KOMUNIKAZIOAREN PSIKOLOGIA PALO ALTOKO ESKOLAREN ARGITAN

KOMUNIKAZIOAREN PSIKOLOGIA PALO ALTOKO ESKOLAREN ARGITAN

Mikel Haranburu Oiharbide

1

AURKIBIDEA

KOMUNIKAZIOAREN PSIKOLOGIA

1. KOMUNIKAZIOA DEFINITZEN

2. KOMUNIKAZIOAREN TEORIAREN EREDUAK 

Shannon eta Weaverren informazioaren teoriaren eredua



Eredu zibernetikoa



Eredu semiotikoa



Gerbnerren eredua



Rolen teoriaren eredua



Bi mailetako komunikazioaren eredua



Eredu soziometrikoa



Thayerren eredua



Mucchielliren sailkapena



Palo Altoko ikerlarien komunikazio eredua

3. KOMUNIKAZIOAREN IKER EREMUA 

Komunikazioa eta ezagutza soziala



Giza elkarreraginaren antolamendua



Komunikazioa testuinguru psikosozialean



Zer da komunikazioa?



Hizkuntza eta pentsamendua



Komunikazio ekintzaren aspektu garrantzitsuak



Zarata motak

4. KOMUNIKAZIOAREN TEORIAREN OINARRIAK, EREDU SISTEMIKOTIK 4. 1. Pertsonarteko komunikazioaren axiomak, Watzlawicken arabera 

Ez komunikatzearen ezintasuna



Gertaeren segiden puntuazioa



Eduki maila eta harreman maila



Komunikazio digitala eta analogikoa 2



Elkarreragin simetrikoa eta osagarria

4. 2. Komunikazio paradoxikoa 

Definizioa



Paradoxa logiko-matematikoak



Definizio paradoxikoak



Paradoxa pragmatikoak



Paradoxa pragmatikoen adibideak, Watzlawicken arabera

4. 3. Lotura bikoitzaren teoria 4. 4. Aurreikuste paradoxikoak 4. 5. Konfiantza: presoen dilema 4. 6. Paradoxak psikoterapian 

Alternatiben ilusioa



Amaiera gabeko jokoa



Sintomen preskribapena



Batesonen pentsamendua eta ikuskera sistemikoa



Familia patologikoetako kideen elkarreragina



Paziente izendatua



Sistema malguak eta sistema zurrunak



Konnotazio positiboa



Paziente eskizofrenikoa duten familiekin esku-hartze terapeutikoa



Terapia teknikak

BIBLIOGRAFIA

3

KOMUNIKAZIOAREN PSIKOLOGIA

1. KOMUNIKAZIOA DEFINITZEN Komunikazioa ezinbestekoa da gizakiaren bizitzarako eta gizartea eratzeko.

Gizakiaren nortasuna eta gizarte bizitza eraikitzeko ezinbestekoa da komunikazioa.

Komunikazioa definitu nahi dugunean, eredu ezberdinekin egiten dugu topo. Egungo hiztegietan aurkitzen dugun komunikazioaren esanahi nagusia mezuaren transmisioari dagokiona da. Ez zen hori izan, hala ere, komunikazio hitzaren jatorrizko esanahia.

Jatorrizko esanahiak honako hauek izan ziren: “zerbaitetan esku-hartu”, “bateratu”, “gorputzak elkartu”. Jatorrizko esanahi horiek eboluzionatzen joan dira gizaldietan zehar, eta horrela heldu gara komunikazioari buruzko egungo teorietara. Ondorengo orrialdeotan, lehenik, komunikazioaren hainbat definizio aurkeztuko ditugu; ondoren, komunikazio terminoaren esanahiaren bilakaerari buruz zerbait esango dugu; azkenik, komunikazioaren zenbait teoria edo eredu agertuko ditugu modu laburrean.

1. “Komunikazio” terminoari honako adiera hauek ematen zaizkio Elhuyar-en hiztegi entziklopedikoan: “1. Komunikatzaren ekintza eta ondorioa. 2. Bi pertsona edo gehiagoren arteko harremana. 3. Bi puntu edo lekuren artean bide edo azpiegitura bitartez dagoen lotura. 4. Igorleak hartzaileari, biek ezagutzen duten kodea erabiliz, mezu bat bidaltzearen ekintza; bereziki, hizkuntza erabiliz. * Masa komunikazioa: Masari edo publiko zabal eta heterogeneoari mezu ugari eta desberdinak helaraztea ahalbidetzen duen komunikabide-multzoa, mass media”.

2. The Penguin Dictionary of Psychology-ri begiratu bat ematen badiogu, besteak beste, adiera honekin topo egiten dugu: “1. Orokorki hitz eginda, leku batetik bestera zerbait igortzea. Igorritako “gauza” mezu bat, seinale bat, esanahi bat etab. izan daiteke. Komunikazioa edukitzeko, transmititzaileak eta hartzaileak kode bateratu bat eduki behar dute, mezuan bildua dagoen informazioa edo esanahia hutsegite gabe interpretatu ahal izateko. Ikuspegi orokor honetatik erabilgarria gertatu da psikologian, giza elkarreraginaren, oroimen prozesuen, hizkuntzaren eta abarren ereduak garatuz. 2. Igorritako mezua…”.

3. Armand Colin Editorearen Dictionnaire de philosophie-k honela definitzen du Komunikazioa: “Du latin Communicatio: action de faire part; communicare: mettre en commun. Action de communiquer. Résultat de cette action. Aujourd´hui, sous l´effet de la cybernétique, du structuralisme, de la biochimie moléculaire: toute transmission de structure, tout processus par lequel une information est transmise.

4

N. Wiener, Cybernétique et Société.

C. E. Shannon eta W. Weaver, Théorie mathématique de la communication”.

Filosofiako hiztegi horretan, beraz, informazioaren transmisioko prozesuari deritzo komunikazio; eta bibliografia moduan, Wienerren eta Shannonen liburuak etortzen dira.

4. PUF argitaletxeko Dictionnaire de Psychologie-n (1991) begiratzen badugu, honela definiturik agertzen zaigu komunikazioa: - “Dans un sens trés large, ce terme désigne tout processus par lequel une information est transmise d´un élément à un autre, que ces éléments soient de nature biologique (les communications dans le système nerveux), technologique (les procédés de télécommunication) ou sociale”.

- “Processus par lequel les congénères interagissent, dans le cadre des finalités de survie de groupe, au moyen de signaux plus au moins spécifiques. Le processus de communication se réalise toujours en un épisode comportemental, deux critères doivent être pris en considération: le statut social de interaction et le degré de spécificité du comportement déclencheur”.

Komunikazio hitzari ematen zaion lehen adieran informazioaren transmisioa azpimarratzen da berriro ere. Bigarren adieran, elkarreragin prozesua azpimarratzen da.

5. Azken urteetan informazioaren transmisioaren ideia nagusitu bada ere komunikazioari ematen zaizkion adieren artean, hasiera batean beste esanahi bat zuen komunikazio hitzak. Watzlawickek agertzen duenaren arabera, frantsesean, adibidez, XIV. mendearen bigarren erdian agertu zen, eta oinarrizko esanahia hau zuen: “zerbaitetan esku-hartu”, batera jarri (latinez, communicare aditzak, batera jartzea, harremanean egotea esan nahi du). Batera jartze horrek gorputzen elkarketa bat ere adierazten zuen, dirudienez (Bateson et al., 1981).

Biren edo gehiagoren artean elkarbanatu edo konpartitzearen ideia honetatik berri bat konpartitzearen zentzua eratortzen da XVI. mende inguruan. Gizaldi horren amaieran agertu zen “transmisioaren” ideia. Gizaldi bat beranduago Furetièren Hiztegiak (1690), “imanak bere bertutea burdinari komunikatzen diola adierazten du.

XVIII mendean agertzen dira, baita ere, “hodi komunikatzaileak”. Honela, bada, “konpartitzearen edo elkarbanatzearen” esanahia daramaten erabilerak bigarren planora iragaten dira, “transmititzearen” inguru zentraturiko erabilerei bidea irekitzeko. Eredu zirkularretik eredu lerrokatura iragaten gara” (Bateson et al, 1981: 14). A puntutik B puntura iragateko telefono hariak, trenbideak, komunikabideak behar 5

ditugu; komunikabideen transmisioaren ideia lerrokatua nagusitu da komunikazioaren definizioetan. Komunikazioaren esanahien artean transmisioaren ideia hau da nagusi gaur egungo hiztegietan.

