πόρων (π.χ. ακίνητα ή εξοπλισμός). Στη δεύτερη κατηγορία των (θετικών) εσωτερικών παραγόντων που ελκύουν το άτομο προς την επιχειρηματική δραστηριότητα κρίσιμη θέση κατέχει η εμφάνιση κάποιας επιχειρηματικής ευκαιρίας, μιας ιδέας, κάποιου άλλου ατόμου (π.χ. συγγενή, φίλου κλπ.) που προσφέρεται για συνεργασία. Ακόμα, στην ίδια κατηγορία περιλαμβάνεται και η συνειδητοποίηση ότι, στην υφιστάμενη κατάσταση επαγγελματικής ή και προσωπικής «ισορροπίας», το άτομο δεν αντλεί ικανοποίηση. Η αίσθηση της «απογοήτευσης» ή του «αδιεξόδου» (frustration) αποτελεί ισχυρό (αρνητικό) παράγοντα που ωθεί σε «αλλαγή». Και για τις δύο παραπάνω κατηγορίες παραγόντων εύκολα μπορεί κανείς να αντιληφθεί τις αναλογίες που μπορεί να υπάρξουν για άτομα που, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, αποφασίζουν να δραστηριοποιηθούν επιχειρηματικά στον αγροτικό τομέα. Στη λογική όσων αναφέρθηκαν προηγουμένως, η επιχειρηματικότητα μπορεί να καλύπτει όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης οικονομικής δράσης, όπως τους αυτοαπασχολούμενους, τους βιοτέχνες και τις μικρομεσαίες ή μεγάλες επιχειρήσεις. Καλύπτει επίσης τον χώρο τόσο της ιδιωτικού τομέα της οικονομίας όσο και του κοινωνικού τομέα. Δηλαδή, τις επιχειρήσεις των συνεταιρισμών, τις δημοτικές ή δημοτικοσυνεταιριστικές επιχειρήσεις, τα ταμεία αλληλοβοήθειας των εργαζομένων ή τις ενώσεις αυτών, τα ιδρύματα και τα νοικοκυριά. Σε όλες τις περιπτώσεις, θα έχει οικονομικά αποτελέσματα τα οποία η οικονομία και η κοινωνία θα είχαν στερηθεί χωρίς την εκδήλωσή της. Με αυτή την έννοια, η επιχειρηματικότητα είναι κάτι χρήσιμο στην κοινωνία και συμβάλλει στην

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

13

οικονομική μεγέθυνση και ανάπτυξη. Σχετικό με αυτή τη διάσταση του θέματος είναι το μοντέλο που ανέπτυξε το Global Entrepreneurship Monitor (GEM)2 στην Αγγλία. Κεντρικό ερώτημα των οικονομικών είναι η κατανόηση του τρόπου που λειτουργεί η οικονομική μεγέθυνση και ανάπτυξη και ποιοι είναι οι παράγοντες που την προκαλούν. Τα περιγραφικά ή μαθηματικά μοντέλα που έχουν αναπτυχθεί γι’ αυτό το σκοπό δίνουν έμφαση στις μεγάλες επιχειρήσεις τις οποίες θεωρούν ως ατμομηχανές της οικονομικής προόδου και γι’ αυτό εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στη δημιουργία κοινωνικών συνθηκών που διευκολύνουν τη λειτουργία αυτών των επιχειρήσεων οι οποίες προσφέρουν πολλές θέσεις εργασίας και μπορούν να είναι ανταγωνιστικές σε διεθνές επίπεδο. Τα μοντέλα αυτά δεν ασχολούνται με την επιχειρηματικότητα καθ’ εαυτή ούτε με τους τρόπους που θα μπορούσε αυτή να αναπτυχθεί. Μια προσπάθεια να ανατραπεί αυτή η εικόνα είναι το μοντέλο του GEM, το οποίο, βασισμένο σε διεθνείς έρευνες έχει προτείνει μια άλλη προσέγγιση στο ερώτημα δίνοντας έμφαση στην επιχειρηματικότητα και μάλιστα στη δημιουργία νέων και μικρών επιχειρήσεων. Το μοντέλο αυτό, προσαρμοσμένο για την περίπτωση του αγροτικού τομέα στην Ελλάδα, θα μπορούσε να έχει την μορφή του Διαγράμματος 1. Στο Διάγραμμα αυτό υπάρχουν τέσσερεις ομάδες παραγόντων που οδηγούν στην οικονομική ανάπτυξη του τομέα. Στην ομάδα παραγόντων (1) ανήκουν οικονομικοί, κοινωνικοί, πολιτισμικοί και πολιτικοί παράγοντες που διαμορφώνουν το πλαίσιο των γενικών και επιχειρηματικών συνθηκών του αγροτικού τομέα (ομάδα παραγόντων 2). Σε αυτούς περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων οι δημογραφικοί παράγοντες, οι επενδύσεις για την παιδεία, τα κοινωνικά πρότυπα και οι διαθέσεις σχετικά με την ανεξαρτησία των επιχειρηματιών και τις επιχειρηματικές αντιλήψεις. Στην ομάδα παραγόντων (2) ανήκουν, ο ρόλος του κράτους και των χρηματοδοτικών ιδρυμάτων στον αγροτικό τομέα, το επίπεδο της τεχνολογίας (συμπεριλαμβανομένης της Έρευνας και Ανάπτυξης (R&D)), η ποιότητα των φυσικών υποδομών (αρδευτικά ύδατα, καλλιεργήσιμα εδάφη, πλωτοί ποταμοί, εκμεταλλεύσιμα δάση κλπ.), η αποδοτικότητα της αγοράς εργασίας (οργάνωση, κινητικότητα, ρυθμίσεις) και η σταθερότητα των θεσμών 2

GEM είναι μια ερευνητική πρωτοβουλία του Κολλεγίου Babson και της London Business School (1997) για τη μελέτη της σχέσης ανάμεσα στην επιχειρηματικότητα και την οικονομική ανάπτυξη. Βλ. Global Entrepreneurship Monitor, 1999 Executive Report by Paul D. Reynolds, Michael Hay and S. Michael Camp.

14

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

(κοινωνικών και νομικών – συνεταιρισμοί, ομάδες παραγωγών, δίκτυο συμβουλευτικών υπηρεσιών, ασφαλίσεις κλπ.). Επίσης, περιλαμβάνονται παράγοντες όπως η διαθεσιμότητα πόρων για χρηματοδότηση νέων επιχειρήσεων, οι κυβερνητικές πολιτικές και τα προγράμματα για ενίσχυση νέων αγροτών-επιχειρηματιών και για την εκπαίδευση και κατάρτιση των αγροτών-επιχειρηματιών, η αποτελεσματικότητα μεταφοράς τεχνογνωσίας στον αγροτικό τομέα, η εύκολη πρόσβαση σε υποστηρικτικές υπηρεσίες (τεχνική, νομική, λογιστική βοήθεια), η κοινωνική αντίληψη του χώρου για τους επιχειρηματίες κλπ. Διάγραμμα 1 Αναλυτικό μοντέλο επιχειρηματικών διαδικασιών που επηρεάζουν την οικονομική ανάπτυξη του αγροτικού τομέα (Μοντέλο GEM)

(1)

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ • Δημογραφικά • Επενδύσεις παιδείας • Κοινωνικά πρότυπα • Κοινωνικές αντιλήψεις

• • • • • •

(2) ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΕΝΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ Κρατική πολιτική Υποδομές Τεχνολογία Χρηματοδοτικοί φορείς Αγορά εργασίας Θεσμοί

(2) ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ

• Χρηματοδότηση • Πολιτικές και Προγράμματα • Εκπαίδευση και Κατάρτιση • Μεταφορά Τεχνογνωσίας • Υποστηρικτικές Υποδομές • Πολιτικοκοινωνικά πρότυπα

(3) ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ

• Ύπαρξη • Ανίχνευση

(4) ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ

• • • •

Γεννήσεις Επεκτάσεις Θάνατοι Συρρικνώσεις

(5) ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΜΕΑ

• ΑΕΠ • Θέσεις εργασίας

(3) ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ

• Ικανότητες • Κίνητρα

Όλοι οι παραπάνω παράγοντες επιδρούν και καθορίζουν αφενός την ύπαρξη και τον τρόπο ανίχνευσης των επιχειρηματικών ευκαιριών στον τομέα και αφετέρου τις δυνατότητες (από την άποψη της ύπαρξης των ικανοτήτων και των κινήτρων) για την αξιοποίηση αυτών των ευκαιριών (ομάδα παραγόντων 3).

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

15

Με τη σειρά της, η λειτουργία των παραγόντων της ομάδας (3) διαμορφώνει την επιχειρηματική δυναμική (4), δηλαδή τη δημιουργία και ανάπτυξη νέων επιχειρήσεων σε συνδυασμό με τη συρρίκνωση και το θάνατο άλλων, η οποία εφόσον είναι θετική οδηγεί σε οικονομική ανάπτυξη του τομέα (5), γεγονός που μετριέται με την αύξηση της συμμετοχής στο ΑΕΠ και την αύξηση των θέσεων απασχόλησης. Οι θεωρίες σχετικά με τους παράγοντες που επηρεάζουν την προσφορά επιχειρηματικότητας έχουν συνήθως ως σημεία αναφοράς μεταποιητικές δραστηριότητες και δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών. Ο τομέας της πρωτογενούς παραγωγής, δηλαδή ο αγροτικός, ήταν αγνοημένος, παρά το γεγονός ότι και σ’ αυτόν μπορούν να εντοπιστούν όλα τα χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας και του επιχειρηματία. Πράγματι, η επιχειρηματικότητα, όπως την ορίζει το Πράσινο Βιβλίο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής3, είναι νοοτροπία και τρόπος δημιουργίας και ανάπτυξης οικονομικής

δραστηριότητας

μέσω

του

συνδυασμού

της

ανάληψης

κινδύνου,

της

δημιουργικότητας ή/και της καινοτομίας με τη χρηστή διαχείριση, στο πλαίσιο ενός νέου ή υφιστάμενου οργανισμού. Είναι φανερό ότι στον ορισμό αυτό δεν υπάρχει τίποτα που να αποκλείει τον αγροτικό τομέα. Γενικά, η επιχειρηματικότητα φαίνεται να περιλαμβάνει μια σειρά βασικών στοιχείων, που είναι: •

Η ανάληψη κινδύνου.

•

Η οργάνωση συντελεστών παραγωγής, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται ο στόχος της

επιχείρησης/εκμετάλλευσης

ή,

γενικά,

του

φορέα

οικονομικής

δραστηριότητας.

•

Η αρμοδιότητα λήψης αποφάσεων.

•

Η συνειδητή προσπάθεια εντοπισμού και αξιοποίησης νέων ευκαιριών «κέρδους» (με την έννοια και του γενικότερου οφέλους).

•

Η ανάληψη ευθύνης για τα αποτελέσματα (κόστος ή όφελος) των παραπάνω χειρισμών.

3

Το Πράσινο βιβλίο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής παρουσιάζει τις γενικές κατευθύνσεις της Ε.Ε. για το συγκεκριμένο αντικείμενο.

16

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Τα άτομα που αναλαμβάνουν τους κινδύνους και τις ευθύνες των παραπάνω χειρισμών, καλούνται επιχειρηματίες. Οι επιχειρηματίες αποτελούν μια ανομοιογενή ομάδα ατόμων που, σε οποιοδήποτε τομέα και αν δραστηριοποιούνται, δείχνουν να έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά επιχειρηματικής συμπεριφοράς που τους διακρίνουν. Τα χαρακτηριστικά αυτά είτε σχετίζονται με την ίδια την επιχειρηματική δραστηριότητα (ετοιμότητα για ανάληψη κινδύνων, ικανότητα συντονισμού των συντελεστών της παραγωγής, ικανότητα λήψης αποφάσεων, ετοιμότητα ανάληψης ευθυνών και διορατικότητα στον εντοπισμό ευκαιριών) είτε αποτελούν στοιχεία της προσωπικότητάς τους, όπως η ανεξαρτησία, η δημιουργικότητα, η επιδίωξη αποτελεσμάτων, η αρχηγία κ.λπ.. Με βάση όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, θα εξεταστεί στα Κεφάλαια 5 και 6 κατά πόσο οι αρχηγοί των αγροτικών εκμεταλλεύσεων/επιχειρήσεων καλύπτουν τις προϋποθέσεις ώστε να θεωρούνται επιχειρηματίες του αγροτικού τομέα.

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

17

2. Ποιος είναι ο αγροτικός τομέας 2.1

Φυσικές συνθήκες

2.1.1

Κλίμα

Το κλίμα που επικρατεί στη χώρα μας χαρακτηρίζεται ως εύκρατο μεσογειακό με ήπιο χειμώνα στα παράλια και τα νησιά και μεσογειακό ηπειρωτικό στα ορεινά. Σε αυτή τη γενική κατάταξη συναντά κανείς και μικροκλίματα σε ορισμένες περιοχές που επιτρέπουν την ανάπτυξη και φυτών που συνήθως δεν ευδοκιμούν στην εύκρατη ζώνη. Το κλίμα αυτής της ζώνης καθόρισε εν πολλοίς και τον τύπο της γεωργίας που επικράτησε στη χώρα μας. Μιας γεωργίας όπου κυριαρχούν οι παραδοσιακές καλλιέργειες της ελιάς, της αμπέλου, των εσπεριδοειδών, των φρουτοδένδρων, των λαχανικών, των δημητριακών.

2.1.2

Έδαφος

Τα εδάφη ανάλογα με τη σύνθεσή τους χαρακτηρίζονται ως αμμώδη, πηλώδη, αργιλώδη, αμμοπηλώδη, αργιλοπηλώδη κλπ. Ανάλογα με τη σύνθεση των εδαφών αναπτύσσονται και διαφορετικές καλλιέργειες. Η γνώση της σύνθεσης των εδαφών είναι αναγκαία προκειμένου να γνωρίζουμε ποια φυτά ευδοκιμούν σε αυτά και ποια χημικά συστατικά τους λείπουν ώστε να μπορούμε να τα εμπλουτίσουμε.

2.1.3

Στενότητα φυσικών πόρων

Η αγροτική παραγωγή είναι αποτέλεσμα ενός έξυπνου συνδυασμού χρησιμοποίησης της γης, του νερού, των σπόρων και λοιπών εισροών, με καταλύτη την ανθρώπινη εργασία και γνώση. Οι συντελεστές αυτοί της παραγωγής δεν είναι απεριόριστοι. Κατ’ αρχάς, το μέγεθος της γης καθορίζεται από τα γεωγραφικά όρια της χώρας. Από τη συνολική έκταση της Ελλάδας, το έδαφος που χρησιμοποιείται για αγροτικές καλλιέργειες είναι περιορισμένο και φθάνει τα 39,4 εκ. στρέμματα ή το 30% περίπου της συνολικής έκτασης της χώρας. Το 40% είναι βοσκότοποι και το 21% δάση. Το υπόλοιπο περιλαμβάνει χώρους κατοικίας, βιομηχανοστάσια και δρόμους και άλλα έργα υποδομής ή είναι καλυμμένο από ύδατα (Πίνακας 1).

18

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Πίνακας 1 Κατανομή της συνολικής έκτασης της χώρας στις βασικές κατηγορίες χρήσης (εκατομ. στρέμ.) Συνολική έκταση

132,0

100%

Καλλιεργήσιμη γη

39,4

30%

Βοσκότοποι

52,8

40%

Δάση

27,8

21%

Λοιπές χρήσεις

12,0

9%

Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Έρευνες αγροτικών εκμεταλλεύσεων

Από το σύνολο της χρησιμοποιούμενης γης το 43,5% είναι πεδινή, το 37% ημιορεινή και το υπόλοιπο 19,5% ορεινή (Πίνακας 2). Πίνακας 2 Κατανομή της χρησιμοποιούμενης αγροτικής γης σύμφωνα με τη γεωγραφική της τοποθέτηση (εκατ. Στρέμ.) Χρησιμοποιούμενη Γεωργική γη

35,9

100%

Πεδινή

15,6

43,5%

Ημιορεινή

13,3

37,0%

7,0

19,5%

Ορεινή

Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Έρευνες αγροτικών εκμεταλλεύσεων

Από τη χρησιμοποιούμενη γεωργική γη, το 53%, ή 21 εκ. στρέμματα είναι υψηλής γονιμότητας , το 5% ή 200.000 στρέμματα χρειάζονται παρεμβάσεις για να γίνουν υψηλής γονιμότητας και το 42% ή 16 εκ. στρέμματα χαρακτηρίζονται ως μέσης γονιμότητας. Σύμφωνα με τη χωροταξική κατανομή της γεωργικής γης ένα μεγάλο ποσοστό της βρίσκεται στην παράκτια ζώνη, όπου ο ανταγωνισμός ανάμεσα στις χρήσεις της γης είναι μεγάλος (τουρισμός, βιομηχανία, εξοχική κατοικία, συγκοινωνιακά έργα) με αποτέλεσμα η γεωργική γη να μειώνεται συνεχώς. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

19

Από το σύνολο των καλλιεργούμενων εκτάσεων το 53% περίπου το καταλαμβάνουν οι αροτραίες καλλιέργειες (συμπεριλαμβανομένων των λιβαδικών εκτάσεων), το 27,5% καταλαμβάνουν οι δενδρώδεις καλλιέργειες και το 6% τα αμπέλια, οι λαχανόκηποι, τα φυτώρια και τα θερμοκήπια. Το 62% των ετήσιων καλλιεργειών καταλαμβάνουν τα σιτηρά, 17% τα βιομηχανικά φυτά (βαμβάκι, καπνός, τεύτλα, βιομηχανική τομάτα) και 16% τα κτηνοτροφικά φυτά (στοιχεία ΕΛ. ΣΤΑΤ. 2009). Σύμφωνα

με

στοιχεία

της

Eurostat

(2007)

το

ποσοστό

της

αξιοποιούμενης

(καλλιεργούμενης) αγροτικής γης στην Ελλάδα που βρίσκεται υπό υψηλής έντασης εκμετάλλευση4 είναι περίπου 22,5%. Υπό μεσαίας έντασης εκμετάλλευση βρίσκεται το 36,5% περίπου, ενώ το υπόλοιπο 41% βρίσκεται υπό χαμηλής έντασης εκμετάλλευση5. Το νερό είναι περιορισμένο και άνισα κατανεμημένο γεωγραφικά. Οι δυτικές ορεινές περιοχές δέχονται τις μεγαλύτερες βροχοπτώσεις. Τα εδάφη όμως είναι ορεινά και περιορισμένα και δεν γίνεται ικανοποιητική αξιοποίηση των νερών. Στις ανατολικές περιοχές ο βαθμός αξιοποίησης του συνδυασμού των δυο αυτών βασικών πόρων, της γης και του νερού, είναι ακόμα χαμηλός. Σύμφωνα πάλι με στοιχεία της Eurostat, η αρδεύσιμη αγροτική γη ήταν το 2003 15,2 εκ. στρέμ., δηλαδή περίπου το 40% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων (39,7 εκ. στρέμ.). Από την αρδεύσιμη αυτή έκταση αρδευόταν πράγματι το 85% (12,9 εκατ. στρέμ. ή 32,5% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων). Το 2007, επί συνόλου 40,8 εκ. στρεμ. καλλιεργούμενης γης, οι αρδεύσιμες εκτάσεις ήταν 15,6 εκ. στρέμ. από τις οποίες αρδεύονταν πράγματι τα 12,8 εκ. στρέμ., δηλαδή το 78,2% των αρδεύσιμων ή το 31,4% των καλλιεργούμενων εδαφών. Το 2009 οι αρδευόμενες εκτάσεις ανήλθαν σε 13,9 εκατ. στρ. ή 37% των καλλιεργούμενων εδαφών. Το μεγαλύτερο μέρος των αρδευόμενων εκτάσεων βρίσκεται στις πεδινές περιοχές (70% περίπου) και το υπόλοιπο (30%) στις ημιορεινές και ορεινές περιοχές. Από το σύνολο των πεδινών εκτάσεων αρδεύεται το 40%, των ημιορεινών το 19%, και των ορεινών το 16%.

4

Ο βαθμός εντατικοποίησης (υψηλός, μεσαίος, χαμηλός) αφορά το κόστος των εισροών (λιπάσματα και βελτιωτικά εδάφους, φυτοφάρμακα και ζωοτροφές) ανά στρέμμα χρησιμοποιούμενης έκτασης.

5 Αντίστοιχα περίπου είναι και τα ποσοστά για το σύνολο των 27 χωρών της Ε.Ε.

20

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

2.2 Προϊόντα Τα κυριότερα σε αξία αγροτικά προϊόντα που παράγονται στη χώρα είναι (με βάση στοιχεία της Eurostat του 2008, όπου η συνολική αξία έφτασε τα 10,5 δις ευρώ) τα φρέσκα φρούτα (με 18,7%), τα φρέσκα λαχανικά (με 15,9%), το γάλα (με 10,6%), το ελαιόλαδο (με 8,2%) και το αιγοπρόβειο κρέας (με 7,2%). Ακολουθούν με μικρότερα ποσοστά συμμετοχής τα σιτηρά, το καλαμπόκι, οι υφαντουργικές ίνες (βαμβάκι), οι πατάτες, το χοιρινό κρέας και άλλα προϊόντα6. Από άποψη χρησιμοποιούμενης έκτασης, οι σημαντικότερες καλλιέργειες (με βάση τα στοιχεία του 2006 της Ελ. ΣΤΑΤ.) ήταν τα σιτηρά με 33% της συνολικά χρησιμοποιούμενης αγροτικής γης, τα ελαιόδεντρα (21,5%), οι κτηνοτροφές (9,3%), το βαμβάκι (7%), τα φρουτόδεντρα (για νωπούς και ξηρούς καρπούς) (5%), οι άμπελοι (3,3%) και τα λαχανικά (2,9%). Ο βαθμός αυτάρκειας σε βασικά αγροτικά προϊόντα, με βάση στοιχεία της περιόδου 20032005, ήταν αρκετά υψηλός. Συγκεκριμένα, ήταν πάνω από 100% στο κρασί, 99% στα εσπεριδοειδή, 90% στα φρέσκα γαλακτοκομικά, 80% στο τυρί, 60% στο κρέας συνολικά (με διακύμανση από 33% στο βοδινό μέχρι 90% στο αιγοπρόβειο), 77% στις πατάτες, 71% στα σιτηρά (εκτός του ρυζιού) και 44% στη ζάχαρη7. Τα αγροτικά προϊόντα διαθέτουν χαρακτηριστικά που τα διαφοροποιούν από τα προϊόντα των άλλων τομέων της οικονομίας, δηλαδή, της βιομηχανίας και των υπηρεσιών. Τα χαρακτηριστικά αυτά, που επηρεάζουν τη διάθεσή τους και κατά συνέπεια τη λειτουργία και οργάνωση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων/επιχειρήσεων, είναι τα ακόλουθα: •

Η έντονη εποχιακή παραγωγή που περιορίζει το χρόνο διάθεσης (παράγοντας που σε κάποιο βαθμό μπορεί να μετριαστεί με τις θερμοκηπιακές παραγωγές).

•

Η ευπάθεια των προϊόντων που και αυτή περιορίζει το χρόνο διάθεσης (αλλά και

πάλι

αντιμετωπίζεται

μερικώς

με

τη

χρήση

σύγχρονων

ψυκτικών/

αποθηκευτικών/μεταφορικών μεθόδων).

•

Η αβεβαιότητα της παραγωγής λόγω της έκθεσής της σε φυσικά φαινόμενα.

6

E.U. Directorate General for Agriculture and Rural Development: “Agriculture in the European Union: Statistical and Economic Information, 2009” (March 2010).

7 ό. π. και στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

21

•

Η αδυναμία επίτευξης ομοιόμορφου προϊόντος (η οποία μετριάζεται με τη χρήση της υβριδικής τεχνολογίας).

•

Η διασπορά της παραγωγής σε μικρές και συνήθως απομακρυσμένες από τα κέντρα κατανάλωσης παραγωγικές μονάδες.

•

Η συνύπαρξη μεγάλου όγκου και χαμηλής τιμής που κάνει το κόστος μεταφοράς δυσανάλογα μεγάλο σε σχέση με την τιμή παραγωγού.

2.3 Διαρθρωτικά χαρακτηριστικά 2.3.1 Γενικά O αγροτικός τομέας της χώρας είναι σημαντικός από πολλές απόψεις. Είναι βασικός τομέας παραγωγικής δραστηριότητας αλλά συμβάλλει καθοριστικά και στα θέματα κοινωνικής συνοχής, περιβάλλοντος και πολιτισμού. Απασχολεί ένα μεγάλο ποσοστό του ενεργού πληθυσμού της χώρας (11,5% το 2009) αν και η συμμετοχή του αυτή είναι δραματικά μειωμένη σε σχέση με το 2000 (17%) και το 2005 (12,5%). Συμβάλει στο συνολικό Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) με 2,5% (2008) και παράγει πρώτες ύλες για μια σειρά μεταποιητικούς κλάδους, όπως των τροφίμων, των ποτών, του καπνού, των υφαντουργικών ινών, του ξύλου, του δέρματος κ.λπ. Συμβάλλει επίσης στους συναλλαγματικούς πόρους της χώρας συμμετέχοντας με τις εξαγωγές αγροτικών προϊόντων κατά 10% στο σύνολο των εξαγωγών. Παράλληλα με αυτόν, αναπτύσσονται μια σειρά εμπορικές επιχειρήσεις, συνεταιρισμοί, κατασκευαστικές επιχειρήσεις αγροτικών μηχανημάτων και έργων υποδομής, εταιρείες παραγωγής και εμπορίας σπόρων και λοιπών εφοδίων, ερευνητικά κέντρα δημόσιου και ιδιωτικού χαρακτήρα και μια σειρά άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών στους αγρότες και τους συναφείς κλάδους. Εντούτοις, εδώ και πολλά χρόνια (από τη δεκαετία του 1980) βρίσκεται σε διαδικασία συρρίκνωσης που μοιάζει όχι μόνο να μην είναι αντιστρέψιμη αλλά και να επιταχύνεται στο μέλλον κάτω από την πίεση παραγόντων όπως η αναθεώρηση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ), η μείωση της ανταγωνιστικότητας και η στροφή της κοινωνίας προς τον τομέα των υπηρεσιών.

22

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

2.3.2 Αριθμός, μέγεθος και δομή των αγροτικών εκμεταλλεύσεων Ο αριθμός των αγροτικών εκμεταλλεύσεων σύμφωνα με την απογραφή του 1991 ανερχόταν σε 923.510. Στην απογραφή του 1999-2000 ο αριθμός αυτός είχε μειωθεί στις 817.059 ενώ η Έρευνα Γεωργίας – Κτηνοτροφίας του 2003 ανέβασε τον αριθμό στις 823.917 και η Έρευνα του 2007 στις 860.153, δείχνοντας ότι την τελευταία δεκαετία συμβαίνει κάποιου είδους

επαναδραστηριοποίηση

στο

χώρο,

με

επάνοδο

ανθρώπων

και

αξιοποίηση

περισσότερης γης (Πίνακας 3).

Πίνακας 3 Αριθμός αγροτικών εκμεταλλεύσεων και χρησιμοποιούμενη έκταση (Σε εκατ. στρέμματα)

Αριθμός εκμ/σεων Συνολική Χ.Γ.Ε.

2000

2003

2007

817.059

823.917

860.153

35,8

39,5

40,7

Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Έρευνες αγροτικών εκμεταλλεύσεων Ο αριθμός των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή που έγινε

με

την

ευκαιρία

της

εκπόνησης

του

Μητρώου

Αγροτών

και

Γεωργικών

Εκμεταλλεύσεων (ΠΑΣΕΓΕΣ 1997), ανέρχεται σε 858.023. Από αυτές, 532.104 ανήκουν σε γεωργούς και 325.919 ανήκουν σε μη κατά κύριο επάγγελμα γεωργούς. Σύμφωνα με την Έρευνα Αγροτικών Δομών της Eurostat8, ο αριθμός των αγροτικών εκμεταλλεύσεων με έσοδα μεγαλύτερα από 1 Ε.Μ.Μ. (Ευρωπαϊκή Μονάδα Μεγέθους)9 ήταν στην Ελλάδα το 2003 654.880 ενώ λίγα χρόνια αργότερα, το 2007, είχαν αυξηθεί κατά 8,6%, στις 711.070. Ο αριθμός αυτός αντιπροσώπευε περίπου το 10% του συνόλου των αγροτικών εκμεταλλεύσεων της Ε.Ε. των 27, όπου, την ίδια περίοδο, αύξηση του αριθμού των αγροτικών εκμεταλλεύσεων διαπιστώθηκε μόνο στην Πολωνία, τη Μάλτα και τη Σλοβενία.

8 9

Eurostat Pocketbooks, Agicultural Statistics 2008-09 (Eurostat 2010).

1 Ε.Μ.Μ. = 1200 ευρώ Τυπικού Ακαθάριστου Περιθωρίου (Standard Gross Margin). Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

23

Στα παραπάνω μεγέθη θα πρέπει να προστεθεί και ο αριθμός των μικρών εκμεταλλεύσεων, με μέγεθος μικρότερο από 1 Ε.Μ.Μ., οι οποίες παρακολουθούνται ξεχωριστά από τη Eurostat και οι οποίες για την Ελλάδα ανέρχονταν το 2003 σε 169.580 και το 2007 σε 149.080, ανεβάζοντας έτσι το συνολικό αριθμό σε 824.460 και 860.150 αντίστοιχα, μεγέθη που δεν διαφοροποιούνται σημαντικά από αυτά της ΕΛΛ. ΣΤΑΤ.. Οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις στη χώρα μας έχουν σχετικά μικρό μέγεθος. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 4, το 76,1% έχει μέγεθος μέχρι 50 στρέμματα ενώ το 28,1% περιορίζεται σε λιγότερα από 10 στρέμματα. Εξάλλου, και αυτή η μικρή έκταση δεν είναι ενιαία αλλά διασπασμένη σε ένα μεγάλο αριθμό αγροτεμαχίων, τα οποία συχνά βρίσκονται σε απόσταση μεταξύ τους, γεγονός που επηρεάζει αρνητικά την παραγωγικότητα του τομέα. Πίνακας 4 Μέση Έκταση Αγροτικών Εκμεταλλεύσεων – 2003 (Στρέμματα) ΤΑΞΗ ΜΕΓΕΘΟΥΣ

ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΜ/ΣΕΩΝ

Χ.Γ.Ε.

ΜΕΣΗ ΕΚΤΑΣΗ

% ΑΡΙΘΜΟΥ ΕΚΜ/ΣΕΩΝ

0 - 9,9

231.363

1.108.658

4,79

28,08

10 - 49,9

395.692

9.514.973

24,05

48,03

50 - 99,9

109.628

7.493.342

68,35

13,31

100 - 499,9

80.788

15.340.383

189,88

9,81

500 - 999,9

4.953

3.281.900

662,61

0,60

1000 -

1.491

2.749.547

1844,10

0,18

823.915

39.488.803

47,93

100,00

ΣΥΝΟΛΟ

Χ.Γ.Ε.: Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση

Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Έρευνα Γεωργικών – Κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων Το μέσο μέγεθος των αγροτικών εκμεταλλεύσεων έχει εντούτοις αυξηθεί τις τελευταίες τρεις δεκαετίες από 39 σε 48 στρέμματα ανά εκμετάλλευση. Οι αλλαγές που παρατηρούνται γίνονται με πολύ αργούς ρυθμούς. Η σχετική βελτίωση του μέσου μεγέθους των εκμεταλλεύσεων από το 1961 έως σήμερα φαίνεται στον παρακάτω Πίνακα 5.

24

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Πίνακας 5 Μέσο Μέγεθος Αγροτικών Εκμεταλλεύσεων (Στρέμματα) Έτος

1961

1971

1981

1991

2003

2007

Στρέμματα

31,8

34,2

39

43

48

47,7

Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Έρευνες Γεωργικών – Κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων Σύμφωνα πάλι με τα ίδια στοιχεία της Eurostat, οι ελληνικές αγροτικές εκμεταλλεύσεις χρησιμοποιούσαν το 2003 περίπου 39 εκατ. στρέμματα. Η έκταση αυτή αυξήθηκε ελαφρά (κατά 3,1%) μέχρι το 2007 και έφτασε τα 40 εκατ. στρέμματα, λόγω όμως της ταχύτερης αύξησης του αριθμού των εκμεταλλεύσεων κατά την ίδια περίοδο, το μέσο μέγεθος μειώθηκε από 59 σε 56 στρέμματα. Για συγκριτικούς λόγους αναφέρεται ότι την ίδια περίοδο το μέσο μέγεθος των αγροτικών εκμεταλλεύσεων της Ε.Ε. των 27 αυξήθηκε κατά 8%, από 204 σε 220 στρέμματα. Έτσι, το μέσο μέγεθος των ελληνικών αγροτικών εκμεταλλεύσεων παραμένει το δεύτερο ή τρίτο μικρότερο στην Ε.Ε. των 27, μετά τη Μάλτα (με 12 στρέμματα) και την Κύπρο (με 49 στρέμματα). Σχετική βελτίωση παρατηρείται και στον αριθμό των αγροτεμαχίων που συνθέτουν κάθε εκμετάλλευση. Έτσι, από 7 αγροτεμάχια που είχε κατά μέσο όρο κάθε εκμετάλλευση τη δεκαετία του 1980, στο τέλος της δεκαετίας του 1990 μειώθηκαν σε 6,3. Η μείωση αυτή διαφέρει βέβαια ανάλογα με τη γεωγραφική θέση των εκμεταλλεύσεων. Στις πεδινές περιοχές ο αριθμός των αγροτεμαχίων ανά εκμετάλλευση έχει μειωθεί σε 5,4 ενώ στις ορεινές περιοχές έχει μειωθεί μόνο σε 6,8. Σύμφωνα

με

τα

στοιχεία

του

2000,

από

το

σύνολο

των

817.059

αγροτικών

εκμεταλλεύσεων, οι 614.170 (ποσοστό 75,2%) ήταν αμιγώς γεωργικές και χρησιμοποιούσαν γη έκτασης 20,1 εκατ. στρεμμάτων, οι 10.795 (ποσοστό 1,3%) ήταν αμιγώς κτηνοτροφικές και χρησιμοποιούσαν γη έκτασης 0,5 εκατ. στρεμμάτων και οι 192.094 (ποσοστό 23,5%) ήταν μικτές με συνολική έκταση 15,3 εκατ. στρέμματα. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat για το 2007, το 75% των ελληνικών αγροτικών εκμεταλλεύσεων ήταν γεωργικές, το 7% κτηνοτροφικές και το 18% μικτές. Συγκριτικά, στην Ε.Ε.-27 τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 40%, 22% και 38%. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

25

Μια εναλλακτική εικόνα προκύπτει από τα στοιχεία της Eurostat, σύμφωνα με τα οποία στις ελληνικές αγροτικές εκμεταλλεύσεις απογράφτηκαν το 2007 2.612,2 χιλιάδες κτηνοτροφικές μονάδες10, δηλαδή, 3,7 κτηνοτροφικές μονάδες ανά εκμετάλλευση. Την ίδια χρονιά, το αντίστοιχο μέσο μέγεθος στην Ε.Ε. των 27 ήταν 18,1 κτηνοτροφικές μονάδες, με την Ελλάδα στην τελευταία θέση της κατάταξης. Περισσότερος από το μισό κτηνοτροφικό πληθυσμό των ελληνικών εκμεταλλεύσεων (57,4%) το 2007 ήταν αιγοπρόβατα. Στον κλάδο της αλιείας δραστηριοποιούνταν το 2009 6.174 πλοία συνολικής χωρητικότητας 32.000 τόνων περίπου. Από αυτά, 8 ήταν σκάφη υπερπόντιας αλιείας, 582 ήταν σκάφη μέσης (Μεσογειακής) αλιείας (μηχανότρατες και γρι-γρι) και 5.584 ήταν σκάφη παράκτιας αλιείας (τράτες και άλλα). Όλα τα μεγέθη εμφανίζονται ιδιαίτερα μειωμένα σε σχέση με το 2002, χρονιά κατά την οποία καταγράφηκαν 7.381 πλοία (27 υπερπόντιας, 689 μέσης και 6.665 παράκτιας αλιείας) συνολικής χωρητικότητας 38.600 τόνων.

2.4 Οικονομικά χαρακτηριστικά 2.4.1 Αγροτικό Εισόδημα Αγροτικό εισόδημα είναι το εισόδημα που εξασφαλίζει ο κάτοχος της γεωργικής εκμετάλλευσης από την αξιοποίηση των παραγωγικών συντελεστών της. Το αγροτικό εισόδημα δεν είναι σταθερό γιατί επηρεάζεται από τις καιρικές συνθήκες κάθε χρόνο και έχει έντονη

ανισοκατανομή.

Υπάρχουν

δυναμικές

εκμεταλλεύσεις

που

εξασφαλίζουν

ικανοποιητικά εισοδήματα και οριακές εκμεταλλεύσεις με μικρά εισοδήματα. Η σύγκριση του μέσου αγροτικού εισοδήματος με το μέσο εισόδημα που αποκτιέται στους άλλους τομείς οικονομικής δραστηριότητας δείχνει, παρά τη βελτίωση που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια, ότι το μέσο αγροτικό εισόδημα ήταν πάντοτε μικρότερο από αυτό των άλλων δραστηριοτήτων. Αυτό κατά ένα μέρος οφείλεται και στο γεγονός ότι η ακριβής μέτρηση του αγροτικού εισοδήματος είναι δυσχερής αλλά και στο γεγονός ότι δεν καταγράφονται πλήρως τα εξωαγροτικά εισοδήματα που αποκτούν οι αγρότες. Το μέσο αγροτικό εισόδημα ανά απασχολούμενο είναι σήμερα το 65% περίπου του εισοδήματος των άλλων τομέων παραγωγής. Η σχέση αυτή βελτιώθηκε σημαντικά τις 10

Μία κτηνοτροφική μονάδα αντιστοιχεί σε 1 γαλακτοκομική αγελάδα ή 10 πρόβατα.