Ingelesean ere, frantsesean gertatu denaren antzeko prozesua gertatzen da: hasieran, bateratze ekintza adierazten du; XV. mendean, komunean jartzen (bateratzen ) den objektua adierazten du; handik bi gizalditara, bateratzeko bitartekoak adierazten dira hitz horren bidez; horrela, XVIII. mendean zehar, komunikabideak ugaltzen dira eta hitz horren bidez errepideak, kanalak eta trenbideak izendatzen hasten dira. XX. mendearen hasieran hasten dira EEBBetan prentsa, zinema eta irrati-telebista komunikabide deitzen: “Quand le mot apparaît dans la langue anglaise au XVème siècle, la racine latine “communis” en imprègne encore très fortement le sens. Le terme est quasi-synonyme de “communion” et signifie “L´acte de partager, de mettre en commun”. A la fin du XVème siècle, “communication” devient aussi l´objekt mis en commun et, deux siècles plus tard, le moyen de mettre en commun. C´est sans doute dans le courant du XVIIIème siecle, avec le dévelopement des moyens de transport, que le terme se pluralise et devient le terme général abstrait désignant les routes, canaux et chemins de fer. Dès le premier tiers du XXème siècle aux États-Unis et vers 1950 en Grande-Bretagne, le terme commence à désigner les industries de la presse, du cinéma et de la radio-télévision” (Bateson et al.1981: 14-15).

“Komunikazio” hitza hiztegi zientifikoaren barruan sartzen lagundu zuten bi idazlan ospetsu honako hauek izan ziren: Norbert Wienerren Cybernetics (1948) eta Claude Shannon eta Weaver-en The Mathematical Theory of Communication (1949, 1964). Wienerren lanaren parez-pare, Bertalanffyk ere Sistemen teoria orokorra aurkitu nahi izan zuen; sistema guztientzat baliozkoak ziren printzipioak aurkitu nahi izan zituen, sistemaren izaera fisiko, biologiko edo soziologikoari begiratu gabe. Batesonen komunikazioaren teoria ere giza komunikazioaren errealitate aberats hori aztertzera bideratu da.

Ondoren, komunikazioaren eredu ezberdinak aurkeztuko ditugu. Hasteko, Shannon eta Weaverren informazioaren teoriaren eredua agertuko dugu: informazio kopuru baten transmisioaz arduratzen den eredu lerrokatu moduan har dezakegu. Gero, Wienerren eredu zibernetikoa azalduko dugu; Shannonen ereduari atzeraelikaduraren ideia eransten dio teoria horrek. Segidan, mezuaren transmisioaz baino gehiago haren esanahiaz eta interpretazioaz arduratzen den eredu semiotikoa aurkeztuko dugu.

Gerbnerren eredua ere ildo beretik etorriko da: informazioaren hautemateari eta 6

interpretazioari eta informazioaren aurrean gizakiak egiten dituen aukerei ematen die garrantzia. Rolen teoriaren eredua ere aipatuko dugu; eredu honen arabera, norbere rola besteek nola hautematen duten eta besteen rola norberak nola hautematen duen aztertu behar du komunikazioak. Bi mailetako komunikazioaren ereduarekin masen komunikazioaren munduan sartuko gara; eredu horretan, iritzi liderrei zuzentzen zaien eta haiek birbideratzen duten komunikazioaz hitz egiten da. Eredu soziometrikoan taldearen egitura eta egitura horretan bakoitzak duen komunikazio sarea azpimarratuko da. Thayerren eredua Gerbnerren eta eredu semiotikoaren ildo berean kokatuko da.

Amaitzeko, Palo Altoko eredu sistemikoaren azterketan sartu baino lehen, Mucchielliren komunikazio ereduen sailkapenaren berri emango dugu.

2. KOMUNIKAZIOAREN TEORIAREN EREDUAK Shannon eta Weaverren informazioaren teoriaren eredua Wienerren ikasle izandako Claude Shannonek Komunikazioaren teoria matematikoa landu zuen eta 1949an Komunikazioaren teoria matematikoa izeneko liburua argitaratu zuen Weaverrekin batera. Shannonek eta Weaverrek (biak Bell Telephone

Companyko

langileak)

proposaturiko

komunikazioaren

eredua

informazioaren transmisio-prozesuan zentratzen zen, bidalitako informazioaren edukian baino gehiago; komunikazioaren errealitatea transmisioaren ideiaren inguru biltzen zuen. Horregatik, transmisio prozesuaren eredutzat hartua izan da. Shannonek informazioaren transmisioaren zentzuan ulertzen zuen komunikazioa. Shannonen komunikazioaren eredu hori guztiz lerrokatua zen eta Wienerren atzeraelikadurazko eredu zirkularrari garbi kontrajartzen zitzaion. Shannonek bere eredua finkatzeko proposatutako komunikazioaren sistema orokorraren eskeman honako osagai hauek agertzen dira: - Informazioaren iturburua: mezua ekoizten duena, hainbeste mezu posibleren artetik mezu bat aukeratzen duena (adib.: telefonoko hitza) - Bidaltzailea/Igorlea: mezua seinaleetan eraldatzen duena (adib.: ahotsa oszilazio elektrikoetan eraldatzen du telefonoak); kodeketa gauzatzen duena.

- Kanala: seinaleak garraiatzeko erabilitako bitartekoak (adib.: kable telefonikoa, uhin elektrikoak, soinu uhinak, keinuak).

- Hartzailea: seinaleetatik abiatuz mezua berreraikitzen duena. Seinalea deskodetzen duena.

- Jomuga: mezua zuzentzen zaion pertsona edo gauza.

7

- Zarata: mezua jasotzea eragozten duen edozer. Transmisioa gertatzen ari den artean, zaratak nahas dezake seinalea.

Informazioaren

Bidaltzailea

Kanala

Hartzailea

Jomuga

iturburua

Mezua

Seinale

Seinale

bidalia

jasoa

Mezua

Zarata iturria

( Shannon eta Weaver, 1949, 1964: 7)

Igorleak mezua kodetu eta kanalean zehar bidaltzen du; beste ertzean, hartzaileak mezua jaso eta deskodetu egiten du. Eredu horren kezka nagusia: hasierako mezuak ahalik eta deformazio gutxiena jasan behar du transmisioan; mezua kanalean zehar doanean zaratazko bizkarroiak sor daitezke eta informazioa modu distortsionatuan jaso daiteke.

Informazioa puntu batetik bestera egoki igortzea zen Shannonen kezka; haren ereduaren kontzeptu giltza informazioarena da. Informazioa magnitude estatistiko abstraktu bat da: mezu baten ziurtasunik ezaren neurri kuantitatiboa da informazio kantitatea. Mezua bidali aurretik dena ziurtasunik eza da hartzailearengan: ez daki zernolako mezua jasoko duen. Gero, mezuaren zati batzuk jasotzen hasi ahala, mezuaren beste zati batzuk agertzeko probabilitatea murriztu egiten da. Matematikari estatistikoentzat ez dago esanahiaren beharrik: egitura estatistikoak esaten du hitz bat ager daitekeen ala ez; informazio itsua da. Shannonentzat, “komunikazioaren alderdi semantikoek garrantzirik ez dute ingeniarientzat�, "the semantic aspects of communication are irrelevant to the engineering aspects." (Shannon eta Weaver, 1964: 8).

Informazioaren teoria matematikoak informazioaren alderdi kuantitatiboa bakarrik aztertzen du; informazio kantitateak nola igorri tratatzen du; seinaleari edo mezuari loturiko esanahiaren edo edukiaren arazoaz ez da kezkatzen. Informazioa mezu baten aukeraketa askearen neurria da (Shannon eta Weaver, 1964). Bi mezu 8

alternatiboren artean aukera egin beharrean aurkitzen denean, situazio horri dagokion informazioa informazio-unitatea da. Informazio-unitateak honako hau adieraziko luke: situazio horretan badagoela askatasun bat mezua aukeratzeko. Informazio kantitatea, kasurik samurrenetan, aukera posibleen logaritmoaz neurtzen da. Informazio unitatea edo bita aukera bikoitzari dagokio. 16 mezu alternatiboren artean askeki aukera badezakegu, (16 = 2 ber 4; log2 16 = 4) situazioak 4 biteko informazioa izango du.

Informazio iturri batek sinbolo diskretuen aukeraketa jarraituen bidez mezuak ekoizten dituenean, prozesuaren une batean sinbolo batzuk aukeratzeko duen probabilitatea aurretiko aukeren mendean egonen da (Shannon eta Weaver, 1964).

Solasaldi arrunt batean esaldiari hasiera ematen dionetik antzematen diogu hizlariari, gutxi gora-behera, non amaituko duen. Agertu diren hitzen maiztasunari eta esaldiaren eraketari begiratuta, agertuko diren hitzen probabilitatea kalkulatzen dugu. Probabilitate hori indeterminazio mailaren funtzioa izan ohi da. Shannonen komunikazioen teoriari jarraituz, informazioaren kantitatea alternatiba posibleen zenbakiaren logaritmoa da.

Aukeraketa askatasuna zenbat eta handiagoa, hau da, informazioa zenbat eta handiagoa, mezu posibleen artetik aukera litekeen mezuari buruzko ziurtasun gabezia, are eta handiagoa: “Since information is an objective entity, the amount of information associated with an event is related to the objective probability (likehood) of the event.

Events that are less likely to occur generate more information than those more likely to occur” (Audi Robert. The Cambridge Dictionary of Philosophy, Cambridge University Press, 1995, 1999).