26

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

τελευταίες δεκαετίες αφού από 40% τη δεκαετία του ΄70 έγινε 50% τη δεκαετία του ΄80 και 65% στη δεκαετία του ΄90. Η αύξηση αυτή ήταν αποτέλεσμα αφενός της δραστικής μείωσης της απασχόλησης στον αγροτικό τομέα, με συνέπεια να αυξάνεται το μέσο ανά απασχολούμενο εισόδημα και να μειώνεται η απόσταση από το μη αγροτικό εισόδημα ανά απασχολούμενο, και αφετέρου των αυξημένων χρηματικών εισροών που απέσπασε η χώρα μας από τα διάφορα κοινοτικά ταμεία. Σύμφωνα με στοιχεία της Ε.Ε. ο δείκτης του αγροτικού εισοδήματος στην Ελλάδα το 2009 βρισκόταν στο 96,9 του επιπέδου του 2005 (=100) όταν το 1998 ήταν στο 118,5.11 Το ακαθάριστο αγροτικό προϊόν (ακαθάριστη προστιθέμενη αξία12) στη δεκαετία 198191 παρέμεινε, σε σταθερές τιμές, σχεδόν αμετάβλητο. Ως ποσοστό του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) όμως μειώθηκε από 14,2% το 1981 στο 12,3% το 1991. Η μείωση συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια για να φτάσει το 1995 στο 9,9%, το 2004 στο 5,6% και το 2008 στο 2,5%. Η αξία του (ακαθάριστου) προϊόντος του αγροτικού τομέα, σε τιμές παραγωγού, ανήλθε το 2009 σε 10.332,9 εκατ. ευρώ έναντι 9.849,2 εκατ. το 2000 και 10.539,7 εκατ. το 2005. Αυτό σήμαινε για την Ελλάδα μια μείωση του ποσοστού συμμετοχής της στη συνολική αξία του αγροτικού προϊόντος της Ε.Ε.-27 από 3,3% το 2000 σε 3,1% το 2009. Στα παραπάνω μεγέθη συμπεριλαμβάνονται οι κοινοτικές επιδοτήσεις που αποτελούν περίπου το 1/3 του συνόλου. Όσον αφορά την κατανομή του ακαθάριστου αγροτικού προϊόντος

μεταξύ των κλάδων

παραγωγής, το 70% περίπου (με στοιχεία του 2005) προέρχεται από τη Φυτική Παραγωγή και το 24% από τη Ζωική Παραγωγή. Η σχέση αυτή (3/1) συνεχίζεται με μικρές διαφοροποιήσεις υπέρ της φυτικής παραγωγής και της αλιείας λόγω της αύξησης των ιχθυοκαλλιεργειών. Στον κλάδο της αλιείας, το 2009 αλιεύτηκαν 82.000 τόνοι αλιευμάτων αξίας 292,6 εκατ. ευρώ έναντι 92.000 τόνων αξίας 258 εκατ. ευρώ το 2002. Σημειώνεται ότι ο όγκος παραγωγής κατά τη δεκαετία 2000-2010 βρισκόταν στα επίπεδα των αρχών της δεκαετίας του 1980, ενώ κατά το μεγαλύτερο διάστημα της δεκαετίας του 1990 ξεπερνούσε σταθερά 11

E.U. Directorate General for Agriculture and Rural Development: “Agriculture in the European Union: Statistical and Economic Information, 2009” (March 2010).

12 Στο Παράρτημα Α παρουσιάζεται ο τρόπος υπολογισμού του αγροτικού εισοδήματος από την Ε.Ε.. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

27

τις 150.000 τόνους. Στην Ελλάδα, περίπου 4.000 αγροτικές εκμεταλλεύσεις υπάγονται στο αγροτικό δίκτυο λογιστικών δεδομένων της Ε.Ε. (F.A.D.N. – Farm Accountancy Data Network). Σύμφωνα με τα στοιχεία του δικτύου αυτού, οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις στην Ελλάδα το 2007 είχαν ένα μέσο καθαρό εισόδημα ανά απλήρωτη Ετήσια Μονάδα Εργασίας (Ε.Μ.Ε.) 12.530 ευρώ. Τα όρια της απόκλισης αυτού του εισοδήματος μεταξύ των εκμεταλλεύσεων ήταν 8.650 ευρώ για τις μικρότερες και 101.940 ευρώ για τις μεγαλύτερες εκμεταλλεύσεις13. Γενικά, η πίεση των τιμών παραγωγού προς τα κάτω σε συνδυασμό με την αύξηση των τιμών των συντελεστών του κόστους παραγωγής (σπόροι, λιπάσματα, φυτοφάρμακα, ενέργεια κλπ.) οδήγησαν το αγροτικό εισόδημα σε συνεχή κάμψη. Μεταξύ του 2004 και του 2007 το κόστος παραγωγής αυξήθηκε κατά 23% περίπου, ενώ οι τιμές παραγωγού μόνο κατά 14,8%. Το αγροτικό προϊόν μειώνεται και κατ’ όγκο. Το 2008 ήταν το 92% του 2005 (=100)14.

2.4.2 Παραγωγικότητα Η παραγωγικότητα στον αγροτικό τομέα είναι έννοια που μετράει το αποτέλεσμα που επιτυγχάνεται από τη χρησιμοποίηση της ίδιας ποσότητας συντελεστών της παραγωγής. Μια αγροτική εκμετάλλευση είναι παραγωγικότερη μιας άλλης αν χρησιμοποιώντας τους ίδιους παραγωγικούς συντελεστές έχει μεγαλύτερο οικονομικό αποτέλεσμα. Η παραγωγικότητα στον αγροτικό τομέα διαμορφώνεται από πολλούς παράγοντες. Ως τέτοιους μπορούμε να αναφέρουμε χαρακτηριστικά το μέγεθος της έκτασης και την ποιότητα των εδαφών της εκμετάλλευσης, την ύπαρξη και χρήση νερού στην εκμετάλλευση, το βαθμό εκμηχάνισης των καλλιεργειών της, το βαθμό επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης και των δεξιοτήτων του αρχηγού της, την πρόσβασή της στα πιστωτικά ιδρύματα για εύκολη εξασφάλιση πιστώσεων όταν χρειάζεται, την εξασφάλιση συμβουλών από ειδικούς επιστήμονες σε θέματα καλλιεργειών, διατροφής των ζώων, νέων σπόρων, νέων σύνθετων λιπασμάτων και νέων φυτοφαρμάκων, την επαφή της με την αγορά για προώθηση των προϊόντων της όταν εξασφαλίζονται ικανοποιητικές τιμές.

13

E.U. Directorate General for Agriculture and Rural Development: “Agriculture in the European Union: Statistical and Economic Information, 2009” (March 2010).

14 ό. π.

28

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Μία αγροτική εκμετάλλευση που έχει όλες τις παραπάνω προϋποθέσεις

μπορεί να

προγραμματίζει την ανάπτυξή της μέσα από συγκεκριμένη μελέτη, να παράγει σε ανταγωνιστικές τιμές, να εξασφαλίζει εισόδημα στον κάτοχό της και να εξασφαλίζει πλήρη απασχόληση στην οικογένεια του αγρότη και μερική απασχόληση σε άλλους εργαζόμενους στη γύρω περιοχή. Τέτοιες μονάδες όμως στην ελληνική πραγματικότητα δεν υπάρχουν πολλές. Οι περισσότερες αγροτικές εκμεταλλεύσεις είναι χαμηλής παραγωγικότητας και αυτό οφείλεται σε πολλούς από τους παραπάνω παράγοντες. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ε.Ε., η παραγωγικότητα του αγροτικού τομέα, μετρούμενη με βάση το λόγο των δεικτών εξέλιξης του όγκου των αγροτικών προϊόντων και των ενδιάμεσων καταναλώσεων (εισροών), ήταν το 2008 στο 95,5 του επιπέδου του 2005 (=100). Μεγαλύτερη επιδείνωση παρουσιάζουν οι «όροι εμπορίου» του τομέα (μετρούμενοι από το λόγο του δείκτη ονομαστικών τιμών των προϊόντων προς τον δείκτη ονομαστικών τιμών των εισροών) που το 2008 έφταναν μόλις στο 80,3 του επιπέδου του 2005. 15 Ανακεφαλαιώνοντας, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η χαμηλή παραγωγικότητα του τομέα οφείλεται τόσο στο μικρό και πολυτεμαχισμένο μέγεθος των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, όσο και στα φτωχά και επικλινή εδάφη των εκτεταμένων ορεινών, ημιορεινών και νησιωτικών περιοχών, στο χαμηλό ποσοστό των αρδευόμενων εκτάσεων και των περιορισμένων δυνατοτήτων άρδευσης της αγροτικής γης, στην ανεπαρκή προσφορά εκπαίδευσης και τεχνικής βοήθειας στους παραγωγούς και στη στρέβλωση της ηλικιακής πυραμίδας.

2.4.3 Εναλλακτική χρήση των συντελεστών της παραγωγής Για πάρα πολλά χρόνια, εναλλακτική χρήση των συντελεστών της παραγωγής στον αγροτικό τομέα δεν υπήρχε. Η γη δεν είχε ανταγωνιστική χρήση. Σήμερα σε πολλές περιοχές που είναι κοντά στα παράλια υπάρχει έντονη ζήτηση γης για τουριστική χρήση. Ανταγωνισμός υπάρχει ακόμη και στη ζήτηση γης για βιομηχανική και οικοδομική χρήση. Έλλειψη εναλλακτικής χρήσης υπήρξε ακόμα και για τον συντελεστή εργασία. Οι αγρότες αδυνατούσαν να βρουν εργασία εκτός του αγροτικού τομέα. Σήμερα η κατάσταση σε πολλές περιοχές είναι διαφορετική και υπάρχει ζήτηση εργατικών χεριών σε πολλούς 15

ό. π. Πίνακας 3.1.9. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

29

περισσότερους τομείς οικονομικής δραστηριότητας. Η απελευθέρωση εργατικών χεριών από τον αγροτικό τομέα δημιουργεί την ανάγκη εναλλακτικής απασχόλησης είτε στον αγροτικό χώρο είτε σε τομείς οικονομικής δραστηριότητας εκτός του τομέα. Η δημιουργία απασχόλησης εκτός του τομέα αλλά στο χώρο είναι συνάρτηση της εξασφάλισης ικανοποιητικών εισοδημάτων από τη γεωργία, που είναι η κύρια δραστηριότητα στις αγροτικές περιοχές, και η διοχέτευσή τους σε ζήτηση τοπικών προϊόντων πέραν της γεωργίας.

2.4.4 Διαπραγματευτική ικανότητα στις αγορές αγροτικών προϊόντων Η αδυναμία του μεμονωμένου αγρότη να διαθέσει την παραγωγή του σε ικανοποιητικές τιμές, ώστε να εξασφαλίσει το εισόδημά του και να συνεχίσει την παραγωγική του δραστηριότητα, είναι ίσως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα του αγροτικού τομέα. Η αδυναμία αυτή έγκειται στο γεγονός ότι ο αγρότης βρίσκεται χωρίς πληροφόρηση για τις τιμές που διαμορφώνονται στην αγορά και για την κατάσταση της αγοράς και γίνεται αποδέκτης όποιων τιμών του προσφέρονται χωρίς να μπορεί να τις επηρεάσει. Η συνδικαλιστική του οργάνωση είναι δυστυχώς σε πολύ χαμηλά επίπεδα για να του παράσχει τις αναγκαίες πληροφορίες για την πορεία των τιμών στις διάφορες αγορές και οι αγροτικοί συνεταιρισμοί αδυνατούν να παρέμβουν στην αγορά των προϊόντων και να διαμορφώσουν τιμές που θα ικανοποιούν τους παραγωγούς. Οι Διεπαγγελματικές Οργανώσεις που υπάρχουν στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που μελετούν τις αγορές και διαμορφώνουν το πλαίσιο των συναλλαγών μεταξύ παραγωγών μεταποιητών – εμπόρων, στη χώρα μας δεν έχουν αναπτυχθεί επαρκώς.

2.4.5 Στενότητα κεφαλαίου Η μεταπολεμική περίοδος χαρακτηρίζεται από έντονους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης. Η έμφαση της ανάπτυξης όμως δόθηκε στη μεταποίηση και τις υπηρεσίες και λιγότερο στον αγροτικό τομέα. Οι επενδύσεις στον αγροτικό τομέα ήταν σημαντικές αλλά δεν ακολούθησαν τους ίδιους ρυθμούς όπως στους άλλους τομείς της οικονομίας. Ο ιδιωτικός τομέας επένδυσε τα κεφάλαια του περισσότερο στη μεταποίηση και τις υπηρεσίες και λιγότερο στον αγροτικό τομέα αφού η αποδοτικότητα των κεφαλαίων είναι μικρότερη στον πρωτογενή τομέα από ότι στο δευτερογενή και τριτογενή. Σε αντιστάθμιση, το κράτος, κάτω και από την κοινωνική πίεση για εξασφάλιση καλύτερων συνθηκών ζωής στον 30

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

αγροτικό πληθυσμό και για να αυξήσει την παραγωγικότητα των εκμεταλλεύσεων και την ανταγωνιστικότητα των αγροτικών προϊόντων, διέθεσε περισσότερους πόρους στον αγροτικό τομέα σε σχέση με τους άλλους τομείς. Το ύψος των επενδύσεων στον αγροτικό τομέα, σε σταθερές τιμές, για την περίοδο 1950-90 ήταν κατά μέσο όρο 9% περίπου του συνόλου των επενδύσεων στην οικονομία. Το ποσοστό αυτό δεν ήταν σταθερό σε όλη τη διάρκεια της περιόδου. Στη δεκαετία του ’60 παρατηρήθηκε το πιο υψηλό ποσοστό επενδύσεων στον αγροτικό τομέα, το οποίο στη συνέχεια άρχισε να υποχωρεί σταδιακά για να φθάσει στη δεκαετία του ’90 στο 5%. Στην αμέσως μετά τον πόλεμο περίοδο η έμφαση των επενδύσεων δόθηκε στην εκμηχάνιση της γεωργίας και την υποκατάσταση εργατικών χεριών. Έτσι παρατηρήθηκε μία αθρόα αύξηση της χρήσης των αγροτικών μηχανημάτων με αποτέλεσμα η σχέση του αριθμού των διαξονικών ελκυστήρων προς τα καλλιεργούμενα εδάφη να είναι μεγάλη και λιγότερο παραγωγική. Στη συνέχεια η έμφαση δόθηκε στη δημιουργία μεγάλων μεταποιητικών μονάδων

(εκκοκκιστήρια,

νηματουργεία,

αλευρόμυλοι,

βιομηχανία

ζάχαρης,

κονσερβοποιεία). Μετά την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση οι επενδύσεις στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις κατευθύνθηκαν κυρίως στα σχέδια βελτίωσης. Οι όροι όμως ήταν πολύ περιοριστικοί με αποτέλεσμα να αποκλείεται η πλειοψηφία των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Στον τομέα της μεταποίησης η έμφαση μετατοπίστηκε κυρίως στους τομείς του εκσυγχρονισμού των μεταποιητικών μονάδων, της βελτίωσης των δομών της εμπορίας των αγροτικών προϊόντων και την παραγωγή τροφίμων. Το σύνολο των επενδύσεων πάγιου κεφαλαίου στον αγροτικό τομέα στη δεκαετία 1980-90 μειώθηκε κατά 25% σε σταθερές τιμές. Η μεγαλύτερη μείωση παρατηρείται στις ιδιωτικές επενδύσεις που φθάνει το 32%, ενώ στις δημόσιες επενδύσεις παρατηρείται σχετικά μικρότερη μείωση και φθάνει το 11%. Η μείωση των επενδύσεων στον αγροτικό τομέα παρατηρείται την ίδια στιγμή που οι επιδοτήσεις των επενδύσεων από την Κοινή Αγροτική Πολιτική και το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων στη δεκαετία '80 - '90 ήταν πολύ υψηλές, μέχρι και 75% στα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα. Όσον αφορά τις κατευθύνσεις των επενδύσεων, τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο μέρος των ιδιωτικών επενδύσεων πραγματοποιείται στον εκσυγχρονισμό του κλάδου

της

γαλακτοκομίας,

στον

κλάδο

των

τροφίμων

και

των

καταψυγμένων

οπωροκηπευτικών. Ορισμένες ανησυχίες προκαλεί η επιμονή στην κατεύθυνση των νέων Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

31

επενδύσεων

που

γίνεται

σε

κορεσμένους

τομείς,

όπως

π.χ.

στα

εκκοκκιστήρια,

δημιουργώντας έτσι σοβαρά προβλήματα στις υπάρχουσες βιομηχανίες. Το 2008, το ποσοστό συμμετοχής του αγροτικού τομέα στον ακαθάριστο σχηματισμό παγίου κεφαλαίου της χώρας ήταν 5,9%16.

2.5 Το ανθρώπινο δυναμικό 2.5.1 Το μέγεθος του ανθρώπινου δυναμικού Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’70, οι απασχολούμενοι στον αγροτικό τομέα αποτελούσαν ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της χώρας (37,6% σύμφωνα με την Απογραφή του 1971). 20 χρόνια μετά, το 1991 το ποσοστό αυτό είχε μειωθεί δραματικά στο 17,3% ενώ στο τέλος της δεκαετίας είχε πέσει κάτω από το 17%. Σύμφωνα με τα στοιχεία των Ερευνών Απασχόλησης της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ. ΣΤΑΤ.) (Πίνακας 6), ο αγροτικός πληθυσμός συνέχισε να φθίνει καθ’ όλη τη δεκαετία μετά το 2000, με αποτέλεσμα να εκτιμάται σήμερα κοντά στο 11% του συνολικού ενεργού πληθυσμού της χώρας. Το μεγαλύτερο ποσοστό των απασχολουμένων είναι άνδρες (75%) και το υπόλοιπο γυναίκες. Πίνακας 6 Απασχόληση στον αγροτικό τομέα 2000 Κλάδοι Γεωργία, θήρα και δασοκομία Αλιεία ΣΥΝΟΛΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ % ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ

Σύνoλο

2003

Μισθωτοί

Σύνoλο

2007*

Μισθωτοί

102.327

618.299

91.357

519.502

76.447

28.692

8.908

24.484

7.602

22.251

6.908

722.440

111.235

642.783

98.959

541.753

83.355

4.255.114

2.595.099

4.408.022

2.797.251

4.782.684

3.110.083

16,98

4,29

14,58

3,54

11,33

2,68

Ό. π. Πίνακας 2.0.1.2.

32

Μισθωτοί

693.748

Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Έρευνες Απασχόλησης 16

Σύνoλο

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Συγκριτικά, αναφέρεται ότι τα αντίστοιχα ποσοστά των άλλων τομέων της ελληνικής οικονομίας ήταν το 2008 21,8% για τη Βιομηχανία και 66,8% για τις Υπηρεσίες.

2.5.2 Υποαπασχόληση του εργατικού δυναμικού Η συνολική απασχόληση των αγροτών στην αγροτική δραστηριότητα, είναι, ακόμα και σήμερα, κλάσμα του ετήσιου συνολικού διαθέσιμου χρόνου απασχόλησής τους (Πίνακας 7). Με βάση τα δεδομένα αυτά, σε κάθε ελληνική αγροτική εκμετάλλευση αντιστοιχούσε το 2007 λιγότερο από μία Ε.Μ.Ε. (575.618 : 860.153= 0,67 Ε.Μ.Ε.), γεγονός που κατατάσσει τη χώρα στην προτελευταία θέση στη λίστα των 27 κρατών-μελών. Αντίστοιχα, οικογενειακό εργατικό δυναμικό 1.484.826 ατόμων πραγματοποίησε την ίδια χρονιά 575.618 Ε.Μ.Ε., δηλαδή, κάθε μέλος της οικογένειας προσέφερε στην εκμετάλλευση μόνο το 39% του δυνατού χρόνου απασχόλησής του. Πίνακας 7 Απασχόληση στον αγροτικό τομέα ΕΤΗ

2000

2003

2007

Απασχολούμενοι

1.434.504

1.495.662

1.484.826

Αρχηγοί εκμ/σεων

816.534

823.917

859.512

Μέλη οικογενειών

617.970

671.745

625.314

Ε.Μ.Ε.

593.557

620.446

575.618

Ε.Μ.Ε.: Ετήσια Μονάδα Εργασίας. Αντιστοιχεί σε ένα άτομο εργαζόμενο για 1800 ώρες ετησίως (225 ημέρες επί 8 ώρες).

Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Έρευνες Αγροτικού Τομέα Η κατάσταση αυτή διαμορφώθηκε με τον προοδευτικό εκμηχανισμό της παραγωγικής διαδικασίας. Η σταδιακή είσοδος περισσότερου μηχανολογικού εξοπλισμού απελευθέρωνε χέρια από τη γεωργία (γι’ αυτό εξαφανίσθηκαν πρακτικά και οι εργάτες γης) με αποτέλεσμα ο συνολικός χρόνος απασχόλησης, των κυρίως απασχολούμενων, να μειώνεται. Όσο περισσότερο αύξανε η χρήση των μηχανών τόσο περιοριζόταν η απασχόληση στη γεωργία ή/και ο χρόνος της απασχόλησης στην εκμετάλλευση.

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

33

Επιπλέον, η έξοδος του πληθυσμού από τον τομέα δεν συνοδεύτηκε από τη μεταβίβαση των αγροκτημάτων και τη δημιουργία βιώσιμων αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Δεν υπήρξε δηλαδή ισόποση αντικατάσταση από νέους όσων μεγάλης ηλικίας εξέρχονται από το αγροτικό επάγγελμα. Ένας τρίτος παράγοντας για την υποαπασχόληση του εργατικού δυναμικού στον τομέα είναι η εποχικότητα των αγροτικών δραστηριοτήτων. Σε περιόδους εκτός εποχής ή εκτός αιχμής, το εργατικό δυναμικό παραμένει ανενεργό ενώ σε περιόδους αιχμής της αγροτικής παραγωγής παρατηρείται μεγάλη έλλειψη εργατικών χεριών, παρά τη συμμετοχή στις παραγωγικές εργασίες των συμβοηθούντων μελών της οικογένειας. Οι συνθήκες αυτές υποαπασχόλησης καθώς και η έλλειψη ικανοποιητικών εισοδημάτων, οδήγησε το αγροτικό δυναμικό στην αναζήτηση εργασίας και έξω από τον τομέα. Παρατηρείται λοιπόν σήμερα, ένα σημαντικό μέρος του αγροτικού δυναμικού της χώρας να εξασφαλίζει συμπληρωματικά εισοδήματα από εξωαγροτικούς τομείς δραστηριότητας. Με την ανάπτυξη της μεταποίησης και των υπηρεσιών στις αγροτικές περιοχές, άλλοτε οι άνδρες και περισσότερο οι γυναίκες εξασφαλίζουν απασχόληση σε άλλους τομείς δραστηριότητας. Λόγω των κοινωνικών αλλαγών που έχουν επέλθει στην ύπαιθρο, η συμμετοχή των γυναικών στη γεωργική απασχόληση είναι σήμερα μικρότερη από τους άλλους τομείς οικονομικής δραστηριότητας. Υπολογίζεται ότι σε ποσοστό η απασχόληση των γυναικών στη γεωργία υπολείπεται κατά 11% του συνόλου της ποσοστιαίας συμμετοχής των γυναικών στο εργατικό δυναμικό της χώρας.

2.5.3 Μορφωτικό επίπεδο του αγροτικού πληθυσμού Ένα σημαντικό πρόβλημα με το εργατικό δυναμικό στον αγροτικό τομέα είναι ο σχετικά χαμηλός βαθμός εκπαίδευσής του. Παρά τη μεγάλη προσαρμοστικότητα του αγροτικού πληθυσμού στις εξελίξεις στον τομέα της γεωργίας το επίπεδο εκπαίδευσης δυσχεραίνει την αφομοίωση νέων μεθόδων παραγωγής, την παρακολούθηση των ερευνητικών εξελίξεων, την ανάληψη πρωτοβουλιών μεταποίησης και εμπορίας. Δύσκολη καθίσταται επίσης και η ανάληψη πρωτοβουλιών αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών και η στροφή προς νέες περισσότερο δυναμικές ή τις βιολογικές καλλιέργειες, με συνέπεια να περιορίζεται η παραγωγικότητα και να παρεμποδίζεται η ανάπτυξη του τομέα.

34

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Πίνακας 8 Επίπεδο εκπαίδευσης αγροτικού πληθυσμού. Επίπεδο εκπαίδευσης

1991 (%)

2001 (%)

Πτυχιούχοι ανωτάτων σχολών και τεχνολογικών ιδρυμάτων.

4,5

6,6

Απόφοιτοι Μέσης εκπαίδευσης

11,6

17,1

Απόφοιτοι Γυμνασίου

9,4

11,0

Απόφοιτοι Δημοτικού

48,6

47,8

Χωρίς στοιχειώδη εκπαίδευση

25,9

17,5

Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Απογραφές πληθυσμού 1991 και 2001 Σύμφωνα με τα στοιχεία των απογραφών πληθυσμού του 1991 και του 2001, από το σύνολο των απασχολούμενων στον αγροτικό τομέα μόνο ένα μικρό ποσοστό (4,5% και 6,6% αντίστοιχα) ήταν πτυχιούχοι ανωτάτων σχολών ή τεχνολογικών ιδρυμάτων, ένα μεγαλύτερο ποσοστό (11,6% και 17,1%) ήταν απόφοιτοι μέσης εκπαίδευσης, ο κύριος όγκος (περίπου το 48% και τις δύο χρονιές) ήταν απόφοιτοι δημοτικού και ένα σημαντικό ποσοστό (25,9% και 17,5% αντίστοιχα) είχε λίγες τάξεις του δημοτικού ή δεν είχε καμία εκπαίδευση. Παρά τη σχετική βελτίωση που παρατηρήθηκε στο διάστημα αυτό, αντιλαμβάνεται κανείς πόσο δύσκολο είναι (με αυτό το μορφωτικό επίπεδο του αγροτικού πληθυσμού) να επιτύχει οποιαδήποτε προσπάθεια δημιουργίας μίας σύγχρονης γεωργίας ικανής να αντιμετωπίσει τις πολυεθνικές επιχειρήσεις στον αγροτικό τομέα και τις μεγάλες επιχειρήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

2.5.4 Ηλικιακή σύνθεση και γήρανση του αγροτικού δυναμικού Ο μεγάλος βαθμός γήρανσης του εργατικού δυναμικού στον αγροτικό τομέα, σε σχέση με το εργατικό δυναμικό των άλλων τομέων της οικονομίας, είναι ένα άλλο στοιχείο που παρεμποδίζει την αναδιάρθρωση του τομέα και την εισαγωγή νέων μεθόδων και τεχνολογιών, με αρνητικές συνέπειες στην παραγωγικότητα και την ανάπτυξή του. Σύμφωνα με την απογραφή του πληθυσμού το 1991, 43,6% του αγροτικού πληθυσμού ήταν ηλικίας μέχρι 35 ετών, το 23,4% ήταν μεταξύ 35 και 55 ετών και το 33% ήταν μεγαλύτερο από 55 ετών. Το 2001, τα αντίστοιχα ποσοστά (39,6%,

24% και 36,4%)

έδειξαν τη σχετική γήρανση του αγροτικού πληθυσμού. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

35

Το 2003, από το σύνολο των αρχηγών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, το 40% περίπου ήταν ηλικίας άνω των 55 ετών, ενώ ηλικίας κάτω των 35 ετών ήταν μόνο 5,2 %. H γήρανση των αρχηγών, σε συνδυασμό με το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης, κατάρτισης και εξειδίκευσης επαυξάνει τις δυσκολίες για τη γεωργική ανάπτυξη. Τα γερασμένο δυναμικό και η ραγδαία έξοδος από το επάγγελμα έχουν ως συνέπεια τη σχετική ανεπάρκεια εργατικού δυναμικού, ιδιαίτερα στις περιόδους αιχμής, όπως είναι η περίοδος συγκομιδής των προϊόντων. Αυτή η έλλειψη εργατικών χεριών είναι ένας ακόμη λόγος στροφής των αγροτών προς τις εκμηχανισμένες καλλιέργειες που με τη σειρά τους επιδεινώνουν ακόμα περισσότερο τις συνθήκες απασχόλησης στον τομέα. Συμπερασματικά, θα μπορούσε να υποστηρίξει κάποιος ότι το αποτέλεσμα της αγροτικής ανάπτυξης της Ελλάδας μπορεί να χαρακτηριστεί εντυπωσιακό αν λάβει υπόψη του την ηλικιακή πυραμίδα και το μορφωτικό επίπεδο των αγροτών.

2.6 Εξαγωγικές επιδόσεις Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ε.Ε., το ποσοστό των εισαγωγών τροφίμων και αγροτικών προϊόντων στο σύνολο των ελληνικών εισαγωγών ήταν το 2008 10,6%, όταν στην Ε.Ε-27 ήταν μόλις 5,7%. Αντίστοιχα, το ποσοστό των εξαγωγών τροφίμων και αγροτικών προϊόντων στο σύνολο των ελληνικών εξαγωγών ήταν την ίδια χρονιά 20,9%, όταν στην Ε.Ε.-27 ήταν και πάλι μόλις 6,3%. Τα αντίστοιχα στοιχεία από την ιστοσελίδα του Υπουργείου Α. Α και Τ. δείχνουν ότι το 2009 οι εισαγωγές αγροτικών προϊόντων17 έφθασαν τα 6,4 δις ευρώ (13,3% του συνόλου των εισαγωγών) ενώ οι εξαγωγές ανήλθαν σε 4,0 δις ευρώ (27,8% του συνόλου των εξαγωγών). Στη διάρκεια της δεκαετίας 2000-2009 η ποσοστιαία αυτή σύνθεση δεν έχει μεταβληθεί σημαντικά ενώ το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου αγροτικών προϊόντων εμφανίζει επιδείνωση. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν από τη μια μεριά την μεγάλη εξάρτηση της χώρας από τις εισαγωγές τροφίμων και από την άλλη την υπερβολική εξειδίκευσή της στον εξαγωγικό τομέα.

17

Πρόκειται για τις κατηγορίες: Ζώντα ζώα, Τρόφιμα νωπά και μεταποιημένα, Ποτά, Καπνό, Δέρματα, Έλαια και Λίπη, Ελαιούχοι σπόροι, Ξυλεία, Φυτικές ίνες και ορισμένες άλλες μικρότερης σημασίας.

36

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Τα σημαντικότερα εξαγωγικά προϊόντα είναι τα Φρούτα και Λαχανικά (31,6% το 2009), τα Ψάρια (11,9%), ο Καπνός (10,5%), τα Δημητριακά (8,5%) και τα Γαλακτοκομικά (7%). Στις εισαγωγές, αντίστοιχα, κυριαρχούν τα Κρέατα (17,5%), τα Φρούτα και Λαχανικά (11,5%), τα Γαλακτοκομικά (11,5%) και τα Δημητριακά (7,6%). Το εμπόριό μας γίνεται κατά το μεγαλύτερο μέρος με την Ε.Ε. που απορροφά το 69% των εξαγωγών μας αλλά παρέχει και το 79% των εισαγωγών μας. Εκεί διαμορφώνεται και το 96% του εμπορικού ελλείμματος των αγροτικών μας προϊόντων. Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που είχε και έχει να αντιμετωπίσει ο αγροτικός τομέας της Ελλάδας είναι η αδυναμία του για μεθοδευμένη και δυναμική εξαγωγή των αγροτικών προϊόντων στις ξένες αγορές. Δεν είναι υπερβολή να τονίσουμε ότι δεν εξάγουμε εμείς, αλλά ότι οι ξένοι κάνουν εισαγωγές από τη χώρα μας. Δυστυχώς όμως οι ξένοι εξακολουθούν να εισάγουν τα παραδοσιακά εξαγώγιμα ελληνικά προϊόντα και αγνοούν την πληθώρα των προϊόντων που παράγει η χώρα μας. Το μεγαλύτερο ίσως εμπόδιο στην αύξηση των εξαγωγών της χώρας προς τις καταναλώτριες χώρες είναι η αδυναμία να εντοπιστούν νέες αγορές, να τηρηθούν οι απαιτήσεις των ξένων καταναλωτών για προϊόντα σταθερής ποιότητας και να εξασφαλισθεί η τακτική τροφοδοσία των εισαγωγέων του εξωτερικού στο χρόνο που επιβάλλεται από τις συμβατικές υποχρεώσεις. Γι’ αυτό και τις περισσότερες φορές οι συναλλαγές με το εξωτερικό είναι ευκαιριακές. Αυτό μπορεί να είναι κατανοητό σε ένα βαθμό για τα φθαρτά προϊόντα αλλά είναι αδιανόητο για τα προϊόντα μεγαλύτερου κύκλου ζωής. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι επίσης η έλλειψη ικανού αριθμού εξαγωγικών επιχειρήσεων της ιδιωτικής πρωτοβουλίας ή των συνεταιρισμών που να έχουν δημιουργήσει σταθερές προσβάσεις και δίκτυα στις αγορές του εξωτερικού. Αντίθετα κάθε τόσο εμφανίζονται ορισμένοι ευκαιριακοί εξαγωγείς που διαθέτουν όπου βρουν τα αγροτικά προϊόντα και σε οποιεσδήποτε τιμές

δημιουργώντας μία κακή εικόνα για τα ελληνικά

προϊόντα που δεν είναι αντάξια της καλής ποιότητάς τους. Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε και μετά την ένταξη της χώρας στην ευρωπαϊκή ένωση και το άνοιγμα μιας τεράστιας σε μέγεθος αγοράς χωρίς τον παραμικρό φραγμό. Τα όποια θετικά αποτελέσματα πέτυχε η Ελλάδα στην αρχή σιγά-σιγά χάνονται και τα αγροτικά προϊόντα εκτοπίζονται από τις αγορές της δυτικής Ευρώπης - ιδιαίτερα τα φρούτα και

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

37

λαχανικά - και κατευθύνονται σε αγορές μικρότερης αγοραστικής δύναμης όπως είναι αυτές των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης. Κύριες αιτίες γι’ αυτή την εξέλιξη υπήρξαν: − η απουσία σχεδιασμού για την επικράτηση και παραμονή στις αγορές αυτές, που χαρακτηρίζονται από υψηλά εισοδήματα και απαιτήσεις για ποιοτικά προϊόντα, − η αποσπασματική τροφοδότηση της αγοράς με προϊόντα, από επιχειρήσεις που δεν διακρίνονται για τη συνέπεια στις υποχρεώσεις τους και την υπευθυνότητα αναφορικά με την ποιότητα. − η έλλειψη της αναγκαίας προβολής των προϊόντων και γενικότερα − η έλλειψη συντονισμένης δυναμικής εξαγωγικής πολιτικής με διάθεση πόρων και ικανών στελεχών στις διπλωματικές οικονομικές αποστολές στις χώρες που μας ενδιαφέρουν. − Οι ανεπαρκείς έλεγχοι της ποιότητας των προϊόντων και της επιχειρηματικής συμπεριφοράς. Με δεδομένο ότι θα μειώνονται στο μέλλον οι εξαγωγικές επιδοτήσεις της Ε.Ε. στα αγροτικά προϊόντα και θα περιορίζονται οι ποσότητες που δικαιούνται επιδότησης, θα πρέπει να αναμένονται περισσότερες δυσκολίες αν δεν περιορισθούν οι σημερινές αδυναμίες. Σε αντίθεση με την αδυναμία της χώρας να εξάγει τα γεωργικά της προϊόντα, οι εισαγωγές αγροτικών προϊόντων, κυρίως κτηνοτροφικών, αυξάνονται συνεχώς και μεγαλώνουν το άνοιγμα στο εμπορικό ισοζύγιο. Η αύξηση αυτή των εισαγωγών τείνει να εξαφανίσει ορισμένες αγροτικές δραστηριότητες στη χώρα και θέτει σε κίνδυνο πολλές άλλες.

38

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

2.7

Σύνοψη χαρακτηριστικών του αγροτικού τομέα

Συνοψίζοντας, ο αγροτικός τομέας χαρακτηρίζεται από: •

Μικρή, σχετικά με τη συνολική, χρησιμοποιούμενη έκταση για αγροτικές καλλιέργειες.

•

Χαμηλό ποσοστό αρδευόμενων εκτάσεων.

•

Άνιση σχέση φυτικής και ζωικής παραγωγής και χαμηλό βαθμό αυτάρκειας στα κτηνοτροφικά προϊόντα.

•

Μικρό μέσο μέγεθος ανά εκμετάλλευση.

•

Πολυτεμαχισμό του κλήρου.

•

Φθίνουσα παραγωγικότητα.

•

Αυξημένη ζήτηση για εναλλακτικές χρήσης γης.

•

Χαμηλή διαπραγματευτική δύναμη των παραγωγών.

•

Φθίνουσες ιδιωτικές και δημόσιες επενδύσεις.

•

Φθίνοντα αγροτικό πληθυσμό.

•

Υποαπασχολούμενο εργατικό δυναμικό

•

Χαμηλό μορφωτικό επίπεδο αγροτικού πληθυσμού.

•

Υψηλό βαθμό γήρανσης του αγροτικού πληθυσμού.

•

Διευρυνόμενο έλλειμμα εμπορικού ισοζυγίου αγροτικών προϊόντων.

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

39

3. Πολιτικές για τις αγροτικές επιχειρήσεις 3.1 Αγροτική πολιτική 3.1.1 Έννοια και σημασία της αγροτικής πολιτικής. Με τον όρο αγροτική πολιτική εννοούμε μια σειρά από στόχους, μέτρα και παρεμβάσεις, που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση των καθημερινών διαχειριστικών προβλημάτων, στον καθορισμό των πλαισίων δράσης των συντελεστών της αγροτικής παραγωγής και των κατευθύνσεων της αγροτικής ανάπτυξης. Οι στόχοι, τα μέτρα και οι παρεμβάσεις μπορούν να διαφέρουν είτε λόγω των διαφορετικών προβλημάτων που δημιουργούνται σε διαφορετικές εποχές, είτε λόγω των διαφορετικών πολιτικών επιδιώξεων των κομμάτων που κυβερνούν μια χώρα, είτε λόγω των διεθνών εξελίξεων που επιβάλλουν αναπροσαρμογή των στόχων της αγροτικής πολιτικής καθώς και τη λήψη άμεσων μέτρων για την έγκαιρη προσαρμογή στους κανόνες που θέτουν οι διεθνείς οργανισμοί. Η σημασία της αγροτικής πολιτικής είναι αυταπόδεικτη. Από αυτήν εξαρτάται και αυτή καθορίζει, κατά κύριο λόγο, στις σύγχρονες κοινωνίες το πώς θα τραφεί ο πληθυσμός μιας χώρας (ή μιας ευρύτερης περιοχής όπως η Ε.Ε.). Συγκεκριμένα, μέσω αυτής καθορίζεται: •

Ποιος θα είναι ο βαθμός αυτάρκειας τροφίμων στη χώρα και σε ποια βασικά προϊόντα.

•

Ποια θα είναι η ποιότητα αυτών των προϊόντων.

•

Σε τι τιμές θα αγοράζονται τα τρόφιμα από τους καταναλωτές.

•

Πώς θα διασφαλίζεται η συνέχιση της παραγωγής τροφίμων με τη συγκράτηση του αγροτικού πληθυσμού στην ύπαιθρο και τη σωστή εκμετάλλευση των φυσικών πόρων.

•

Από πού, πώς και ποια προϊόντα θα εισάγονται από το εξωτερικό ή θα εξάγονται σ’ αυτό.