Informazioa ziurtasun gabeziaren murriztetzat hartzen da; hasierako ziurtasun gabezia murrizten duen oro informazio deitzen da. “The amount of information is identified with how many possibilities are eliminated” (Audi Robert. The Cambridge Dictionary of Philosophy, 1995, 1999). Zentzu horretan, informazio iturri garrantzitsua da testuingurua. Mezu bat ulergarria izan dadin, hartzaileak mezuaren zati batzuk aurreikusi ahal izan behar ditu. Neurri batean aurreikusgarria eta beste batean aurreikusezina izan behar du mezuak. Ez erabat aurreikusgarria, eta ez erabat orijinala.

Entropiaren kontzeptua ere informazioaren kontzeptuari loturik agertzen da eredu horretan. Entropiak zorizkotasun edo aleatorietate maila adieraziko luke. Sistema fisikoek gero eta zorizkoagoak izatera joko lukete.

Mezuak eraikitzerakoan dugun askatasuna maila adieraziko luke informazioak.

Informazioa gerta dadin, hartzailearen ziurtasun gabezia murriztuko duen zerbait esan behar du igorleak. Wienerrentzat, entropiaren aitzikoa da informazioa: sistema baten 9

informazio kantitatea haren antolamendu mailaren neurria izango litzateke; sistema baten entropia, berriz, haren desantolamendu mailaren neurria. Informazioa entropia negatiboa edo negentropia izango litzateke. Igorlearen aukera askeak determinatzen ez duen mezuaren egituraren zatia erredundantzia da; alferrikakoa den mezuaren zatia izango litzateke. Adibidez, ingelesaren erredundantzia maila % 50ekoa dela dio Weaverrek; hau da, erabiltzen dituen hitzen erdiak aukera askez hautatzen dituela hizlariak eta beste erdiak hizkuntzaren egitura estatistikoak erabakitzen dituela.

Aukeratze askatasuna zenbat eta handiagoa, hau da, informazioa zenbat eta handiagoa, posibleen artetik aukera litekeen mezuari buruzko ziurtasun gabezia, are eta handiagoa.

Aukeratze askatasuna = ziurtasun gabezia = informazioa Eredu horrek ez du kontuan hartzen komunikazioan pertsonek esku-hartzea dutela: faktore psikologikoak, arauak eta balioak alde batera uzten ditu. Hala ere, komunikazioaren teoria matematikoa ez zen ingeniarien eta fisikarien artean bakarrik hedatu, soziologoen, psikologoen eta hizkuntzalarien artean ere bai baizik.

Komunikazioaren eskema horrek funtzionatu zuen gizarte zientzien komunikazio eredu gisara, bai Estatu Batuetan, bai Europan. Komunikazioaren eredu telegrafikoa zen.

Shannonen ereduaren arabera, beraz, mezu baten transmisiotzat hartzen da bi gizabanakoen arteko komunikazioa; gizakiak beren gorputzaren itxitura monadikoan bildurik baleude bezala hartzen ditu; eta itxitura monadiko horretatik elkarri berbazko mezuen bidez pentsamenduak igorriko balizkiete bezala; berbazko mezu horiek igorleen ahotik irten eta hartzailearen belarrietatik sartuko lirateke; horrela, solaskidearen garunak hitz horien zentzua hartuko luke. Tradizio honetan, bi gizabanakoen arteko komunikazioa hitzezko ekintza bat da, kontzientea eta boluntarioa.

Eredu zibernetikoa 1948an argitaratu zen Norbert Wienerren Zibernetika liburua (Zibernetika kubernetesetik dator eta “lemazain� edo “lema� adierazten du). Animalien eta makinen kontrola eta komunikazioa aztertuko zituen zientzia interesatzen zitzaion Wienerri (Bateson et al., 1981). Sistema konplexu autokontrolatuen eta komunikazioen teoriatzat hartu zuen zibernetika. Shannonen informazioaren teoriari atzeraelikaduraren ideia erantsi zion. Bigarren Mundu Gerran hegazkinen aurkako kanoien jaurtiketaren arazoa aztertzen ari zen Wiener; abiadura handiz hegan zihoazen hegazkinen etorkizuneko posizioa iragarri behar zuen, aurretiko posizioetan oinarriturik. Jaurtigailuen ibilbide errealaren eta ibilbide idealaren arteko erlazioari buruzko informazioa lortu behar zuen, 10

hegazkinera gero eta gehiago hurbiltzeko eta hura botatzeko. Wiener-i aspalditik ezaguna zitzaion printzipio bat ikusten da hemen: feedbacka edo atzeraelikadura.

Printzipio hori bihurtu zuen zibernetikaren giltzarri Atzeraelikaduraren bidez efektu guztiek beren zergatiaren gain eragiten dute, eskema zirkular baten arabera. Sistemaren ideia sartzen da analisian.

Atzeraelikadura

Sarrera ------------- SISTEMA -------------------------- Irteera

Wiener-entzat komunikazio orok mezu bat igortzen edo transferitzen du igorlearengandik hartzailearengana. Komunikazioan bidaltzaileak eta hartzaileak beren baliabideen arabera eratu behar dituzte mezuaren kodeak. Komunikazio samur batek eskatzen du komunikatzaileen baliabideen errepertorioak antzekoak eta partekatuak izatea. Haien baliabideak elkarrekiko erabat arrotz badira, ezingo dira elkarrekin komunikatu. Baliabideak zenbat eta gehiago partekatu, orduan eta hobeto komunikatu ahal izango dira (Mucchielli, 1993). Atzeraelikaduraren bidez hartzaileak igorleari itzuleran bidaltzen dio informazioa eta horrela igorleak hartzailearengana egokitzen ditu bere baliabideak.

Eredu semiotikoa Zeinuen azterketaz interesatzen da semiotika. Eredu semiotikoa darabiltenek ez dute transmisioaren kezka handirik; mezuaren interpretazioa eta esanahia dira kezkatzen dituena. Semiosian hiru osagai aurkitzen ditugu: zeinua, zeinuaren esanahia eta zeinuak interpretatzailearengan sorrarazten duen efektua. Adibidez, mapa bat zeinu bat da, zeinu horren esanahia lurraldea izango litzateke, eta interpretatzailea bidaiaria litzateke.

Zeinuak ez du beregan esanahirik: interpretatzaileen araberako esanahia hartzen du.

Igorleak eta hartzaileak interpretatzen dute mezua. Zeinuari esanahi komuna emateko, testuinguru egokian kokatu behar da hura eta elkarketa egokiak egin behar dira.

Sarritan, igorleak mezuari ematen dion esanahia beretzat bakarrik da zuzena; orobat, hartzaileak ematen diona ere beretzat bakarrik da zuzena. Komunikazioa gerta dadin beharrezkoa izanen da igorlearen eta hartzailearen interpretazioak antzekoak izatea; horrela bakarrik partekatuko dute esanahi bateratu bat.

Teoriagile semiotikoek esanahi denotatiboa deitzen dute zeinu bati buruzko esanahi adostua; esanahi konnotatiboa deitzen dute zeinuaren esanahi indibidualizatua, 11

norbere elkarketa idiosinkrasikoetan oinarritua. Peircerentzat, objektu bat edo objektuaren alderdi bat errepresentatzen du zeinuak. Baina, bakoitzaren esperientziak edo subjektibotasunak alda dezake kolektiboki finkatua den esanahia. Zeinuak norbanako

bakoitzarengan

“interpretatzaile�

deitzen

esanahi du

berezia

Peircek.

sorraraz

dezakeenez,

Interpretatzaileen

esanahia

norbanakoa esperientzia

kolektiboari dagokiona bada, komunikazioa egongo da; bestela, ez.

Shannon eta Weaverrek mezuaren transmisioari ematen diote garrantzia komunikazioan; eredu semiotikoak esanahiari ematen dio; Gerbner, berriz, mezuaren transmisioak eta esanahiak kezkatzen dute.

Gerbnerren eredua Shannon eta Weaverren ereduan zaratatzat hartzen dira komunikatzaileen jarrerek eta pertzepzioak sorrarazitako efektuak; Gerbnerri, aldiz, giza komunikazioaren oinarrizko gertaerak iruditzen zaizkio. Gerbnerren arabera, komunikatzerakoan beti aukerak egiten ari dira gizakiak; informazioaren zein zati igorriko duen, zein kanal erabiliko duen, mezua igortzeko zein kode erabiliko duen erabaki beharra dauka.

Pertsona batek bidaliko duen mezu mota igarri edo aurreikusi nahi badugu, gertaera nola hautematen duen eta gertaera horretan garrantzitsutzat zer jotzen duen jakin beharra dugu. Gertaera bati buruz gizakiak hautematen duenak eta komunikatzea erabaki duenak badu eragina transmisio kanala aukeratzeko garaian. Igorleak ez ezik, hartzaileak ere erabaki egin behar du zer informazio entzun eta nola interpretatu. Honela bada, Gerbnerren ereduak edukiaren hautemate eta hautespen prozesuan gertatzen diren ezberdintasunak kontuan hartzen ditu.