40

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

3.1.2 Η αγροτική πολιτική ως επιστήμη. Η αγροτική πολιτική ανήκει στις εφαρμοσμένες επιστήμες και αποτελεί έναν ιδιαίτερο κλάδο της αγροτικής οικονομικής. Η αγροτική πολιτική ως επιστήμη: -

αναλύει τα σύγχρονα κοινωνικά δεδομένα προκειμένου να δώσει τις ενδεδειγμένες κάθε φορά λύσεις στα προβλήματα που δημιουργούνται και να διευρύνει τις προοπτικές που διανοίγονται για τον αγροτικό τομέα,

-

αξιοποιεί τις επιστημονικές ανακαλύψεις άλλων επιστημονικών τομέων, όπως της γεωπονίας, της ζωολογίας, της βιοτεχνολογίας, της μηχανικής, της υδραυλικής προκειμένου να αυξήσει το γεωργικό αποτέλεσμα,

-

αναλύει τους στόχους άλλων τομέων πολιτικής, όπως της οικονομικής πολιτικής, της κοινωνικής πολιτικής, της χωροταξικής πολιτικής και της πολιτικής για το περιβάλλον προκειμένου να προσαρμόσει τους δικούς της στόχους ώστε να υπάρχει συνάφεια μεταξύ των στόχων των διαφόρων πολιτικών της χώρας,

-

συνθέτει στόχους και επιδιώξεις άλλων πολιτικών προκειμένου να βελτιωθεί το οικονομικό αποτέλεσμα του τομέα,

-

αναζητά τρόπους ικανοποίησης των αναγκών της χώρας σε αγροτικά προϊόντα, τρόφιμα, πρώτες ύλες για τη βιομηχανία και τις εξαγωγές, την παραγωγή ενεργειακών φυτών,

-

αναζητά λύσεις για την προστασία του περιβάλλοντος από την κακή χρήση λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων, πλαστικών, που χρησιμοποιούνται στη διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας,

-

αναζητά τρόπους καλύτερης κοινωνικής προστασίας του αγρότη,

-

αναζητά τρόπους προστασίας της παραγωγής του από τα καιρικά φαινόμενα,

-

αναζητά τρόπους δικαιότερης κατανομής του παραγόμενου προϊόντος μεταξύ των συντελεστών της παραγωγής ώστε να αποφεύγονται οι κοινωνικές συγκρούσεις.

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

41

3.1.3 Στόχοι της αγροτικής πολιτικής. Οι γενικές κατευθύνσεις της αγροτικής πολιτικής καθορίζονται κάθε φορά από την εκάστοτε κυβέρνηση και εξειδικεύονται σε στρατηγικούς και τακτικούς στόχους. Οι στόχοι μπορεί να χαρακτηρισθούν ακόμη ως κλαδικοί, περιφερειακοί ή τοπικοί. Οι στρατηγικοί στόχοι της αγροτικής πολιτικής είναι γενικής αποδοχής και η πολιτική διαφοροποίηση (σε επίπεδο κομμάτων εξουσίας) αφορά την έμφαση που δίδεται κάθε φορά σε ορισμένους από αυτούς. Ως στρατηγικοί στόχοι αναφέρονται συνήθως: -

η εξασφάλιση επάρκειας στα βασικά είδη διατροφής του πληθυσμού μιας χώρας,

-

η πλήρης και ορθολογική αξιοποίηση των διαθέσιμων φυσικών πόρων (έδαφος, νερό, κλιματολογικές συνθήκες),

-

η προστασία του περιβάλλοντος και αποφυγή υπερεκμετάλλευσης των φυσικών πόρων,

-

η βελτίωση του εισοδήματος των απασχολούμενων με τη γεωργία, ώστε αυτό να τείνει να εξισωθεί με το μέσο εισόδημα των απασχολουμένων στους άλλους τομείς της οικονομίας,

-

η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στην ύπαιθρο χώρα, με την παροχή ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση, την υγεία, την πρόνοια, τον αθλητισμό, τον πολιτισμό,

-

η εξάλειψη των περιφερειακών ανισοτήτων σε σχέση με το εισόδημα που επιτυγχάνεται, τις συνθήκες διαβίωσης και την επάρκεια ευκαιριών απασχόλησης και γενικότερα τη δυνατότητα ανάπτυξης των οικονομικών δραστηριοτήτων.

Οι στρατηγικοί στόχοι είναι μακροχρόνιοι, αφού άλλωστε χρειάζονται ικανοποιητικό χρονικό διάστημα για να επιτευχθούν. Απαιτούν χρόνο, συνέπεια και επιμονή. Η πραγματοποίηση τους επιτυγχάνεται με υλοποίηση πολλών ενδιάμεσων και ειδικών στόχων. Οι τακτικοί στόχοι της αγροτικής πολιτικής αφορούν τα ενδιάμεσα μέτρα για την επίτευξη των στρατηγικών στόχων.

42

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Ως τακτικοί στόχοι αναφέρονται συνήθως: - η αύξηση της παραγωγικότητας και η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των αγροτικών προϊόντων, - η αναδιάρθρωση της παραγωγής για την επίτευξη μιας εύλογης σχέσης μεταξύ φυτικής και ζωικής παραγωγής, - η εξασφάλιση αρδευτικού νερού στις καλλιέργειες, - η βελτίωση των υποδομών για τις αγροτικές εκμεταλλεύσεις, - η βελτίωση των δομών μεταποίησης και εμπορίας των αγροτικών προϊόντων, - η επέκταση των εξαγωγών και η υποκατάσταση των εισαγωγών, - η ενίσχυση των συλλογικών δραστηριοτήτων στον τομέα της παραγωγής, μεταποίησης και εμπορίας των αγροτικών προϊόντων, της προμήθειας και εμπορίας των εισροών, της κοινής χρήσης μηχανημάτων, - η εξασφάλιση συμπληρωματικών δραστηριοτήτων για τη συγκράτηση του πληθυσμού στην ύπαιθρο, - η βελτίωση των κοινωνικών παροχών στην ύπαιθρο, - η πολιτιστική ανάπτυξη της υπαίθρου.

3.1.4 Μέτρα και μέσα πολιτικής. Για την επιτυχία των διαφόρων στόχων της αγροτικής πολιτικής λαμβάνονται διάφορα μέτρα και χρησιμοποιούνται αντίστοιχα μέσα για να πεισθούν οι αγρότες να ακολουθήσουν μια πολιτική επιλογή. Ως τέτοια μέτρα μπορούν να αναφερθούν: •

Η ομαλή χρηματοδότηση των αγροτικών δραστηριοτήτων,

•

η θέσπιση συστημάτων επιδοτήσεων (της τιμής των παραγόμενων προϊόντων και των επενδύσεων) και αποζημιώσεων (για τις καταστροφές της παραγωγής) και η έγκαιρη απόδοσή τους,

•

η

στελέχωση και αποκέντρωση των υπηρεσιών

του Υπουργείου

Αγροτικής Ανάπτυξης, ώστε να είναι κοντύτερα στους αγρότες,

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

43

•

η

εφαρμογή

προγραμμάτων

επαγγελματικής

εκπαίδευσης

και

η

των

κατάρτισης, •

η

εφαρμογή

ερευνητικών

προγραμμάτων

και

υλοποίηση

αποτελεσμάτων της γεωργικής έρευνας, •

η εφαρμογή προγραμμάτων αναδασμού,

•

η

εφαρμογή

προγραμμάτων

αναδιάρθρωσης

των

καλλιεργειών

(εσπεριδοειδών, ροδάκινων, ελαιών κλπ.)

•

η εφαρμογή προγραμμάτων κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης.

Τα μέσα που χρησιμοποιούνται είναι τα λεγόμενα κίνητρα για την εφαρμογή μιας πολιτικής. Ως τέτοια είναι γνωστά: •

τα χρηματοδοτικά κίνητρα (επιδοτήσεις επιτοκίων),

•

τα επενδυτικά κίνητρα (επιδοτήσεις επενδύσεων),

•

τα κίνητρα για τους νέους αγρότες,

•

τα κίνητρα για την πρόωρη συνταξιοδότηση,

•

τα κίνητρα για αναδιαρθρώσεις καλλιεργειών και καθετοποίηση λειτουργίας (σχέδια βελτίωσης),

•

τα κίνητρα για τη βελτίωση των εδαφών (απονίτρωση),

•

τα κίνητρα για τη δάσωση ορισμένων μη παραγωγικών εδαφών, κλπ.

Όπου θεωρείται αναγκαίο εφαρμόζονται και αντικίνητρα (πρόστιμα) για τη μη εφαρμογή των κανονισμών της αγροτικής πολιτικής και των κωδίκων ορθής γεωργικής πρακτικής.

3.2

Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ)

3.2.1

Οι απαρχές

Η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) ήταν από τη δεκαετία του ’50, μετά την ίδρυση της (τότε) Ε.Ο.Κ., η μόνη κοινή πολιτική της Ε.Ε. και απορροφούσε περισσότερο από το 60% του κοινοτικού προϋπολογισμού. Αποσκοπούσε ουσιαστικά στην εξασφάλιση απόλυτης αυτάρκειας στα βασικά αγροτικά προϊόντα, δεδομένου ότι τα τότε 9 μέλη παρήγαγαν μόνο 44

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

το 80% της κατανάλωσής τους. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού τέθηκαν ως στόχοι: •

Η αύξηση της παραγωγικότητας στον αγροτικό τομέα.

•

Η σταθεροποίηση των αγορών των αγροτικών προϊόντων στο εσωτερικό της Κοινότητας.

•

Η διασφάλιση της βιωσιμότητας του αγροτικού τομέα και η προστασία του από τον εξωτερικό ανταγωνισμό.

•

Η εξασφάλιση σταθερού εισοδήματος και δίκαιου βιοτικού επιπέδου στους ευρωπαίους παραγωγούς.

•

Η εξασφάλιση του εφοδιασμού των ευρωπαϊκών πληθυσμών με τρόφιμα και των μεταποιητικών βιομηχανιών με πρώτες ύλες.

•

Η εξασφάλιση προσφοράς αγροτικών προϊόντων σε ικανοποιητικές τιμές για τους ευρωπαίους καταναλωτές.

Τα μέτρα που χρησιμοποιήθηκαν για την επίτευξη των στόχων αυτών ήταν: •

Ένα σύστημα στήριξης των τιμών στην εσωτερική αγορά,

•

Ένα σύστημα άμεσων ενισχύσεων στους παραγωγούς με βάση τον όγκο της παραγωγής, και

•

Ένα σύστημα εξαγωγικών επιδοτήσεων και εισαγωγικών δασμών.

Στην πορεία εφαρμογής της, οι στόχοι αυτοί επιτεύχθηκαν σε ικανοποιητικό βαθμό και η Ε.Ο.Κ. έγινε αυτάρκης σε πολλά προϊόντα ενώ σε αρκετά άλλα έφτασε να γίνει και πλεονασματική. Οι πολιτικές όμως ευνόησαν εξόφθαλμα τα προϊόντα και τους παραγωγούς των βόρειων χωρών έναντι των μεσογειακών αλλά και εντός των χωρών λειτούργησαν προς όφελος κυρίως των μεγάλων παραγωγών που, παρότι λίγοι, απολάμβαναν το συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό των δαπανών της ΚΑΠ (Ταμείο Εγγυήσεων και Αποζημιώσεων). Εξάλλου, μόνο το 10% των συνολικών πόρων αφορούσε την προσπάθεια για αναδιάρθρωση και εκσυγχρονισμό των αγροτικών εκμεταλλεύσεων (Ταμείο Προσανατολισμού). Το αποτέλεσμα ήταν να συσσωρευτούν βουνά από προϊόντα (σιτάρι, γάλα, βούτυρο, κρέας) που δεν μπορούσαν λόγω των σχετικά υψηλότερων τιμών τους να διατεθούν στη διεθνή αγορά και πίεζαν αφόρητα τον κοινοτικό προϋπολογισμό. Παράλληλα, στρέβλωναν τις

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

45

αγορές και δημιουργούσαν ένταση στις σχέσεις της Ε.Ο.Κ. με τις μεγάλες εξαγωγικές χώρες (ΗΠΑ, Αυστραλία, Καναδά, Νέα Ζηλανδία κλπ.) αλλά και με τις χώρες του τρίτου κόσμου οι οποίες, παρά τις μικρότερες παραγωγικές τιμές τους, δεν μπορούσαν να διεισδύσουν στις ευρωπαϊκές αγορές. Μπροστά σε αυτές τις καταστάσεις, υιοθετήθηκαν μετά το 1975 πολιτικές που απέβλεπαν στον περιορισμό του όγκου της παραγωγής ορισμένων προϊόντων (ποσοστώσεις, κατώφλια παραγωγής18) και επιβλήθηκε δημοσιονομική πειθαρχία στις γεωργικές δαπάνες του κοινοτικού προϋπολογισμού (ετήσιο ποσοστό αύξησης δαπανών για τη γεωργία μικρότερο από το αντίστοιχο του ΑΕΠ της Ε.Ε.). Όμως, την ίδια περίοδο, προωθήθηκαν μέτρα βελτίωσης της εκπαίδευσης και κατάρτισης των αγροτών, δόθηκαν κίνητρα για την προσέλκυση των νέων στον αγροτικό τομέα και ενισχύθηκε το εισόδημα των αγροτών στις προβληματικές, τις ορεινές και τις νησιωτικές περιοχές της Ευρώπης. Η πίεση, εντούτοις, των οικονομικών προβλημάτων συνεχίστηκε και εντάθηκε με την είσοδο των τριών Μεσογειακών κρατών μετά το 1981 (Ελλάδα) και το 1984 (Ισπανία και Πορτογαλία). Προέκυψε, έτσι, η ανάγκη για λήψη μέτρων, πράγμα που έγινε το 1988 με το γνωστό «Πακέτο Ντελόρ» που αποτελούσε όντως μια προσπάθεια για μείωση των δαπανών μέσω δημοσιονομικής πειθαρχίας, θέσπιση ανώτατων εγγυημένων τιμών, εισφορών συνυπευθυνότητας και άλλων μέτρων. Παρ’ όλα αυτά, τα προβλήματα δεν υποχωρούσαν και απαιτούσαν άμεση μεταρρύθμιση της ΚΑΠ.

3.2.2

Η πρώτη προσαρμογή (1992)

Η πρώτη προσαρμογή έγινε το 1992 με την ενοποίηση της εσωτερικής αγοράς και συνοδεύτηκε από περιορισμό των επιδοτήσεων στην παραγωγή ορισμένων προϊόντων, μετατροπή των ενισχύσεων που δίνονταν με βάση τον όγκο παραγωγής σε στρεμματικές ενισχύσεις, περιορισμό των εξαγωγικών επιδοτήσεων και νέα εφαρμογή ποσοτικών περιορισμών στην παραγωγή ορισμένων προϊόντων. Έτσι, τα πλεονάσματα μειώθηκαν και οι κοινοτικές αγορές έτειναν να ευθυγραμμιστούν με τις διεθνείς. Όμως, οι πιέσεις για ακόμα μεγαλύτερη απελευθέρωση των αγορών των αγροτικών 18

προϊόντων

συνεχίστηκαν

με

νέα

ένταση

λόγω

της

αναπτυσσόμενης

Κατώφλια παραγωγής: Ποσότητες παραγωγής προϊόντων που δεν επιτρεπόταν να ξεπεραστούν.

46

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

παγκοσμιοποίησης ενώ, παράλληλα, και οι ευρωπαίοι καταναλωτές άρχισαν να ασκούν πιέσεις για περισσότερο ασφαλή και υγιεινά τρόφιμα και για περιβαλλοντική προστασία.

3.2.3

Η δεύτερη προσαρμογή (Agenda 2000)

Η ανάγκη προσαρμογής της Ευρωπαϊκής γεωργίας στους κανόνες του διεθνούς εμπορίου και των διεθνών συμφωνιών καθώς και η αναγκαία αναμόρφωση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής ώστε να αποθαρρύνονται τα πλεονάσματα και να μειωθεί το κόστος της αγροτικής παραγωγής που επιβάρυνε σημαντικά τον ευρωπαίο πολίτη, επέβαλαν τη συνέχιση της επιτυχούς μεταρρύθμισης του 1992. Η Αgenda 2000 αφορούσε τις κατευθύνσεις της κοινοτικής πολιτικής της Ε.Ε. για την περίοδο 2000-2006. Δηλαδή, αφορούσε την αναθεώρηση της ΚΑΠ, την αναθεώρηση των Διαρθρωτικών Ταμείων και τη διεύρυνση της Ε.Ε. με τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, τη Μάλτα και την Κύπρο. Οι βασικές κατευθύνσεις προσαρμογής της ΚΑΠ αφορούσαν τα ακόλουθα σημεία: 1. Ανταγωνιστικός αγροτικός τομέας. Σταδιακή προσαρμογή των τιμών με τις τιμές της διεθνούς αγοράς ώστε να γίνουν τα κοινοτικά αγροτικά προϊόντα ανταγωνιστικά τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό.

2. Ασφάλεια και ποιότητα τροφίμων. Παραγωγή ασφαλών και υγιεινών προϊόντων με σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον, 3. Εξασφάλιση ικανοποιητικού εισοδήματος και βελτίωση του βιοτικού επιπέδου για τη αγροτική κοινότητα, 4. Διατήρηση της βιοποικιλότητας του ευρωπαϊκού χώρου και ένταξη των περιβαλλοντικών μέτρων στην ΚΑΠ, 5. Δημιουργία εναλλακτικών ευκαιριών απασχόλησης και εισοδήματος, 6. Απλοποίηση της κοινοτικής νομοθεσίας, που αφορά την αγροτική πολιτική, ώστε αυτή να γίνεται κατανοητή από τον αγροτικό πληθυσμό και να μειωθεί το κόστος εφαρμογής της. Σε ότι αφορά στα Διαρθρωτικά Ταμεία, προβλεπόταν: •

η εξασφάλιση σταθερών πόρων για τον αγροτικό τομέα για όλη την περίοδο

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

47

μέχρι το 2006, •

η χρηματοδότηση με μεγάλα ποσά της εκπαίδευσης και κατάρτισης του εργατικού δυναμικού, και

•

η εξασφάλιση πόρων για την περιφερειακή ανάπτυξη της Ε.Ε.

Σε ότι αφορά στη διεύρυνση της Ε.Ε. αποφασίστηκε η εξίσωση των τιμών των αγροτικών προϊόντων των υπό διεύρυνση χωρών να γίνει στα επίπεδα των διεθνών τιμών, εκεί δηλαδή, που θα προσαρμόζονταν και οι τιμές των κοινοτικών προϊόντων. Όσον αφορά στη χρηματοδότηση της διεύρυνσης, αυτή θα γινόταν από πόρους που είχαν προβλεφθεί αλλά και από πόρους που τα Κράτη-Μέλη δεν θα μπορούσαν να απορροφήσουν κατά την εφαρμογή του Γ! Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης. Προκειμένου να επιτύχει η προσαρμογή των αγροτικών εκμεταλλεύσεων στο νέο ανταγωνιστικό περιβάλλον ενισχύθηκαν τα μέτρα εκσυγχρονισμού και βελτίωσης των δομών των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Τα μέτρα αυτά που περιλήφθησαν στο νέο διαρθρωτικό Κανονισμό (Καν. 1968/2005) αφορούσαν: -

επενδύσεις βελτίωσης των δομών των αγροτικών εκμεταλλεύσεων,

-

εγκατάσταση νέων αγροτών στο γεωργικό επάγγελμα,

-

πρόωρη συνταξιοδότηση των ηλικιωμένων,

-

εκπαίδευση και κατάρτιση των γεωργών και ιδιαίτερα των νέων,

-

βελτίωση της μεταποίησης και εμπορίας στον αγροτικό τομέα,

-

γεωργοπεριβαλλοντικές δράσεις για αλλαγή της χρήσης της γης, π.χ. δάσωση αγροτικών γαιών, προώθηση ελλειμματικών καλλιεργειών, παραγωγή μη βρώσιμων προϊόντων (λουλουδιών, διακοσμητικών φυτών, δασικών προϊόντων κλπ).

H Αgenda 2000 έδωσε επίσης μεγάλη έμφαση στην πολιτική σφαιρικής και ολοκληρωμένης ανάπτυξης του αγροτικού χώρου. Μιας αειφόρου ανάπτυξης που θα βελτίωνε τη ζωή στην ύπαιθρο με έμφαση: •

στις οικονομικές και κοινωνικές υποδομές,

•

στην εισαγωγή των νέων τεχνολογιών και την ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών,

•

στον εμπλουτισμό της απασχόλησης και τη βελτίωση των ικανοτήτων των

48

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

εργαζομένων, •

στην ανάπτυξη της πολιτιστικής δραστηριότητας,

•

στη διευκόλυνση της κινητικότητας των εργαζομένων και εγκατάστασης νέων ειδικοτήτων στην ύπαιθρο,

•

στην προστασία και βελτίωση του περιβάλλοντος.

Η πολιτική αυτή ήρθε να καλύψει ένα σημαντικό κενό για τη χώρα μας που εμφάνιζε και εμφανίζει συνεχή μείωση του πληθυσμού της υπαίθρου, αφού η φυσιολογική έξοδος του αγροτικού πληθυσμού δεν αναπληρώνεται από νέους γεωργούς, και έχει ανάγκη από μετακινήσεις νέων κοινωνικών ομάδων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αναγνωρίζοντας ότι η προσαρμογή αυτή χρειαζόταν ικανοποιητικό χρόνο και οικονομικά μέσα για να επιτύχει, καθόρισε ως χρονικό διάστημα εφαρμογής της νέας πολιτικής την επταετία 2000-2006 και μερίμνησε για την εξασφάλιση ικανοποιητικών πόρων χρηματοδότησης του προγράμματος προσαρμογής στις νέες καταστάσεις που επέβαλαν η Συμφωνία της GATT και ο νέος κύκλος συζητήσεων που άνοιξε στον ΠΟΕ. Η Αgenda 2000, όμως, δε σήμανε και το τερματισμό των αλλαγών που θα γίνονταν στην ΚΑΠ. Δυνάμεις που ωθούσαν για περισσότερη απελευθέρωση των αγορών υπήρχαν όχι μόνο έξω αλλά και μέσα στην Κοινότητα. Μια σειρά από θέματα γύρω από το μέλλον της Κ.Α.Π. άρχισαν πολύ σύντομα να πλανώνται στον αέρα. Οι ιδέες για την εκ νέου αναμόρφωση της ΚΑΠ μπορούσαν να καταταχθούν στις εξής κατηγορίες: •

Διατήρηση των βασικών στοιχείων της ΚΑΠ και διαρθρωτικές αλλαγές ώστε να αντιμετωπίζονται τα κατά καιρούς παρουσιαζόμενα προβλήματα.

•

Άμεση εμβάθυνση των ρυθμίσεων της Agenda 2000, δηλαδή ουσιαστική προσέγγιση των κοινοτικών τιμών με αυτές της διεθνούς αγοράς μέσα στο 2002.

•

Μερική αντιστάθμιση των απωλειών εισοδήματος που θα υφίσταντο οι παραγωγοί.

•

Σταδιακή κατάργηση, με γρήγορους όμως ρυθμούς, των ρυθμίσεων για τη στήριξη των αγροτικών αγορών και χρηματοδότηση των γεωργικών αναδιαρθρώσεων.

•

Πλήρης αποσύνδεση της στήριξης από την παραγωγή και χορήγηση ενισχύσεων με βάση την καλλιεργούμενη έκταση ή με βάση την ενσωματωμένη εργασία.

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

49

•

Το ύψος της ενιαίας ενίσχυσης που θα χορηγείται στον παραγωγό, θα υπολογίζεται με βάση το μέσο όρο των συνολικών κοινοτικών εισπράξεων που είχε ασκώντας γεωργική δραστηριότητα κατά την τριετή εμπορική περίοδο 2000-2002. Η καταβολή αυτής της ενιαίας ενίσχυσης θα καταβάλλεται στον παραγωγό εφόσον αυτός θα ασκεί την αγροτική δραστηριότητα με τέτοιο τρόπο που θα προβλέπει: o την τήρηση προτύπων για το περιβάλλον, o την ασφάλεια των τροφίμων, o την προστασία του ζωικού κεφαλαίου, o την

εφαρμογή

των

περιβαλλοντικών

δεσμεύσεων

στις

γεωργικές

εκμεταλλεύσεις •

Κατάργηση εξαγωγικών ενισχύσεων και ισχυρή ελάττωση δασμολογικής προστασίας.

Έτσι, το 2002 αποφασίστηκε από την Ε.Ε. το ανώτατο όριο των δαπανών του κοινοτικού προϋπολογισμού για τη στήριξη των αγορών των αγροτικών προϊόντων τόσο για την περίοδο 2000-2006 όσο και για την περίοδο 2007-2013 (ενόψει της διεύρυνσης με τα 12 νέα κράτη-μέλη). Σύμφωνα με την απόφαση αυτή, το ύψος των δαπανών αυτών για την περίοδο 2007-1013 δεν θα υπερβαίνει σε ονομαστικές τιμές το επίπεδο του 2006 προσαυξημένου κατά 1% ετησίως. Στη βάση αυτού του δημοσιονομικού πλαισίου αποφασίστηκε το 2003 η ενδιάμεση αναθεώρηση της ΚΑΠ που απέβλεπε αφενός στον περιορισμό των γεωργικών δαπανών στο επίπεδο του 1,27% του ΑΕΠ της Ε.Ε. και αφετέρου στην προσαρμογή των ενισχύσεων στις επιταγές του ΠΟΕ. Τα βασικά σημεία αυτής της νέας ΚΑΠ ήταν τα εξής: •

Εισαγωγή ενιαίας ενίσχυσης ανεξάρτητης από την παραγωγή και με την προϋπόθεση τήρησης από τους παραγωγούς των κανόνων προστασίας του περιβάλλοντος, μέριμνας για την ποιότητα και την ασφάλεια των τροφίμων κ.ά. (Εξαιρέσεις υπήρξαν για ορισμένα προϊόντα όπως το σκληρό σιτάρι, το βόειο και το αιγοπρόβειο κρέας).

•

Πρόβλεψη ενισχυμένων μέτρων αγροτικής ανάπτυξης.

•

Μείωση των άμεσων ενισχύσεων των μεγαλύτερων εκμεταλλεύσεων.

50

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

•

Εισαγωγή μηχανισμού δημοσιονομικής πειθαρχίας.

Για τους Έλληνες αγρότες η νέα ΚΑΠ σήμαινε (μεταξύ άλλων): •

Διασφάλιση των καλύψεων για τους περισσότερους και σημαντικότερους τομείς παραγωγής μέχρι και το 2014.

•

Διασφάλιση των πόρων χρηματοδότησης για το βαμβάκι, το ελαιόλαδο και τον καπνό μέχρι το 2013.

•

Αύξηση της ελληνικής ποσόστωσης γάλακτος κατά 120.000 τόνους (17%).

•

Παράταση του συστήματος γαλακτοκομικών ποσοστώσεων μέχρι το 2014 αντί του 2008.

•

Διατήρηση ενός συστήματος παρέμβασης κλασικής μορφής για το ρύζι (χωρίς ποινές υπερπαραγωγής και με δασμολογική προστασία).

•

Αύξηση των κοινοτικών συμμετοχών στις δαπάνες των προγραμμάτων για τις αγροπεριβαλλοντικές δράσεις (από 60% σε 85%) και για την ανάπτυξη της υπαίθρου (από 50% σε 60%).

•

Δημιουργία εθνικού αποθέματος «δικαιωμάτων19» για τη διευκόλυνση της εισόδου νέων αγροτών στο επάγγελμα.

•

Ενίσχυση των πριμοδοτήσεων για τις αγροτικές επενδύσεις σε όλη την Ελλάδα από 55% σε 60%.

3.2.4

Η εθνική πολιτική για τον αγροτικό τομέα

Μέσα σε αυτά τα πλαίσια που εκτέθηκαν πιο πάνω, έπρεπε να τοποθετηθεί ο ελληνικός αγροτικός τομέας και να χαραχτούν πολιτικές επιβίωσης και ανάπτυξής του. Οι προοπτικές υπήρχαν αφού, άλλωστε, με τη Διεύρυνση αυξήθηκε αυτόματα κατά 100 και πλέον εκατομμύρια ανθρώπους η αγορά της Ε.Ε. Για την επιτυχία χρειαζόταν προετοιμασία και προσαρμογή. Η προσαρμογή της χώρας μας για την αντιμετώπιση των διεθνών προκλήσεων πήρε δύο κύριες κατευθύνσεις: 1. ΤΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 19

Για τα «δικαιώματα» βλέπε στη συνέχεια παράγραφο 3.2.5. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

51

2. ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ Η στρατηγική για την αγροτική ανάπτυξη στηρίχθηκε σε πέντε (5) κύρια προγράμματα: (Α) Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (Ε.Π.) «Αγροτική Ανάπτυξη – Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου 2000-2006» με Προϋπολογισμό 1 τρις δρχ. και με Υπεύθυνο Διαχείρισης το Υπουργείο Γεωργίας. (Β) Το Έγγραφο Προγραμματισμού Αγροτικής Ανάπτυξης (Ε.Π.Α.Α.) 2000-2006 με Προϋπολογισμό 915 δις δρχ. και Υπεύθυνο Διαχείρισης το Υπουργείο Γεωργίας. (Γ) Τα 13 Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (Π.Ε.Π.) 2000-2006 που περιλάμβαναν συγκεκριμένες δράσεις για τη Αγροτική Ανάπτυξη, με Προϋπολογισμό 483 περίπου δις. δρχ. και Υπεύθυνους Διαχείρισης τις Περιφέρειες της χώρας. (Δ) Την Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER PLUS με Προϋπολογισμό Δημόσιας Δαπάνης 80 δις δρχ., Υπεύθυνο Σχεδιασμού το Υπουργείο Γεωργίας και Υπεύθυνους Διαχείρισης τους Τοπικούς Αναπτυξιακούς Φορείς. (Η Πρωτοβουλία LEADER υποστηρίζει καινοτομικά προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης σε σχετικά μικρής έκτασης ορεινές και ημιορεινές αγροτικές περιοχές. Πρωταρχικός είναι ο ρόλος των Τοπικών Ομάδων Δράσης, τόσο στον καθορισμό των στόχων, όσο και στην εφαρμογή της· έτσι, το LEADER αντιπροσωπεύει μία «από τα κάτω» διατομεακή προσέγγιση στην ανάπτυξη. Ένα άλλο πολύ ισχυρό σημείο του προγράμματος είναι η έμφαση που δίνει στη μεταφορά της γνώσης και στην ανταλλαγή εμπειριών μεταξύ των διαφόρων ομάδων δράσης.) (Ε) Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Αλιείας (ΕΠΑΛ) 2000-2006 με Προϋπολογισμό 166 δις. Δρχ. και Υπεύθυνο Διαχείρισης το Υπουργείο Γεωργίας. Με την εφαρμογή αυτών των προγραμμάτων επιδιωκόταν: •

Η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιμέρους τομέων παραγωγής (φυτική, ζωική, δασική, αλιευτική)

52

•

Η παραγωγή «πιστοποιημένων» ποιοτικών προϊόντων

•

Η προστασία του περιβάλλοντος

•

Η δημιουργία ευκαιριών πολυαπασχόλησης

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

•

Η βελτίωση του επιπέδου ζωής των κατοίκων της υπαίθρου μέσω της αναβάθμισης των παρεχόμενων υπηρεσιών εκπαίδευσης, υγείας, ενημέρωσης, πολιτισμού.

Ο θεσμικός εκσυγχρονισμός του αγροτικού τομέα άρχισε με τον εκσυγχρονισμό του Υπουργείου Γεωργίας. Η προσπάθεια αποσκοπούσε να μετατραπεί το Υπουργείο σε ένα σύγχρονο επιτελικό όργανο, ικανό να σχεδιάζει, να παρακολουθεί και να παρεμβαίνει διορθωτικά όπου χρειάζεται για την υλοποίηση των προγραμμάτων του. Την υλοποίηση των πολιτικών για τον αγροτικό τομέα κλήθηκαν στη συνέχεια να εφαρμόσουν: 1. Οι 13 Περιφέρειες της χώρας 2. Οι 52 Νομαρχίες 3. Οι Δήμοι της χώρας 4. Οι αναβαθμισμένοι παλιοί και νέοι οργανισμοί: •

ΑΓΡΟΓΗ Α. Ε.

•

ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ Α. Ε.

•

ΑΓΡΟΕΞΑΓΩΓΕΣ Α. Ε.

•

Εθνικό Ινστιτούτο Αγροτικών Ερευνών (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.) ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΑ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΑ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ

•

Ελληνικές Γεωργικές Ασφαλίσεις (ΕΛ.Γ.Α.)

•

Ελληνικός Οργανισμός Γάλακτος

•

Οργανισμός Γεωργικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης Κατάρτισης και Απασχόλησης (ΟΓΕΕΚΑ) ΔΗΜΗΤΡΑ

•

Οργανισμός

Πιστοποίησης

και

Επίβλεψης

Γεωργικών

Προϊόντων

(ΟΠΕΓΕΠ) •

Οργανισμός

Πληρωμών

και

Ελέγχου

Κοινοτικών

Ενισχύσεων

Προσανατολισμού και Εγγυήσεων (ΟΠΕΚΕΠΕ) •

Συμβούλιο Αγροτικής Πολιτικής (ΣΑΠ)

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

53

5. Οι συνεργαζόμενες ομάδες τοπικής δράσης του LEADER. Οι ομάδες αυτές είναι οι 60 Αναπτυξιακές Εταιρίες που δημιουργήθηκαν σε όλη τη χώρα από τοπικούς φορείς (Νομαρχίες, Δήμους, Επιμελητήρια, Επιστημονικούς και Πολιτιστικούς φορείς) μέσω του προγράμματος LEADER. Στελεχώθηκαν με πολύ αξιόλογο επιστημονικό δυναμικό και είχαν ως στόχο τη διαμόρφωση τοπικών αναπτυξιακών προγραμμάτων που θα άλλαζαν την εικόνα της υπαίθρου και θα συνέβαλαν στην αξιοποίηση και προώθηση της τοπικής παραγωγής και των τοπικών προϊόντων.

6. Οι Διεπαγγελματικές Οργανώσεις. Είναι νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου (μη κερδοσκοπικά) στα οποία συμμετέχουν εκπρόσωποι των διαφόρων οικονομικών συμφερόντων (παραγωγής, τυποποίησης, μεταποίησης, εμπορίας, διανομής) που δραστηριοποιούνται γύρω από ένα προϊόν. Σκοπός τους είναι να συμβάλλουν με κάθε πρόσφορο τρόπο στο σχεδιασμό, τη διαμόρφωση και την εφαρμογή της στρατηγικής και των πολιτικών ανάπτυξης του συγκεκριμένου προϊόντος (π.χ. Αμπέλου και Οίνου, Ελαιολάδου και Ελιάς, Καπνού, Βιομηχανικού Ροδάκινου κλπ.).

3.2.5 Η περίοδος 2007-2013 Το ύψος της χρηματοδότησης της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής είχε αποφασιστεί από το 2002 και προέβλεπε τη στήριξη του πυλώνα της οργάνωσης των αγορών και του πυλώνα της ανάπτυξης της υπαίθρου. Ο πυλώνας της ανάπτυξης της υπαίθρου για πρώτη φορά χρηματοδοτήθηκε με αυξημένα κονδύλια προκειμένου η συμβολή του στην ανάπτυξη της υπαίθρου να είναι καθοριστικής σημασίας αλλά και για να συμβάλει στην πολιτική σύγκλισης και συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έτσι η νέα μεταρρύθμιση της ΚΑΠ εντάχθηκε σε νέο πλαίσιο προκειμένου να εξυπηρετεί τη νέα στρατηγική σύγκλισης και συνοχής της Ε.Ε. που έχει ως στόχο την ανάπτυξη της περιφερειακής ανταγωνιστικότητας και της απασχόλησης στις περιφέρειες, την υλοποίηση των αποφάσεων της Λισσαβόνας (2000) για μια βιώσιμη και ανταγωνιστική οικονομία της γνώσης και του Γκέτεμποργκ (2001) για μια αειφορική οικονομία με προστασία του περιβάλλοντος. Η νέα ΚΑΠ δημιούργησε έτσι ένα νέο τοπίο στον αγροτικό τομέα. Α) Πρώτος πυλώνας της ΚΑΠ: Οι κοινές οργανώσεις αγορών Οι Κοινές Οργανώσεις Αγορών (ΚΟΑ) των γεωργικών προϊόντων απορροφούσαν μέχρι τότε 54

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

το μεγαλύτερο μέρος (90%) περίπου των δαπανών της ΚΑΠ. Μετά τη μεταρρύθμιση το ποσοστό αυτό αναμένεται να περιορισθεί στο 60% και το υπόλοιπο να χρηματοδοτήσει επενδυτικά σχέδια του δεύτερου πυλώνα. Οι ενισχύσεις στην αγροτική παραγωγή δεν γίνονται πλέον όπως παλαιότερα, που ήταν συνδεμένες με το ύψος της παραγωγής, αλλά δίνονται ως εισοδηματικές ενισχύσεις με βάση ιστορικά στοιχεία παραγωγής ώστε να είναι συμβατές οι ενισχύσεις αυτές με τους κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ). Έτσι λοιπόν, από το 2006, καθιερώθηκε: α) Η αποσύνδεση των άμεσων ενισχύσεων από την παραγωγή. Οι άμεσες ενισχύσεις αντικαταστάθηκαν

κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, από μία ενιαία, αποσυνδεδεμένη από

την παραγωγή ενίσχυση. Τα Κράτη μέλη είχαν τη δυνατότητα να επιλέξουν, με εξαίρεση το βαμβάκι, την πλήρη ή μερική αποσύνδεση της παραγωγής από τις ενισχύσεις. Το ύψος της ενιαίας ενίσχυσης που χορηγείται στον παραγωγό, υπολογίζεται με βάση το μέσο όρο των συνολικών κοινοτικών εισπράξεων που είχε ασκώντας γεωργική δραστηριότητα κατά την τριετή εμπορική περίοδο 2000-2002. Οι εισπράξεις αυτές αποτελούν ατομικά «δικαιώματα» των παραγωγών και μπορούν να μεταβιβάζονται στους απογόνους του ή να πωλούνται. Για την προώθηση των αγροτικών προϊόντων και τη βελτίωση της εμπορίας τους δίνεται η δυνατότητα στο κράτος μέλος να παρακρατά 10% από της ενισχύσεις στους αγρότες και να τα διαθέτει σε έργα για την υλοποίηση του παραπάνω στόχου. Το συνολικό ανά εκμετάλλευση ποσό ενισχύσεων από το Γεωργικό Ταμείο κατανεμήθηκε σε μερίδια, «δικαιώματα» παραγωγής. Τα «δικαιώματα»

μεταβιβάζονται, με ή χωρίς

μεταβίβαση έκτασης, μεταξύ αγροτών του ίδιου κράτους μέλους και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για οποιαδήποτε γεωργική δραστηριότητα, με εξαίρεση τις μόνιμες καλλιέργειες. Η ενιαία αυτή ενίσχυση θα καταβάλλεται στον παραγωγό εφόσον αυτός ασκεί την αγροτική δραστηριότητα με τρόπο που να ανταποκρίνεται: •

στην τήρηση των προτύπων για το περιβάλλον,

•

στους κανόνες για τη διασφάλιση υψηλής ποιότητας και ασφάλειας των τροφίμων,

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

55

•

στους κανόνες για την προστασία του ζωικού κεφαλαίου,

•

στους κανόνες για την εφαρμογή των περιβαλλοντικών δεσμεύσεων στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις.

β) Η πολλαπλή συμμόρφωση, που αφορά στο σύνολο σχεδόν της γεωργικής μας παραγωγής, φυτικής και ζωικής και αναφέρεται σε ένα σύνολο υποχρεωτικών περιβαλλοντικών δεσμεύσεων, που απορρέουν από 18 Οδηγίες και Κανονισμούς και συνδυάζεται με την εφαρμογή ορθών γεωργικών και περιβαλλοντικών πρακτικών για την προστασία του εδάφους και την υγιεινή διαμονή των ζώων. Η εφαρμογή των απαιτήσεων της πολλαπλής συμμόρφωσης ελέγχεται από τον Οργανισμό Πληρωμών

και

Ελέγχου

Εγγυήσεων

(ΟΠΕΚΕΠΕ)

με

Κοινοτικών βάση

το

Ενισχύσεων Ολοκληρωμένο

Προσανατολισμού Σύστημα

και

Διαχείρισης

Επιδοτήσεων (ΟΣΔΕ) και σε περίπτωση που δεν τηρούνται οι υποχρεώσεις αυτές, ή δεν παρέχονται οι απαραίτητες πληροφορίες, εφαρμόζονται κυρώσεις, δηλαδή μειώσεις των ενισχύσεων, που ανέρχονται σε ποσοστό μέχρι 5% για αμέλεια, μέχρι 15% για μη συμμόρφωση, μέχρι 20% για σκοπιμότητα και μέχρι του σημείου πλήρους αποκλεισμού από τι ενισχύσεις, για ένα ή περισσότερα έτη. γ) Η διαφοροποίηση των ενισχύσεων των εκμεταλλεύσεων ανάλογα με το μέγεθός τους. Η μείωση των άμεσων ενισχύσεων

επιβλήθηκε στις μεγάλες εκμεταλλεύσεις που

απολάμβαναν ενισχύσεις πάνω από 5.000 Ευρώ ετησίως από το Γεωργικό Ταμείο.

Η

μείωση αυτή δεν είχε εφαρμογή στις μικρές εκμεταλλεύσεις, με άμεσες ενισχύσεις έως 5000€ ανά εκμετάλλευση, αλλά και στα νησιά του Αιγαίου. Τα χρήματα που εξοικονομούνται με αυτό τον τρόπο μεταφέρονται στον δεύτερο πυλώνα της ΚΑΠ για να χρηματοδοτηθεί η νέα πολιτική ανάπτυξης της υπαίθρου. Β) Δεύτερος πυλώνας της ΚΑΠ: Πολιτική αγροτικής ανάπτυξης Η πολιτική της αγροτικής ανάπτυξης, στηρίζεται πλέον στις εμπειρίες εφαρμογής των προγραμμάτων Leader. Η νέα ΚΑΠ προβλέπει την ενίσχυση της πολιτικής αγροτικής ανάπτυξης, με νέα μέτρα για: •

την προστασία του περιβάλλοντος,

•

τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής στην ύπαιθρο,

56

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

•

τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ζώων,

•

τη βελτίωση των μεθόδων παραγωγής των προϊόντων με την καθιέρωση ενισχύσεων προς τους αγρότες ώστε να ανταποκριθούν στα νέα πρότυπα παραγωγής.

Η στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης για την περίοδο 2007-2013 με μέτρα και δράσεις του λεγόμενου δεύτερου πυλώνα, τα οποία είναι συμπληρωματικά του πρώτου πυλώνα, εντάσσεται στην κοινή στρατηγική με την πολιτική σύγκλισης και συνοχής της Ε.Ε. Η χρηματοδότηση των επενδύσεων γίνεται πλέον από ένα Ταμείο, το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ), για όλα τα μέτρα και όλες τις περιοχές της Ε.Ε. Η πολιτική πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής εστιάζεται σε τέσσερεις προτεραιότητες: •

στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του αγροτικού και του δασοκομικού τομέα (προτεραιότητα 1),

•

στη βελτίωση του περιβάλλοντος και του τοπίου (προτεραιότητα 2),

•

στη βελτίωση της ποιότητας ζωής στην ύπαιθρο και τη διαφοροποίηση της αγροτικής οικονομίας (προτεραιότητα 3),

•

στη δημιουργία τοπικών ικανοτήτων για την απασχόληση και τη διαφοροποίηση με μεθόδους παρεμβάσεων τύπου Leader (προτεραιότητα 4).

Κάθε μία από τις προτεραιότητες αυτές περιέχει συγκεκριμένα μέτρα που είναι ανάλογα των μέτρων και δράσεων που εφαρμόζονται σήμερα, ενώ αναπροσαρμόζονται τα ποσοστά και τα όρια της κοινοτικής συγχρηματοδότησης. Για παράδειγμα: •

Για τις επενδύσεις στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις των απομακρυσμένων περιοχών και των νησιών του Αιγαίου προτείνονται υψηλότερα ποσοστά ενισχύσεων, 75% έναντι 40-60% στις υπόλοιπες περιοχές.

•

Για τους νέους αγρότες προτείνεται πριμ πρώτης εγκατάστασης 40.000€.

•

Για την πρόωρη σύνταξη ορίζεται ως όριο ηλικίας το 50ό έτος, για μία 10ετία, με αύξηση των μέγιστων ποσών σύνταξης.

•

Για τη μεταποίηση και την εμπορία των αγροτικών προϊόντων προβλέπεται αυξημένο ποσοστό ενισχύσεων που φθάνει το 65% για τις απομακρυσμένες περιοχές και τα μικρά νησιά Αιγαίου, έναντι 40-50% στις υπόλοιπες περιοχές, με

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

57

προτεραιότητα τη στήριξη στις πολύ μικρές και μικρές επιχειρήσεις. Η στρατηγική για την αγροτική ανάπτυξη ακολουθεί τους παρακάτω κανόνες: •

Το Συμβούλιο υπουργών εκδίδει Κατευθυντήριες γραμμές με βάση τις κοινοτικές προτεραιότητες, και, στη συνέχεια

•

Συντάσσονται Εθνικά Σχέδια στρατηγικής με βάση τις κατευθυντήριες γραμμές της Ένωσης και τις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε κράτους μέλους.

Η παρακολούθηση της προόδου των προγραμμάτων γίνεται με ετήσιες εκθέσεις τόσο των κρατών προς την Επιτροπή όσο και της Επιτροπής προς το Συμβούλιο και το Κοινοβούλιο για το συνολικό πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης της Ένωσης. Κάθε κράτος μέλος υποβάλλει στην Επιτροπή ένα πρόγραμμα για όλη τη χώρα ή για κάθε Περιφέρεια χωριστά. Κάθε πρόγραμμα πρέπει να χρησιμοποιεί ένα ελάχιστο ποσοστό από το σύνολο των κοινοτικών και εθνικών πόρων για κάθε έναν από τους παραπάνω αναφερθέντες άξονες. Τα ελάχιστα αυτά ποσοστά είναι: •

15% για τον άξονα 1,

•

25% για τον άξονα 2,

•

15% για τον άξονα 3, και

•

7% για τα προγράμματα τύπου Leader

Στον άξονα 1, που αναφέρεται στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας στο γεωργικό και δασικό τομέα, περιλαμβάνονται μέτρα για: •

Τη

βελτίωση

του

ανθρώπινου

δυναμικού,

εκπαίδευση,

κατάρτιση,

πληροφόρηση, υπηρεσίες γεωργικών συμβουλών, διαχείριση γεωργικών και δασικών εκμεταλλεύσεων, ένταξη νέων αγροτών, πρόωρη συνταξιοδότηση.

•

Την αναδιάρθρωση του φυσικού δυναμικού, εκσυγχρονισμός εκμεταλλεύσεων, βελτίωση δασών, προστιθέμενη αξία γεωργικών και δασικών προϊόντων, προστασία και αποκατάσταση ζημιών από φυσικές καταστροφές.

•

Τη βελτίωση της ποιότητας με προσαρμογή των γεωργών στα πρότυπα της Κοινοτικής νομοθεσίας, με συμμετοχή σε προγράμματα βελτίωσης της ποιότητας των τροφίμων, με μέτρα πληροφόρησης και προώθησης προϊόντων ποιότητας από τις 58

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Ομάδες Παραγωγών. Στον άξονα 2, που αναφέρεται στο περιβάλλον και στη διαχείριση της γης περιλαμβάνονται μέτρα για: •

Τη βιώσιμη χρήση της γεωργικής γης, με ενισχύσεις των παραγωγών στις ορεινές και άλλες περιοχές με φυσικά μειονεκτήματα, τις περιοχές Natura 2000, με ενισχύσεις αγροπεριβαλλοντικών μέτρων και μέτρων καλής διαβίωσης των ζώων, με ενισχύσεις σε μη παραγωγικές επενδύσεις.

•

Τη βιώσιμη χρήση της δασικής γης, με δάσωση γεωργικών εκτάσεων, εγκατάσταση γεωργικών δασικών συστημάτων, τη δάσωση μη γεωργικής γης, δασοπεριβαλλοντικές ενισχύσεις, Natura 2000, προστασία και διατήρηση δασών, ενισχύσεις σε μη παραγωγικές επενδύσεις.

Στον άξονα 3, που αναφέρεται στη διαφοροποίηση της οικονομίας και της βελτίωσης της ζωής της υπαίθρου, περιλαμβάνονται μέτρα για: •

Τη διαφοροποίηση της οικονομίας, με εμπλουτισμό δραστηριοτήτων εκτός αγροτικού τομέα, προώθηση της επιχειρηματικότητας, προώθηση τουριστικών και αγροτουριστικών

δραστηριοτήτων,

προώθηση

της

προστασίας

της

φυσικής

κληρονομιάς.

•

Τη βελτίωση της ζωής στην ύπαιθρο με την ολοκλήρωση έργων βασικών υπηρεσιών, ανακαίνιση χωριών, διατήρηση και αναβάθμιση της φυσικής κληρονομιάς.

•

Τη βελτίωση της επαγγελματικής κατάρτισης των κατοίκων της υπαίθρου.

•

Την απόκτηση ικανοτήτων για την προετοιμασία και εφαρμογή Τοπικών Αναπτυξιακών Στρατηγικών.

Τέλος, πέρα από τους παραπάνω άξονες, εξακολουθεί να ισχύει η προσέγγιση Leader, η από κάτω προς τα επάνω δηλαδή προσέγγιση της ανάπτυξης ενός τόπου, για κάθε έναν από τους παραπάνω άξονες, για την οποία μέθοδο διατίθεται τουλάχιστον το 7% της συνολικής κοινοτικής χρηματοδότησης. Σε ότι αφορά τη βελτίωση της ποιότητας των τροφίμων η νέα ΚΑΠ προέβλεπε δύο μέτρα: •

Το πρώτο αφορά στην παροχή οικονομικών κινήτρων στους αγρότες που Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

59

συμμετέχουν σε κοινοτικά ή εθνικά προγράμματα που αποβλέπουν στην βελτίωση της ποιότητας και των διαδικασιών παραγωγής των προϊόντων τους. Τα προγράμματα αυτά αφορούν στην παραγωγή προϊόντων με ονομασία προέλευσης (ΠΟΠ), στα προϊόντα γεωγραφικών ενδείξεων (ΠΓΕ) στα ειδικά παραδοσιακά προϊόντα, στα βιολογικά προϊόντα και στα ποιοτικά κρασιά που παράγονται σε συγκεκριμένες περιοχές. Η ενίσχυση που παρέχεται ανέρχεται μέχρι 1500€ ανά εκμετάλλευση και έτος, για μία πενταετία.

•

Το δεύτερο μέτρο αναφέρεται στην στήριξη των ενώσεων των παραγωγών για δραστηριότητες που αφορούν στην ενημέρωση των καταναλωτών και στην προώθηση των προϊόντων,. Στην περίπτωση αυτή παρέχεται ενίσχυση μέχρι και 70% του κόστους των επιλέξιμων δαπανών.

Σε ότι αφορά την τήρηση των προτύπων ποιοτικής παραγωγής προβλέπονται επίσης δύο μέτρα: •

Το

πρώτο

αφορά

την

καταβολή

ενίσχυσης,

στους

αγρότες

που

προσαρμόζονται στα νέα αυστηρά πρότυπα της πολλαπλής συμμόρφωσης, ύψους μέχρι 10.000€ ανά εκμετάλλευση και έτος, η οποία θα μειώνεται προοδευτικά σε μία πενταετία.

•

Το δεύτερο μέτρο αναφέρεται στην κάλυψη των δαπανών για την παροχή γεωργικών συμβουλών20, με ενίσχυση ύψους μέχρι 80% των επιλέξιμων δαπανών και ανώτατο όριο μέχρι 1.500€ ανά παρεχόμενη υπηρεσία.

Σε σχέση με την εφαρμογή των γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων, που αφορά ιδιαίτερα τη χώρα μας, επισημαίνεται η αύξηση της συμμετοχής της Κοινότητας στον προϋπολογισμό των έργων από 75% σε 85% στις περιοχές που καλύπτονται από το Στόχο 1. Καθιερώνονται επίσης κίνητρα που αποβλέπουν στην καλή διαβίωση των ζώων, πλέον εκείνων των ορθών πρακτικών της ζωοτεχνίας, με τα οποία παρέχεται, για μία πενταετία, συμπληρωματική ενίσχυση ύψους μέχρι 500€ ανά μονάδα ζωικού κεφαλαίου. Συνεχίζεται η εφαρμογή του μέτρου της προσέλκυσης νέων αγροτών στο αγροτικό επάγγελμα και παρέχονται πρόσθετα μέτρα στήριξης στους νέους αγρότες, που 20

Προβλέπονται από την αναθεωρημένη ΚΑΠ και αποσκοπούν να έχουν οι αγρότες έναν προσωπικό σύμβουλο για την ανάπτυξη της εκμετάλλευσης ή της επιχείρησής τους.

60

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

περιλαμβάνουν μεταξύ των άλλων και υψηλότερη ενίσχυση για την πρώτη εγκατάσταση στο αγροτικό επάγγελμα. Κάλυψη των επιλέξιμων δαπανών από 45% σε 50% και από 55% σε 60% για μειονεκτικές περιοχές, αλλά και υψηλότερη ενίσχυση πριμοδότησης, πρώτης εγκατάστασης από 25.000 σε 30.000€, εφόσον προσφεύγουν σε συστήματα παροχής συμβουλών. Η κοινοτική χρηματοδότηση για την υλοποίηση της πολιτικής αγροτικής ανάπτυξης είναι εξασφαλισμένη και ανέρχεται στα 88,75 δις Ευρώ για την περίοδο 2007-2013. Τα ποσά αυτά θα αυξάνονται κάθε χρόνο από τις εξοικονομήσεις που θα γίνονται από τη διαφοροποίηση της εφαρμογής της νέας ΚΑΠ. Τα ποσοστά της κοινοτικής συμμετοχής στη δαπάνη των έργων θα είναι για τους άξονες 1 και 3: •

το 75% της επιλέξιμης δημόσιας δαπάνης για τα έργα του στόχου της συνοχής (όλη η χώρα εκτός Αττικής και Θεσσαλονίκης), και

•

το 50% της επιλέξιμης δημόσιας δαπάνης για τις υπόλοιπες περιοχές (Αττικής και Θεσσαλονίκης).

Για τον άξονα 2 και τα έργα του Leader, τα ποσοστά συμμετοχής της κοινότητας στις επιλέξιμες δαπάνες θα είναι: •

80% για τις περιοχές συνοχής, και

•

55% για τις υπόλοιπες περιοχές.

Η νέα Κοινή Αγροτική Πολιτική στηρίζει έτσι ένα νέο γεωργικό μοντέλο που αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην παραγωγή ασφαλών και ποιοτικών προϊόντων υψηλής διατροφικής αξίας, δίδει έμφαση στην υγιεινή διαβίωση των ζώων, στη βελτίωση της εμπορίας και των δεξιοτήτων και ικανοτήτων των αγροτών, στην ανάδειξη και προστασία του περιβάλλοντος και στην αγροτική ανάπτυξη.

3.2.6 Η κατάσταση μετά τη διεύρυνση Η διεύρυνση της Ε.Ε. με δέκα νέα κράτη-μέλη το 2004 και άλλα δύο το 2007 δημιούργησε νέο πρόβλημα στην κοινή αγροτική πολιτική δεδομένου ότι οι περισσότερες από τις χώρες αυτές έχουν σημαντικούς αγροτικούς τομείς που θα έπρεπε να στηριχθούν κατά το πρότυπο των παλαιών μελών. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

61

Συγκεκριμένα21: •

Η αγροτική γη (άρα και η δυνατότητα παραγωγής αγροτικών προϊόντων) αυξήθηκε κατά 45%.

•

Οι απασχολούμενοι στη γεωργία υπερδιπλασιάζονται (αύξηση περίπου 140%). Τα ποσοστά απασχόλησης στο γεωργικό τομέα ως προς το συνολικό εργατικό δυναμικό αυξάνονται από το 3,7% για την ΕΕ-15, στο 5,9% για την ΕΕ-27.

•

Η συμμετοχή του αγροτικού τομέα στο ΑΕΠ των νέων μελών κυμαίνεται από 4,5% μέχρι 21%.

•

Η είσοδος της Ρουμανίας και Βουλγαρίας σημαίνει μεγαλύτερο ανταγωνισμό (για την Ελλάδα) στις αγορές των αιγοπροβάτων και του καπνού.

•

Αυξάνεται ο αριθμός των καταναλωτών κατά 106 εκ. περίπου αλλά η μέση αγοραστική τους δύναμη είναι περίπου το ένα τρίτο εκείνης των καταναλωτών της Ε.Ε.

•

Αυξάνονται τα πλεονάσματα πολλών αγροτικών προϊόντων (κυρίως σιτηρών, κρέατος, γάλακτος κ.λπ.) με συνέπεια τη μείωση των εξαγωγικών επιδοτήσεων και τις αυστηρότερες ποσοστώσεις.

Εφόσον, όμως, ο προϋπολογισμός των αγροτικών δαπανών ήταν «παγωμένος» στα επίπεδα της 31/12/2006, η λύση στο πρόβλημα δόθηκε με τη μείωση των αγροτικών επιδοτήσεων για τα παλαιά μέλη από το 2007 μέχρι το 2013 κατά περίπου 5% και τη σταδιακή παροχή επιδοτήσεων για τα νέα μέλη με αυξανόμενα ποσοστά μέχρι το 2013. Η ΚΑΠ κοστίζει σήμερα περίπου 55 δις ευρώ ετησίως, απορροφά δηλαδή το 40% του συνολικού προϋπολογισμού της Ε.Ε. και αντιπροσωπεύει λιγότερο από το 0,5% του συνολικού Α.Ε.Π. των χωρών-μελών, με τάση για παραπέρα μείωση22.

3.2.7 Το σχέδιο «Αλέξανδρος Μπαλτατζής» Αυτές οι κατευθύνσεις της νέας ΚΑΠ ενσωματώθηκαν στο Εθνικό Στρατηγικό Σχέδιο Αγροτικής

Ανάπτυξης

2007-2013

με

την

κωδική

ονομασία

«Αλέξανδρος

Μπαλτατζής», ενός ιστορικού στελέχους του ελληνικού συνεταιριστικού κινήματος. Το Εθνικό Στρατηγικό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΣΣΑΑ) 2007-2013 καθορίζει τις

21

INTRAWAY ΕΠΕ - BCS Σύμβουλοι Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος ΕΠΕ, «Έκθεση εκ των υστέρων αξιολόγησης του Εγγράφου Προγραμματισμού Αγροτικής Ανάπτυξης 2000-2006.

22 Βλέπε Παράρτημα Β.

62

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

προτεραιότητες της Ελλάδας για την περίοδο 2007-2013, σύμφωνα με το άρθρο 11 του Κανονισμού (ΕΚ) 1698/2005 για τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ), στον οποίο ορίζεται ότι η εθνική στρατηγική αγροτικής ανάπτυξης θα εφαρμοστεί μέσω του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης (ΠΑΑ) 2007-2013. Η πολιτική αγροτικής ανάπτυξης 2007-2013 για την Ελλάδα εστιάζεται σε τρεις βασικούς άξονες: •

Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του τομέα της γεωργίας και της δασοκομίας

•

Βελτίωση του περιβάλλοντος και της υπαίθρου

•

Βελτίωση της ποιότητας ζωής στις αγροτικές περιοχές και διαφοροποίηση της αγροτικής οικονομίας

συνεπικουρούμενους από ένα τέταρτο οριζόντιο άξονα LEADER, που βασίζεται στην εμπειρία που αποκτήθηκε από τις Κοινοτικές Πρωτοβουλίες Leader των προηγούμενων προγραμματικών περιόδων23. Η στρατηγική για την αγροτική ανάπτυξη αναλύεται σε μια σειρά παρεμβάσεις που καλύπτουν όλο το φάσμα των θεμάτων που απασχολούν τον τομέα, όπως: •

Θεσμικές παρεμβάσεις (δημιουργία ολοκληρωμένου νομοθετικού πλαισίου πολιτικών που αφορούν το Μητρώο Αγροτών, το Μητρώο Εμπόρων Αγροτικών Προϊόντων,

τους

Συνεταιρισμούς,

τις

Διεπαγγελματικές

Οργανώσεις,

τη

Συμβολαιακή Γεωργία, τις Συνδικαλιστικές Οργανώσεις και τη μείωση του κόστους παραγωγής με τη θέσπιση υψηλότερων συντελεστών επιστροφής ΦΠΑ).

•

Μέτρα για τον έλεγχο των τιμών και την προέλευση των προϊόντων (δημιουργία Εθνικού Πληροφοριακού Συστήματος για την ιχνηλασιμότητα των προϊόντων, σύσταση Παρατηρητηρίου Αγροτικών Τιμών και Κόστους παραγωγής).

•

Μέτρα για την αειφορία, τη χρήση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), την Προστασία του Περιβάλλοντος, των Νερών και της Αγροτικής Γης (ένταξη των αγροτών στη διαχείριση των ΑΠΕ, χαρακτηρισμός της αγροτικής γης, έλεγχος χρήσης και τιμών φυτοφαρμάκων, διαχείριση χημικών αποβλήτων,

23

Πλήρης ανάπτυξη των Μέτρων που περιλαμβάνονται σε κάθε Άξονα του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης βρίσκεται στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

63

προστασία του γενετικού κεφαλαίου, διαχείριση αρδευτικών υδάτων). Το Πρόγραμμα «Αλέξανδρος Μπαλτατζής» διαθέτει συνολικούς πόρους 5,3 δις ευρώ από τα οποία το 1,4 είναι εθνικοί πόροι. Από τα κεφάλαια αυτά, 800 περίπου εκατ. ευρώ προορίζονται για τα Σχέδια Βελτίωσης των αγροτικών εκμεταλλεύσεων και άλλα 155 εκατ. ευρώ για το Πρόγραμμα Νέων Αγροτών. Άλλα 150 εκατ. ευρώ προορίζονται να διατεθούν μέσω του Ταμείου Εγγυοδοσίας Μικρών και Πολύ Μικρών Επιχειρήσεων (ΤΕΜΠΜΕ). Εκτός από τα παραπάνω, το Πρόγραμμα «Αλέξανδρος Μπαλτατζής» περιλαμβάνει και μέτρα για την ανάδειξη και προώθηση των προϊόντων της ελληνικής γης και της Μεσογειακής διατροφής, την ανάπτυξη των υδατοκαλλιεργειών, την εξυγίανση των ΕΛΓΑ, την εκπαίδευση και κατάρτιση των αγροτών (με τη θέσπιση του «πράσινου πιστοποιητικού» και την κατοχύρωση του γεωργικού επαγγέλματος), την προώθηση των ευρυζωνικών συνδέσεων στον

αγροτικό

χώρο,

τη

συγχώνευση

και

αποτελεσματικότερη

λειτουργία

των

εποπτευόμενων από το Υπουργείο οργανισμών και την ανασυγκρότηση του ίδιου του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων.

3.3 Περιφερειακή πολιτική Η Περιφερειακή Πολιτική της Ε.Ε. αποσκοπεί στη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ πλουσίων και φτωχών περιφερειών. Παρά το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μια από τις πλουσιότερες περιοχές του κόσμου, συνεχίζουν να υπάρχουν μεγάλες διαφορές εισοδήματος και δυνατοτήτων μεταξύ των περιφερειών της. Μέσω της περιφερειακής της πολιτικής, η Ε.Ε. μεταφέρει πόρους από τις πλουσιότερες στις φτωχότερες

περιφέρειες.

Στόχος

είναι

ο

εκσυγχρονισμός

των

αναπτυξιακά

καθυστερημένων περιφερειών, έτσι ώστε να μπορέσουν να φθάσουν το επίπεδο των υπολοίπων περιφερειών της Ένωσης. Η περιφερειακή πολιτική είναι ένα μέσο οικονομικής αλληλεγγύης και ένας σημαντικός παράγοντας συνοχής και οικονομικής ολοκλήρωσης. Με την αλληλεγγύη επιδιώκονται απτά οφέλη για τους πολίτες και τις περιφέρειες που υστερούν, ενώ η συνοχή βασίζεται στην αρχή ότι η μείωση των διαφορών εισοδήματος και πλούτου μεταξύ των περιφερειών είναι προς όφελος όλων.

64

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Οι

περιφερειακές

ανισότητες

οφείλονται

σε

διάφορους

παράγοντες:

σε

εγγενή

μειονεκτήματα, ως συνέπεια της απομακρυσμένης γεωγραφικής θέσης μιας περιφέρειας από το εθνικό κέντρο ή σε πιο πρόσφατες κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις ή σε συνδυασμό και των δύο. Η κοινωνική υστέρηση, η χαμηλής ποιότητας εκπαίδευση, η υψηλή ανεργία και οι ανεπαρκείς υποδομές είναι συνήθεις συνέπειες αυτών των μειονεκτημάτων. Η περιφερειακή πολιτική της Ε.Ε. αποσκοπεί στη σύγκλιση των οικονομιών των κρατών μελών και στη συνοχή της Ευρώπης. Η ΚΑΠ αποτελεί στοιχείο της Περιφερειακής πολιτικής και συμβάλλει ουσιαστικά στη σύγκλιση και στη συνοχή της Ε.Ε. γιατί οι μειονεκτικές περιφέρειες είναι κατά βάση αγροτικές περιφέρειες. Οι στρατηγικοί προσανατολισμοί της Κοινότητας για τη σύγκλιση και συνοχή για την περίοδο 2007-2013 αναφέρονται: •

στη σύγκλιση,

•

στην περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση, και

•

στην Ευρωπαϊκή εδαφική συνεργασία.

Ο στόχος της σύγκλισης αποσκοπεί να επιταχύνει: •

την οικονομική σύγκλιση των λιγότερο αναπτυγμένων περιφερειών,

•

τη βελτίωση των συνθηκών ανάπτυξης και απασχόλησης με επενδύσεις σε φυσικούς και ανθρώπινους πόρους,

•

την προώθηση της κοινωνίας της γνώσης και της καινοτομίας,

•

την προσαρμοστικότητα στις οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές,

•

την προστασία του περιβάλλοντος, και

•

την αποτελεσματικότερη διοίκηση.

Ο στόχος της Περιφερειακής ανταγωνιστικότητας και απασχόλησης έχει διττή προσέγγιση. Αφορά: •

πρώτον, την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της ελκυστικότητας των περιφερειών, που θα συντελεστεί μέσω προγραμμάτων περιφερειακής ανάπτυξης τα οποία θα χρηματοδοτηθούν από το ΕΤΠΑ για μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών, προώθηση της καινοτομίας και της κοινωνίας της γνώσης, Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

65

του επιχειρηματικού πνεύματος και την προστασία του περιβάλλοντος, και •

δεύτερον, την ανάπτυξη των αγορών εργασίας που είναι προσανατολισμένες στην κοινωνική ένταξη των εργαζομένων, μέσω εθνικών προγραμμάτων για την ενίσχυση της προσαρμοστικότητας των εργαζομένων και των επιχειρήσεων που θα χρηματοδοτηθούν από το ΕΚΤ.

Ο στόχος της Ευρωπαϊκής εδαφικής συνεργασίας εμπνέεται από την εμπειρία της κοινοτικής πρωτοβουλίας Interreg. Αποσκοπεί στην ενδυνάμωση της συνεργασίας σε τρία επίπεδα: •

της διασυνοριακής συνεργασίας,

•

της συνεργασίας σε επίπεδο διακρατικών περιοχών, και

•

των δικτύων συνεργασίας και ανταλλαγής εμπειριών σε όλη την Ένωση.

Το μεγαλύτερο μέρος των περιφερειακών δαπανών προορίζεται για περιφέρειες με ΑΕΠ κάτω από το 75% του μέσου όρου της Ένωσης και στοχεύει στη βελτίωση των υποδομών τους και στην ανάπτυξη του οικονομικού και ανθρώπινου δυναμικού τους. Οι περιφέρειες αυτές βρίσκονται σε 17 από τις 27 χώρες της Ένωσης. Ωστόσο, και οι 27 χώρες είναι επιλέξιμες για χρηματοδότηση σε ό,τι αφορά τις δράσεις καινοτομίας και έρευνας, την αειφόρο ανάπτυξη και την επαγγελματική κατάρτιση στις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες. Τέλος, ένα μικρό μέρος των περιφερειακών δαπανών προορίζεται για έργα διασυνοριακής και διαπεριφερειακής συνεργασίας. Η πολιτική σύγκλισης και συνοχής για την περίοδο 2007-2013, με χρηματοδοτήσεις ύψους 336,1 δις. Ευρώ, αφορά τρεις στόχους και κατανέμεται ως εξής: •

1ος Στόχος «Σύγκλιση»: Προϋπολογισμός: 264 δις Ευρώ ή 78.5% του συνόλου (Συμπεριλαμβανομένου του ειδικού προγράμματος για τις εξαιρετικά απομακρυσμένες περιφέρειες).

•

2ος Στόχος: «Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση» Προϋπολογισμός 57,9 δις. Ευρώ ή 17,2% του συνόλου.

•

3ος Στόχος: «Ευρωπαϊκή εδαφική συνεργασία» Προϋπολογισμός 13,2 δις. Ευρώ ή 3,94% του συνόλου.

66

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Γενικότερος στόχος είναι η περιφερειακή πολιτική να συνάδει πλήρως με τη λεγόμενη ατζέντα της Λισαβόνας για την προώθηση της ανάπτυξης και τη δημιουργία θέσεων απασχόλησης, επιδιώκοντας: •

να γίνουν οι χώρες και οι περιφέρειες ελκυστικότερες για επενδύσεις μέσω της βελτίωσης της προσβασιμότητας, της παροχής υπηρεσιών υψηλού επιπέδου και της διατήρησης του περιβαλλοντικού δυναμικού τους,

•

να προωθηθούν η καινοτομία, η επιχειρηματικότητα και η οικονομία της γνώσης μέσω της ανάπτυξης των τεχνολογιών πληροφοριών και επικοινωνιών,

•

να

δημιουργηθούν περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας μέσω της

προσέλκυσης

περισσοτέρων

ατόμων

στην

απασχόληση,

της

καλύτερης

προσαρμοστικότητας των εργαζομένων και της αύξησης των επενδύσεων στο ανθρώπινο δυναμικό. Η αναδιάρθρωση των δαπανών της Περιφερειακής πολιτικής έγινε με σκοπό να αντιμετωπισθούν τα προβλήματα των δέκα νέων χωρών-μελών της Ε.Ε., που προέκυψαν μετά τη διεύρυνση του 2004. Οι σχετικές δράσεις επικεντρώνονται, όπως αναφέρθηκε, σε τρεις στόχους: σύγκλιση, ανταγωνιστικότητα και συνεργασία, στοιχεία που αποτελούν τις βασικές αρχές της λεγόμενης Πολιτικής για τη Συνοχή. Η πολιτική αυτή δίνει προτεραιότητα στα κράτη μέλη από την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, καθώς και στις περιφέρειες των λοιπών κρατών μελών της Ε.Ε. οι οποίες έχουν ιδιαίτερες ανάγκες. Το διάστημα 2007 – 2013 τα 12 κράτη που είναι μέλη της Ε.Ε. από το 2004 θα λάβουν το 51% των συνολικών περιφερειακών δαπανών, παρά το γεγονός ότι αντιπροσωπεύουν λιγότερο από το ένα τέταρτο του συνολικού πληθυσμού της. Ανάλογα με το είδος της βοήθειας και την κατηγορία των δικαιούχων, η χρηματοδότηση προέρχεται από τρεις βασικές πηγές: •

Το

Ευρωπαϊκό

Ταμείο

Περιφερειακής

Ανάπτυξης

(ΕΤΠΑ),

το

οποίο

χρηματοδοτεί προγράμματα που αφορούν έργα γενικής υποδομής, καινοτομία και επενδύσεις. Οι πόροι του ΕΤΠΑ διατίθενται στις φτωχότερες περιφέρειες ολόκληρης της Ε.Ε.

•

Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ), το οποίο χρηματοδοτεί προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης και άλλα προγράμματα στήριξης της απασχόλησης Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

67

και δημιουργίας θέσεων εργασίας. Όπως και στην περίπτωση του ΕΤΠΑ, όλες οι χώρες της Ε.Ε. είναι επιλέξιμες για τη χορήγηση βοήθειας από το ΕΚΤ.

•

Το Ταμείο Συνοχής, το οποίο χρηματοδοτεί έργα υποδομής στους τομείς περιβάλλοντος

και

μεταφορών,

καθώς

και

προγράμματα

ανάπτυξης

ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Επιλέξιμες για χρηματοδότηση από αυτό το ταμείο είναι μόνο οι χώρες των οποίων το βιοτικό επίπεδο είναι κάτω του 90% του μέσου όρου της Ε.Ε.• δηλαδή τα 12 νέα κράτη μέλη, η Πορτογαλία και η Ελλάδα. Οι χρηματοδοτήσεις της Ισπανίας, η οποία επωφελείτο στο παρελθόν από τις δράσεις του Ταμείου Συνοχής, θα καταργηθούν προοδευτικά.

3.4

Κοινωνική Πολιτική

3.4.1 Απασχόληση και κοινωνική πολιτική στον αγροτικό τομέα Η κοινωνική πολιτική της ΕΕ στο χώρο της απασχόλησης αποσκοπεί στη δημιουργία εργατικού δυναμικού το οποίο θα είναι ικανό να ανταποκριθεί σε οποιεσδήποτε συνθήκες αλλαγών. Αναγνωρίζοντας ότι οι σύγχρονες οικονομίες βασίζονται περισσότερο στη γνώση απ' ότι στις πρώτες ύλες και τη σωματική εργασία, η Ευρώπη πρέπει να δημιουργήσει εργατικό δυναμικό

και στον αγροτικό τομέα, που να είναι προσαρμοσμένο στις ανάγκες

μιας δυναμικής κοινωνίας βασισμένη στη γνώση. Για το σκοπό αυτό διατίθενται περισσότερες χρηματοδοτήσεις σε επενδύσεις για την εκπαίδευση και την επιστήμη καθώς και σε πολιτικές απασχόλησης που λαμβάνουν υπόψη τον ρυθμό των εξελίξεων και την παγκόσμια οικονομική κρίση. Η ΕΕ και οι χώρες μέλη της συνεργάζονται στενά για να αντιμετωπίσουν τις σύγχρονες προκλήσεις, έχοντας χαράξει κοινούς και αλληλένδετους στόχους και πολιτικές.

3.4.2 Προώθηση της ανάπτυξης και της απασχόλησης Σε περιπτώσεις που οι Ευρωπαίοι εργαζόμενοι κινδυνεύουν να χάσουν τη δουλειά τους, εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης και του διεθνούς ανταγωνισμού, η ΕΕ τους βοηθάει να αποκτήσουν νέες γνώσεις και δεξιότητες ώστε να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις του διεθνούς περιβάλλοντος. Η στρατηγική της ΕΕ για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την απασχόληση, γνωστή ως στρατηγική της Λισαβόνας, προωθεί την καινοτομία στις επιχειρήσεις και την επένδυση στο ανθρώπινο 68

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

δυναμικό, με στόχο τη δημιουργία μιας κοινωνίας βασισμένης στη γνώση. Έμφαση δίνεται στη διά βίου μάθηση και στην προώθηση της έρευνας και ανάπτυξης.

3.4.3 Επένδυση στο ανθρώπινο δυναμικό Η επένδυση στο ανθρώπινο δυναμικό είναι καθοριστικής σημασίας για τη στρατηγική της απασχόλησης και ανάπτυξης. Βασικός μηχανισμός σε αυτόν τον τομέα είναι το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο το οποίο, για το διάστημα 2007-2013, διαθέτει 77 δισ. ευρώ για την βελτίωση της πρόσβασης στην απασχόληση, την αύξηση της προσαρμοστικότητας των εργαζομένων και των επιχειρήσεων και την ανάπτυξη του αναγκαίου θεσμικού πλαισίου σε μειονεκτούσες περιοχές. Επίσης, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Προσαρμογής στην Παγκοσμιοποίηση διαθέτει κάθε χρόνο 500 εκατ. ευρώ για την παροχή εξατομικευμένης στήριξης σε εργαζομένους που χάνουν τη δουλειά τους εξαιτίας της ελευθέρωσης του παγκόσμιου εμπορίου και της ενίσχυσης του ανταγωνισμού.