Eredu horren arabera, mezu bat ongi igorri liteke eta ongi jaso, baina gerta liteke igorleak eta hartzaileak berdin ez ulertzea, hautemate eta jarrera ezberdinengatik.

Testuinguruak ere eragiten du: informazioa kokatzen dugun testuinguruak eragin nabaria du hartzaileak emango dion esanahian.

Rolen teoriaren eredua Elkarrekiko harremanetan pertsona batek duen kokalekutik eratortzen den jokaeren eredu antolatua da rola; gizabanako batek situazio batean besteekiko duen jokaera adierazten du; rol horrek erabakitzen ditu pertsonaren hitzak, keinuak, jarrerak eta janzkerak. Beste pertsonaren rolaz dugun ideiak eta gure rolarekiko besteak duen jarrerak zedarrituko dute harekin nola komunikatuko garen eta zer egingo dugun 12

harreman horietan. Beste pertsonaren rolaren irudiak neurri handi batean muga eta finka dezake gure harekiko harremana. Horrela finkaturiko rol baten aurrean, pertsonak eginkizun osagarri bat bakarrik bete dezake.

Egoera normalean dagoen nortasunak rol anitz betetzen ditu, bizitzako egoera ezberdinen arabera; rol batetik bestera iragaten da, situaziora egokitzeak hala eskatzen dionean. Hiru egoera ezberdin eman daitezke rolaren eta komunikazioaren arteko harremanari buruz: rolak mugatzen du komunikatzeko modua; komunikazioak rola sortzen du; rolen eta pertsonen arteko egokitzapena egiten da komunikazioan. Pertsona baten komunikatzeko modua hark egoera batean hartu duen rolaren mende dago. Gerta daiteke komunikazioa roletara mugatzea, baina batzuetan komunikazioaren buruan agertzen dira rolak; horrelakoetan situazioa ez dute mugatzen aurrez finkaturiko rolek: rol berriak agertzen dira. Rolen gatazka ere ager liteke. Pertsonen eta rolen arteko egokitzapena ahalbidetzen du komunikazioak; pertsona bakoitzak bere esku-hartzeen bidez agertzen ditu bere helburuak, bere estilo pertsonala, situazio batean bete nahiko lituzkeen rolak eta benetan betetzen dituenak.

Bi mailetako komunikazioaren eredua Eredu hau propagandaren manipulazioari ihes egiteko eta, paradoxikoki, hauteskunde kanpainen eraginkortasuna gehitzeko garatu zen Estatu Batuetan II. Mundu Gerraren ostean. Mass-medien bidez egiten den komunikazioa bi etapetan gertatzen da.

Mediek ez dute zuzenki eragiten jendearengan, “iritzi liderrengan� baizik. Iritzi lider horiek dira beren taldekideen aurrean bitartekari gisara jokatzen dutenak. Eredu hori iragarkiak prestatzerakoan sarri erabiltzen da. Adibidez, familia batean iritzi liderra haurra izan daiteke. Gizarte batean, iritzi liderrak kazetariak edo unibertsitateko ikasleak izan daitezke. Iritzi liderrak aukeratu ostean, haiei zuzentzen zaizkie iragarkiak, eta haien esku uzten da beren taldeko kideengan eragitea.

Eredu soziometrikoa Talde bateko kideen harreman informalen sarea grafikoki aurkezten du eredu honek. Gezien bidez adierazten dira sinpatia eta antipatiazko harremanak. Taldeko harreman sozio-afektiboen egitura marrazten da honela. 1954an argitaratu zuen Jacob L. Morenok Les Fondements de la sociomĂŠtrie; harremanaren ideia harreman-sarearen edo harreman egituraren barnean txertatzen zuen eta, modu horretara, gainditu egiten zituen mezuen edukian eta haren hedapen lerrokatuan zentratutako ereduak. Morenoren eredua 13

sistemikoa da neurri batean. Enpatian eta afinitatean oinarritutako harreman moduan eta informazioaren transmisiorako sostengu moduan ulertzen du komunikazioa. Eskema horren barnean, pertsona marjinatuak harreman saretik kanpora geldituko lirateke.

Thayerren eredua Osagai hauek ditu eredu honek: 1) Bidaltzailea edo iturburua: hartzaileak ekidin dezake, bai espazioan, bai denboran. 2) Hartzailea: aurreikusitako hartzailearen tokian edo ondoan egon daiteke. 3) Situazioa edo ingurua: bidaltzailea hartzailearekin nahita edo ustekabean erlazionatzen du. 4) Bidaltzailearen, hartzailearen, edo bien asmo edo premia bat. 5) Bitartekoa edo kanala. 6) Bidaltzaileak igortzen eta hartzaileak jasotzen duen mezua.

Informazioaren edukitik haratago doa mezua: berbazko edukia ez ezik, paralengoaia, proxemika, kinesia eta sentimenduak ere kontuan hartzen ditu.

Komunikazioaren

edukitzailea

eta

edukia

bereizi

behar

dira.

Edukitzailea

komunikazioaren sostengu materiala da. Edukia esanahia da. Meta-komunikazioa: beste pertsonak esaten edo egiten duena interpretatzeko kontuan hartu behar den guztia.

Agiriko edukitik haratago zarata ere kontuan hartzen du: bidaltzaileari buruzko ezkutuko komunikazioa bidaltzen digu zaratak.

Thayerren arabera, deskodetzea ez da hartzailearen itzulpen soila; hark egiten duen balioespen bat ere badak; komunikatzailearen, situazioaren eta momentu egokiaren arabera hartzaileak egiten duen balioespena da. Mezua, esanahi gisara, hartzailearen ekoizpen bat da. Hartzailearentzat esanahi bat duen datu potentzial bat besterik ez da bidaltzailearen ekoizpena. Horregatik, sarritan ezberdinak dira bidaltzailearen mezua eta hartzaileak jasotzen duena.

Mucchielliren sailkapena Komunikaziozko elkarreraginen errepresentazioan laguntzen gaituzten lau paradigma edo eredu teoriko nagusi bereizten ditu Mucchiellik (1995) komunikazioaren psikologian: - Komunikazioa ezkutuko egitura baten adierazpen gisara ulertzen duena.

Azaleko adierazpenak sakoneko nortasun, desira, motibazio eta premien agerkari dira.

Paradigma horrek lau adierazpen maila bereizten ditu: desira, motibazio eta balio 14

sakonen maila; jarrera sakonen maila; jokaeraren maila; iritzien maila. Guztiaren oinarrian desiren geruza dago. Desiren eta balioen gain oinarritzen dira jarrerak. Gero datoz jokaerak eta iritziak. Paradigma horren barnean kokatzen du Mucchiellik teoria psikoanalitikoa. Pertsonaren komunikazioa haren bulkaden arteko barne-gatazken eta haren babes mekanismoek eragindako eraldaketen adierazpena da. Pertsonaren desirek, motibazioek eta usteek formaz aldatzen dute bai igortzen den informazioa, bai jasotzen dena. Eduki-analisiaren metodoa ongi egokituko zaio, beraz, paradigma honi, Mucchiellik esaten duen gisara. Pertsona baten motibazioen egitura haren iritzien eduki analisiaren bidez agertzen da. Publizitateak, berriz, alderantzizko zentzuan erabili du adierazpenen eredua: produktu egokien bidez esnarazi behar dira motibazioak eta premiak.

- Paradigma formal-transakzionalaren arabera, pertsonak hiru egoera edo mailatan prozesatzen ditu berbazko eta ez-berbazko mezuak: arrazoiaren, afektuaren eta arauaren mailatan. Igorleak edo hartzaileak aukeratzen duen mailaren arabera, mezutrukaketa osagarri edo gurutzatuekin egiten dugu topo. Beren solaskideak jokoan sartu eta rol osagarria errepresentatzera eramango dituzten trikimailuak erabiltzen dituzte sarritan pertsonek. Solaskidea manipulatuz, nahi duena lortzera eramango duten trikimailu horiek, txikitan eskuratutako jokamoldeak izaten dira: “gaixoaren” rola, “biktimaren” rola, “agintariaren” rola edo “mendekoaren” rola. Harreman eta komunikazio patologikoan, txikitan bizi izandakoen antzeko situazioak gertatzen direnean, trukaketa multzo estereotipatuak jartzen ditu martxan gizakiak.

Eredu transakzionala psikoanalisiaren eta eredu sistemikoaren arteko zubi moduko bat da: lehena psikearen barnean gertatzen denaz arduratzen da eta bigarrena sare sistemikoan gertatzen diren trukaketez arduratzen da. Eredu sistemikotik zerbait badu eredu transakzionalak. Mezuaren edukiaz baino gehiago haren formaz arduratzen da. Pertsonarteko harremanen jokoez eta komunikazio inplizitu motez arduratzen da.

Eduki ezberdinen azpian elkartrukeen forma bera ager daitekeela erakusten du.

Gizarteak onartzen dituen agiriko elkartrukeak eta sakoneko motibazioei loturik dauden ezkutuko elkartrukeak bereizten ditu eredu transakzionalak.