3.5

Διεθνές περιβάλλον

3.5.1 Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου Η Κοινοτική γεωργία και μαζί με αυτή και η ελληνική, βρίσκονται σε μία διαδικασία διαρκούς προσαρμογής προς τις απαιτήσεις του παγκόσμιου εμπορίου. Η ολοκλήρωση των συζητήσεων του Γύρου της Ουρουγουάης (1994), που έγινε στα πλαίσια της Διεθνούς Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου (GATT), κατέληξε σε αποφάσεις που έθεσαν περιορισμούς στη στήριξη του αγροτικού τομέα. Ως αιτιολογία προβλήθηκε η προστασία του ανταγωνισμού από στρεβλώσεις που προέρχονταν από τις επιδοτήσεις στην παραγωγή και στις εξαγωγές των αγροτικών προϊόντων. Για πρώτη φορά, τα αγροτικά προϊόντα αντιμετωπίστηκαν ως εμπορεύματα και τέθηκαν κάτω από τους ίδιους κανόνες ανταλλαγών. Οι αποφάσεις που λήφθηκαν αναφέρονταν: •

Στη σταδιακή κατάργηση των επιδοτήσεων στην παραγωγή,

•

Στη σταδιακή κατάργηση των εξαγωγικών επιδοτήσεων των αγροτικών προϊόντων, και

•

Στο σταδιακό άνοιγμα των αγορών των αναπτυγμένων χωρών στα προϊόντα των χωρών του τρίτου κόσμου. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

69

Με το τέλος του Γύρου της Ουρουγουάης τέλειωσε και η GATT. Τα θέματα του διεθνούς εμπορίου πέρασαν πια σε έναν νέο οργανισμό, τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ). Η δημιουργία του ΠΟΕ σηματοδότησε πλέον την παγκοσμιοποίηση των ανταλλαγών. Ελεύθερη διακίνηση όλων των προϊόντων, περιλαμβανομένων των αγροτικών, πλήρης κατάργηση των επιδοτήσεων στην παραγωγή, και κατάργηση κάθε μορφής φανερής ή κρυφής ενίσχυσης των εξαγωγών περιλαμβανομένου του κοινωνικού Dumping. Η παγκοσμιοποίηση, δηλαδή η κατάργηση της στήριξης των αγροτικών εισοδημάτων, έφερε μεγάλες ανησυχίες τόσο στον αγροτικό κόσμο όσο και στις Κυβερνήσεις των χωρών με μεγάλο αγροτικό τομέα και μεγάλα διαρθρωτικά προβλήματα. Έφερε όμως σε δύσκολη θέση και την Ευρωπαϊκή Ένωση η οποία στήριζε και στηρίζει τη γεωργία της, γιατί χωρίς στήριξη δεν μπορεί να υπάρξει, και την ανάγκασε να προσαρμοσθεί στο νέο καθεστώς υιοθετώντας την Agenda 2000.

3.5.2

Ανταγωνιστικότητα

Όπως αναφέρθηκε, ο λόγος για την υιοθέτηση των νέων εμπορικών μέτρων από τον ΠΟΕ, που συνεπάγονταν τον περιορισμό (μέχρι την εξάλειψη) των εισοδηματικών και εξαγωγικών ενισχύσεων στον αγροτικό τομέα των χωρών της Ε.Ε. (και όχι μόνο), ήταν η προστασία και ενίσχυση του ανταγωνισμού σε παγκόσμιο επίπεδο. Με τον τρόπο αυτό, τα συμμετέχοντα κράτη προσδοκούσαν ότι αφενός θα ενισχύονταν οι εξαγωγικές δυνατότητες των φτωχών χωρών του τρίτου κόσμου (που παρήγαγαν φτηνά αγροτικά προϊόντα και εμποδίζονταν να μπουν στις Ευρωπαϊκές αγορές) και αφετέρου θα διαμορφωνόταν μια τάση για μείωση των τιμών των αγροτικών προϊόντων στο εσωτερικό της Ε.Ε., γεγονός που θα βελτίωνε το επίπεδο ζωής των καταναλωτών και θα εξυπηρετούσε και τις αντιπληθωριστικές πολιτικές των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων. Το αποτέλεσμα των ρυθμίσεων αυτών ήταν δυσμενές έως καταστρεπτικό για τις νότιες χώρες-μέλη της Ε.Ε. που διέθεταν μεγάλο αγροτικό τομέα, τα προϊόντα τους είχαν μικρότερη διεθνή ανταγωνιστικότητα σε σχέση με τα προϊόντα των βόρειων κρατών-μελών και το παραγωγικό τους μοντέλο έμοιαζε περισσότερο με αυτό των τρίτων χωρών της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής. Για την Ελλάδα αυτό σήμαινε μια ραγδαία επιδείνωση του εμπορικού ισοζυγίου αγροτικών προϊόντων λόγω τόσο της μείωσης των εξαγωγών όσο και της αύξησης των εισαγωγών. Το 70

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

αποτέλεσμα είναι να πληρώνουμε σήμερα περισσότερα από 6 δις ευρώ για εισαγωγές αγροτικών προϊόντων, νωπών και μεταποιημένων (τρόφιμα και ποτά).

3.6 Τάσεις της αγροτικής πολιτικής για την περίοδο 2013-2020 Η συζήτηση για το μέλλον της ΚΑΠ, μετά το 2013, είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις μελλοντικές δημοσιονομικές προοπτικές (2014-2020) της Ε.Ε., ενώ το μεγαλύτερο μέρος της συζήτησης στρέφεται γύρω από τις επιδράσεις της οικονομικής κρίσης και της κλιματικής αλλαγής, με σκοπό την προσαρμογή σε αυτές. Η γενικότερη τάση αφορά στη μείωση των πόρων για την γεωργία και στη σταθεροποίηση των δαπανών της συνοχής (ώστε να γίνει δυνατή η ενίσχυση των φτωχότερων νέων κρατών-μελών) καθώς και στην αύξηση των πόρων για έρευνα, ανάπτυξη και καινοτομία. Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και των μεταναστευτικών κυμάτων αναμένεται να απορροφά ολοένα και περισσότερους πόρους. Το βέβαιο είναι ότι το ιστορικό μοντέλο σχετικά με τον τρόπο καταβολής των άμεσων ενισχύσεων θα καταργηθεί οριστικά και θα προταθούν μέθοδοι καταβολής με βάση την πραγματική αγροτική απασχόληση στο σύνολο της χρησιμοποιούμενης γης. Η Επιτροπή της Ε.Ε. δημοσίευσε το Νοέμβριο του 2010 ανακοίνωση με τίτλο «Η κοινή αγροτική πολιτική με χρονικό ορίζοντα το 2020 – Η αντιμετώπιση των μελλοντικών προκλήσεων όσον αφορά τη διατροφή, τους φυσικούς πόρους και το έδαφος». Στόχος της μεταρρύθμισης είναι να καταστεί ο ευρωπαϊκός αγροτικός τομέας δυναμικότερος, ανταγωνιστικότερος και καλύτερα ανταποκρινόμενος στο όραμα της Ευρώπης για το 2020. Το έγγραφο παρουσιάζει τρεις επιλογές για περαιτέρω μεταρρυθμίσεις: 1) σταδιακές αλλαγές για την αντιμετώπιση των πιο επειγουσών ελλείψεων της ΚΑΠ, 2) πιο πράσινη, δίκαιη, αποτελεσματική και αποδοτική ΚΑΠ, και 3) κατάργηση της εισοδηματικής στήριξης και των μέτρων στήριξης της αγοράς και επικέντρωση σε στόχους σχετικά με το περιβάλλον και την κλιματική μεταβολή. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

71

Και στις 3 επιλογές, η Επιτροπή προβλέπει τη διατήρηση του τρέχοντος συστήματος των 2 πυλώνων (πυλώνας των άμεσων ενισχύσεων και πυλώνας αγροτικής ανάπτυξης). Ένα άλλο κοινό στοιχείο και στις 3 επιλογές είναι η ιδέα ότι το μελλοντικό σύστημα άμεσων ενισχύσεων δεν μπορεί να βασιστεί σε ιστορικές περιόδους αναφοράς, αλλά πρέπει να συνδεθεί με αντικειμενικά κριτήρια. Αφού συζητηθούν οι ιδέες αυτές, η Επιτροπή θα υποβάλει επίσημες νομοθετικές προτάσεις στα μέσα του 2011.

72

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

4. Οι αγροτικές επιχειρήσεις 4.1 Οργάνωση Οι αγροτικές επιχειρήσεις/εκμεταλλεύσεις είναι στη συντριπτική τους πλειονότητα (99,5%) ατομικής/οικογενειακής μορφής. Έχουν ως επικεφαλής τον αρχηγό της εκμετάλλευσης που στις 3 από τις 4 περιπτώσεις είναι άνδρας. Στην επιχείρηση ασχολούνται τα μέλη του νοικοκυριού (σύζυγος και παιδιά) και εποχικά κάποιοι εργάτες, ιδιαίτερα κατά τις περιόδους συγκομιδής της παραγωγής αλλά και όποτε άλλοτε το απαιτήσουν οι συνθήκες της παραγωγικής διαδικασίας. Πίνακας 10 Μόνιμο και εποχικό προσωπικό στις ελληνικές αγροτικές επιχειρήσεις ΕΤΗ

Αριθμός εκμεταλ/σεων

Εκμεταλλεύσεις

Μόνιμοι

Εκμεταλλεύσεις

Εποχικοί

Μέση εποχική

με

εργάτες

με

εργάτες

απασχόληση

μόνιμους

εργάτες

εποχικούς

εργάτες

(ημέρες)

2000

817.059

7.247

10.465

293.650

1.355.084

13

2003

823.917

16.086

24.230

355.252

1.268.022

20

2007

860.153

19.295

29.582

367.497

1.164.354

18

Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Έρευνες Αγροτικών Εκμεταλλεύσεων Όπως φαίνεται από τον Πίνακα 10, πολύ μικρός αριθμός εκμεταλλεύσεων απασχολεί μόνιμους εργάτες γης ενώ ένα 40% περίπου απασχολεί εποχικούς για συνολικό διάστημα που δεν ξεπερνάει τον ένα μήνα. Δεδομένου όμως ότι αφενός οι επιχειρήσεις με περισσότερα από 100 στρέμματα έκταση ξεπερνούν τις 85.000 (βλέπε Πίνακα 4) και, αφετέρου, όπως όλοι γνωρίζουν, εκατοντάδες χιλιάδες οικονομικοί μετανάστες εργάζονται στην ελληνική ύπαιθρο από το 1990 και μετά, τα στοιχεία του Πίνακα 10 θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη. Προφανώς, μεγάλο μέρος της εργασίας που προσφέρεται στις ελληνικές αγροτικές επιχειρήσεις (μικρές και μεγάλες) μένει αδήλωτο. Άλλωστε, και τα στοιχεία του Πίνακα 6 δείχνουν έναν πολύ μεγαλύτερο αριθμό μισθωτών εργαζομένων για τα αντίστοιχα έτη. Το μόνο στοιχείο που είναι διαθέσιμο σχετικά με την ύπαρξη αγροτικών επιχειρήσεων με νομική μορφή άλλη από την ατομική (οικογενειακή) επιχείρηση είναι αυτό των Ερευνών Αγροτικών

Εκμεταλλεύσεων

της

ΕΛ.

ΣΤΑΤ.

που

καταγράφει

τους

διαχειριστές

εκμεταλλεύσεων νομικών προσώπων. Για το 2000 ο αριθμός αυτός ανερχόταν σε 525 άτομα Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

73

ενώ το 2007 είχε αυξηθεί στα 642. Προφανώς, πρόκειται για μάνατζερ πολύ μεγάλων αγροτικών επιχειρήσεων με εταιρική μορφή. Οι συνεταιριστικές οργανώσεις των αγροτών δεν θεωρούνται αγροτικές επιχειρήσεις παρά μόνο στην περίπτωση που διαθέτουν (σε επίπεδο Ενώσεων Γεωργικών Συνεταιρισμών συνήθως) ίδια μέσα για τη συσκευασία ή/και τη μεταποίηση των αγροτικών προϊόντων. Αλλά και σε αυτή την περίπτωση, υπάγονται και καταμετρούνται στο δευτερογενή τομέα της μεταποίησης. Άλλη οργανωτική μορφή αγροτικών επιχειρήσεων είναι αυτή των Ομάδων Παραγωγών που προωθήθηκε από την Ε.Ε. τις δεκαετίες του 1980 και 1990 προκειμένου να γίνει αποκεντρωμένη διαχείριση των αποσύρσεων των αγροτικών προϊόντων και να προωθηθεί η βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων και η ενίσχυση της διαπραγματευτικής βάσης των αγροτών στη διάθεση της παραγωγής τους.

4.2 Λειτουργία Ο τρόπος λειτουργίας των αγροτικών επιχειρήσεων είναι μάλλον στοιχειώδης, γεγονός που προκύπτει

βέβαια

και

ατομικών/οικογενειακών

από

την

οργανωτική

εκμεταλλεύσεων.

μορφή

Συνήθως,

των ο/η

περισσοτέρων

ως

αρχηγός

της

εκμετάλλευσης/επιχείρησης ασχολείται αυτοπροσώπως με όλες τις λειτουργίες της επιχείρησής του. Για κάποιες βέβαια από αυτές χρειάζεται και τη βοήθεια ειδικών.

4.2.1 Τεχνική και Διοικητική λειτουργία Στο τεχνικό μέρος είναι πάντα απαραίτητη η παροχή οδηγιών και συμβουλών εκ μέρους κάποιου Γεωπόνου (ιδιώτη ή υπαλλήλου της Διεύθυνσης Γεωργίας της Νομαρχίας όπου ανήκει η επιχείρηση). Τεχνική βοήθεια προσφέρουν επίσης και οι συνεταιριστικές οργανώσεις στα μέλη τους. Ο συντονισμός όμως της παραγωγικής διαδικασίας και ο έλεγχος της πορείας της είναι υπόθεση του/της αρχηγού της εκμετάλλευσης. Το ίδιο και οι διοικητικές αποφάσεις, βέβαια, (π.χ. η πρόσληψη ή απόλυση εργατών, ο καθορισμός της αμοιβής τους, ο σχεδιασμός της μελλοντικής πορείας της επιχείρησης, οι κάθε είδους προβλέψεις για την εξέλιξη των διαφόρων παραγόντων που επηρεάζουν τη δράση και τη βιωσιμότητά της κλπ.) είναι δική του/της αποκλειστική αρμοδιότητα.

74

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

4.2.2 Οικονομική και Λογιστική λειτουργία Οι οικονομικές αποφάσεις (για δανειοδοτήσεις, επενδύσεις κλπ.) λαμβάνονται από τον/την αρχηγό, ενίοτε και με συμβουλευτική γνώμη των μελών της οικογένειας, συζύγου και παιδιών, ιδίως αν τα τελευταία είναι ενήλικα και σπουδαγμένα. Για την παρακολούθηση των λογιστικών υποχρεώσεων της επιχείρησης (τήρηση λογιστικών βιβλίων, υποβολή φορολογικών δηλώσεων, παρακολούθηση επιδοτήσεων κλπ.) απαιτείται συνήθως η συνεργασία με λογιστή ή φοροτεχνικό.

4.2.3 Συναλλακτική και Εμπορική λειτουργία Τόσο η συναλλακτική λειτουργία (αποφάσεις για την αγορά εισροών – σπόρων, λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων, πετρελαίου κλπ. – και τη διάθεση της παραγωγής) όσο και η εμπορική λειτουργία (αποφάσεις για τον τρόπο και το χρόνο πώλησης των προϊόντων) είναι αρμοδιότητα του/της αρχηγού της εκμετάλλευσης.

4.3 Θεσμικό πλαίσιο Αγρότες θεωρούνται όλοι οι ασχολούμενοι με το αγροτικό επάγγελμα. Η απόκτηση της ιδιότητας του αγρότη από τα φυσικά πρόσωπα προϋποθέτει την κατοχή γεωργικής γης, την παραμονή στην ύπαιθρο ή σε πόλη κάτω των 50.000 κατοίκων (εκτός Αττικής), η οποία να βρίσκεται πλησίον της αγροτικής εκμετάλλευσής του ή τη γύρω περιοχή και την απόκτηση εισοδήματος τουλάχιστον κατά 35% από τη αγροτική δραστηριότητα. Η απόκτηση της ιδιότητας επιβεβαιώνεται με

την εγγραφή του στον Οργανισμό

Γεωργικών Ασφαλίσεων, η οποία όμως γίνεται ένα χρόνο μετά την έναρξη εργασιών και εφόσον ο ιδιώτης παρουσιάσει τιμολόγια αγοράς εισροών και πώλησης προϊόντων. Η δήλωση της έναρξης της αγροτικής δραστηριότητας στην εφορία δεν είναι υποχρεωτική. Συνιστάται όμως να δηλώνεται στην εφορία και ο αγρότης να αποκτά βιβλία Β! Κατηγορίας, για να επωφελείται του συμψηφισμού του ΦΠΑ των πωλήσεών του με τον ΦΠΑ των επενδυτικών και άλλων αγορών του. Η ένταξη γίνεται ανεξαρτήτως ηλικίας εφόσον τηρούνται οι παραπάνω προϋποθέσεις. Για τους αγρότες αυτούς ισχύουν κίνητρα και εισοδηματικές ενισχύσεις που τους επιτρέπουν να παραμένουν στο αγροτικό επάγγελμα και να εξασφαλίζουν ικανοποιητικά εισοδήματα. Τα Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

75

κίνητρα αφορούν τις νέες επενδύσεις σε μηχανολογικό εξοπλισμό, αποθήκες και κτίρια που κάνουν οι αγρότες για να βελτιώσουν τις παραγωγικές διαδικασίες τους. Δεν εντάσσεται όμως κανείς αυτόματα σε όλο το καθεστώς των Κοινοτικών επιδοτήσεων. Αυτό γίνεται ένα χρόνο μετά και εφόσον έχει αποκτήσει και τη σχετική εμπειρία διαχείρισης της εκμετάλλευσης/επιχείρησής του. Έτσι, μετά τον πρώτο χρόνο μπορεί να εκπονήσει ένα Σχέδιο Βελτίωσης και να τύχει όλων των επιδοτήσεων που προβλέπονται για τους αγρότες. Μπορεί επίσης να αγοράσει ή να διεκδικήσει δικαιώματα που θα του αποφέρουν κοινοτικές ενισχύσεις. Η ένταξη στα Σχέδια Βελτίωσης αποσκοπεί στη βελτίωση της εκμετάλλευσης με την αύξηση του μεγέθους της, στην αναδιάρθρωση των καλλιεργειών, στη βελτίωση των μεθόδων παραγωγής και στην προώθηση της πρώτης μεταποίησης ή/και τυποποίησης των προϊόντων, με στόχο πάντα τη βελτίωση των εισοδημάτων του παραγωγού. Οι προϋποθέσεις για την ένταξη είναι: •

να έχει στην κατοχή του αγροτική εκμετάλλευση,

•

να επιθυμεί την αναδιάρθρωση της παραγωγής του ώστε να εξασφαλίσει καλύτερα εισοδήματα,

•

να συμβάλει οικονομικά στο επενδυτικό πλάνο που επεξεργάστηκε με τον μελετητή του,

•

να αναλάβει την υποχρέωση να παρακολουθήσει κάποια σεμινάρια κατάρτισης στον Οργανισμό Εκπαίδευσης του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, και

•

να παρακολουθεί την πορεία του Σχεδίου του με τον μελετητή του.

Η επέκταση των δραστηριοτήτων του αγρότη πέρα από αυτό που ορίζουν οι νόμοι ως αγροτική δραστηριότητα, η επέκταση π.χ. της δράσης του και στη μεταποίηση με την υλοποίηση ενός Επιχειρηματικού Σχεδίου, μπορεί να του στοιχίσει την απώλεια της αγροτικής ιδιότητας. Αν το εισόδημα από μη γεωργικές δραστηριότητες (αγροτουρισμό, εμπόριο) είναι μεγαλύτερο από το 65% του συνολικού του εισοδήματος παύει να θεωρείται αγρότης και χάνει τις ευνοϊκές ρυθμίσεις του κράτους και της Ε.Ε. γα τους αγρότες. Μη αγρότες, κάτοχοι αγροτικών εκμεταλλεύσεων, επωφελούνται των ενισχύσεων

76

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

εφόσον συνεργαστούν με κάποια άλλη αγροτική εκμετάλλευση που ο ιδιοκτήτης της έχει την ιδιότητα του αγρότη. Τα παιδιά των αγροτών αποκτούν την ιδιότητα του νέου αγρότη με την ένταξή τους στις προϋποθέσεις του Κανονισμού για τους Νέους Αγρότες. Ο Κανονισμός αυτός επιβάλλει να αποδεικνύεται η μη ενασχόληση με τη γεωργία του υποψήφιου πριν την ένταξή του. Αρκεί γι’ αυτό η βεβαίωση ότι δεν έχει εκδώσει κανενός είδους παραστατικό αγοράς εφοδίων ή πώλησης αγροτικών προϊόντων στο όνομά του. Επιπλέον, απαιτείται να αναλάβει τη δέσμευση ότι θα παραμείνει στο επάγγελμα για δέκα χρόνια και ότι θα εφαρμόσει ένα Σχέδιο Δράσης, που θα εκπονήσει με τη συνδρομή κάποιου μελετητή, και το οποίο θα εγκριθεί από τις αρμόδιες υπηρεσίες του κράτους. Η ένταξη στο κανονικό καθεστώς του ΦΠΑ δεν είναι υποχρεωτική αλλά συνιστάται. Απαραίτητη προϋπόθεση για την ένταξη στο καθεστώς του νέου αγρότη είναι να μην έχει περάσει κάποιος το 40ο έτος της ηλικίας του. Τα νομικά πρόσωπα που επιθυμούν να ασκήσουν γεωργική δραστηριότητα δηλώνουν την πρόθεσή τους στην εφορία εντασσόμενα στο κανονικό καθεστώς του ΦΠΑ και εκδίδουν βιβλία Β! κατηγορίας αν είναι Ομόρρυθμη ή Ετερόρρυθμη εταιρία ή Γ! κατηγορίας αν είναι Ε.Π.Ε. ή Α.Ε.

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

77

5. Η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας στον αγροτικό τομέα 5.1 Πώς εκδηλώνεται η επιχειρηματικότητα στον αγροτικό τομέα Αναφέρθηκαν στο πρώτο κεφάλαιο οι παραδοσιακές θεωρήσεις του «επιχειρηματία» καθώς και τα χαρακτηριστικά που τον προσδιορίζουν και που όλοι μπορούν να τα αναγνωρίσουν στις περιπτώσει ενός βιομήχανου ή ενός εμπόρου ή ενός ελεύθερου επαγγελματία. Τι γίνεται όμως με τους ανθρώπους που δραστηριοποιούνται στον αγροτικό τομέα; Μια νηφάλια εξέταση των πραγμάτων μπορεί να δείξει πολύ γρήγορα ότι και στην πιο απλή, παραδοσιακή αγροτική εκμετάλλευση είναι δυνατόν να εντοπιστούν, έστω και τυπικά, όλα τα

χαρακτηριστικά

μιας

επιχειρηματικής

δραστηριότητας

και

ενός

επιχειρηματία.

Συγκεκριμένα, ο/η αρχηγός μιας αγροτικής εκμετάλλευσης: α) Αναλαμβάνει κινδύνους, δεδομένου ότι οι αβεβαιότητες που σχετίζονται με τις κλιματολογικές συνθήκες και άλλους απρόβλεπτους παράγοντες που επηρεάζουν την απόδοση των , είναι ιδιαίτερα έντονες. β) Είναι αρμόδιος να παίρνει αποφάσεις σχετικά με την οργάνωση και το συντονισμό των συντελεστών παραγωγής, προκειμένου να επιτευχθεί η παραγωγή των προϊόντων. γ) Επιδιώκει το κέρδος και ενδιαφέρεται για τη βελτίωση του οικονομικού αποτελέσματος της εκμετάλλευσης. δ) Είναι, εκ των πραγμάτων, ο τελικός αποδέκτης του κέρδους ή της ζημιάς από την καλλιεργητική δραστηριότητα, ασχέτως αν, στην πράξη, προσπαθεί να επιμερίσει το κόστος σε «τρίτους» όπως το κράτος, οι Τράπεζες, οι συνεταιρισμοί κλπ. Η αλήθεια είναι ότι για τον αγρότη, οι σχέσεις με τους «τρίτους» («εξωτερικούς») παράγοντες που αναφέρθηκαν, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, θεωρούνται δεδομένοι και μη διαπραγματεύσιμοι και το γεγονός αυτό περιορίζει στην ουσία την επιχειρηματική τους αρμοδιότητα και ευθύνη (entrepreneurial authority). Κατά τα άλλα, δεν υπάρχει θέμα διαχωρισμού αγροτών και επιχειρηματιών. Αυτό που θα είχε, ίσως, κάποιο νόημα, είναι η διαμόρφωση μιας «κλίμακας επιχειρηματικότητας» και η τοποθέτηση και εξέλιξη του αγρότη-επιχειρηματία στην 78

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

κλίμακα αυτή. Όσο, δηλαδή, περνάει ο χρόνος και αναπτύσσεται η αγροτική εκμετάλλευσή και οι δραστηριότητες του αγρότη, αυτός θα αποκτά ολοένα και περισσότερα «επιχειρηματικά» χαρακτηριστικά και θα μετακινείται στα επίπεδα της κλίμακας τα οποία θα διαφοροποιούνται ως προς το βαθμό ανάληψης από τον αγρότη ουσιαστικής επιχειρηματικής αρμοδιότητας και περιπλοκότητας των αποφάσεων (Διάγραμμα 1). Διάγραμμα 1 Διάγραμμα Επιχειρηματικότητας και Επίπεδα Επιχειρηματικότητας ΑγροτώνΕπιχειρηματιών

Βαθμός επιχειρηματικής αρμοδιότητας και περιπλοκότητας αποφάσεων

Επίπεδο 5

Επίπεδο 4 Επίπεδο 3

Επίπεδο 2

Επίπεδο 1 Χρόνος και Φάση Ανάπτυξης της Επιχείρησης

Αυτοί οι βαθμοί μπορούν να έχουν το εξής περιεχόμενο: Βαθμός 1: Περιλαμβάνει τους αγρότες που ασχολούνται αποκλειστικά με την παραγωγή των προϊόντων της εκμετάλλευσής τους, τα οποία διαθέτουν μέσω χονδρεμπόρων ή μεσαζόντων ή συνεταιρισμού παραγωγών σε αγορές με τις οποίες οι ίδιοι δεν έχουν επαφή. Βαθμός 2: Εδώ ανήκουν οι αγρότες που διαθέτουν οι ίδιοι όλη ή μέρος της παραγωγής τους σε λαϊκές ή τοπικές αγορές, σε στέκια των εθνικών και περιφερειακών οδών ή με άλλους ανάλογους τρόπους, σε πρωτογενή μορφή (χύμα ή σε υποτυπώδη συσκευασία). Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

79

Βαθμός 3: Περιλαμβάνει τους αγρότες που συσκευάζουν ή τυποποιούν το προϊόν τους και το διαθέτουν απευθείας σε λιανοπωλητές ή και καταναλωτές, παρακάμπτοντας τον χονδρέμπορο ή τον μεσάζοντα. Βαθμός 4: Εδώ υπάγονται οι αγρότες που έχουν καθετοποιήσει την παραγωγική τους διαδικασία είτε προς την κατεύθυνση της μεταποίησης είτε προς την κατεύθυνση της εμπορίας (λειτουργία καταστημάτων λιανικής πώλησης, εξαγωγές) είτε και προς τις δύο κατευθύνσεις. Βαθμός 5: Περιλαμβάνονται οι αγρότες που έχουν συστήσει (μόνοι τους ή με άλλους) εταιρικές επιχειρήσεις για τη μεταποίηση ή/και την εμπορία των προϊόντων τους ή διαθέτουν μεγάλες εκτατικές καλλιέργειες απασχολώντας σχετικά υψηλά κεφάλαια (χρηματικά ή πάγια) και εκτεταμένο εξοπλισμό.

5.2

Τα αποτελέσματα μιας μελέτης

Μελέτη που εκπονήθηκε το 2001 από το Κέντρο Ερευνών του Πανεπιστημίου Πειραιώς για λογαριασμό του Υπουργείου Γεωργίας και αφορούσε την «Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό Τομέα» διατύπωσε σειρά διαπιστώσεων σχετικά με τη συμπεριφορά των απλών αγροτών και των αγροτών-επιχειρηματιών. Οι σημαντικότερες ήταν οι εξής: 1. Η εκδήλωση ή ανάπτυξη κάποιου είδους επιχειρηματικού πνεύματος στους αγρότες εξαρτάται από το επίπεδο εκπαίδευσής τους και μάλιστα από τις εγκύκλιες σπουδές, αλλά επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό και από το ιστορικό της οικογένειας. Είναι μικρότερες οι πιθανότητες να εξελιχθεί σε «επιχειρηματία» ο γόνος μιας καθαρά αγροτικής οικογένειας παρά αυτός μιας οικογένειας που έχει έρθει σε επαφή με εξωγεωργικά επαγγέλματα.

2. Η επιχειρηματικότητα είναι μια ιδιότητα που διαμορφώνεται σε σχετικά νεαρή ηλικία (ανεξάρτητα από το αν θα εκδηλωθεί σε κάποια φάση της ζωής του ατόμου ή θα μείνει «εν δυνάμει» κατάσταση). Εκπαιδευτικές διαδικασίες που έχουν το χαρακτήρα της επαγγελματικής κατάρτισης ενηλίκων, θα μπορούσαν να επηρεάσουν ή να προκαλέσουν την εκδήλωση επιχειρηματικότητας αν είχαν την κατάλληλη μορφή, στόχο, περιεχόμενο και οργάνωση.

80

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

3. Όπου

υπάρχει

εκμετάλλευσης

αυξημένη

«επιχειρηματικότητα»,

διαφοροποιείται.

Διαπιστώνεται

η

μορφή

μετακίνηση

της

καλλιέργειας/

προς

περισσότερο

εντατικές μορφές ή/και βιολογικές ή/και υψηλής τεχνολογίας. Και τούτο, ανεξάρτητα από το είδος της παραγωγής (γεωργικά ή κτηνοτροφικά προϊόντα). Επομένως, κανένα είδος παραγωγής δεν εξαιρείται από του να αποτελέσει αντικείμενο επιχειρηματικής δραστηριότητας.

4. Η επιχειρηματικότητα είναι συνυφασμένη με την επέκταση των δραστηριοτήτων σε τομείς εκτός του παραγωγικού (μεταποίηση – εμπορία) (εξαίρεση αποτελούν οι πολύ μεγάλες εκμεταλλεύσεις με βιομηχανικά φυτά - μπαμπάκι, καπνό, σιτάρι). Προς τη μεταποίηση, προκειμένου να δημιουργούνται επώνυμα προϊόντα και να διασφαλίζεται η ποιότητα. Προς την εμπορία, γιατί δεν απαιτεί μεγάλα κεφάλαια και έχει μεγαλύτερα περιθώρια κέρδους.

5. Η επιχειρηματικότητα οδηγεί αναπόφευκτα, σε κάποια φάση ανάπτυξης, στη χρήση περισσότερης εξαρτημένης εργασίας και την αποδέσμευση, μερικώς τουλάχιστον, της οικογενειακής εργασίας.

6. Οι επιχειρηματίες – αγρότες δεν περιορίζονται στην κληρονομημένη ή μεταβιβασμένη από τους γονείς τους εκμετάλλευση αλλά τείνουν να την μεγαλώσουν με αγορές ή ενοικιάσεις που ξεπερνούν το αρχικό μέγεθος ή να ιδρύσουν εξ υπ’ αρχής επιχειρηματικές μονάδες σε μεγαλύτερο ποσοστό από τους απλούς αγρότες.

7. Οι αγρότες – επιχειρηματίες έχουν σε σημαντικότερο βαθμό από ότι οι απλοί αγρότες, εξωαγροτικές εμπειρίες λόγω της προηγούμενης απασχόλησής τους (πριν αναλάβουν επιχειρηματικό ρόλο στον αγροτικό τομέα). Εργάστηκαν, αποκτώντας εμπειρίες και ερχόμενοι σε επαφή με άλλες αντιλήψεις, σε επιχειρήσεις ιδιωτικές ή δημόσιες, ακόμα και σε άλλες αγροτικές εκμεταλλεύσεις, ασκώντας οι ίδιοι διάφορα επαγγέλματα. Αλλά και όσοι σπούδασαν, έζησαν για αρκετά χρόνια σε αστικά περιβάλλοντα και επηρεάστηκαν από μια διαφορετική νοοτροπία, περισσότερο προοδευτική (με την έννοια της μεγαλύτερης ανοχής απέναντι σε κάθε τι νέο και της μεγαλύτερης ετοιμότητας για αλλαγή) η οποία δίνει μεγαλύτερο βάρος στα χαρακτηριστικά και τις δυνατότητες του ατόμου, ως παραγόντων που επηρεάζουν τη μελλοντική πορεία και

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

81

εξέλιξή του και μικρότερο στα κληρονομημένα υλικά στοιχεία της ύπαρξής του. Μια

νοοτροπία που δεν έχει σχέση με τη μοιρολατρία που πηγάζει από την πολύχρονη σύνδεση με και εξάρτηση από τη γη και τις συνθήκες της αγροτικής εκμετάλλευσης.

8. Η πορεία των εκμεταλλεύσεων είναι με συντριπτική διαφορά καλύτερη στην περίπτωση των αγροτών – επιχειρηματιών. Και αυτό δεν αφορά μόνο τους τομείς της μεταποίησης και της εμπορίας αλλά περιλαμβάνει και τον τομέα της παραγωγής, τη βάση δηλαδή της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Γενικά η μετακίνηση προς ανώτερες βαθμίδες επιχειρηματικότητας φαίνεται ότι αποδίδει. Ιδιαίτερα η επέκταση σε μεταποιητικές δραστηριότητες, που είναι κοντινότερες στο χώρο παραγωγής και καλύτερα ελεγχόμενες σε σχέση με τις εμπορικές, φαίνεται να αποκτά μεγαλύτερη σημασία.

9. Οι αγρότες – επιχειρηματίες χρησιμοποιούν, πέρα από τα «παραδοσιακά» κανάλια του χονδρέμπορου και του συνεταιρισμού και άλλα κανάλια διάθεσης και προώθησης των προϊόντων. Παρακάμπτουν το μεσάζοντα προσπαθώντας να έρθουν σε άμεση επαφή με τον λιανοπωλητή ή ακόμα και με τον ίδιο τον καταναλωτή (με ιδιόκτητα ή ελεγχόμενα σημεία πώλησης ή άλλους τρόπους) και, συχνά, επιχειρώντας να μπουν και σε αγορές του εξωτερικού, όπου οι απαιτήσεις για ποιότητα και συνέπεια είναι ιδιαίτερα υψηλές.

10. Οι αγρότες – επιχειρηματίες έχουν αντιληφθεί τη σημασία που έχει για τη σημερινή επιχείρηση η προσφυγή στη γνώμη των ειδικών και αποφεύγουν γενικά τις «ερασιτεχνικές» προσεγγίσεις προκειμένου να αντιμετωπίσουν τα πιο δύσκολα ή σοβαρά από τα θέματα που συνήθως παρουσιάζονται στην καθημερινή τους δράση ή κάθε καλλιεργητική χρονιά.

11. Οι αγρότες – επιχειρηματίες κατατάσσουν τις επενδυτικές αποφάσεις στην πρώτη θέση της κλίμακας σοβαρότητας των αποφάσεων που λαμβάνουν.

12. Οι αγρότες – επιχειρηματίες διαθέτουν ένα υψηλό επίπεδο αυτογνωσίας, όσον αφορά την επιχειρηματική τους ιδιότητα και χαρακτηριστικά. Με άλλα λόγια, τα άτομα που «επιχειρούν» καταλαβαίνουν πολύ καλά και είναι σε θέση να αναγνωρίζουν στον εαυτό τους τα βαθύτερα ιδιοσυγκρασιακά και προσωπικά χαρακτηριστικά που συνιστούν αυτό που ονομάζουμε επιχειρηματικότητα. «Αν είσαι

82

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

πρωτοπόρος

και

καινοτόμος, αν

συνειδητά και υπολογισμένα αναλαμβάνεις

κινδύνους, αν κοιτάς μακριά, αν δεν φοβάσαι το καινούργιο και άγνωστο, αν επιδιώκεις να αλλάξεις το περιβάλλον σου, τότε πρώτος εσύ θα το γνωρίζεις και μετά όλοι οι άλλοι».

13. Οι αγρότες – επιχειρηματίες θέτουν ως κυρίαρχο επιχειρηματικό τους στόχο τη μεγιστοποίηση του κέρδους, σε αντίθεση με τους απλούς αγρότες που ενδιαφέρονται κυρίως για την εξασφάλιση των προς το ζην, δηλαδή την επιβίωση των οικογενειών τους.

14. Οι επιχειρηματίες – αγρότες παρακινούνται να αναλάβουν πρωτοβουλίες και κινδύνους για διάφορους λόγους, αλλά σε κάθε περίπτωση αυτό αποτελεί μελετημένη και συνειδητή κίνηση και όχι τυχαίο γεγονός ή μίμηση κάποιου άλλου παραγωγού.

15. Οι αγρότες – επιχειρηματίες επιδιώκουν συνεργασίες (είτε με μέλη της οικογένειας είτε με άλλους παραγωγούς είτε με ειδικούς) για να αντιμετωπίσουν με πιο αποτελεσματικό τρόπο αντικειμενικά προβλήματα (π.χ. ανεπαρκή κεφάλαια) ή υποκειμενικές ελλείψεις (άγνοια της αγοράς και των συνθηκών της, έλλειψη τεχνικών γνώσεων).

16. Τα πλεονεκτήματα που αναμένονται από τους αρχηγούς των εκμεταλλεύσεων, όταν αποφασίζουν την επιχειρηματική τους στροφή, αφορούν: •

την καλύτερη αξιοποίηση (προώθηση / διάθεση) της παραγωγής,

•

την επίτευξη καλύτερων (υψηλότερων) τιμών για τα προϊόντα,

•

τη δυνατότητα για άνοιγμα νέων αγορών,

•

την ελπίδα για καλύτερες ευκαιρίες (και συνθήκες διαβίωσης) για την οικογένεια.

Το βάρος των προσδοκιών πέφτει δηλαδή στην επιχείρηση / εκμετάλλευση και όχι σε προσωπικά θέματα, όπως π.χ. η μεγαλύτερη κοινωνική αναγνώριση, η διάκριση από τους άλλους αγρότες ή η απομάκρυνση από την αγροτική ζωή. Από την άλλη μεριά, τα αναμενόμενα μειονεκτήματα ή απειλές αφορούν: •

τα υψηλά απαιτούμενα κεφάλαια, Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

83

•

τους περισσότερους επιχειρηματικούς κινδύνους, και

•

τους προσωπικούς κινδύνους (από το μεγαλύτερο άγχος και τον λιγότερο ελεύθερο χρόνο).