- Paradigma sistemikoan komunikazioa ez dugu psikearen barne egoerei loturik aztertzen. Paradigma horren arabera, ingurunearekin dituen harremanei esker eta harreman horietan integratura jokatzen du gizakiak pertsona gisara. Paradigma horren ikuspegitik elkarreraginaren kategoria orokorrak aztertzen dira: konfirmazioak, deskonfirmazioak,

baztertzeak…

Komunikazioaren

patologiaz

hitz

egitean, 15

elkarreraginen sistemaren barnean bakarrik hitz egiten da. Paradigma hori Palo Altoko eskolan landu dute batez ere, eta guk hurbiletik jarraituko dugu.

- Paradigma fenomenologikoaren arabera, komunikazioa ez da desira edo motibazio

ezkutu

baten

adierazpena.

Komunikazioaren

helburua

subjektuak

adierazitako esanahiak azaltzea da. Psikopatologia fenomenologikoa gaixoaren bizipenak enpatia bidez ulertu eta deskribatzen saiatuko da. Hark bizitzako esperientziak berriro bizi behar ditu; giro egoki batean terapeutarekin komunikatu eta bere esperientziak berrinterpretatu egin behar ditu. Pertsona batek eguneroko bizitzan komunikatzen dituen errealitateak elkartruke bidez egiten den eraikuntza lan kolektibo baten emaitza dira. Mundua hauteman bakarrik ez du egiten gizakiak, eraiki ere egiten du, komunikazioaren bidez.

Lehen bi paradigmentzat (adierazpenaren ereduarentzat eta eredu formaltransakzionalarentzat)

informazioa

eskuratzea,

tratatzea

eta

transmititzea

da

komunikazioaren egitekoa. Subjektuaren adierazpenetatik haren errepresentazio eta barne-egoeretara heldu behar da. Komunikazio ona bestearen barne egoera eta errepresentazioetarako bidea irekitzen diguna da. Beste bi paradigmentzat (eredu sistemikoarentzat eta fenomenologikoarentzat) komunikazioa ez da transmisio kontua bakarrik,

elkarreraginaren

bidez

mundu

bateratu

bat

negoziatu,

sortu

eta

egituratzearekin zerikusia duena baizik.

Palo Altoko ikerlarien komunikazio eredua Gregory Bateson antropologoak eta psikiatra talde batek komunikazioaren teoria orokorra formulatu nahi izan zuten, baina horretarako ordu arte aztertu ez ziren gertaera batzuetan oinarritu ziren: bentrilokuo baten eta haren panpinaren arteko elkarrizketetan, ugabereen

arteko

jolasetan

edo

jokaera

eskizofrenikoaren

azterketan.

Ray

Birdwhistellek eta Edward Hallek komunikazio-keinuak (kinesika) eta komunikatzen ari diren pertsonen arteko espazioa (proxemika) ere aztertu zituzten komunikazioa ikertzean. Don Jackson, Paul Watzlawick, Bateson, Birdwhistell, Stuart Sigman, Erving Goffman, Hall eta kideek komunikazioa aztertzeko ikerketa sare bat osatu zuten, honako adostasun honetan oinarrituta: komunikazio harremanak ikertzerakoan Shannonen komunikazio eredua erabiltzearen kontra zeuden. Izan ere, haien iritziz, giza zientzietako

komunikazioa

aztertzeko

eredu

berezia

erabili

behar

da,

telekomunikazioetako ingeniariek asmatu zutenetik ezberdina. Paul Watzlawick, Don Jackson eta Albert Scheflenek, Norbert Wienerren zibernetikaren ikuspegia bereganatu 16

zuten; komunikazioaren eta orkestra baten arteko analogian oinarrituta, orkestran ertatzen den moduan komunikazioan ere gizabanako bakoitzak esku-hartzen duela pentsatzen zuten; gizakia ez zuten hartzen komunikazioaren iturburu edo jomuga moduan, komunikazioan esku-hartzen duen kide moduan baizik. Komunikazioa orkestraren eredutik ikertu zuten, eredu telegrafikoa albora utzita. Komunikazioaren bateratze, esku-hartze eta komunio alderdiak azpimarratu zituzten.

Interakzioen prozesu zirkular baten gisara hartzen zuten komunikazioa; sistema batean kide batek esku-hartzen duenean, beste kide bati erantzunez egiten du eta beste horren jokaeran eragiten du. Komunikazioa ez da berbazko mezuak bidaltzera edo jasotzera mugatzen; gizarteko jokaera guztiek balio dute komunikatzeko; ezina da komunikatu gabe egotea; keinuz, jarreraz, mimikaz, jokaeraz, isiltasunaz edo gaixotasunaz komunikatzen gara. “Autore hauentzat, gizarteko prozesu iraunkor bat da komunikazioa, jokaera mota anitz integratzen dituena: hitza, keinua, begirada, mimika, norbanakoen arteko espazioa etab. Ez dago, beraz, hitzezko komunikazioaren eta hitzezkoa ez den komunikazioaren arteko etsaitasunik. Osotasun integratu bat da komunikazioa” (Bateson eta al., 1981: 24).

Birdwhistellentzat, esate baterako, hitzezkoa ez den komunikazioaz hitz egiteak fisiologia ez-kardiakoaz hitz egiteak adina zentzu du. Komunikazioaren sistema osoaren osagaiak ezin dira bereizi; ezin da “gorputz lengoaiaz”, “keinuen lengoaiaz” etab. hitz egin. Komunikazio mota guztien testuinguruan, elkarreraginaren testuinguruan hartzen du forma esanahiak. Horregatik, Birdwhistell eta Scheflenek testuinguruaren analisia proposatzen dute, Shannonen ereduko edukiaren analisiaren aurrez-aurre.

Komunikazioaren ideia sistemiko honen ildotik, Palo Alto Eskolako kideetako batzuek harreman filmatuak eta grabatuak aztertu zituzten; beste batzuek eremuabehaketa zuzena egiten

zuten, ez baitzitzaizkien egokiak iruditzen metodo

esperimentalak. Aldagai batzuen eta besteen aldaketak korrelazionatzen zituzten metodoak ez zituzten begi onez ikusten; adibidez, adinaren, sexuaren, agintearen edo intimitate mailaren aldagaiak solakideen arteko distantzia aldaketekin korrelazionatzea ez zuten begi onez ikusten. Pentsatzen zuten interakzio-egoera sinpleenaren konplexutasunak gainditu egiten duela aldagai lerrokatuen eredu esperimental hori.

Konplexutasun mailak, testuinguru anitzak eta sistema zirkularrak hartu behar dira kontuan komunikazioa aztertzean (Bateson et al., 1981: 24).

3. KOMUNIKAZIOAREN IKER EREMUA 17

Komunikatzea gizaki batek bestearengan eta honek lehenengoaregan eragina izateko modu bat da. Komunikazioa aztertu nahi dugunean, pertsona banakakoen bereizgarriak baino gehiago, haien arteko interakzioa aztertzen dugu. Komunikazioa eta pertsonarteko harremanak bi iker-eremu ezberdintzat hartu izan dira historian zehar; baina, bi pertsona edo gehiagok esku-hartzen badute egoera batean, pertsonarteko komunikazioaz hitz egin daiteke. Gizarteko gizakien elkarreragina ahalbidetzen duena komunikazioa da, hain zuzen ere. Horregatik, pertsonarteko harremanen ikerketa komunikazioaren ikerketa bihurtzen da, eta alderantziz.

Komunikazioa ikuspegi honetatik aztertzeak teoria eta iker-eremu tradizionalak berrikustea eskatzen du. Gizarteko kideek beren jokaerak elkartrukatzen dituztenean, komunikazio prozesua definitzen ari dira. Gizarteko taldeen komunikazio prozesua ikertzeko taldekideen arteko etengabeko elkarreragina aztertu behar da. Norbanakoen bereizgarriek baino garrantzi gehiago dute elkarreraginaren bereizgarriek.

Hurbilketa tradizionalek norbanakoen bereizgarriak hartzen zituzten elkarreragin hori azaltzeko oinarri moduan: norberaren jarrerak, rolak, igurikapenak eta motibazioak; norbanakoaren ikuskera bakarti-isolatu-monadiko bat zuten: “Sin embargo, en los acercamientos tradicionales, centrados en el individuo, esta interacción se explica a partir de propiedades individuales tales como los valores, disposiciones, cualidades individuales, roles, expectativas y motivaciones. Estas orientaciones responden a una concepción monádica del individuo y, en consecuencia, tienden a una cosificación de algo que cada vez se manifiesta más como pautas de relación e interacción” (Musitu et al., 1993: 40).