Με άλλα λόγια, στη συνείδηση των αγροτών αρχηγών εκμεταλλεύσεων, η επιχειρηματική δράση συνδέεται με καλύτερες προοπτικές για την εκμετάλλευση και την οικογένεια αλλά συνεπάγεται και μεγαλύτερη δέσμευση τόσο προσωπική όσο και κεφαλαιακή. Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας πεδίου της μελέτης αυτής, διαμορφώθηκε μια συγκεκριμένη εικόνα του σημερινού έλληνα αγρότη-επιχειρηματία η οποία κωδικοποιήθηκε ως εξής: Το προφίλ του Έλληνα αγρότη – επιχειρηματία 1. Στοχεύει στο κέρδος και την επέκταση.

2. Αλλάζει τη μορφή της καλλιέργειάς του, μετακινούμενος προς μορφές περισσότερο εντατικές ή βιολογικές ή υψηλής τεχνολογίας.

3. Επεκτείνει τις δραστηριότητές του, σε τομείς μεταποίησης ή/και εμπορίας.

4. Χρησιμοποιεί περισσότερη εξαρτημένη εργασία, αποδεσμεύοντας τα μέλη της οικογένειας (μερικώς τουλάχιστον).

5. Αυξάνει το μέγεθος της εκμετάλλευσής του, αγοράζοντας ή ενοικιάζοντας κτήματα.

6. Είναι περισσότερο αποδοτικός στις δραστηριότητές του.

7. Χρησιμοποιεί και άλλα κανάλια διάθεσης των προϊόντων πέρα από αυτά του μεσάζοντα εμπόρου ή του συνεταιρισμού.

8. Προσφεύγει συχνότερα στις συμβουλές ειδικών, αντί να προσεγγίζει τα προβλήματά του με «ερασιτεχνικό» τρόπο.

9. Δίνει προτεραιότητα σε θέματα επενδύσεων και κοστολόγησης/ τιμολόγησης των προϊόντων.

10. Μελετάει επιστημονικά τα θέματα πριν αποφασίσει.

11. Επιδιώκει συνεργασίες.

84

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

12. Αναζητά την ενημέρωση – πληροφόρηση.

5.3

Μοντέλα αγροτικής επιχειρηματικότητας

Η εκδήλωση της επιχειρηματικότητας στον αγροτικό τομέα μπορεί να πάρει ποικίλες μορφές, ακολουθώντας διάφορα μοντέλα οργάνωσης της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Τέτοια μοντέλα είναι: α) Η απλή αγροτική εκμετάλλευση Αυτή μπορεί να είναι γεωργική ή κτηνοτροφική ή δασική ή μικτή ή ακόμα και αλιευτική. Χρησιμοποιεί μικρή, σχετικά, έκταση γης και στην περίπτωση της αλιείας είναι οπωσδήποτε παράκτια και συνήθως τοπικής εμβέλειας. Καλλιεργεί υπαίθρια προϊόντα, αν είναι γεωργική, ή ασκεί βοσκητική κτηνοτροφία, αν είναι κτηνοτροφική. Εδώ υπάγονται και οι περιορισμένης έκτασης αμπελώνες, οπωρώνες ή ελαιώνες, οι απλές μελισσοτροφικές δραστηριότητες, η εκτροφή σαλιγκαριών, οι σηροτροφικές μονάδες και άλλες ανάλογου χαρακτήρα. Διαθέτει περιορισμένης δυναμικότητας μηχανήματα και γενικά απασχολεί τα μέλη της οικογένειας και ευκαιριακά μόνο κάποια εποχική εργασία τρίτων. β) Η εκτατική αγροτική εκμετάλλευση Στην περίπτωση αυτή, η κατάσταση διαφοροποιείται ως προς την έκταση (ιδιόκτητη ή ενοικιαζόμενη) της χρησιμοποιούμενης γης που είναι πολύ μεγαλύτερη και αξιοποιείται για αροτραίες ετήσιες καλλιέργειες (π.χ. σιτάρι, βαμβάκι, βιομηχανικά φυτά), αμπελώνες, οπωρώνες ή ελαιώνες. Στο χώρο της αλιείας, αντιστοιχεί στη χρήση σκαφών Μεσογειακής εμβέλειας. Ο μηχανικός εξοπλισμός είναι μεγάλης δυναμικότητας, απαιτούνται σοβαρά επενδυτικά κεφάλαια και κεφάλαια κίνησης και γίνεται εκτεταμένη χρήση εργατικού δυναμικού εκτός της οικογένειας όχι μόνο σε εποχική αλλά και σε μόνιμη βάση. γ) Η εντατική αγροτική εκμετάλλευση Εδώ δεν παίζει ρόλο η έκταση της χρησιμοποιούμενης γης αλλά ο τρόπος αξιοποίησής της. Πρόκειται κυρίως για τις θερμοκηπιακές καλλιέργειες (κηπευτικών, λουλουδιών, μανιταριών και άλλων φυτικών προϊόντων) και την σταβλισμένη ή στεγασμένη κτηνοτροφία (για παραγωγή κρέατος, γάλακτος, αβγών). Και στην περίπτωση αυτή, απαιτούνται σοβαρά επενδυτικά κεφάλαια και κεφάλαια κίνησης καθώς και μηχανικός και μηχανολογικός

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

85

εξοπλισμός υψηλού πολλές φορές τεχνολογικού επιπέδου. Η απασχόληση εργατικής δύναμης σε μόνιμη βάση είναι εδώ περισσότερο συνηθισμένη ενώ απαραίτητη είναι και η απασχόληση τεχνικού και εξειδικευμένου προσωπικού. δ) Η μικτή αγροτική εκμετάλλευση Εδώ, ο όρος «μικτή» μπορεί να αναφέρεται είτε στο συνδυασμό γεωργικής και κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης είτε στο συνδυασμό εκτατικής και εντατικής. Η πρώτη περίπτωση είναι δυνατόν να εμφανιστεί και στα πλαίσια μιας απλής αγροτικής εκμετάλλευσης, η δεύτερη όμως αφορά πάντα μια προωθημένη μορφή αγροτικής επιχείρησης. Κατ’ επέκταση, και τα λοιπά χαρακτηριστικά μιας τέτοιας εκμετάλλευσης (απαιτούμενα κεφάλαια, απασχολούμενο προσωπικό, επίπεδο εξοπλισμού) θα είναι ανάλογα. ε) Η αγροτουριστική εκμετάλλευση Η αγροτουριστική εκμετάλλευση αναφέρεται στην περίπτωση όπου μια αγροτική εκμετάλλευση (κάθε είδους) συνδυάζεται με παροχή υπηρεσιών στον τουριστικό τομέα (τουριστικά

καταλύματα,

συμμετοχή

σε

αγροτικές

δραστηριότητες,

φυσιολατρικές

εξορμήσεις, υγιεινή διατροφή κλπ.). Και εδώ απαιτούνται επενδύσεις (ανάλογα με το ποιοτικό επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών) και απασχόληση κάποιου προσωπικού σε μόνιμη βάση. στ) Αγροκτήματα Με τον όρο αγρόκτημα εννοούμε μία αγροτική επιχείρηση με ενιαία έκταση τουλάχιστον 50 στρεμμάτων, που είναι οργανωμένη και διοικείται με σύγχρονο επιστημονικό τρόπο, διαθέτει σύγχρονες κτιριακές εγκαταστάσεις, τεχνολογικό εξοπλισμό και ευχερή οδική πρόσβαση, απασχολεί εξειδικευμένα στελέχη και εργατικό δυναμικό και παράγει με συμβατικό ή βιολογικό τρόπο ή στη βάση ολοκληρωμένης διαχείρισης ένα ή περισσότερα ποιοτικά προϊόντα φυτικής ή και ζωϊκής παραγωγής, τα οποία συσκευάζει, τυποποιεί, μεταποιεί και διαθέτει στην αγορά, με δική της ετικέτα και με τρόπο που αυτή κρίνει και στην τιμή που οι συνθήκες της αγοράς της επιτρέπουν να καθορίζει. Κύριοι επιδιωκόμενοι στόχοι, με τη δημιουργία των αγροκτημάτων είναι: •

η αξιοποίηση μεγάλων (ενίοτε εγκαταλειμμένων) εκτάσεων και η ορθή διαχείρισή τους,

86

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

•

η παραγωγή γεωργικών και κτηνοτροφικών ποιοτικών προϊόντων που βρίσκονται σε έλλειψη ή σε υψηλή ζήτηση,

•

η εμπορία των προϊόντων αυτών καθώς και των προϊόντων άλλων μικρών γειτονικών αγροτικών εκμεταλλεύσεων, που παράγουν ομοειδή προϊόντα, σύμφωνα με τις προδιαγραφές ποιότητας του αγροκτήματος,

•

η δημιουργία μικρών μεταποιητικών μονάδων στις αγροτικές περιοχές ακόμη και μέσα στα αγροκτήματα, και

•

η μερική απασχόληση εργατικού δυναμικού από την περιοχή του τόπου εγκατάστασης του αγροκτήματος.

Ανεξάρτητα από τη μορφή που θα πάρει η αγροτική επιχείρηση, η δράση της μπορεί να αναπτυχθεί με ποικίλους τρόπους που η επιλογή τους εξαρτάται τόσο από υποκειμενικούς παράγοντες (επιχειρηματικές ικανότητες του αγρότη) όσο και από αντικειμενικούς (φυσικό και θεσμικό περιβάλλον, αποτελεσματική λειτουργία των αγορών). Τέτοιοι τρόποι ανάπτυξης της επιχειρηματικής δράσης είναι: α) Η ανεξάρτητη/μεμονωμένη δράση. Αυτή προσιδιάζει σε μεγάλες αγροτικές επιχειρήσεις με (σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον) καθετοποιημένη οργάνωση και σε επιχειρηματίες που επιθυμούν να έχουν απόλυτο ή σε υψηλό βαθμό έλεγχο της τύχης της εκμετάλλευσής τους. β) Η συνεταιριστική δράση. Αυτή ενδείκνυται για την πλειονότητα των μικρών και μικρομεσαίων αγροτικών επιχειρήσεων που εκ των πραγμάτων δεν διαθέτουν ισχυρή διαπραγματευτική δύναμη στην αγορά και για αρχηγούς εκμεταλλεύσεων που δεν διαθέτουν ιδιαίτερα επιχειρηματικά προσόντα και αρκούνται στο παραγωγικό κομμάτι της επιχείρησης. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η δράση μέσω αναγκαστικών συνεταιρισμών, οι οποίοι θεσμοθετούνται από την πολιτεία για την προστασία συγκεκριμένων ομάδων αγροτών ή συγκεκριμένου προϊόντος όπως είναι η κοινή εκμετάλλευση των δασών ή της μαστίχας Χίου. γ) Η δράση μέσω των ομάδων παραγωγών. Πρόκειται για μια δράση πιο προωθημένη

σε

σχέση

με

την

προηγούμενη

αφού

απαιτεί

μεγαλύτερη

και

αποφασιστικότερη συμμετοχή του αγρότη-επιχειρηματία. Προσιδιάζει σε μονοκαλλιεργητές, δεδομένου ότι η ομάδα συγκροτείται στη βάση της ομοιοκαλλιέργειας.

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

87

δ) Η δράση μέσω συμβολαιακής παραγωγής. Στην περίπτωση αυτή ο παραγωγός ή οι παραγωγοί υπογράφει (ουν) συμβόλαιο με μια μεταποιητική ή εμπορική επιχείρηση η οποία

αναλαμβάνει

να

απορροφήσει

το

σύνολο

της

παραγωγής

σε

συνήθως

προσυμφωνημένη τιμή υπό την προϋπόθεση ότι ο παραγωγός θα τηρήσει τους όρους του συμβολαίου που καθορίζουν τις καλλιεργητικές μεθόδους και τους ποιοτικούς ελέγχους κατά την παραγωγική διαδικασία. Και αυτή η δράση ενδείκνυται για μικρομεσαίους παραγωγούς και αρχηγούς εκμεταλλεύσεων που προτιμούν τη σχετική σιγουριά και ασφάλεια του συμβολαίου από τους κινδύνους της ελεύθερης αγοράς, έστω και αν αυτό συνεπάγεται γενικά χαμηλές τιμές και περιορισμένο εισόδημα. ε) Η δράση μέσω εταιρικής επιχείρησης. Εδώ πρόκειται για σύσταση εταιρίας με νομική μορφή (π.χ. Α.Ε., Ε.Π.Ε., Ο.Ε., Ε.Ε.) από έναν ή περισσότερους παραγωγούς. Είναι η πιο σπάνια μορφή επιχειρηματικής δράσης στον αγροτικό χώρο αφού αφορά πολύ μεγάλους καλλιεργητές ή καθετοποιημένα αγροκτήματα και προϋποθέτει προωθημένο επιχειρηματικό επίπεδο και οπωσδήποτε διασύνδεση της παραγωγής με μεταποιητικές ή εξαγωγικές δραστηριότητες.

5.4 Υποβοήθηση της ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας 5.4.1 Το

Μέτρα για τη δημιουργία νέων αγροτών-επιχειρηματιών

βασικό

μέτρο

προς

αυτή

την

κατεύθυνση

ήταν

το

πρόγραμμα

πρόωρης

συνταξιοδότησης. Υποτίθεται ότι απέβλεπε στην αποχώρηση της παλιάς γενιάς των αγροτών από την ενεργό δράση και την (πρόωρη) αντικατάστασή της από τη νέα γενιά που θα έδινε νέα πνοή στο χώρο και θα γινόταν φορέας της επιδιωκόμενης αλλαγής. Εκατοντάδες χιλιάδες αγρότες εντάχθηκαν στο πρόγραμμα και, στα χαρτιά τουλάχιστον, υπήρξε μια σημαντική βελτίωση της ηλικιακής σύνθεσης των αρχηγών των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Στην πράξη, όμως, κατέληξε σε «κατ’ όνομα» μόνο αλλαγή του αρχηγού της εκμετάλλευσης χωρίς άλλη πραγματική διαφοροποίηση. Έτσι, το μέτρο αυτό δεν είχε την ουσιαστική συμβολή που αναμενόταν στη λύση αυτού του σημαντικού διαρθρωτικού προβλήματος της ελληνικής γεωργίας.

88

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Ουσιαστικότερη συμβολή στην ανάπτυξη της νέας επιχειρηματικότητας στον αγροτικό τομέα θα είχαν άλλα μέτρα και προγράμματα, όπως π.χ.: •

Η άσκηση παρέμβασης στο επίπεδο του εκπαιδευτικού συστήματος, και μάλιστα σ’ αυτό των εγκυκλίων σπουδών, με εισαγωγή κατάλληλων μαθημάτων που θα «κέντριζαν» τις επιχειρηματικές «προδιαθέσεις» των σπουδαστών.

•

Ο σχεδιασμός προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης ενηλίκων με κατάλληλη μορφή, στόχο, περιεχόμενο και οργάνωση, που θα μπορούσαν να προκαλέσουν την εκδήλωση επιχειρηματικών πρωτοβουλιών από τη μεριά των εκπαιδευομένων ή τη διοχέτευση επιχειρηματικότητας που έχει ήδη εκδηλωθεί σε αποτελεσματικότερη κατεύθυνση. Γενικά, η επαγγελματική κατάρτιση μπορεί να βοηθήσει μόνο αυτούς που ήδη έχουν μέσα τους το «μικρόβιο» της επιχειρηματικότητας. Άρα, πρέπει να αφορά αγρότες που έχουν προεπιλεγεί με ορισμένα κριτήρια ή με τη βοήθεια tests τα οποία μπορούν να ανιχνεύσουν την ύπαρξη κάποιας τουλάχιστον ευνοϊκής «διάθεσης» προς την επιχειρηματικότητα. Η παροχή υπηρεσιών κατάρτισης ενηλίκων μπορεί να αφορά κάθε ηλικία μεταξύ 15 και 45 ετών.

•

Το «μπόλιασμα» του αγροτικού χώρου με φορείς εξωαγροτικής εμπειρίας και αντίληψης. Νέοι άνθρωποι από αγροτικές οικογένειες να αποκτήσουν διαφορετικές εμπειρίες, να έρθουν σε επαφή με άλλες νοοτροπίες από πολύ νωρίς, αν είναι δυνατό από τα μαθητικά τους χρόνια. (Πρόγραμμα ανταλλαγών νέων 16+ ετών από αγροτικές οικογένειες σε αντίστοιχες ή συναφείς μονάδες). Με τον τρόπο αυτό μπορεί να ξεπεραστεί ο συντηρητισμός του αγροτικού χώρου που λειτουργεί ως εμπόδιο στην «επιχειρηματική» μετεξέλιξη των επιχειρούντων ατόμων.

5.4.2

Προγράμματα ενίσχυσης αγροτών-επιχειρηματιών

Τα βασικά προγράμματα για την ενίσχυση των αγροτών-επιχειρηματιών είναι τα «Σχέδια Βελτίωσης» και το πρόγραμμα «Νέοι Αγρότες». Α) Σχέδια Βελτίωσης Τα Σχέδια Βελτίωσης θεσπίστηκαν το 1985 με τον Κανονισμό 797/85, ως μετεξέλιξη των Σχεδίων Ανάπτυξης που προϋπήρχαν, και απέβλεπαν στην ενίσχυση των ιδιωτικών επενδύσεων στον αγροτικό τομέα στο πλαίσιο του διαρθρωτικού σκέλους της ΚΑΠ. Έκτοτε ισχύουν με την ίδια μορφή και φιλοσοφία μπορούν δε να υποβληθούν από όλες τις Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

89

αγροτικές εκμεταλλεύσεις. Ένα Σχέδιο Βελτίωσης είναι ένα σύνολο δράσεων που αποσκοπούν: •

να βελτιώσουν το αποτέλεσμα της εκμετάλλευσης,

•

να βελτιώσουν το εισόδημα και τις συνθήκες εργασίας του αγρότη,

•

να βελτιώσουν την ποιότητα των προϊόντων,

•

να προάγουν την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος,

•

να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης των ζώων,

•

να προωθήσουν την αναδιάταξη της παραγωγής, και

•

να ενισχύσουν τη διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων και την πολυαπασχόληση.

Κατά την πρώτη 15ετία εφαρμογής, εντάχθηκαν στο πρόγραμμα περισσότερα από 70.000 Σχέδια Βελτίωσης, γεγονός που ανέδειξε την επιθυμία των αγροτών να εκσυγχρονίσουν τις εκμεταλλεύσεις

τους

και

να

εκμεταλλευτούν

κάθε

δυνατότητα

βελτίωσης

της

ανταγωνιστικότητάς τους. Το ενδιαφέρον των αγροτών εστιάστηκε κυρίως σε 5 τύπους επενδύσεων, οι οποίες απορρόφησαν τα 2/3 του συνολικού ύψους των επενδύσεων. Οι τύποι αυτοί ήταν οι ελκυστήρες (35,8%), οι γεωτρήσεις (11%), τα θερμοκήπια κηπευτικών (8,4%), διάφορα μηχανήματα (7,3%) και ο αγροτουρισμός (6,6%). Οι επενδύσεις μέσω των σχεδίων βελτίωσης: •

καλύπτουν μεγάλο μέρος από τις ανάγκες των γεωργικών εκμεταλλεύσεων σε μηχανολογικό εξοπλισμό,

•

ενισχύουν την προσπάθεια για αύξηση των αρδευόμενων εκτάσεων,

•

συμβάλλουν στην αύξηση των θερμοκηπιακών καλλιεργειών,

•

στηρίζουν τις προσπάθειες για την επέκταση της δραστηριότητας της εκμετάλλευσης στον αγροτουριστικό τομέα για εξασφάλιση συμπληρωματικού εισοδήματος,

•

στοχεύουν στην εντατικοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας με την περαιτέρω εκμηχάνισή της και την αξιοποίηση των υδάτινων πόρων για την άρδευση των υπαρχόντων

καλλιεργειών

ή

τη

διαφοροποίηση

του

παραγωγικού

προσανατολισμού της εκμετάλλευσης με την εισαγωγή νέων καλλιεργειών όπως 90

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

των θερμοκηπιακών. Μέρος των επενδύσεων χρησιμοποιείται για την επέκταση της εκμετάλλευσης και την διεύρυνση των παραγωγικών της δυνατοτήτων με την βελτίωση των κτηριακών εγκαταστάσεων, τα έργα εγγείων βελτιώσεων και των επενδύσεων σε φυτείες και ζωικό κεφάλαιο. Τα 3/4 των συνολικών επενδύσεων κατευθύνθηκαν στη φυτική παραγωγή και μόλις το 15% περίπου, στην ζωική παραγωγή. Η υστέρηση του κλάδου της ζωικής παραγωγής έναντι της φυτικής στην αξιοποίηση των επενδυτικών κινήτρων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι δύο από τους βασικούς κλάδους της ζωικής παραγωγής, η χοιροτροφία και η πτηνοτροφία, ουσιαστικά δεν ενισχύονται (πλην εξαιρέσεων, όπως η περίπτωση της χοιροτροφίας στα νησιά του Αιγαίου). Στη φυτική παραγωγή, τη μερίδα του λέοντος έχουν οι μεγάλες (εκτατικές) καλλιέργειες (δημητριακά, βιομηχανικά φυτά) με 28% και ακολουθούν τα κηπευτικά-ανθοκομικά με 12%, η ελαιοκομία με 11%, η αμπελουργία με 9% και η δενδροκομία με 8%. Στη ζωϊκή παραγωγή, η αιγοπροβατοτροφία απορροφά το 50% των επενδύσεων και η βοοτροφία περίπου το 40%. Από τη μέχρι τώρα εφαρμογή του μέτρου έχουν προκύψει ορισμένες διαπιστώσεις που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη βελτίωση της αποτελεσματικότητάς του, σε περίπτωση αναθεώρησής του στο μέλλον. Το μέτρο πρέπει να στοχεύει στο να ενισχύσει τις οικογενειακής μορφής εκμεταλλεύσεις ώστε να διαμορφώσουν ένα ικανοποιητικό οικογενειακό εισόδημα προερχόμενο από την γεωργική δραστηριότητα, με τη μικρότερη δυνατή (ή μηδενική) εξάρτηση από τις ευρωπαϊκές ενισχύσεις. Συνεπώς, ο πληθυσμός-στόχος του μέτρου θα πρέπει να είναι κυρίως οι εν δυνάμει βιώσιμες εκμεταλλεύσεις, οι οποίες κατά τη λήξη του επενδυτικού τους προγράμματος θα πρέπει να καταστούν οικονομικά βιώσιμες και ανταγωνιστικές. Οι επενδύσεις δεν θα πρέπει να αφορούν «αντικατάσταση μηχανολογικού εξοπλισμού», αλλά την παραγωγή προϊόντων που έχουν ικανοποιητική ζήτηση στην αγορά και την αναδιάρθρωση

των

γεωργικών

εκμεταλλεύσεων

σε

νέα

παραγωγικά

συστήματα

προσαρμοσμένα στην αγορά και τη ζήτηση με σκοπό τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας. Μάλιστα, θα πρέπει κατά προτεραιότητα να εντάσσονται σχέδια γεωργών που συμμετέχουν Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

91

σε

συλλογικές

προσπάθειες

εμπορίας

των

παραγόμενων

προϊόντων

ή

διαθέτουν

μακροχρόνια συμβόλαια αγοράς των προϊόντων τους ή σχετίζονται με επενδύσεις που αφορούν την πράσινη ανάπτυξη. Β) Νέοι Αγρότες Μια άλλη σημαντική πτυχή της διαρθρωτικής πολιτικής είναι η ενίσχυση των νέων αγροτών. Δικαίωμα ένταξης στο καθεστώς των ‘Νέων Αγροτών’ έχουν οι Έλληνες υπήκοοι ή υπήκοοι άλλου Κ – Μ της Ε.Ε. που το έτος υποβολής της αίτησης δεν έχουν υπερβεί το 40ο έτος ηλικίας τους και το πολύ ένα έτος πριν την υποβολή της αίτησης και το αργότερο μέχρι την ημερομηνία που ορίζει η Δ/νση Αγροτικής Ανάπτυξης να ασχολείται επαγγελματικά (διαθέτοντας τον περισσότερο χρόνο και αντλώντας το μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματός του) σε αγροτικές δραστηριότητες. Μέχρι την ημερομηνία που ορίζει η Δ/νση Αγροτικής Ανάπτυξης ο ‘Νέος Αγρότης’ είναι υποχρεωμένος: •

να εγκατασταθεί μόνιμα σε περιοχή που να μην έχει πληθυσμό μεγαλύτερο από 50.000 κατοίκους ή να μην ανήκει στο Ν. Αττικής,

•

να αποκτήσει εκμετάλλευση ελάχιστου μεγέθους 1 ΕΜΕ (ή 0,5 ΕΜΕ για τα νησιά του Αιγαίου Πελάγους),

•

να αποκτήσει εκπαίδευση τουλάχιστον 150 ωρών στη δραστηριότητα που θα επιλέξει,

•

να αποκτήσει κύριο ταμείο ασφάλισης τον ΟΓΑ και να διακόψει την εξωγεωργική του απασχόληση ή να μην υπερβαίνει τα 115 ημερομίσθια ετησίως.

Επίσης, ο ενδιαφερόμενος αναλαμβάνει την υποχρέωση, για τα επόμενα 10 χρόνια μετά την ένταξή του στο πρόγραμμα: •

να παραμείνει μόνιμος κάτοικος του τόπου που δηλώνει ως μόνιμη κατοικία,

•

να διατηρήσει το μέγεθος εκμετάλλευσης που θα ορίσει η Δ/νση Αγροτικής Ανάπτυξης, και

•

να αντλεί τουλάχιστο το μισό του συνολικού εισοδήματός του από γεωργικές δραστηριότητες, ενώ παράλληλα η εξωγεωργική του απασχόληση δεν θα πρέπει να ξεπερνά τα 115 ημερομίσθια.

92

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Μετά την υπογραφή της σύμβασης με την οποία ο ενδιαφερόμενος εντάσσεται στο καθεστώς του ‘Νέου Αγρότη’, το ύψος της ενίσχυσης πρώτης εγκατάστασης ανέρχεται στις 20.000 €, εφόσον είναι εγκατεστημένος σε ορεινή περιοχή, τις 17.500 € εφόσον είναι εγκατεστημένος σε μειονεκτική περιοχή, και τις 15.000 € στις λοιπές περιοχές. Τα ποσά αυτά προορίζονται για την αντιμετώπιση των δαπανών πρώτης εγκατάστασης, όπως η αγορά βασικού πάγιου μηχανολογικού εξοπλισμού, η εγκατάσταση πολυετών φυτειών, η αγορά ζωικού κεφαλαίου αναπαραγωγής, η επισκευή σταβλικών εγκαταστάσεων, η επισκευή παλαιάς κατοικίας κλπ. Στους Νέους Αγρότες παρέχονται επίσης χαμηλότοκα δάνεια για αγορά γης με 100% επιδότηση επιτοκίου για όσους κατοικούν σε ορεινές και μειονεκτικές περιοχές και 70% για τις λοιπές περιοχές. Όσοι υπάγονται στο καθεστώς του «Νέου Αγρότη» υποβάλλουν συνήθως και Σχέδια Δράσης για την ενίσχυση των επενδύσεών τους. Τα σχέδια αυτά πρέπει να περιγράφουν: •

Την υφιστάμενη κατάσταση του υποψήφιου δικαιούχου και της εκμετάλλευσής του.

•

Τη στρατηγική που θα ακολουθήσει για την επίτευξη των δεσμευτικών στόχων.

•

Το χρονοδιάγραμμα εκτέλεσης των δράσεων που θα επιλεγούν.

•

Το ενδεικτικό σχέδιο χρηματοδότησης.

•

Τη συμβατότητα των δράσεων με την Κοινοτική και εθνική νομοθεσία.

Το μέτρο έχει πάρει κυρίως τη μορφή «εναλλακτικής εισοδηματικής ενίσχυσης». Από τη μέχρι τώρα εμπειρία, θεωρείται ότι θα ήταν περισσότερο αποτελεσματική και ουσιαστική η χρηματοδότηση με αυξημένα ποσοστά ενίσχυσης των Σχεδίων Δράσης που θα υποβάλλουν οι νέοι αγρότες. Μια ειδική κατηγορία «νέων γεωργών», δηλαδή εργαζομένων στις αστικές περιοχές που χάνουν την εργασίας τους λόγω της οικονομικής κρίσης, πρέπει επίσης να έχουν την δυνατότητα να εντάσσονται στο μέτρο, έστω και με χαμηλού μεγέθους προϋπολογισμό. Θα πρέπει επίσης να διερευνηθούν οι αρνητικές επιπτώσεις του ιστορικού μοντέλου αναφοράς στην εγκατάσταση νέων αγροτών. Με βάση τα όσα αναφέρθησαν για τα δύο παραπάνω προγράμματα, η παραγωγή αγροτικών προϊόντων φαίνεται να εντατικοποιείται, με αργούς όμως ρυθμούς, όπως φανερώνει η

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

93

εκμηχάνιση των εκμεταλλεύσεων και το υψηλό ποσοστό επενδύσεων στις θερμοκηπιακές κηπευτικές καλλιέργειες, με ό,τι θετικό αυτό συνεπάγεται στον όγκο του προϊόντος, την προστιθέμενη αξία που παράγεται στον πρωτογενή τομέα και στις θέσεις εργασίας στις αγροτικές περιοχές. Αυτό υποδηλώνει την τάση των νέων αγροτών να επενδύουν δημιουργικά στον τομέα της αγροτικής παραγωγής, δημιουργώντας σύγχρονες παραγωγικές μονάδες, που απαιτούν μεγάλο ύψος επένδυσης και λειτουργούν με επιχειρηματικά κριτήρια, ώστε να ανταποκριθούν ικανοποιητικά στις προκλήσεις που παρουσιάζονται μέσα στο ανταγωνιστικό πεδίο που δημιουργείται παγκοσμίως.

5.4.3

Ιδιομορφίες – Εμπόδια

Όμως, παρ’ όλα αυτά, ο χαρακτήρας των επιχειρήσεων παραμένει σε μεγάλο βαθμό οικογενειακός. Όλα στηρίζονται στην προσωπική και οικογενειακή εργασία ώστε να ελέγχεται και να παραμένει χαμηλό το κόστος εργασίας Το μικρό μέγεθος των επιχειρήσεων, η αβεβαιότητα που χαρακτηρίζει την παραγωγική διαδικασία λόγω των φυσικών καταστροφών και η φύση των δραστηριοτήτων24 δεν επιτρέπουν την απασχόληση μόνιμων (μισθωτών) εργαζομένων (δηλαδή, ντόπιου προσωπικού, ασφαλισμένου και, άρα, «ακριβού»). Όταν αναγκάζονται να καταφύγουν σε ξένη εργασία, είναι συνήθως

για να καλύψουν

εποχικές ανάγκες και εργασίες χαμηλού επιπέδου (ανειδίκευτους εργάτες γης ή το πολύ χαμηλής ειδίκευσης τεχνίτες25). Οι ανάγκες αυτές καλύπτονται σχεδόν εξ ολοκλήρου με αλλοδαπούς οικονομικούς μετανάστες. Η εργασία αυτή όμως που αμείβεται με χαμηλά σχετικά ημερομίσθια, έχει μικρή παραγωγικότητα, μεγάλη κινητικότητα και δημιουργεί προβλήματα επικοινωνίας με αποτέλεσμα να μετριάζεται σημαντικά η όποια άμεση θετική επίπτωση στο κόστος παραγωγής. Έτσι, και επειδή η παραγωγική είναι η βασική διαδικασία στις αγροτικές επιχειρήσεις, ο επιχειρηματίας δεν μπορεί να αποδεσμευτεί αρκετά από αυτήν ώστε να αναπτύξει τις άλλες δραστηριότητες και την επιχείρηση συνολικά. Όταν οι δυνατότητες παροχής εργασίας από 24

Η μορφή των επιχειρήσεων είναι τέτοια που δεν μπορεί κανείς να αναθέσει σε υπάλληλο τον έλεγχο κάποιου τομέα (παραγωγικού, μεταποιητικού ή εμπορικού). Η παρακολούθηση και οι αποφάσεις σε σχέση με την παραγωγή, οι διαπραγματεύσεις για αγορές εφοδίων ή πώληση προϊόντων, η λειτουργία καταστήματος λιανικής διάθεσης και άλλες παρόμοιες δραστηριότητες δεν μπορούν να γίνουν από τρίτους, όπως συμβαίνει π.χ. με τα λογιστικά – φοροτεχνικά θέματα.

25 Μόνο όπου υπάρχει και κάποιας μορφής ειδική μεταποίηση (π.χ. οινοποίηση) ή στις υδατοκαλλιέργειες απασχολούνται και ειδικευμένοι επιστήμονες.

94

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

τον ίδιο τον επιχειρηματία και τα μέλη του οικογενειακού του περιβάλλοντος εξαντληθούν, δημιουργείται αδιέξοδο, οι επιχειρήσεις φτάνουν στα όρια των αναπτυξιακών τους δυνατοτήτων και εισέρχονται σε περίοδο στασιμότητας. Τότε γίνεται φανερή η ανάγκη πρόσληψης στελεχών (διοικητικών, οικονομικών, τεχνικών) σε μόνιμη βάση, για καλύτερη κατανομή δραστηριοτήτων και καλύτερη οργάνωση του χρόνου εργασίας του επιχειρηματία. Αλλά στο σημείο αυτό παρουσιάζεται το πρόβλημα της έλλειψης εξειδικευμένων στελεχών ή/και της απροθυμίας όσων υπάρχουν να εργαστούν μακριά από τα επαρχιακά αστικά κέντρα σε μέρη και μονάδες που δεν προσφέρουν τις συνθήκες και τους όρους εργασίας που θα μπορούσαν να προσελκύσουν τους εργαζόμενους αυτής της κατηγορίας. Άλλα σημαντικά προβλήματα είναι: •

η

έλλειψη

ολοκληρωμένης

και

συνεχούς

τεχνικής

στήριξης

από

εξειδικευμένους γεωτεχνικούς του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, •

η έλλειψη σοβαρών προγραμμάτων κατάρτισης δια βίου των αγροτών – επιχειρηματιών, προσαρμοσμένων στις ανάγκες των αγροτικών επιχειρήσεων,

•

η γραφειοκρατία,

•

η δυσκολία χρηματοδότησης από τις Τράπεζες,

•

το συνεχώς ανερχόμενο κόστος των εφοδίων και της ενέργειας,

•

οι

καθυστερήσεις

στην

καταβολή

των

επιδοτήσεων

και

των

αποζημιώσεων (σε περιπτώσεις καταστροφών), και •

η δυσκολία πρόσβασης σε πληροφορίες (οικονομικές, εμπορικές, τεχνικές, επιχειρηματικές) που είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη τόσο των επιχειρήσεων όσο και της επιχειρηματικότητας.

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

95

5.5

Οι αγροτικές επιχειρήσεις στο πλαίσιο της Ε.Ε.

Στην Ε.Ε., όλες οι κυβερνήσεις και οι φορείς των αγροτών μιλούν για ένα νέο μοντέλο γεωργίας

στηριγμένο

στην

οικογενειακή

εκμετάλλευση,

που

θα

είναι

όμως

προσανατολισμένο στην αγορά και όχι στις επιδοτήσεις, θα προσδιορίζεται από την επιχειρηματική λειτουργία των αγροτικών εκμεταλλεύσεων / επιχειρήσεων και θα είναι προσηλωμένο στην κάλυψη των απαιτήσεων του καταναλωτή για ασφαλή και υγιεινά προϊόντα ποιότητας. Τα προϊόντα αυτά για να προωθηθούν και να εδραιωθούν στην αγορά πρέπει να προσφέρονται σε ανταγωνιστικές τιμές. Όλοι πλέον απαιτούν από τους αγρότες να τηρούν τους κώδικες ορθής γεωργικής πρακτικής, ώστε να προστατεύεται το περιβάλλον. Βέβαια, ένα ερώτημα, που τίθεται έντονα από πολλούς αντικειμενικούς παρατηρητές των εξελίξεων της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, είναι to πώς μπορούν οι αγρότες να προσαρμοστούν στις ραγδαίες αλλά και αναγκαίες αλλαγές της αγροτικής πολιτικής της Ε.Ε., που είναι ταυτόχρονα και πολιτικές των κρατών μελών, χωρίς να υπάρξει μια σοβαρή έγκαιρη και υπεύθυνη αντιμετώπιση της κατάστασης από το κράτος ώστε να εφοδιάσει τους αγρότες με γνώσεις, εγχειρίδια, άλλο εκπαιδευτικό υλικό, συμμετοχή σε συζητήσεις, παρουσίαση οικονομικών αναλύσεων κλάδων παραγωγής, υποδείξεις ευκαιριών επενδύσεων, δημιουργίας σχετικού κλίματος επιχειρηματικότητας. Σε κάθε περίπτωση, στο πλαίσιο αυτού του σύγχρονου μοντέλου γεωργίας, το περιεχόμενο της

έννοιας

«επιχειρηματικότητα»

περιγράφεται

από

τις

παρακάτω

προϋποθέσεις-

υποχρεώσεις: α) Παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών με ανταγωνιστικούς όρους Παραγωγή με ανταγωνιστικούς όρους σημαίνει έλεγχος του κόστους παραγωγής. Το οποίο κόστος διαμορφώνεται από τη χρήση των βασικών συντελεστών παραγωγής όπως, γη, εργασία, κεφάλαιο, υπηρεσίες, κλπ. Άλλοι σημαντικοί παράγοντες μείωσης του κόστους είναι η εφευρετικότητα και η χρήση της νέας τεχνολογίας και τεχνογνωσίας. Στις ανταγωνιστικές αγορές, ο περιορισμός του κόστους των προϊόντων είναι μία συνεχής επιδίωξη. Κάθε παραγωγός είναι υποχρεωμένος να αναζητά συνεχώς τρόπους μείωσης του κόστους παραγωγής του, προκειμένου να είναι ανταγωνιστικός στην αγορά.

96

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

β) Μεταποίηση του αγροτικού προϊόντος με στόχο τη δημιουργία τροφίμων Η μεταποίηση του προϊόντος από τον παραγωγό εξασφαλίζει μεγαλύτερο εισόδημα και περισσότερη απασχόληση στον ίδιο τον παραγωγό και την οικογένειά του. Παράλληλα αυξάνει τον βαθμό οικονομικής αυτοδυναμίας του αγρότη και της αγροτικής επιχείρησης. γ) Διασφάλιση σταθερής ποιότητας των προϊόντων Τα αγροτικά προϊόντα σε φυσική ή μεταποιημένη μορφή είναι τρόφιμα με ξεχωριστή γεύση το καθένα. Έτσι αυτός που δοκιμάζει μια φορά ένα προϊόν και του αρέσει, επιθυμεί να ξαναδοκιμάσει το ίδιο προϊόν για να απολαύσει ξανά την ίδια γεύση. Έτσι δένεται με το προϊόν και γίνεται πλέον πελάτης της επιχείρησης. Γι’ αυτό είναι αναγκαίο να διατηρείται σταθερή η ποιότητα των προϊόντων για να μη χάνονται οι πελάτες. δ) Εκμετάλλευση ευκαιριών Αξιοποίηση των ευκαιριών, που παρουσιάζονται στην αγορά, σημαίνει ότι οι αγρότεςεπιχειρηματίες πρέπει να παρακολουθούν τις εξελίξεις γύρω από τα προϊόντα και να είναι έτοιμοι να εκμεταλλευτούν τις διάφορες καταστάσεις της αγοράς που μπορούν να αποφέρουν μεγαλύτερα εισοδήματα. ε) Δημιουργία νέων προϊόντων Η δημιουργία νέων προϊόντων προκαλεί κάθε φορά το ενδιαφέρον του καταναλωτή, αναζωογονεί την αγορά και συμβάλλει στην προώθηση των προϊόντων της επιχείρησης στην αγορά. στ) Προσωπική διακίνηση της παραγωγής Προσωπική διακίνηση της παραγωγής σημαίνει ότι οι επιχειρηματίες αγρότες δεν παραδίδουν το σύνολο της παραγωγής τους σε ένα συγκεκριμένο έμπορο, αλλά προσπαθούν ένα μέρος (όσο γίνεται μεγαλύτερο) να το διαπραγματεύονται ελεύθερα στην αγορά (απευθείας στον λιανοπωλητή ή τον καταναλωτή) εισπράττοντας έτσι την καλύτερη δυνατή τιμή κατά μονάδα προϊόντος. Εναλλακτικές δυνατότητες για τη διακίνηση της παραγωγής προσφέρουν επίσης οι ομάδες παραγωγών και οι συνεταιρισμοί εφόσον λειτουργού αποτελεσματικά και αποβλέπουν στο συμφέρον των παραγωγών. Είναι γνωστό ότι οι περισσότεροι αγρότες αδυνατούν να διαθέσουν την παραγωγή τους στο εμπόριο με τέτοιους τρόπους και εξαρτώνται σχεδόν απόλυτα από τους εμπόρουςΕπιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

97

μεσάζοντες τους οποίους συχνά παρακαλούν να τους αγοράσουν την παραγωγή σε οποιαδήποτε τιμή. Έτσι αποκομίζουν από την παραγωγή τους μόλις 15% με 20% της τελικής τιμής του προϊόντος τους ενώ το υπόλοιπο το καρπώνεται ο μεσάζων-έμπορος ή ο μεταποιητής έμπορος. Έτσι, για να κερδίζει κάποιος παραγωγός αυτό που πρέπει από την παραγωγή του οφείλει: •

Να μάθει τρόπους προώθησης των προϊόντων του στην αγορά Η καλύτερη μέθοδος για να απολαύσει ο αγρότης το μάξιμουμ του εισοδήματος από την αγροτική του δραστηριότητα, είναι να πουλά τα προϊόντα του στον τελικό καταναλωτή χωρίς ενδιάμεσους. Ανάλογα με το προϊόν πρέπει να επιλέξει κάποιος και τον τρόπο διάθεσης. Αν είναι φρέσκο, ο καλύτερος τρόπος είναι η άμεση διάθεση στον καταναλωτή, αν χρειάζεται μεταποίηση, ο αγρότης πρέπει να φροντίσει αυτή να γίνει κατά το μεγαλύτερο μέρος της στην εκμετάλλευσή του, ενώ αν πρέπει να παραδώσει τα προϊόντα του σε Σούπερ Μάρκετ, που απαιτούν μεγάλες ποσότητες, πρέπει να συνεργαστεί με άλλους παραγωγούς στο συνεταιρισμό του ή στην Ομάδα Παραγωγών στην οποία ανήκει ή πρέπει να ανήκει.

•

Να ξεχωρίζει υπογράφοντας το προϊόν του Τα προϊόντα με υπογραφή έχουν καλύτερη πρόσβαση στην αγορά. Γι αυτό οι αγρότες πρέπει να φροντίζουν ώστε τα προϊόντα τους να έχουν επωνυμία. Ο καταναλωτής είναι πιο σίγουρος ότι έχει μπροστά του έναν υπεύθυνο παραγωγό με όνομα, διεύθυνση και τηλέφωνο και μπορεί να διαμαρτυρηθεί αν κάτι δεν είναι καλό. Αυτό γεννά εμπιστοσύνη στους καταναλωτές και τους καθιστά πελάτες των προϊόντων του συγκεκριμένου παραγωγού.

•

Να διασφαλίζει τις ποιοτικές προδιαγραφές που θέτει η παραγωγική διαδικασία του προϊόντος και να το αναγράφει στην ετικέτα Η ποιότητα είναι πλέον καθοριστικό στοιχείο για την προώθηση των προϊόντων. Όποιος δεν το έχει κατανοήσει θα βρίσκεται πάντα σε δυσμενή θέση στην αγορά. Επιπλέον,

ο

παραγωγός

πρέπει

όχι

μόνο

να

διασφαλίζει

τις

ποιοτικές

προδιαγραφές που αναγράφονται στη συσκευασία αλλά και να το αποδεικνύει.

98

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

•

Nα εφαρμόζει τα διάφορα πρότυπα ποιότητας που έχει επεξεργαστεί ο Οργανισμός Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων – ΟΠΕΓΕΠ (AGROCERT) και εφαρμόζονται σήμερα στη χώρα μας. Τα πρότυπα του AGROCERT προσδιορίζουν τις παραγωγικές διαδικασίες που είναι αναγκαίες για να έχουμε ποιοτικά προϊόντα. Η εφαρμογή των προτύπων αυτών εξασφαλίζει στον παραγωγό την πιστοποίηση των προϊόντων του η οποία, με τη σειρά της, αποτελεί διαβατήριο τόσο για την εγχώρια αγορά όσο και για την εξαγωγή των προϊόντων στις ξένες αγορές.

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

99

6. Περιπτώσεις επιχειρηματικών πρωτοβουλιών στον αγροτικό τομέα (case-studies) Στο κεφάλαιο αυτό, παρουσιάζονται πέντε περιπτώσεις επιχειρηματικών πρωτοβουλιών στον αγροτικό τομέα που αφορούν άτομα, κυρίως επιστήμονες, οι οποίοι αρχικά ακολούθησαν μια επαγγελματική πορεία μακριά από τον τομέα, αλλά που σε κάποια φάση της ζωής τους πήραν μια συνειδητή απόφαση να αλλάξουν αυτή την πορεία και να αναζητήσουν νέες προοπτικές προσωπικής και οικογενειακής ανάπτυξης στο χώρο που γεννήθηκαν και απ’ όπου πήραν τις πρώτες εμπειρίες της ζωής. Αυτές, και άλλες 17 περιπτώσεις, αναλύονται εκτενώς στη μελέτη που αναφέρθηκε παραπάνω στο 5.2. Ο στόχος των μελετών περιπτώσεων ήταν διττός: α) Να περιγραφούν ενδιαφέρουσες, από τη σκοπιά της επιχειρηματικότητας περιπτώσεις (πρωτοπόρες, καινοτόμες, δυναμικές) που η αναφορά σ’ αυτές και η προβολή τους θα μπορούσε να θέσει πρότυπα, να διδάξει και να ωθήσει άλλους επίδοξους επιχειρηματίες – αγρότες να πάρουν πρωτοβουλίες προς την κατεύθυνση της επιχειρηματικής δράσης. β) Να εκμαιευθούν, άμεσα ή έμμεσα, προτάσεις για λήψη μέτρων και άσκηση πολιτικής που θα στοχεύουν στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας στον αγροτικό τομέα.

6.1 «Επιστροφή στην Ομηρική Αμπελόεσσα Πήδασα» (Οινοποίηση) Ο Κ. Π. γεννήθηκε σε χωριό της Μεσσηνίας από γονείς αγρότες. Μικρός, έζησε από κοντά την παραγωγική διαδικασία απόκτησης του ψωμιού και του κρασιού σε όλα της τα στάδια. Όλες δηλαδή τις διαδικασίες που αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο στην πολιτιστική διαδρομή της ελληνικής αγροτικής οικογένειας και σημαντικό παράγοντα της αγροτικής οικονομίας οικογενειακής μορφής. Αφού πήρε το πτυχίο του Ηλεκτρονικού Μηχανικού, εργάστηκε για μερικά χρόνια στο αντικείμενό του ως ελεύθερος επαγγελματίας και μισθωτός. Σε ηλικία όμως 33 ετών, σπρωγμένος από τα επαγγελματικά αδιέξοδα της ζωής στην Αθήνα, αποφάσισε με τη σύζυγό του να εγκατασταθούν μόνιμα στον τόπο τους. Τα βιώματα της παιδικής του ηλικίας έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην τελική του επιλογή να ασχοληθεί επαγγελματικά με την αμπελοκαλλιέργεια και το κρασί.

100

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Αναμπέλωσε τα οικογενειακά κτήματα που βρίσκονταν σε μια περιοχή με μακρά οινοποιητική παράδοση και ίδρυσε μια μικρή οινοποιητική μονάδα. Η ανεπάρκεια κεφαλαίων δεν του επέτρεψε να προχωρήσει με γρήγορα βήματα, αλλά έτσι βρήκε την ευκαιρία να μελετήσει για το κρασί και τις κλιματολογικές και εδαφολογικές συνθήκες της περιοχής. Στη συνέχεια, προχώρησε σταδιακά σε παραγωγικές επενδύσεις ώστε να μπορεί να εμφιαλώνει την παραγωγή του. Σήμερα προσφέρει στην αγορά τρεις ομάδες προϊόντων, μία ευρείας κατανάλωσης για το καθημερινό τραπέζι, μία υψηλότερων καταναλωτικών απαιτήσεων και μία βιολογικής καλλιέργειας. Κάθε ομάδα περιλαμβάνει λευκά, ροζέ και κόκκινα κρασιά. Η διάθεσή τους γίνεται κυρίως στην τοπική αγορά, αλλά κάποιες ποσότητες διακινούνται στην υπόλοιπη Ελλάδα ή εξάγονται στη Γερμανία και την Ιαπωνία. Η δυναμική επέκταση των δραστηριοτήτων της επιχείρησης, η εμπορική εκμετάλλευση των προϊόντων της και το γεγονός ότι ο Κ. Π. είναι από τους πρώτους που καλλιέργησαν νέες ποικιλίες στην περιοχή και ασχολήθηκε με τη βιολογική καλλιέργεια των αμπελώνων του, τον κατατάσσουν ανάμεσα στους πρωτοπόρους αγρότες – επιχειρηματίες, στον τομέα του. Όμως οι φιλοδοξίες του δεν σταματούν εδώ. Σχεδιάζει επεκτάσεις, βελτιώσεις και εκσυγχρονισμούς που θα κάνουν τη μονάδα του περισσότερο λειτουργική και επισκέψιμη. Σκέφτεται επίσης να προχωρήσει στην παραγωγή και νέων προϊόντων, όπως βιολογικό τσίπουρο και πετιμέζι, αφού πρώτα μελετήσει καλά την αγορά. Το μορφωτικό επίπεδο και οι προηγούμενες εμπειρίες του Κ. Π. του επιτρέπουν να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τα σοβαρά θέματα που δημιουργούνται καθημερινά από τη λειτουργία της μονάδας και την εμπορική δραστηριότητα (αγορές εφοδίων, εξεύρεση κεφαλαίων, εμπορικές συμφωνίες κλπ.). Ό,τι έχει πετύχει μέχρι σήμερα, βέβαια, δεν έγινε εύκολα και χωρίς κόστος. Υποχρεώθηκε να αναλάβει ρίσκα, φορτώθηκε με άγχος, έλλειψε από την οικογένειά του και τους φίλους του, περιορίστηκε ο ελεύθερος χρόνος του, δεν γνωρίζει «γιορτή και σχόλη». Κέρδισε όμως αυτοπεποίθηση, την αναγνώριση των γύρω του για τις ικανότητές του καθώς και την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη τους λόγω της συνέπειάς του και της αγάπης του γι’ αυτό που κάνει. Ο ίδιος πιστεύει ότι ο νέος επίδοξος επιχειρηματίας οινοποιός πρέπει να συνειδητοποιήσει πως

η

οινοποιία

δεν

είναι

μια

συνηθισμένη

επιχειρηματική

δραστηριότητα.

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

101

Το

σημαντικότερο ρόλο στην επιτυχή εξέλιξη μιας τέτοιας πρωτοβουλίας τον παίζει το προσωπικό στοιχείο. «Ο καλός επαγγελματίας οινοποιός» λέει «βάζει τη δική του σφραγίδα στην καλλιέργεια του αμπελιού, στη δημιουργία του κρασιού ακόμη και στη διάθεσή του στην αγορά». Η δημιουργία μιας μικρής οινοποιητικής μονάδας οικογενειακής μορφής πρέπει να γίνει με προσεκτικά βήματα και σταδιακά, ύστερα από μελέτη και κατασταλαγμένες απόψεις για το τι θέλει να κάνει ο νέος επιχειρηματίας. Τα βασικά βήματα είναι: 1. Ίδρυση αμπελώνων ή αναμπέλωση παλαιών σε μια έκταση 50-70 στρεμμάτων, με εκλεκτές ποικιλίες, σε κατάλληλα εδάφη και με βιολογικό τρόπο.

2. Εκπαίδευση και επιμόρφωση του καλλιεργητή σε θέματα καλλιέργειας της αμπέλου, οινολογίας, διοίκησης και διαχείρισης της επιχείρησης.

3. Έρευνα της αγοράς όπου θα διατεθούν τα προϊόντα.

4. Κατασκευή μικρής αλλά πλήρους οινοποιητικής μονάδας, με δυνατότητα δηλαδή και εμφιάλωσης.

6.2 «Με οδηγό την τεχνολογία και εφόδιο τη συνεργασία» (οπωροκηπευτικά) Ο Ν. Β. γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη από γονείς εμπόρους. Σπούδασε στη Γυμναστική Ακαδημία και δούλεψε μερικά χρόνια σαν προπονητής και εμπορικός αντιπρόσωπος. Σε ηλικία 27 ετών, ψάχνοντας μια πιο ανθρώπινη ζωή από αυτή που του πρόσφερε η μεγαλούπολη, μετακινήθηκε στην Κατερίνη, κοντά στα πεθερικά του που ήταν γεωργοί. Όλα στη ζωή του άλλαξαν. Κοινωνικό περιβάλλον, φίλοι ακόμα και η διατροφή του. Αρχίζει να ασχολείται με τη δενδροκομία και την καλλιέργεια της φράουλας και να εξοικειώνεται με το αντικείμενο που σιγά-σιγά το αγαπάει και αντιλαμβάνεται τις προοπτικές του. Συνεχίζει για 3 χρόνια με τον πεθερό του και μετά αυτονομείται, μπαίνει σε σχέδια βελτίωσης και στήνει 3 στρέμματα θερμοκηπιακής καλλιέργειας φράουλας εκτός από τις υπαίθριες (15 στρέμματα) και τις δενδροκαλλιέργειες (40 περίπου στρέμματα). Συνεργάζεται στενά με τον πεθερό του και άλλους συγγενείς που τον στηρίζουν και του μεταδίδουν τις γνώσεις τους. Αξιοποιεί τις επιστημονικές γνώσεις συνεργαζόμενος σε σταθερή βάση με έναν γεωπόνο και προσπαθεί να αποφεύγει, στον τομέα της εμπορίας,

102

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

τους μεσάζοντες που, όπως γνωρίζει εκ πείρας, συμπιέζουν τις τιμές του παραγωγού προκειμένου να μεγιστοποιήσουν τα δικά τους κέρδη. Γίνεται διαχειριστής μιας ομάδας φραουλοπαραγωγών που συγκεντρώνουν το προϊόν τους και το διαθέτουν από κοινού με μια διαδικασία που θυμίζει δημοπρασία. Παράλληλα, τολμάει τις πρώτες εξαγωγές φρούτων στη Ρωσία και δημιουργεί σταθερά κανάλια για την προώθηση των προϊόντων του στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Πεπεισμένος για τα πλεονεκτήματα των συνεργασιών, προσπαθεί να δημιουργήσει ένα «πάρκο θερμοκηπίων» όπου διάφοροι παραγωγοί θα τοποθετήσουν τα θερμοκήπιά τους, θα συγκεντρώνουν την παραγωγή, θα τη συσκευάζουν σε διαλογητήρια και θα την αποθηκεύουν σε ψυγεία επωφελούμενοι από την επιμήκυνση της περιόδου διάθεσης αλλά και από την μαζική αγορά εφοδίων και την μεγαλύτερη διαπραγματευτική δύναμή τους. Το πιστεύω του είναι ότι «το αγώι ξυπνάει τον αγωγιάτη». Θεωρεί ότι ο αγρότηςεπιχειρηματίας πρέπει να είναι «ανοιχτός» στο περιβάλλον του, να δέχεται και να δίνει πληροφόρηση ελεύθερα. Ο ίδιος δεν σταματάει να αναζητά τρόπους να βελτιώσει την παραγωγή του, τη θέση του στην αγορά, τη θέση του στην κοινωνία. Η τελευταία καινοτομία που σκέφτεται να εφαρμόσει είναι η υδροπονία και η δημιουργία θερμοκηπίου ρυθμιζόμενου κλίματος.

6.3 «Ανοίγοντας για πρώτη φορά τα βιολογικά μονοπάτια» (λαχανικά) Ο Δ. Β. γεννήθηκε σε ένα χωριό της Ηλείας και έγινε Ηλεκτρολόγος. Εργάστηκε μερικά χρόνια ως μισθωτός και μετά ασχολήθηκε με το εμπόριο κηπευτικών. Η σχετική εμπειρία που απέκτησε σε συνδυασμό με την απέχθειά του για τον τρόπο ζωής στην Αθήνα, τον οδήγησαν στην απόφαση να επιστρέψει στον τόπο του, σε ηλικία 31 ετών. Μη διαθέτοντας ιδιόκτητο κλήρο, ξεκίνησε να καλλιεργεί κηπευτικά σε ενοικιαζόμενα χωράφια και ύστερα από λίγα χρόνια αγόρασε και δικά του με δάνειο από την ΑΤΕ. Στο τέλος της δεκαετίας του ’90 μετατρέπει τις καλλιέργειές του σε βιολογικές και ξεκινάει τη συνεργασία του με την εταιρία ΒΙΟΖΕΥΣ η οποία τον στηρίζει τεχνικά και διαθέτει μεγάλο μέρος της παραγωγής του. Σήμερα, παράγει υπαίθρια και θερμοκηπιακά βιολογικά λαχανικά που ένα μέρος (30%) διαθέτει ο ίδιος τοπικά και το υπόλοιπο διοχετεύεται μέσω της

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

103

ΒΙΟΖΕΥΣ σε μεγάλα σούπερ-μάρκετ. Ήταν ο πρώτος που καλλιέργησε βιολογικά λαχανικά στην Πελοπόννησο και ασχολείται ο ίδιος με την παρασκευή των φυσικών σκευασμάτων για την προστασία της παραγωγής του από ασθένειες και την λίπανσή τους. Τα βιολογικά προϊόντα έχουν υψηλότερο κόστος παραγωγής από τα συμβατικά και απευθύνονται σε καταναλωτές με αυξημένο εκπαιδευτικό και εισοδηματικό επίπεδο. Γι’ αυτό, ο Δ. Β. προσπαθεί να αναπτύσσει προσωπικές σχέσεις με αυτή την κατηγορία καταναλωτών προκειμένου να λαμβάνει υπόψη τις επιθυμίες και τις προτάσεις ή συμβουλές τους. Στόχος του είναι να καταφέρει έτσι να διαθέτει ό ίδιος το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής του, ώστε να απολαμβάνει καλύτερες τιμές και να βελτιώνει το εισόδημά του. Τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετώπισε αφορούσαν την προμήθεια κατάλληλων βιολογικών εφοδίων (φυτά, σκευάσματα), τη μειωμένη τα πρώτα χρόνια παραγωγή, την έλλειψη τεχνικών γνώσεων, τη δυσκολία κοστολόγησης και τιμολόγησης των προϊόντων. Τα αντιμετώπισε όλα με τη βοήθεια της ΒΙΟΖΕΥΣ, αλλά και πολλή προσωπική δουλειά, διάβασμα και ενημέρωση. Βασικές πηγές ενημέρωσής του είναι η ΒΙΟΖΕΥΣ, οι εκδόσεις της ΔΗΩ (Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων) και του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και οι εκθέσεις βιολογικών προϊόντων. Ο Δ. Β. πιστεύει ότι το μέλλον για τους νέους αγρότες βρίσκεται στα βιολογικά γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα και στην οργάνωση των παραγωγών σε ομάδες. Ελπιδοφόρα θεωρεί και τη συνεργασία με επιχειρηματίες του τουριστικού τομέα για την ίδρυση μικτών οικοτουριστικών ξενοδοχειακών μονάδων.

6.4 «Ένα μπουκάλι κρασί από την Εύβοια στο βιβλίο Guinness» (οινοποίηση) Ο Α. Μ. γεννήθηκε σε ένα χωριό της Εύβοιας από γονείς αγρότες αμπελοκαλλιεργητές και σπούδασε οικονομικά στην Αθήνα. Ξεκίνησε την επαγγελματική του σταδιοδρομία ως οικονομικός συντάκτης και στο πλαίσιο αυτής του της δραστηριότητας ήρθε σε επαφή με την αγορά των επώνυμων εμφιαλωμένων κρασιών μικρών παραγωγών η οποία άρχισε να αναπτύσσεται στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Βλέποντας τις δυνατότητες που παρουσιάζονταν στον τομέα αυτό και διαπιστώνοντας ότι στην Εύβοια δεν είχε γίνει κάποια ανάλογη κίνηση, αποφάσισε να αναλάβει τον οικογενειακό 104

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

αμπελώνα και να προσπαθήσει να μπει στη συγκεκριμένη αγορά. Ξεκίνησε χρησιμοποιώντας τις οινοποιητικές εγκαταστάσεις άλλου επιχειρηματία και διακίνησε το προϊόν του από πόρτα σε πόρτα και μέσω εταιριών διανομής, μέχρι να αποκτήσει δικές του εγκαταστάσεις τέσσερα χρόνια αργότερα. Σήμερα, η επιχείρηση έχει ένα σοβαρό μέγεθος με αξιοποίηση ιδιόκτητων, ενοικιαζόμενων και συνεργαζόμενων αμπελώνων, οινοποιεί και εμφιαλώνει την παραγωγή μέσα στο κτήμα και έχει κατακτήσει ένα καλό όνομα στην αγορά των επώνυμων κρασιών με εθνικές και διεθνείς διακρίσεις. Ο Α. Μ. ήταν από την αρχή αποφασισμένος να προωθηθεί σε σύνθετες μορφές επιχειρηματικότητας. Διαρκής στόχος του είναι η βελτίωση της ποιότητας που διευκολύνει την αύξηση της τιμής και όχι η αύξηση του τζίρου μέσω της αύξησης της παραγόμενης ποσότητας. Αυτό το χαρακτηριστικό, μαζί με την προσπάθεια που κάνει για παραγωγή και βιολογικών προϊόντων, τη δημιουργία προϊόντων ονομασίας προέλευσης και τη δυναμική επέκταση των δραστηριοτήτων του, δίκαια τον κατατάσσουν στους πρωτοπόρους και καινοτόμους αγρότες – επιχειρηματίες. Από τους κινδύνους και τα μειονεκτήματα που προέβλεπε και φοβόταν στο ξεκίνημά του, το βασικότερο ήταν η εξεύρεση κεφαλαίων, το οποίο αποτελούσε πρόβλημα σε όλη την εξέλιξη της μονάδας. Τα υπόλοιπα, όπως η αβεβαιότητα, η έλλειψη γνώσεων και η δυσκολία καθιέρωσης στην αγορά ήταν μεν υπαρκτά προβλήματα αλλά σταδιακά τέθηκαν υπό έλεγχο. Σ’ αυτό συνέβαλε και η αγαστή συνεργασία που έχει με τα μέλη της οικογένειάς του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συνεργασία του με τον αδελφό του, ο οποίος ζωγράφισε ό ίδιος 1500 ετικέτες για τα πρώτα μπουκάλια της παραγωγής, γεγονός που έβαλε την επιχείρηση στο βιβλίο Guinness. Ο Α. Μ. θεωρεί ότι η γεωργία στη χώρα μας είναι προσανατολισμένη να παράγει με λάθος τρόπο προϊόντα που δεν είναι ανταγωνιστικά στη διεθνή αγορά. Πιστεύει ότι οι βασικοί φορείς της αλλαγής του προσανατολισμού της γεωργίας θα είναι οι προοδευτικοί, οι καινοτόμοι αγρότες που θα φιλοδοξούν από τη δουλειά τους να εξασφαλίζουν μια αξιοπρεπή διαβίωση αλλά και το παραγωγικό μέλλον της γης τους. Στην Ελλάδα, παραγωγή με ένταση στην ποσότητα είναι ανεδαφική. Επομένως, ο στόχος πρέπει να είναι «μικρή βιολογική παραγωγή υψηλής ποιότητας, με προϊόν συσκευασμένο

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

105

που θα απευθύνεται σε μεγάλες αγορές». Χρειάζεται, βέβαια, υπομονή, πείσμα, δουλειά, συνέπεια στις συναλλαγές, καλές δημόσιες σχέσεις, μελέτη και σχεδιασμός των επιχειρηματικών κινήσεων και συνεργασία με ειδικούς.

6.5 «Όταν για τις … κοπριές εγκαταλείπεις και το … Δημόσιο» (γαλακτοπαραγωγή) Η γαλακτοπαραγωγική επιχείρηση του Δ. Τ. και της γυναίκας του Ο. Τ. είναι μια αγροτική επιχείρηση οικογενειακής μορφής. Ο ίδιος ήταν μόνιμος δημόσιος υπάλληλος μέχρι που του μεταβίβασε ο πατέρας του την πατρική κτηματική περιουσία το 1990. Τότε, σε ηλικία 45 ετών, παραιτήθηκε και μαζί με τη γυναίκα του ασχολήθηκε με την κτηνοτροφία. Στη συνέχεια, οι δύο κόρες τους αφού ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στα τμήματα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Μάρκετινγκ των Τ.Ε.Ι. εντάχθηκαν στο πρόγραμμα νέων κτηνοτρόφων και ανέπτυξαν τη δική τους οικονομία στο πλαίσιο της επιχείρησης. Έχουν όλοι παρακολουθήσει ειδικά σεμινάρια μεγάλης γαλακτοβιομηχανίας με την οποία συνεργάζονται για τη διάθεση όλης της παραγωγής τους. Στην επιχείρηση εκτρέφονται γαλακτοπαραγωγικές αγελάδες σε ολοκληρωμένη μονάδα έκτασης 10 στρεμμάτων, ενώ σε άλλα 70 στρέμματα (ιδιόκτητα και ενοικιαζόμενα) καλλιεργούνται ζωοτροφές. Οι εγκαταστάσεις είναι υψηλής τεχνολογίας και εγγυώνται την παραγωγή προϊόντων υψηλής ποιότητας και υγιεινής. Με τη βοήθεια των δύο κοριτσιών που αποτελούν τη διάδοχη κατάσταση της επιχείρησης, σχεδιάζεται επέκταση της παραγωγικής δυνατότητας και παραγωγή νέων προϊόντων με μεταποίηση του γάλακτος που δεν θα απορροφά η γαλακτοβιομηχανία. Στο ξεκίνημα της επιχειρηματικής του δραστηριότητας, ο Δ. Τ. αντιμετώπισε σοβαρά προβλήματα λόγω άγνοιας του αντικειμένου, δυσπιστίας των τραπεζών και έλλειψης ιδίων κεφαλαίων. Κάποιες κακές επιχειρηματικές κινήσεις επιβάρυναν τη μονάδα από το ξεκίνημά της με χρέη από τα οποία προσπαθεί σταδιακά να ελευθερωθεί. Το βασικό πλεονέκτημα της επιχείρησης είναι η αγάπη των μελών της οικογένειας για τη δουλειά που κάνουν και η οποία ταιριάζει απόλυτα στην ψυχοσύνθεσή τους και τα ενδιαφέροντά τους. Γι’ αυτό δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους για την επιτυχία του σκοπού τους ενώ θεωρούν τη δουλειά τους όχι ως μία προσωρινή κερδοσκοπική ευκαιρία αλλά ως μία απασχόληση δεμένη με τη ζωή τους.

106

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Αυτό τους βοηθά να αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες και τους κινδύνους που συνδέονται με την επιχειρηματική δραστηριότητα. Το άγχος και ο λίγος ελεύθερος χρόνος αντισταθμίζονται από την καλή ευκαιρία για επαγγελματική εξέλιξη των παιδιών και από την κοινωνική αναγνώριση και την οικονομική σταθερότητα που επιτυγχάνουν. «Η κτηνοτροφία» λέει ο Δ. Τ. « είναι ένας δύσκολος κλάδος γιατί έχεις να κάνεις με ζωντανά που σε θέλουν κοντά τους 24 ώρες το 24ωρο. Είναι κάτι σαν λειτούργημα στο οποίο πρέπει πάντα να είσαι αφοσιωμένος. Να αγαπάς τα ζώα με τα καλά τους και τα κακά τους, να έχεις μεράκι γι’ αυτή τη δουλειά αλλιώς θα αποτύχεις».

6.6

Συμβουλές και παραινέσεις για νέους αγρότες-επιχειρηματίες

Πολλές συμβουλές και παραινέσεις διατυπώθηκαν σε πολλές περιπτώσεις από τους επιχειρηματίες της μελέτης είτε γενικά για νέους επίδοξους αγρότες-επιχειρηματίες είτε ειδικά για κάποιες κατηγορίες (νέους βιοκαλλιεργητές, νέους αμπελουργούς-οινοποιούς, νέους ανθοκόμους και νέους κτηνοτρόφους). Οι αγρότες – επιχειρηματίες που εξετάστηκαν στις μελέτες περιπτώσεων ήταν γενικά άνθρωποι με κάποιο σχετικά υψηλό (για αγρότες) εκπαιδευτικό επίπεδο και με ένα απόθεμα εμπειριών αποκτημένων κατά τη διάρκεια είτε της παραμονής τους για μικρότερα ή μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα σε μεγάλες πόλεις (Αθήνα – Θεσσαλονίκη) για σπουδές ή εργασία, είτε της απασχόλησής τους στα οικογενειακά ή άλλα κτήματα. Άλλοι απογοητευμένοι από τα αδιέξοδα, την ανεργία και τον τρόπο ζωής των μεγαλουπόλεων και άλλοι παρακινημένοι από την αγάπη τους για την ύπαιθρο και τα παιδικά τους βιώματα, επέστρεψαν στα μέρη τους και ανέλαβαν τις οικογενειακές (παραδοσιακές) εκμεταλλεύσεις προσπαθώντας να βάλουν τη ζωή τους σε νέο δρόμο. Όλοι πήραν στα χέρια τους απλές παραγωγικές εκμεταλλεύσεις και τις μετέτρεψαν σε οργανωμένες επιχειρήσεις με μεταποιητικές ή/και εμπορικές δραστηριότητες, γρήγορα αναπτυσσόμενες, με σοβαρές επενδύσεις, παρουσία στην τοπική ή και ευρύτερη αγορά, καλές αποδόσεις και καλές προοπτικές. Αφού αντιμετώπισαν τις πολύπλοκες, χρονοβόρες και γραφειοκρατικές διαδικασίας προκειμένου να αναδιαρθρώσουν και να εκσυγχρονίσουν τις μονάδες τους ή να ιδρύσουν εξ υπ’ αρχής νέες αξιοποιώντας τα κίνητρα διαφόρων προγραμμάτων, ήρθαν αντιμέτωποι με τα Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

107

σοβαρότερα προβλήματα που τους επιφύλασσε ο νέος τους ρόλος. Αλλάζοντας από απλοί αγρότες σε επιχειρηματίες ήρθαν σε επαφή με νέους συνεργάτες (προμηθευτές, εμπόρους, συμβούλους, συνεταίρους κλπ.) και χρειάστηκε να αναπτύξουν νέες ικανότητες (οργανωτικές, διαπραγματευτικές, επικοινωνιακές κλπ.). Η αβεβαιότητα και ο κίνδυνος έγιναν αναπόσπαστα στοιχεία της δουλειάς τους και τρόπος ζωής για όλους. Κοινό χαρακτηριστικό τους, η πολλή και σκληρή δουλειά των ίδιων και των μελών της οικογενείας τους. Πήραν επενδυτικές αποφάσεις, επεκτάθηκαν και αναπτύχθηκαν. Άλλαξαν την εικόνα τους στις μικρές συντηρητικές κοινωνίες του τόπου τους και, αντί πλέον μόνο να επηρεάζονται από αυτή, άρχισαν να την επηρεάζουν θετικά και να λειτουργούν ως πρότυπα και προωθητικοί παράγοντες. Επίσης αναζήτησαν στηρίγματα και συνεργασίες με άλλα μέλη των οικογενειών τους αλλά και με συναδέλφους παραγωγούς ή τρίτους (εμπόρους, ειδικούς, συμβούλους) συστήνοντας συνεταιρισμούς, ομάδες παραγωγών ή ακόμα και εταιρείες Ε.Π.Ε. ή Α.Ε.. Επιχείρησαν αλλαγές, πειραματίστηκαν, ανέλαβαν πρωτοβουλίες και κινδύνους. Προσπάθησαν να πρωτοτυπήσουν, να προβλέψουν τις εξελίξεις, να σχεδιάσουν το μέλλον, να αξιοποιήσουν ιδέες. Με

την

πάροδο

του

χρόνου,

άλλαξαν

νοοτροπία,

απόκτησαν

ευελιξία

και

προσαρμοστικότητα, μετατράπηκαν σε συνειδητούς δημιουργούς νέας αξίας, επιδίωξαν ως επιχειρηματίες το κέρδος και την επέκταση. Το καταστάλαγμα αυτής της εμπειρίας αποτυπώθηκε στον παρακάτω δεκάλογο προς νέους αγρότες-επιχειρηματίες.

108

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΙΝΕΣΕΩΝ Προς νέους επίδοξους αγρότες-επιχειρηματίες

1. Αλλάξτε νοοτροπία -

Μην κάνετε ό,τι έκαναν οι γονείς σας

-

Αναλάβετε κινδύνους

-

Τολμήστε το καινούργιο

-

Επιδιώξτε την αλλαγή

-

Εξοικειωθείτε με την νέα τεχνολογία

2. Εκπαιδευτείτε -

Αποκτήστε γνώσεις, αν είναι δυνατόν πανεπιστημιακές

-

Ενημερώνεστε συνεχώς

-

Χρησιμοποιείστε τη δια βίου κατάρτιση

3. Αγαπάτε αυτό που κάνετε και πιστέψτε ότι θα πετύχετε -

Να είστε μερακλήδες

-

Να αφιερώνετε χρόνο

-

Να έχετε υπομονή και επιμονή

4. Φροντίστε για την ποιότητα -

Ό,τι κάνετε, κάντε το καλά

-

Ενδιαφερθείτε για τα βιολογικά προϊόντα

-

Παράγετε επώνυμα προϊόντα

5. Μη φοβάστε τη δουλειά -

Ό,τι δίνετε, παίρνετε.

6. Στηριχθείτε στις δικές σας δυνάμεις -

Χωρίς να αποφεύγετε τις συνεργασίες

-

Μη δανείζεστε υπέρμετρα

7. Σπεύδετε βραδέως -

Αναπτυχθείτε σταδιακά

-

Αναγνωρίστε τα λάθη

8. Παρακολουθείτε συνεχώς την αγορά -

Αναγνωρίστε τις τάσεις

-

Αφουγκραστείτε τις ανάγκες των καταναλωτών

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

109

-

Διερευνείστε τις αγορές

-

Ταξιδεύετε και παρακολουθείτε εκθέσεις

9. Αποφασίστε αφού μελετήσετε προσεκτικά -

Βάλτε στόχους

-

Σχεδιάστε και προγραμματίστε

-

Συμβουλευτείτε ειδικούς

10.