Ikuskera berriarentzat, berriz, norbanakoen arteko elkarreragina da iker-eremua; norbanakoek komunikazioan esku-hartzen dutenean, “komunikazio-elkarreraginaren” klasearen kide gisara hauteman behar dira. Klase horren kide izatean, kide dituen klasearen abstrakzio maila bera (tipo logikoa) ezin eduki dezakete. Birdwhistellentzat, norbanako batek ez du komunikatzen, komunikazioan esku-hartu egiten du edo haren zati bihurtzen da. Norbanakoa ez da komunikazioa sortzen duena; komunikazioa sortu baino gehiago, komunikazioan esku-hartu egiten du: “Pour Birdwhistell, parler de “participation à la communication” au lieu de “communiquer avec” n´est pas une simple affectation intellectuelle” (Bateson et al, 1981:75).

Gure arreta norbanakotik harremanetara aldatzen dugunean, egonkorretik dinamikora aldatzen dugu gure interesgunea. Elkarreragina etengabeko elkartruke prozesu moduan ulertzen dugu. Komunikazioa ikuspegi mekanizista batetik azalduko 18

bagenu, kanpoko kinaden arabera esplikatuko genuke pertsona baten jokaera, hau da, komunikazio ekintza batek hartzailearengan duen eraginaren ondorio gisara. Baina, komunikazioa zentzu bakarrekoa ez denez, mezua hartzen duenaren erreakzioak badu eragina igorlearengan. Harremanetan dauden pertsonek kinada eta erantzun gisara funtzionatzen dute aldi berean. Pertsona bat aldi berean zergatitzat eta ondoriotzat hartzeak denboraren ordena kontuan izango duen eredu bat eskatzen du; horrela bakarrik ulertuko dugu komunikazio segida batek osatzen duen prozesu bat, segida horren jarraibidea denboran zehar ordenatzen baita. Baina, jokaera bat lehenengo agertzeak ez du esanahi bigarrenaren zergati denik (Musitu et al., 1993: 42).

Logika lerrokatu eta zergatizkoa erabiltzeari utzi egin behar zaio komunikazioa aztertzean eta elkarreraginezko gertakariak aztertuko dituen logika dialektikoa baliatu behar da. Eredu zirkular baterantz jo behar da: eredu honen arabera, aldagai baten efektuek berriro jatorrizko aldagaietan eragiten dute, zeharka, bitarteko aldagaien bidez.

Baina, eredu zirkular batek komunikazio prozesua abiapuntura itzultzea inplikatzen badu, Musituk dioen moduan, aplikatu ote daiteke eredu hori giza komunikaziora?

Puntu honetara helduta, komunikazio sistema konplexuak azaltzeko “helize espiralaren” eredua proposatzen du Musituk: “Komunikazioaren prozesua egoki azaltzea ahalbidetzen duen irudi geometrikoa da espirala; aurrerantz mugitzen den aldi berean, giza komunikazioa bere baitara itzultzen da, baina maila ezberdinetan” (Musitu et al., 1993: 43).

Pertsonarteko komunikazioa azaltzeko zergatizko eredua desegokia dela onartzen bada, orduan onartu beharra dago prozesu batean behatzen diren erregulartasunak azaltzeko ez dela legeetara jo behar. Komunikazio prozesua ulertu nahi bada, komunikazio sisteman gertatzen diren errepikapenak edo erregulartasunak aztertu behar dira. Musituk dioen moduan (Musitu et al., 1993), errepikapen eta erregulartasun horien bidez inferituko ditugu komunikazio sistemaren barne-logika eta azalpen arauak.

Komunikazioa eta ezagutza soziala “Elkarreraginean dauden bi pertsona edo gehiagoren artean esanahiak sortzeko prozesua” (Musitu, 1996: 26-27) da komunikazioa. Komunikazioa ez datza esanahia transmititzean, esanahia ezin baitaiteke transmititu. Musituk dioen moduan, mezuak transmiti daitezke, baina mezua erabiltzen duten pertsonengan daude esanahiak, eta ez mezuan bertan. Mezuaren esanahia eraiki egiten du pertsonak, nahiz eta modu aurreikusgarrian eraiki; horrela ez balitz, ezingo genuke komunikazioaz hitz egin.

19

Esanahia aurreikusgarria izate horretan badute eraginik komunikazioaren eta ezagutza sozialaren arteko harreman estuek: komunikazioa ulertzeko ezagutza soziala ulertu behar da eta ezagutza soziala ulertzeko, komunikazioa aztertu beharra dago: “Kraut y Higgins (1984) afirman que si deseamos comprender la comunicación, debemos estudiar el conocimiento social y que si deseamos entender los aspectos más importantes del conocimiento social debemos estudiar la comunicación” (Musitu, 1996: 27).

Komunikazioaren alderdi guztiekin zerikusia duen prozesu garrantzitsua da ezagutza soziala; izan ere, giza elkarreraginean antolaturiko pentsamendua da ezagutza soziala: “La communication est onc pour ces auteurs un processus social permanent intégrant de multiples modes de comportement: la parole, le geste, le regard, la mimique, l´espace interindividuel, etc.” (Bateson et al., 1981: 24). Ezagutza soziala eta norbanakoaren ezagutza ez dira berdinak izaten sarritan; ideiak, pentsamenduak eta errepresentazioak norbanakoaren mailan eta taldearen mailan prozesatzen dira eskuarki.

Bikote edo talde batek duen informazioa prozesatzeko modua gizabanako isolatuek dutenetik guztiz ezberdina da. Gizarteko harremanetan gertakarien edo ekintzen segidak ez dira modu aldagaitzean gertatzen, baizik negoziatu, aldatu eta birdefinitu egiten dira, elkarreragina aurrera doan heinean.

Diskurtsoa ulertzeko testua errepresentatu behar da; hau da, testua eratzen duten osagaiez gain, ezagutzaren osagaiak ere kontuan hartu behar dira. Bidaltzaileak eta hartzaileak testuak denotaturiko situazioari buruzko eredu bat eraikitzen dute; diskurtsoaren eraketa egokirako informazioa eskuratu eta aukeratzeko eginkizuna du eredu horrek. Gonzalo Musituk bereizi egiten ditu “situazioaren errepresentazioa” eta “testuaren errepresentazioa”; testua ezingo dugu ulertu, testuan inplikaturiko gizabanakoen situazioa irudikatzen ez badugu. “Testuak aipatzen dituen gertakari lokal eta globalen arteko harremanak ulertzea beharrezkoa da testua ulertzeko” (Musitu, 96: 31). Aurretik ezagutzen ditugun gertaera, objektu eta situazioak agertzen dira testu askotan; aurrez ditugun ezagutza horiek situazioaren eredu bat ematen digute. Testua ezagutzen dugun heinean situazioaren eredu berri bat eraikitzen da.

Baina, situazioaren eredu semantikoaz gain, testuinguru komunikatzailearen eredua ere aipatzen du Musituk; eredu horretan errepresentatzen dira hitz egiteko ekintza,

azpiko

asmoak

eta

solaskideen

nahiz

testuinguruaren

informazioa.

Testuinguruaren eredu hau da situazioaren ereduaren eta testuaren errepresentazioaren arteko lotura: “Pero además del modelo de situación propiamente semántico, se 20

requiere de un modelo de contexto comunicativo, en el que se representa el acto de habla, las intenciones subyacentes, así como también información de los interlocutores y del contexo. Este modelo de contexto comunicativo forma según Van Dijk (1983) el vínculo entre el modelo de situación y la representación del texto el cual viene a ser el contenido semántico del acto comunicativo y al que ahora nos referimos y del que el modelo situacional, es la base referencial” (Musitu, 1996: 32) .

Komunikazio ekintza guztiek eskatzen dute plangintza bat eta solaskideen arteko doiketa edo koordinazio bat; horregatik, doiketa edo koordinaziorako sentikortasuna komunikazioaren muinean dagoen zerbait da. Ados egon behar dute solaskideek hizkuntza, hiztegi eta sintaxi komunari dagokionean. Koordinazio prozesu konplexu bat da komunikazioa: elkar ezagutu behar dute solaskideek, hartzailearen jarrera eta sinesteetara egokitu behar da mezua eta igorleak aldatu egin behar du bere jarrera, solaskidearengandik jasotzen duen feedbackaren arabera.

Ekintza komunikatzailearen plangintzak entzulearen ikuspegia kontuan hartzea eskatzen du, Musituk esaten duen moduan (Musitu, 1996). Batzuetan irudimenezko entzulearengan oinarrituta egiten da plangintza. Horrelakoetan ez da ongi uztartzen egoera errealarekin, eta komunikazio problemak sortzen dira. Sarritan errazegi pentsatzen dugu besteak gure antzekoak direla eta haien ezaguera gurearen antzekoa dela. Komunikazio hutsegiteak eta gatazka ekartzen ditu horrek. Berbazko eta ezberbazko

feedbackaren

bidez

bakarrik

alda

daitezke

planak,

eta

ekintza

komunikatzailearen hutsegite eta gatazkak konpondu.

Komunikazio ekintzaren elkarreragin mailei buruzko hausnarketan lau maila bereizten ditu Musituk (1996): maila fisikoa, ekintza-erreakzioaren maila, igurikapenen elkarrekiko mendekotasunaren maila eta elkarreraginarena. Maila fisikoari dagokionez, pertsona batek mezu bat bidaltzen duenean, mezu hori jasoko duen beste batengan fidatzen da. Bestearen presentziarik gabe ez legoke solasaldirik. Ekintza-erreakzioaren mailari dagokionez, jokaera bakoitza aurretiko beste jokaera baten mendean dago. Batek jokatzen du eta besteak erreakzionatu egiten du. Elkarrean mendean, lkarri mendekotarik, daude pertsonak. Ekintzaren eta erreakzioaren elkarrekiko mendekotasun horretan feedbackak esku-hartzen du; horrek ematen dio bidaltzaileari bere ekintza komunikatzailearen arrakastaren berri. Pertsona bakoitza besteak egiten duenaren mende dago. “Emadazu giltza” esaten du batek; giltza eskura hurbilduz erantzuten du besteak. Elkarren mendeko diren ekintza eta erantzun batzuen aurrean gaude.

Igurikapenen elkarrekikotasunari dagokionez, “pertsona guztiek dute beraiekin 21

elkarreraginean

ari

denaren

irudi

bat.

Solaskidearen

erantzunari

buruzko

igurikapenetan oinarrituta, solaskideak nola jokatuko duen aurreikusten saiatzen dira” (Musitu, 1996: 41). Besteei buruz ditugun igurikapenak eta geure buruaz dugun irudia uztartuz, mezu batzuk aukeratzen ditugu. “Besteei buruz igurikapenak garatzen ditugunean, pertsona batek nola jokatuko duen aurreikusteko gai garenean, enpatiarako trebetasun lantzen ari gara” (Musitu, 1996: 41). Besteen nortasunean geure burua proiektatzeko gaitasun gisara definitzen du Musituk enpatia. Enpatiazko prozesuaren bidez heltzen gara igurikapenetara: gizakiaren egoera psikologikoak aurreikustera. Enpatiari dagokionez, inferentzian oinarritutako enpatia (Asch) eta rolean oinarritutako enpatia (Mead) bereizten ditu Musituk: 1. “Pertsona baten gertaera kontzienteak besteek nola hautematen eta deskodetzen dituzten analizatzen da inferentzian” (Musitu, 1996: 42). Bi pertsonen artean, espazioa, airea eta energia fisikoa besterik ez dagoela hipotetizatzen bada (Musitu et al., 1993), orduan pertsona bakoitzak bere kontzientzia eta bere sineste propioak izango ditu, eta beste pertsonen inpresio fisikoak, soinuak eta mugimenduak behatu bakarrik egin ditzake; beren esperientzietara sarrerarik ez du izango; beha ditzakeen mugimenduak datu fisiko soilak, esperientzia psikologikoekin inolako zerikusirik gabeak izango dira. Bestearengan ikusten ditugun datu fisiko horiek barneratu eta kontzientziaratzeko geure burua behatu eta inferentziak egingo ditugu.

Baina, inferentzia egiteko, bat etorri behar dute gure aurretiko esperientziek eta behaturiko esperientziek; horregatik, besteengandik jaso dezakegun ezagutza bakarra zeharkakoa da. Datu fisikoek ez dute esanahi psikologikorik; besteen ulerkuntza prozesu egozentriko eta subjektiboa da. Alde batetik, niarengandik ateratako inferentzien bidez bakarrik hel gaitezke besteen ezagutzara. Beste aldetik, premia baldintzetan dagoen gizabanakoa da abiapuntua; norbere desiretan sostengatzen direnean bakarrik dute zentzua besteen ekintzek. Geure premia baten asetzea ahalbidetzen duten neurrian bakarrik arduratzen gara besteez. Besteen ezagutza, premia horren izanari eta premia horren asebetetzeari baldintzatua egonen litzateke.

2. Meadentzat, pertsona batek beste baten rola hartzen duenean gertatzen da enpatia. Enpatiak aurre-jarrera ireki bat eskatzen du: emozioaren sortzaile den situazioak pertsonarentzat duen esanahia aztertzea eta haren berbazko nahiz ezberbazko jokaerak zehazki interpretatzea. Prozesu imitatzaile bat da lehenik gertatzen dena. Beste pertsonaren keinuak behatu, imitatu eta esanahia ematen diegunean, besteengan sortzen diren erreakzioak sorrarazten ditugu geuregan ere; jarrera sail bat 22

eskuratzen dugu. Jarrera horien eskurapenak rolaren ikaskuntza ahalbidetzen du.

Bestearen erreakzio berberak ditugu, eta horiek ulertzen ditugun neurrian, sinbolikoki bestearen lekuan jar gaitezke (Musitu, 1996). Besteak nola jokatuko duen ulertzeko gai garenean, enpatia gertatzen ari da.

Gizakion arteko elkarreragin sinbolikoari dagokionez, gizakiok giro sinboliko batean bizi gara eta sinbolo multzo konplexuak eratzen ditugu geure gogamen prozesuen bidez. Sinbolikoki ikasteko, oroitzeko eta komunikatzeko gai delako bereizten da gizakia. Sinbolo horien esanahia eta balioa besteengandik ikasten dugu.

Sinboloen komunikazioaren bidez, esanahi eta balio kopuru handiak geureganatzen ditugu: sinboloak ikasi ez ezik, sinboloen ebaluazio bereizlea egiten dugu. Besteekiko elkarreraginean ikasi dituen sinboloen bidez erabakitzen du gizakiak zer egin behar duen eta zer ez. Pertsonak ez dio ingurune fisiko soil bati erantzuten, prozesu sinbolikoen bidez hautemandako ingurune bati baizik; gizakiak bere sinbolo bereziak sor ditzake, eta sinbolo horien ikuspegitik ikusiko du mundua.

Gizartea gizabanakoaren aurretik dator. Gizarteak kulturaz osatuak daude, hau da, esanahiz eta balore multzoz. Elkarreragin sinbolikoaren teoriak gizakiaren eta gizartearen arteko egokitzapena azpimarratzen du. Kultura bat bereganatzen duten heinean, gizartearen zati bihurtzen dira gizabanakoak. Gizakia ulertu nahi badugu, besteekiko elkarreraginean eskuratzen dituen sineste eta balioak aztertzea ba biderik zuzenena.

Giza elkarreraginaren antolamendua Elkarreraginaren jarraibidea

edo

antolamendua

komunikazio

aztertzean,

prozesuen

egitura

komunikazio aztertzen

du

errepikatzaileen Watzlawickek.

Komunikazio patroiak edo jarraibideak denboran zehar eta hinbat situaziotan errepikatzen diren gertaerak edo erredundantziak biltzen ditu. Adibidez, “aurreikuste auto-betetzailean� komunikazioaren jarraibidea errepikatu egiten da, denboran zehar eta askotariko egoeretan. Watzlawickek Sistema Orokorren Teoriaren ikuspegitik aztertzen du giza-elkarreragina: elkarreragin sistema edo multzo gisara, objektuen eta berorien atributuen arteko harremanen multzo gisara (Watzlawick, 1967). Watzlawickentzat, objektuak gizabanakoak dira eta atributuak komunikazio jokaerak dira; horregatik, interakzioan dauden objektuak elkarrekin komunikatzen diren pertsonen gisara hartu behar dira, eta ez gizabanako moduan. Elkarrekin harremanean daudenak ez dira gizabanakoak, “beste pertsonekin komunikatzen diren pertsonak baizik�. Era berean, 23

Birdwhistell-entzat, gizabanako batek ez du mezurik komunikatzen, baizik komunikazio batean esku-hartsu egiten du eta komunikazioaren osagai bihurtzen da. Komunikazioan esku-hartu egiten duela esaten du norbaitekin komunikatzen dela esan ordez.

Gizabanakoaren ekintzak beren testuinguruan aztertzen ditu: keinu baten esanahirik ez dago, elkarreragin sistemaren barnean ez bada.

Sistema organikoak beren ingurunearekin materia, energia edo informazioa elkartrukatzen duten sistema irekiak dira. Sistemaren zati bakoitza besteekin erlazionaturik dago; haietako batean gertatzen den aldaketak sistema osoaren aldaketa eragiten du. Sistema bat ez da, beraz, bere zatien batura soila. Sistema bateko osagaien artean harreman zirkular

konplexuak

gertatzen

dira.

Watzlawicken arabera,

funtzionamendu zirkularra duen sistema batean hasierako baldintzek ez dituzte emaitzak determinatzen. Sistema zirkular batean antolamendu bat dago eta ekifinalitatearen fenomenoa gertatzen da, jatorrizko faktore ezberdinek emaitza berdinak eman baititzakete. Sistema itxietan oreka egoera hasierako baldintzek determinatzen dute; aldiz, sistema irekien egonkortasuna ekifinalitatearen printzipioak bereizten du; sistema ireki batek lor dezake hasierako baldintzetatik independentea den egoera bat. “Sistema irekien jokaera ekifinala hasierako baldintzekiko independente izatean oinarritzen bada, orduan, hasierako baldintza ezberdinek emaitza berbera ematetik aparte, hasierako “zergati” berberek emaitza desberdinak eman ditzakete” (Watzlawick, 1976: 123). Sistema irekien ezaugarri nabarienetakoa jokaera ekifinalari dagokiona da; hasierako baldintzek ez dute jokaera determinatzen; sistemak ematen du jokaeraren azalpen betea.