110

Διαφοροποιηθείτε δημιουργικά -

Πολυκαλλιέργεια

-

Νέα προϊόντα / ποικιλίες

-

Νέες δραστηριότητες (μεταποίηση – εμπορία)

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

7. Το μέλλον της επιχειρηματικότητας στον αγροτικό τομέα 7.1 Η κατάσταση του τομέα και οι προοπτικές του. Ο ρόλος του πρωτογενή τομέα της οικονομίας παραμένει πολύ σημαντικός για τη χώρα, τόσο σε οικονομικούς όρους (υψηλή σχετικά συνεισφορά στο εξωτερικό εμπόριο), όσο και σε κοινωνικούς όρους (αριθμός απασχολούμενων). Αν και διαχρονικά η παραγωγικότητα του τομέα έχει αυξηθεί πλησιάζοντας το μέσο όρο της οικονομίας, τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε φάση υποχώρησης και η διεύρυνση του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου αγροτικών προϊόντων αναδεικνύει το πρόβλημα της αναντιστοιχίας μεταξύ προσφοράς και ζήτησης στην εσωτερική αγορά. Το πρόβλημα γίνεται ακόμα πιο έντονο λόγω της μείωσης των δημόσιων και ιδιωτικών, κυρίως, επενδύσεων. Οι κύριες καλλιέργειες παραμένουν το σκληρό σιτάρι, ο αραβόσιτος, το βαμβάκι, η ελαιοκαλλιέργεια, τα οπωροκηπευτικά και τα σταφύλια που καταλαμβάνουν περίπου το 75% των καλλιεργούμενων εκτάσεων, ενώ η αιγοπροβατοτροφία εξακολουθεί να αποτελεί τη σημαντικότερη κτηνοτροφική παραγωγική κατεύθυνση. Τα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά της γεωργικής παραγωγής (μέσο μέγεθος, πολυτεμαχισμός, αρδευόμενες εκτάσεις) αν και σημείωσαν μικρή βελτίωση εξακολουθούν να απέχουν πολύ από τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Σημαντική βελτίωση παρουσιάζει ο βαθμός εκμηχάνισης των εκμεταλλεύσεων. Το ανθρώπινο παραγωγικό δυναμικό του τομέα μειώνεται σταθερά και με μεγαλύτερο ρυθμό από όσο μειώνεται ο πληθυσμός των αγροτικών περιοχών. Το πρόβλημα γίνεται ακόμα πιο έντονο με την αύξηση του επιπέδου γήρανσης του πληθυσμού και τη μείωση του μεγέθους της μέσης οικογένειας στις αγροτικές περιοχές, γεγονός που απειλεί με δημογραφική κατάρρευση πολλές περιοχές της χώρας, κυρίως ορεινές και απομονωμένες. Οι εξελίξεις στο διεθνή χώρο, όπως αυτές προδιαγράφονται από τις συμφωνίες στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ), καθώς και οι ενδείξεις για το μέλλον της ΚΑΠ στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά την ολοκλήρωση των συζητήσεων που μόλις ξεκίνησαν, διαμορφώνουν το νέο σκηνικό στο οποίο καλείται να λειτουργήσει ο πρωτογενής τομέας της χώρας. Η παγκόσμια αγορά αγροτικών προϊόντων φιλελευθεροποιείται, λαμβάνοντας μέτρα περιορισμού έως κατάργησης της στήριξης της αγροτικής παραγωγής. Ενισχύεται το Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

111

διαρθρωτικό σκέλος της ΚΑΠ και δίνεται έμφαση στην ανάπτυξη των λιγότερο αναπτυγμένων περιφερειών της Ε.Ε.. Αποκτούν μεγάλη σημασία τα μέτρα περιβαλλοντικής πολιτικής, μεταβάλλοντας το μοντέλο της σύγχρονης ευρωπαϊκής γεωργίας. Την τελευταία εικοσαετία έχει αναπτυχθεί έντονος προβληματισμός στους κόλπους των καταναλωτών σχετικά με την ποιότητα των προϊόντων και τις διατροφικές συνήθειες, με αφορμή

αποκαλύψεις

για

τη

σύσταση

των

τροφίμων,

την

εισαγωγή

γενετικά

τροποποιημένων προϊόντων και την εμφάνιση νέων ασθενειών. Λόγω αυτών των γεγονότων, νέες καλλιεργητικές μέθοδοι φιλικές προς το περιβάλλον, όπως η βιοκαλλιέργεια, αυξάνουν τη δημοτικότητά τους μεταξύ του καταναλωτικού κοινού και των παραγωγών. Στο πλαίσιο αυτών των εξελίξεων, ο ελληνικός αγροτικός τομέας θα πρέπει να προχωρήσει σε εκσυγχρονισμό των διαρθρωτικών του δομών αλλά και των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Οι τελευταίες αυτές καλούνται να βελτιώσουν την ποιότητα των προϊόντων τους και να αυξήσουν την ανταγωνιστικότητά τους ώστε να ανταποκριθούν στο νέο περιβάλλον. Σ’ αυτή την κατεύθυνση, θετική επίδραση μπορούν να έχουν φορολογικές ελαφρύνσεις προς στους αγρότες καθώς και η συγκράτηση των τιμών των εισροών και των επιτοκίων δανεισμού. Οι προσπάθειες για τον εκσυγχρονισμό των εκμεταλλεύσεων με επενδύσεις μέσω των»Σχεδίων Βελτίωσης» και των κινήτρων γα «Νέους Αγρότες» δεν έχουν, μέχρι στιγμής, καταφέρει

να

μεταβάλλουν

σημαντικά

τον

προσανατολισμό

των

περισσότερων

εκμεταλλεύσεων, παρά την εισαγωγή νέων καλλιεργειών, όπως των θερμοκηπιακών, και την επέκταση

των

δραστηριοτήτων

σε

εξωγεωργικές

πηγές

εισοδήματος,

όπως

ο

αγροτουρισμός. Εκείνο που χρειάζεται είναι νέες, ευέλικτες, οργανωμένες εκμεταλλεύσεις με διαχειριστικό έλεγχο και προσαρμογή στις απαιτήσεις της αγοράς. Γι’ αυτό είναι αναγκαία η παρουσία ανθρώπων με επιχειρηματικό πνεύμα και καινοτόμες ιδέες που θα αξιοποιήσουν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα και θα διευρύνουν τις παραγωγικές δυνατότητες της χώρας. Η πορεία αναβάθμισης του επιπέδου εκπαίδευσης, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, έχει συμβάλλει στη διαμόρφωση της απαραίτητης κρίσιμης μάζας ανθρώπων στον αγροτικό τομέα, με σχετικά ικανοποιητικό επίπεδο εκπαίδευσης που τους επιτρέπει να συλλάβουν τις

112

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

προκλήσεις που παρουσιάζονται στον τομέα της αγροτικής παραγωγής διεθνώς. Η εξασφάλιση της παραμονής, του ανθρώπινου αυτού δυναμικού στις αγροτικές περιοχές (σε συνδυασμό με κατάλληλα μέτρα ενίσχυσης της επιχειρηματικότητας) μπορεί να οδηγήσει στην ανάληψη πρωτοβουλιών για τον εκσυγχρονισμό και τη μετατροπή της αγροτικής εκμετάλλευσης από απλά παραγωγική μονάδα σε επιχειρηματική. Οι νέες, αποτελεσματικές επιχειρήσεις που προσφέρουν «ενδιαφέροντα» νέα προϊόντα, δεν θα δυσκολευτούν να βρουν μια θέση στην αγορά, παρά την όξυνση του ανταγωνισμού. Ιδιαίτερα όταν υπάρχει και μια ισχυρή σχέση με την πρωτογενή παραγωγή. Οι μεταποιητικές επιχειρήσεις, ακόμα και οι μικρές, χρηματοδοτούνται σήμερα με πιο ευνοϊκούς όρους και ευέλικτες διαδικασίες. Άλλωστε, οι μικρές επιχειρήσεις είναι από τη φύση τους πιο ευέλικτες και μπορούν να ανταποκριθούν ευχερέστερα στις μεταβολές των καταναλωτικών συνηθειών (π.χ. να στραφούν σε παραγωγή βιολογικών προϊόντων). Επί πλέον, η μικρή επιχείρηση (όπως είναι οι περισσότερες αγροτικές επιχειρήσεις) έχει τη δυνατότητα να επεκτείνει τις πωλήσεις της χρησιμοποιώντας πιο παραδοσιακούς τρόπους προώθησης των προϊόντων (προσωπικές πωλήσεις, μικρά καταστήματα λιανικής κλπ.) και να αποφύγει τις πρακτικές των supermarkets (μακροχρόνιες πιστώσεις, μείωση περιθωρίων, συμπληρωματικές παροχές) που επιβάλλονται σε μεγάλες παραγωγικές επιχειρήσεις. Προϋπόθεση για τα παραπάνω είναι, βέβαια, η επανεξέταση και αναθεώρηση του τρόπου διαμόρφωσης αποφάσεων από τους διαχειριστές των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Χρειάζεται προδιάθεση για ανάληψη πρωτοβουλιών και κινδύνων και ανάπτυξη ικανοτήτων ανάλυσης περίπλοκων καταστάσεων και τεκμηρίωσης αποφάσεων για νέου τύπου προβλήματα. Με άλλα λόγια, χρειάζεται ένας νέος τύπος αγρότη – επιχειρηματία.

7.2 Ανάγκη προσαρμογής των φορέων του τομέα στις εξελίξεις Η ελληνική γεωργία βρίσκεται σε τροχιά ραγδαίων εξελίξεων και προσαρμογών. Η γήρανση του αγροτικού πληθυσμού και η συνεπαγόμενη έξοδος από την παραγωγή επιβάλλει την ανανέωση του ανθρώπινου δυναμικού και την προετοιμασία του για να σταθεί ανταγωνιστικά στην αγορά. Αυτό το νέο δυναμικό καλείται να αναλάβει τη συνέχιση της πρωτογενούς παραγωγής μέσα σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον με εμφανή τα σημάδια της διατροφικής κρίσης που κάνει Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

113

το καταναλωτικό κοινό καχύποπτο και απαιτητικό για υγιεινά και ασφαλή τρόφιμα. Η διατροφική κρίση επιβάλλει σε όλους τους συντελεστές της παραγωγής να ξαναμελετήσουν τη θέση τους στην παραγωγική διαδικασία και να προσαρμόσουν την πολιτική τους και τις προτεραιότητές τους με βάση τις απαιτήσεις των καταναλωτών. Η αειφορική διάσταση της γεωργίας γίνεται ολοένα και περισσότερο συστατικό στοιχείο της παραγωγικής διαδικασίας και μέσο για την προώθηση των ποιοτικών προϊόντων στην αγορά. Η εφαρμογή των κωδίκων ορθής γεωργικής πρακτικής μέσα από σχέδια και ενέργειες ολοκληρωμένης διαχείρισης της παραγωγής καθώς και η προστασία της βιοποικιλότητας και του φυσικού περιβάλλοντος θα συνδεθούν με τα διάφορα καθεστώτα εισοδηματικών ενισχύσεων προκειμένου να διασφαλισθεί η εξοικονόμηση πολύτιμων πόρων όπως είναι η εργασία, το έδαφος και το νερό και να διασφαλιστεί η παραγωγή ασφαλών και υγιεινών προϊόντων. Η βελτίωση των συνθηκών παραμονής στην ύπαιθρο καθίσταται υποχρέωση της πολιτείας και της κοινωνίας για την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών στον αγροτικό πληθυσμό. Η προσπάθεια αυτή θα επιχειρηθεί μέσα από ολοκληρωμένες ενέργειες ανάπτυξης του αγροτικού χώρου όπου κάθε κοινωνικό και οικονομικό κύτταρο στον αγροτικό χώρο έχει έναν ιδιαίτερο ρόλο να παίξει. Οι μεταποιητικές επιχειρήσεις καθώς και οι επιχειρήσεις εισροών, συμβουλών και διακίνησης των προϊόντων του αγροτικού τομέα καλούνται να προσαρμοστούν το γρηγορότερο δυνατόν

σε

αυτό

το

νέο

περιβάλλον

που

απαιτεί

διαφάνεια,

συνεργασία

και

αλληλοϋποστήριξη μεταξύ των συντελεστών της παραγωγικής διαδικασίας προκειμένου να εμποδίσουν την εξαφάνισή τους από τον ανταγωνισμό. Η κυριότερη έμφαση όμως δίνεται στο νέο ανθρώπινο παραγωγικό δυναμικό που: •

Καλείται να προσαρμοστεί σε ένα περιβάλλον όπου οι άλλοι κλάδοι του γεωργικού τομέα έχουν κάνει πιο γρήγορα βήματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια της εφαρμογής του Α! και του Β! Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης. Αναπτυγμένες και σύγχρονες μεταποιητικές βιομηχανίες, που ενδιαφέρονται για την εξασφάλιση ποιοτικών προϊόντων, εταιρίες εισροών που εξασφαλίζουν όλα τα εφόδια και τις ανάγκες του σύγχρονου παραγωγού, εταιρίες παροχής συμβουλών, γεωπονική κάλυψη, εταιρίες διακίνησης που διασφαλίζουν τη διάθεση των προϊόντων στην εσωτερική και εξωτερική αγορά,

114

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

•

Καλείται να γνωρίσει και να αξιοποιήσει τα αποτελέσματα της αγροτικής έρευνας για την παραγωγή νέων προϊόντων ή νέων τροφίμων. Να στραφεί, δηλαδή, προς μη-παραδοσιακές δραστηριότητες και προϊόντα που αποτέλεσαν (και μπορούν να συνεχίσουν και στο μέλλον να αποτελούν) περιοχές αγροτικής επιχειρηματικότητας, χάρη στην τεχνολογία, τη διάθεση για ανάληψη κινδύνων και καινοτομικότητα όπως π.χ. ρόδια, τρούφα, στουθοκάμηλοι, υδροπονικές καλλιέργειες κλπ.

•

Καλείται να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στην ύπαιθρο και στην αλλαγή των όρων διαβίωσης ώστε να προσελκύσει και άλλο κόσμο.

•

Καλείται να καλύψει το κενό που θα δημιουργηθεί από τη ραγδαία έξοδο των ηλικιωμένων αγροτών, με την κατάλληλη εκπαιδευτική προετοιμασία (που πρέπει να του προσφέρει το κράτος) και έχοντας εξασφαλίσει τη στήριξη των αναπτυγμένων και δυναμικών εταιριών που δραστηριοποιούνται δίπλα του και του εξασφαλίζουν εισροές, πληροφορίες και συμβουλές.

•

Καλείται, δηλαδή, να γίνει επιχειρηματίας αγρότης. Όλες οι προϋποθέσεις, όπως θα φανεί στη συνέχεια, έχουν πλέον εξασφαλισθεί.

Οι

εξελίξεις

αυτές

επιβάλλουν

έγκαιρη

προσαρμογή

των

ελληνικών

αγροτικών

εκμεταλλεύσεων στα νέα δεδομένα του ανταγωνισμού. Πιο συγκεκριμένα απαιτείται: α. Οργάνωση σε επιχειρηματική βάση. Σταδιακή μετατροπή δηλαδή των εκμεταλλεύσεων σε επιχειρήσεις του αγροτικού τομέα. Μια διαδικασία που πρέπει να συνοδευτεί με μέτρα εξασφάλισης βιώσιμου, για κάθε δραστηριότητα, μεγέθους, εξασφάλισης πλήρους απασχόλησης για τον κάτοχο, εκπαίδευσής του στις σύγχρονες μεθόδους διαχείρισης και διοίκησης αγροτικών επιχειρήσεων, στις σύγχρονες καλλιεργητικές τεχνικές και στις τεχνικές πωλήσεων και προώθησης των προϊόντων του. β. Στροφή στην παραγωγή βιολογικών προϊόντων. Αλλαγή καλλιεργητικών προτύπων και στροφή στις βιολογικές καλλιέργειες που σέβονται το περιβάλλον, δημιουργούν προϋποθέσεις αειφορίας και παράγουν υγιεινά προϊόντα. Οι αλλαγές στα καταναλωτικά πρότυπα των τελευταίων χρόνων στην κατεύθυνση προϊόντων βιολογικής καλλιέργειας και ονομασίας προέλευσης, δείχνει ότι ορισμένες από τις μόνιμες Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

115

αδυναμίες της ελληνικής γεωργίας, όπως π.χ. το μικρό μέγεθος των εκμεταλλεύσεων, η μη εντατικοποίηση

πολλών

αγροτικών

δραστηριοτήτων,

μπορούν

με

συντονισμένη

προσπάθεια να αναδειχτούν σε συγκριτικά πλεονεκτήματα. Επίσης, η διεύρυνση της Ε.Ε. και η ένταξη χωρών, με συμπληρωματικές ως προς τη μεσογειακή παραγωγή αγροτικές οικονομίες, ανοίγει νέες αγορές και δημιουργεί διεξόδους που πρέπει να αξιοποιηθούν. γ. Συμπληρωματικές απασχολήσεις. Αναζήτηση συμπληρωματικών δραστηριοτήτων στα όρια της περιοχής διαμονής των αγροτών ώστε να αποκτούνται συμπληρωματικά εισοδήματα. Οι συμπληρωματικές αυτές δραστηριότητες μπορούν να είναι είτε μέσα στην αγροτική επιχείρηση είτε έξω από την επιχείρηση. Οι δραστηριότητες που μπορούν να αναπτυχθούν μέσα στην επιχείρηση αφορούν τη μεταποίηση των αγροτικών προϊόντων, την τυποποίηση, την εμπορία. Όλα αυτά μπορούν να συνδυασθούν ακόμα και με αγροτουριστικές δραστηριότητες μέσα στα πλαίσια της αγροτικής επιχείρησης. Εκτός όμως από τις συμπληρωματικές δραστηριότητες μέσα στην επιχείρηση θα μπορούσε κανείς να απασχοληθεί με μερική απασχόληση και ως μισθωτός σε αντίστοιχες δραστηριότητες στα όρια της περιοχής του.

7.3 Τι αναμένεται από την Ε.Ε. Για την έγκαιρη προσαρμογή των αγροτικών μας εκμεταλλεύσεων στις νέες συνθήκες είναι αναγκαίο και η Ε.Ε. να συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός νέου θεσμικού πλαισίου, παρέχοντας τις αναγκαίες οικονομικές διευκολύνσεις, που θα ενισχύσει τις τάσεις εκσυγχρονισμού της ελληνικής γεωργίας και των αγροτικών εκμεταλλεύσεων προκειμένου να μετατραπούν σε επιχειρήσεις. Οι παρεμβάσεις αυτές αφορούν: α. Την ενίσχυση μηχανισμών διαχείρισης αγροτικής γης, προκειμένου αυτή να συγκεντρωθεί και να δημιουργηθούν βιώσιμες αγροτικές επιχειρήσεις. β. Την ενίσχυση μηχανισμών εμπορίας και διαχείρισης αγροτικών προϊόντων, προκειμένου να βρουν διέξοδο στην Ευρωπαϊκή και διεθνή αγορά τα καλής ποιότητας προϊόντα της χώρας και δη τα βιολογικά.

116

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

γ. Την ενίσχυση των προσπαθειών ανασυγκρότησης της ελληνικής υπαίθρου, χρηματοδοτώντας περισσότερα προγράμματα ολοκληρωμένης ανάπτυξης και προγράμματα της πρωτοβουλίας LEADER +. δ. Την ενίσχυση της τάσης επιστροφής του αστικού πληθυσμού στην ύπαιθρο, χρηματοδοτώντας προγράμματα βελτίωσης της αναγκαίας τεχνολογικής, οικονομικής και κοινωνικής υποδομής που θα προσελκύσει κάποιες ομάδες πληθυσμού στην ύπαιθρο. Σε σχέση με τη διαμόρφωση της νέας ΚΑΠ μετά το 2013, επισημαίνονται τα εξής: Στην Ελλάδα, η εφαρμογή μιας ενιαίας ενίσχυσης για όλη τη χώρα (εφόσον θεωρηθεί ολόκληρη η Ελλάδα σαν μια περιφέρεια) δεν ενδείκνυται, λόγω της μεγάλης ανομοιομορφίας που υπάρχει, ως προς την παραγωγική διάρθρωση, μεταξύ των διάφορων περιοχών. Εάν η Ελλάδα θεωρηθεί σαν μια ενιαία περιφέρεια, αυτό θα οδηγήσει σε μεγάλες διακυμάνσεις σε σχέση με την παρούσα κατανομή των ενισχύσεων που γίνεται με βάση το ιστορικό μοντέλο. Σύμφωνα και με μελέτη της ΠΑΣΕΓΕΣ26 θα υπάρξουν περιοχές με μεγάλες απώλειες όπως π.χ. η Δυτική Ελλάδα (λόγω κυρίως του καπνού) γεγονός που μπορεί να προκαλέσει έντονες κοινωνικοοικονομικές διαταραχές. Επίσης, πολλές περιοχές στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται από χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα, από προβλήματα ανάπτυξης, δημογραφικά προβλήματα ενώ ένα σχετικά μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού τους ανήκει στον αγροτικό τομέα. Για να μπορέσουν λοιπόν να ληφθούν υπόψη αυτές οι ιδιαιτερότητες πρέπει να γίνει ένας προσεκτικός διαχωρισμός της χώρας σε περιφέρειες. Στην Ελλάδα, πρέπει να επιδιωχθεί το περιφερειακό μοντέλο άμεσων ενισχύσεων να είναι απλό στην εφαρμογή του, ευέλικτο και εύκολα κατανοητό από τους εμπλεκόμενους. Οι συζητήσεις για τη χρηματοδότηση του 2ου πυλώνα της Κ.Α.Π. (αγροτική ανάπτυξη), είναι επίσης έντονες. Στην περίοδο μετά το 2013 ο προϋπολογισμός του 2ου πυλώνα φαίνεται να αυξάνεται σε σχέση με την τρέχουσα περίοδο, παρόλο που οι αγροτικές οργανώσεις αρνούνται κάθε συμπληρωματική μεταφορά ενισχύσεων από τον 1ο πυλώνα. Στη σημερινή Κ.Α.Π. οι πόροι του προϋπολογισμού για την προστασία του αγροτικού περιβάλλοντος είναι περιορισμένοι. Ως αποτέλεσμα, στην καλύτερη περίπτωση, ο 2ος πυλώνας ενισχύει εκμεταλλεύσεις θετικές ήδη από οικολογική άποψη, αλλά δεν διαθέτει το 26

Ιστορικό ή Περιφερικό Μοντέλο των Ενισχύσεων της ΚΑΠ: Σενάρια και Εφαρμογές Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

117

απαραίτητο εύρος στήριξης των εκμεταλλεύσεων ώστε να αλλάξουν τις πρακτικές ή να ευνοηθεί ο φιλοπεριβαλλοντικός προσανατολισμός των συστημάτων παραγωγής. Η εφαρμογή των μέτρων του πυλώνα 2 απαιτεί συγχρηματοδότηση από το κράτος. Μάλιστα αρκετές περιφέρειες δεν θα βρίσκονται πλέον στον στόχο 1 (το θέμα αυτό θα πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο πολιτικών διαπραγματεύσεων λόγω της οικονομικής κρίσης που εμφανίστηκε στην χώρα μας), με αποτέλεσμα να απαιτούνται αυξημένα ποσοστά εθνικής συμμετοχής στην δημόσια δαπάνη. Στην δυσκολότατη οικονομική κρίση που βιώνει και θα βιώσει η χώρα μας την επόμενη περίοδο, η εξεύρεση εθνικών πόρων για τη συγχρηματοδότηση των μέτρων θα είναι θεμελιώδες ζήτημα για την ομαλή εξέλιξη της εφαρμογής των μέτρων του 2ου πυλώνα. Για την αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των μέτρων του 2ου πυλώνα πρέπει να γίνει αξιοποίηση συνέργειας και συμπληρωματικότητας μεταξύ των τριών αξόνων του 2ου πυλώνα και του άξονα leader με επίκεντρο τις μικρο-μεσαίες εκμεταλλεύσεις, τις ομάδες παραγωγών και τις δικτυώσεις. Να προσαρμοστούν κατάλληλα τα σχέδια βελτίωσης προς ένα τέτοιο σύνθετο στόχο. Σε μια πρώτη φάση η ανανέωση του μηχανολογικού εξοπλισμού να μην θεωρείται πρώτης προτεραιότητας - πλην εξαιρέσεων. Να θεωρούνται υψηλής προτεραιότητας σχέδια και δράσεις που ενσωματώνουν πολλαπλούς στόχους της Κ.Α.Π. (σεβασμός στο περιβάλλον, αύξηση της απασχόλησης και του εισοδήματος κτλ.) Επιπλέον πρέπει να απλοποιηθούν και να γίνουν πιο αποτελεσματικές και σαφείς οι διαδικασίες, για την υποβολή, την αξιολόγηση, την έγκριση, την υλοποίηση, την παραλαβή και την έγκαιρη χρηματοδότηση των επενδύσεων.

7.4 Κίνητρα Δημιουργίας Αγροκτημάτων Για τη δημιουργία των αγροκτημάτων, η διοίκηση οφείλει να διαμορφώσει ένα πλαίσιο κινήτρων, για την ανάπτυξή τους, όπως: •

κίνητρα αγοράς γης,

•

χρηματοδοτικές διευκολύνσεις,

•

προτεραιότητα ένταξης σε επενδυτικά προγράμματα,

•

οικονομικές ενισχύσεις,

118

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

•

φορολογικές απαλλαγές για τουλάχιστον μια δεκαετία,

•

ενοικίαση δημοσίων εκτάσεων με χαμηλό ως μηδαμινό ενοίκιο,

αλλά και ταυτόχρονα να καθορίσει ένα πλαίσιο τήρησης των Κανόνων Ορθών Γεωργικών Πρακτικών για την προστασία του περιβάλλοντος και την παραγωγή πιστοποιημένων ποιοτικών αγροτικών προϊόντων και τροφίμων. Η διαχείριση αυτών των αγροκτημάτων απαιτεί νέου τύπου αγρότες, με γνώσεις, με επιχειρηματικές ανησυχίες και διάθεση να ρισκάρουν, με διάθεση να εφαρμόσουν καινοτόμους δράσεις, με διάθεση να επιτύχουν επαγγελματικά στον αγροτικό τομέα. Αγρότες-επιχειρηματίες, που θα αναζητούν καθημερινά την πληροφόρηση για τα προϊόντα του αγροκτήματός τους, την ενημέρωση για τις τάσεις της αγοράς, την εμφάνιση νέων τεχνολογικών εξοπλισμών, τα νέα προϊόντα των ερευνητικών κέντρων. Αγρότεςεπιχειρηματίες, εκπαιδευμένους στη διαχείριση μεγάλου όγκου παραγωγής, με διάθεση για μεταποίηση των προϊόντων

του αγροκτήματός τους και διάθεσή τους στον τελικό

καταναλωτή μέσα από υπερκαταστήματα, μέσα από συμβόλαια παραγωγής ή ακόμα από άλλα κανάλια διανομής όπου θα περιορίζονται οι μεσάζοντες,. Αυτό το δυναμικό στον αγροτικό τομέα, οφείλουμε να το διαμορφώσουμε, μέσα από τα ανώτατα και ανώτερα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, μέσα από την δια τη δια βίου εκπαίδευση – κατάρτιση - ενημέρωση των αγροτών-επιχειρηματιών από κρατικούς και επαγγελματικούς φορείς.

7.5 Μέτρα για την επιχειρηματικότητα Η επιχειρηματικότητα είναι μια ιδιότητα που διαμορφώνεται σε σχετικά νεαρή ηλικία (ανεξάρτητα από το αν θα εκδηλωθεί σε κάποια φάση της ζωής του ατόμου ή θα μείνει «εν δυνάμει» κατάσταση) και επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό από το ιστορικό της οικογένειας. Είναι μικρότερες οι πιθανότητες να εξελιχθεί σε «επιχειρηματία» ο γόνος μιας καθαρά αγροτικής οικογένειας παρά αυτός μιας οικογένειας όπου ο πατέρας ασκούσε εξωγεωργικό επάγγελμα. Η εκδήλωση ή ανάπτυξη κάποιου είδους επιχειρηματικού πνεύματος στον αγρότη εξαρτάται από το επίπεδο εκπαίδευσής του, και μάλιστα από τις εγκύκλιες σπουδές, καθώς και από τις (κυρίως εξωαγροτικές) εμπειρίες που έχει αποκτήσει. Οι σπουδές και η παραμονή για αρκετά Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

119

χρόνια σε αστικά περιβάλλοντα επηρεάζουν προς μια περισσότερο προοδευτική κατεύθυνση (με την έννοια της μεγαλύτερης ανοχής απέναντι σε κάθε τι νέο και της μεγαλύτερης ετοιμότητας για αλλαγή) και βοηθούν στη διαμόρφωση μιας νοοτροπίας η οποία δίνει μεγαλύτερο βάρος στα χαρακτηριστικά και τις δυνατότητες του ατόμου, ως παραγόντων που επηρεάζουν τη μελλοντική πορεία και εξέλιξή του και μικρότερο στα κληρονομημένα υλικά στοιχεία της ύπαρξής του. Μια νοοτροπία που δεν έχει σχέση με τη μοιρολατρία που πηγάζει από την πολύχρονη σύνδεση με και εξάρτηση από τη γη και τις συνθήκες της αγροτικής εκμετάλλευσης. Για να βοηθηθεί επομένως η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας στον αγροτικό τομέα, θα έπρεπε: •

Να ασκηθεί παρέμβαση στο επίπεδο του εκπαιδευτικού συστήματος, και μάλιστα σ’ αυτό των εγκυκλίων σπουδών, με εισαγωγή κατάλληλων μαθημάτων που θα «κέντριζαν» τις επιχειρηματικές «προδιαθέσεις» των σπουδαστών.

•

Να σχεδιαστούν προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης ενηλίκων με κατάλληλη μορφή, στόχο, περιεχόμενο και οργάνωση, που θα μπορούσαν να προκαλέσουν την εκδήλωση επιχειρηματικών πρωτοβουλιών από τη μεριά των εκπαιδευομένων ή τη διοχέτευση επιχειρηματικότητας που έχει ήδη εκδηλωθεί σε αποτελεσματικότερη κατεύθυνση. Γενικά, η επαγγελματική κατάρτιση μπορεί να βοηθήσει μόνο αυτούς που ήδη έχουν μέσα τους το «μικρόβιο» της επιχειρηματικότητας. Άρα, πρέπει να αφορά αγρότες που έχουν προεπιλεγεί με ορισμένα κριτήρια ή με τη βοήθεια tests τα οποία μπορούν να ανιχνεύσουν την ύπαρξη κάποιας τουλάχιστον ευνοϊκής «διάθεσης» προς την επιχειρηματικότητα. Η παροχή υπηρεσιών κατάρτισης ενηλίκων μπορεί να αφορά κάθε ηλικία μεταξύ 15 και 45 ετών.

•

Να «μπολιαστεί» ο αγροτικός χώρος με φορείς εξωαγροτικής εμπειρίας και αντίληψης. Νέοι άνθρωποι από αγροτικές οικογένειες να αποκτήσουν διαφορετικές εμπειρίες, να έρθουν σε επαφή με άλλες νοοτροπίες από πολύ νωρίς, αν είναι δυνατό από τα μαθητικά τους χρόνια. (Πρόγραμμα ανταλλαγών νέων 16+ ετών από αγροτικές οικογένειες σε αντίστοιχες ή συναφείς μονάδες). Με τον τρόπο αυτό μπορεί να ξεπεραστεί ο συντηρητισμός του αγροτικού χώρου που λειτουργεί ως εμπόδιο στην «επιχειρηματική» μετεξέλιξη των επιχειρούντων ατόμων.

120

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ A’ Ελληνική 1. Ι.ΑΓ.Ε., «Μητρώο αγροτών και αγροτικών εκμεταλλεύσεων», Πρακτικά Ημερίδας, Δεκέμβριος 1998.

2. INTERWAY ΕΠΕ – BCS Σύμβουλοι Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος ΕΠΕ, «Έκθεση εκ των υστέρων αξιολόγησης του Εγγράφου Προγραμματισμού Αγροτικής Ανάπτυξης 2000-2006».

3. Ιωαννίδης Σταύρος, «Επιχείρηση και Επιχειρηματικότητα», Εκδόσεις Παπαζήση, 2001.

4. Μαρτίκα – Βακιρτζή Μ., «Το Management στον Αγροτικό Τομέα», Εκδόσεις Γράφημα, Θεσσαλονίκη 2008.

5. Μουρδουκούτας Πάνος, «Η επιχειρηματικότητα στη νέα οικονομία», Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, 2001.

6. Μπουρδάρας Δημήτρης, «Η μεταρρύθμιση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής. Μια νέα σελίδα για την ελληνική γεωργία», Εκδόσεις Παπαζήση 2006.

7. ΠΑΣΕΓΕΣ, «Ιστορικό ή Περιφεριακό Μοντέλο των Ενισχύσεων της ΚΑΠ: Σενάρια και Εφαρμογές», 2003.

8. ΠΑΣΕΓΕΣ – ΑΓΡΟΓΕΝΕΣΙΣ, Σειρά 7 εκδόσεων στο πλαίσιο του «Δικτύου δομών ενθάρρυνσης επιχειρηματικότητας νέων αγροτών/αγροτισσών και νέων/νεανίδων της υπαίθρου», 2006.

9. Προβατάς Δημήτρης, «Αγροτική πολιτική» στο «Γεωργική Οικονομία και Πολιτική», έκδοση Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, 1999.

10. Προβατάς Δημήτρης, «Πώς να διαχειριστείτε επιτυχώς ένα σχέδιο βελτίωσης της αγροτικής σας εκμετάλλευσης», Εκδόσεις Παπαζήση, 2002.

11. Προβατάς Δημήτρης, «Πώς να πετύχω ως νέος αγρότης», Εκδόσεις Ινστιτούτου Αγροτικών Ερευνών (Ι.ΑΓ.Ε.), 2002.

12. Προβατάς Δημήτρης, «Εγχειρίδιο Επιχειρηματικής Γεωργίας», Εκδόσεις Α. Σταμούλης 2007.

13. THEMA ΕΠΕ – ΒΕΛΤΙΩΝ ΕΠΕ, «Εκ των προτέρων αξιολόγηση του προγράμματος αγροτικής ανάπτυξης 2007-2013», Οκτώβριος 2007. Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

121

14. Υπουργείο Γεωργίας – Κέντρο Ερευνών Πανεπιστημίου Πειραιώς, «Επιχειρηματικότητα στον αγροτικό τομέα», 2003 (Α’ και Β’ τόμοι).

15. Υπουργείο Γεωργίας – Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, «Αναπτυξιακή στρατηγική και επενδύσεις στη μεταποίηση και εμπορία αγροτικών προϊόντων», 2001.

16. Χασσίδ Ι. – Καραγιάννης Α., «Η επιχειρηματικότητα στην ελληνική οικονομία. Οικονομική και κοινωνική προσέγγιση», Interbooks 1999. Β’ Αγγλική 1. P. Reynolds, M. Hay, S. M. Camp, “Global Entrepreneurship Monitor, 1999 Executive Report”.

2. E.U. Directorate General for Agriculture and Rural Development, “Agriculture in the E.U. Statistical and Economic Information, 2009” March, 2010.

3. Eurostat Pocketbooks, “Agricultural Statistics 2008-2009 (Eurostat 2010).

4. Shapiro A., “An action program for entrepreneurship (US, MDRR Press, 1971) “The entrepreneur, the small firm and possible policies”, Six Countries Program Workshop on Entrepreneurship”, Limerich, Ireland (June 1980). Γ’ Ιστοσελίδες http://www.psifiakiellada.gr/ http://www.minagric.gr/ (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων) http://www.agrotikianaptixi.gr/ http://europa.eu/index_el.htm (Ευρωπαϊκή Ένωση) http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/agriculture/

(Στατιστικά Ευρωπαϊκής

Ένωσης) http://www.esyne.gr/ (Σύνδεσμοι Νέων Επιχειρηματιών) hhtp://www.hepo.gr (OΠΕ, Ελληνικός Οργανισμός Εξωτερικού Εμπορίου) hhtp://www.statistics.gr (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία) hhtp://www.iobe.gr (ΙΟΒΕ) hhtp://www.go-online.gr (Πληροφοριακός Κόμβος για το έργο Δικτυωθείτε» του 122

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Υπουργείου Ανάπτυξης) hhtp://www.oe-e.gr (Οικονομικό Επιμελητήριο Ελλάδας) http://www.pi-schools.gr/programs/epixeir/oik_epixeir/ (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο) http://www.neoiagrotes.gr/ (Πανελλήνια Ένωση Νέων Αγροτών - ΠΕΝΑ) http://www.ena-ellados.gr/ (Ένωση Νέων Αγροτών Ελλάδος – ΕΝΑ)

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

123

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α Ορισμός και μέθοδος υπολογισμού του αγροτικού εισοδήματος στην Κοινότητα27 Η θέσπιση και άσκηση οποιασδήποτε πολιτικής, και μάλιστα κοινής όπως της ΚΑΠ, θα ήταν «κενό γράμμα» αν δεν βασιζόταν σε ασφαλή και αξιόπιστη βάση στατιστικών και άλλων πληροφοριών. Η συλλογή επομένως των απαραίτητων στατιστικών δεδομένων βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την υιοθέτηση των απαιτούμενων μέτρων. Με στόχο κυρίως την στατιστική αξιοπιστία σημαντικών μεγεθών, όπως αυτό του αγροτικού εισοδήματος, έχει υιοθετηθεί μια ενιαία μεθοδολογία υπολογισμού τους που επιτρέπει, μεταξύ άλλων, την ασφαλή συγκρισιμότητα των αντίστοιχων στοιχείων μεταξύ των Κρατών μελών. Στα

πλαίσια

του

Ολοκληρωμένου

Ευρωπαϊκού

Συστήματος

Οικονομικών

Λογαριασμών (European System of Accounts) έχουν αναπτυχθεί οι Οικονομικοί Λογαριασμοί για τη Γεωργία (European Agricultural Accounts), στο σύστημα των οποίων βασίζονται οι εκτιμήσεις του αγροτικού εισοδήματος καθώς και των επί μέρους δεικτών. Τα δεδομένα καλύπτουν το εισόδημα που αποκτάται από την παραγωγή πρωτογενών και δευτερογενών προϊόντων «Γεωργίας και Θήρας», εξαιρουμένων των εισοδημάτων των αγροτικών νοικοκυριών που προέρχονται από μη γεωργική απασχόληση (ημερομίσθια, μισθοί, συντάξεις, εισόδημα από περιουσία). Με άλλα λόγια, το εισόδημα από τη αγροτική δραστηριότητα ταυτίζεται εννοιολογικά με αυτό που θεωρούμε ως εισόδημα του (επαγγελματία) παραγωγού. Πρέπει να τονιστεί, ότι το τελικό προϊόν που είναι το σημείο εκκίνησης για τον υπολογισμό του αγροτικού εισοδήματος καθώς και των τριών επιμέρους δεικτών (βλέπε παρακάτω), δεν περιλαμβάνει προϊόντα που χρησιμοποιούνται από την εκμετάλλευση για αυτοκατανάλωση, όπως π.χ. σπόροι και ζωοτροφές. Το γεγονός αυτό δεν επηρεάζει τις εκτιμήσεις της προστιθέμενης αξίας και τους δείκτες του εισοδήματος αφού η αξία των συγκεκριμένων προϊόντων δεν συμπεριλαμβάνονται κατά την εκτίμηση της αξίας της ενδιάμεσης κατανάλωσης, δηλαδή των αναλώσιμων εισροών που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή.

27

Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων 124

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Το αγροτικό εισόδημα καθώς και οι τρεις δείκτες που το αφορούν, υπολογίζονται ως εξής:

Ενδιάμεση Κατανάλωση

Ακαθάριστη Πρόσοδος

-

Επιδοτήσεις +

Ακαθάριστη Προστιθέμενη =

Φόροι επί της -

παραγωγής

Ακαθάριστη αξία παραγωγής =

Αποσβέσεις -

Αξία (σε τιμές αγοράς)

σε τιμές συντελεστών παραγωγής Καθαρή προστιθέμενη αξία

=

παραγωγής σε τιμές συντελεστών παραγωγής Καθαρό εισόδημα από γεωργική δραστηριότητα της

Ενοίκια, Τόκοι -

-

=

συνολικής ανθρώπινης εργασίας

Αμοιβή ανθρώπινης

Καθαρό εισόδημα από

εργασίας (μη

γεωργική δραστηριότητα της

οικογενειακής)

=

συνολικής οικογενειακής ανθρώπινης εργασίας

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

125

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β Δαπάνες και πορεία μεταρρύθμισης της ΚΑΠ (σταθερές τιμές του 2007) 70

σε δισ. ευρώ

% ΑΕΠ

0,6%

50

0,5%

40

0,4%

30

0,3%

20

0,2%

10

0,1%

0

0,0% 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

60

Εξαγωγικές επιδοτήσεις Συνδεδεμένες άμεσες ενισχύσεις Αγροτική ανάπτυξη

Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή – ΓΔ Γεωργίας και Αγροτικής Ανάπτυξης

126

0,7%

Επιχειρηματικότητα στον Αγροτικό τομέα, Καζάκος Ιωάννης ● 2011

Άλλα μέτρα στήριξης της αγοράς Αποσυνδεδεμένες άμεσες ενισχύσεις % του ΑΕΠ της ΕΕ