Elkarreragin sistemen irekitasunaz gain sistema horien egonkortasuna ere deskribatzen du Watzlawickek; komunikazio segidek eta harreman motek iraun egiten dute. Beharbada, motibazioaz eta aztura soilaz gain badaude komunikazio prozesuari bere-berezkoak zaizkion faktore batzuk, harreman mota bat iraunaraztera eramaten dutenak. Faktore horiek komunikazioaren efektu mugatzailearen deiturapean biltzen ditu Watzlawickek (1967). Horrela, “komunikazio segida batean, mezuen elkartruke guztiek gutxitu egiten dute ondorengo mugimendu posibleen kopurua” (1967: 127-128).

Jokoaren analogiari helduz, pertsonarteko edozein jokalditan mugimendu batek aldatu egiten du jokoaren konfigurazioa, aurrera begira egon daitezkeen ahalbideak aldatzen baititu.

Harreman-arauei dagokienez, berriz, Watzlawickentzat, partaideek aldioro definitzen dituzte beren harremanak, hau da, harremanaren izaera determinatzen 24

saiatzen dira. Etengabe konfirmatzen, baztertzen edo aldatzen dute bestearen definizioa.

Harremanen definizio hori oso garrantzitsua da, harreman egonkor bat ezin baitaiteke flotatzen edo airean mantendu. Prozesuak egonkortu egin behar du, bestela gehiegizko fluktuazioak gertatuko bailirateke eta horrek harremanak haustera eramango bailuke.

Familia patologikoak etengabe eztabaidan aritzen dira harreman motari buruz.

Palo Altoko kideek (Jackson, Watzlawick) harreman-araua deitzen dute definizioaren egonkortze hori; harreman mailako erredundantzien formulazioa izango litzateke araua. Arau hori, Watzlawick-en arabera, izan daiteke simetria edo osagarritasunari buruzkoa, puntuazio partikular bati buruzkoa, pertsonarteko elkarrekiko sarrezintasunari buruzkoa edo harremanen beste alderdiren bati buruzkoa. Jackson eta Watzlawickek arauez gobernaturiko sistematzat hartzen dute familia.

Familia sistema egonkor bat izanen litzateke; sistema horren aldagai batzuk muga jakin batzuen barruan egonkor mantentzen dira. Jacksonen homeostasia familiarraren kontzeptua aipatzen du Watzlawickek. Paziente seinalatua hobetzean, haren familiakoen oreka psikologikoak sarritan txarrera egiten zuela ikusi zuen Jacksonek. Familiako beste kideen jokaera eta pazientearen gaixotasuna sistema asaldatua berriro orekara erakartzeko “mekanismo homeostatikotzat� hartu zituen.

Familiako kide batek onerako edo txarrerako egiten dituen aldaketek eragina dute familiako beste kideengan. Pazientearen arazoa ezkutatzean, beste krisi bat agertzen da familian.

Familiak osotasun bat eratzen du eta gizabanako baten jokaera besteen jokaerarekin erlazionatua dago. Familiako kide bakoitzaren edozein jokaera komunikaziotzat har daiteke, besteengan eragiten baitu. Bestalde, sistemako elementuak batukorrak ote direnari buruzko eztabaidan honela dio Watzlawickek: “Familia baten analisia ez da haren kide indibidualen analisien batuketa. Badira sistemaren bereizgarri batzuk edo elkarreragin patroi batzuk kide indibidualen kualitateak gainditzen dituztenak� (Watzlawick, 1963: 131). Psikoterapeuta batengana bideratzen den pazientearen sintomak ez dira sarritan pazientearen bereizgarritzat hartu behar, sistemaren bereizgarritzat baizik. Arrazoi gehiagoz esan dezakegu hori, familia sistemak pazientearen hobekuntzak ezin dituela jasan ikusten dugunean. Ikuspegi horretatik aztertzekoak izaten dira eskizofrenikoen familiek pazientearen heldutasunaren aurrean izaten dituzten erreakzioak (Watzlawick, 1963).

25

Komunikazioa testuinguru psikosozialean Komunikazio prozesua ezagutza soziala eskuratu eta baliatzearekin erlazionatua dago. Hizkuntza eta komunikazioa lotuak daude pertsonek beren buruaz eta besteez duten ezagutza sozialarekin: ezagutza soziala elkarrekin harremanean antolaturiko pentsamendua da. Ezagutza sozialak eragina du pertsonak duen komunikatzeko moduan. Horregatik, hizkuntzaren eta komunikazioaren ikuspegi psikosozialari gero eta garrantzi gehiago ematen zaio. Komunikazioa, ikerketa eremu bezala, diziplinarteko funtzio bat da: antropologia, hizkuntzalaritza, zientzia politikoa, psikologia soziala eta soziolinguistika ukitzen ditu. Mezuaren transmisio ekintza bakoitza eremu askoz zabalago batean integratzen da eta eremu zabalago horri deritzo komunikazio soziala.

Komunikazioaren alderdi psikosozialak aztertzen hasita, identitate alderdiarekin egiten dugu topo. Mezu guztiak toki batetik bidaltzen dira eta kokagune horrek mugatzen du bidaltzailearen situazioko identitatea; situazioko identitate hori identitatearen adierazle batzuen bidez agertuko da hizlariaren esaldietan: adierazpen estiloa, hiztegia, azentua, intonazioa. Gizartean dugun tokiak edo kokaguneak mugatzen du gure komunikazioa; kokagune horren arabera, aurrez ezarrita daude gure identitate soziala, gure rolak, gure komunikazio estiloa, gure harreman motak: saltzaile/bezero harremana, ugazaba/langile harremana, irakasle/ikasle harremana.

Pertsonarteko komunikazioen zati handi baten helburua nork bere irudia ekoiztea, elikatzea eta sendotzea da. Motibazio hori inkontzientea izan daiteke edo kontzientera atera ere egin liteke. Guk eman nahi dugun irudia besteek sendotzen ez badute, egonezina eta identitatearen astindura agertzen dira guregan. Ezagumendu premiak eramanda komunikatzen bagara, komunikazioak badu ez-sendotze edo deskonfirmazio arriskua ere. Horregatik, deskonfirmazio beldurragatik sarritan isilik gelditzen gara. Eguneroko harremanetako komunikazio-aztura gehienek norberaren eta bestearen ezagutza lortzea dute helburu: solaskidea balioetsi, norberaren irudia eta identitatea finkatu eta egonkortu. Komunikazioaren bidez norberaren batasuna eta denboran zeharreko jarraitutasuna gorde ere egiten dugu; gatazka edo barnedesadostasuna sor dezakeena baztertu egiten da

komunikazioan. Norberaren

identitatearen oreka eta jarraitasun sentimenduak gordetzea da komunikazioaren funtzioetako bat.

Bestearekiko komunikazioa aldi berean desiratua eta beldur sortzailea da.

Desiratua, oraintsu esan dugunagatik. Beldur sortzailea, bestea norberaren lurraldean sar litekeelako eta intimitatea bortxa dezakeelako. Norberaren eta bestearen arteko hesia 26

ezin gaindi daiteke, errituzko egoera edo ingurune batzuetan ez bada. Bestearekiko harremanak arazoak sortzen ditu. Harreman premiak zenbat eta handiagoak, arriskuak ere are eta handiagoak. Distantzia subjektibo desiratua ez da berdina izaten solaskide bakoitzarentzat; ezkutuko negoziazio bat egoten da hor. Distantzia egokia aurkitzeko, berbazko eta ez-berbazko adierazleak erabiltzen dira.

Mezu bat eratzean adierazpen mugimenduaren eta hertsapen mugimenduaren arteko konpromiso bat lortzen dugu; adierazpen mugimenduak esatera bultzatzen gaituen bitartean, hertsapen mugimenduak isiltzera eta gordetzera bultzatzen gaitu.

Komunikatzeko motibazioaren eta inhibizioaren arteko tirabirak gainditzeko defentsa mekanismo batzuk erabiltzen ditugu: auto-zuzenketak (erasokortasunaren ezabamendu erretroaktiboak), eufemizatzeak (esan nahi duguna modu onargarriagoan esatea), zintzilik uztea (espero den hitz bat esan gabe uztea), anbiguotasunak (interpretazio bat baino gehiago eduki ditzaketen mezu lausoak), prekauzioak (“ez gaizki har, mesedez, esan behar dudana�) edo inpertsonalizazioak (“esaten denez�).

Komunikazioak badu beste helburu bat ere: bestearengan eragina izatea; bestea konbentzitu, seduzitu edo mehatxatzea. Baina, bestearengan eragina izatea lortu nahi bada, hark ulertzeko moduan komunikatu behar da; norberak esaten duena solaskideak nola hartuko duen neurtu behar da. Kalkulu aitzinatzaile hori mezu-hartzailearen errepresentazioaren

bidez

egiten

da.

Igorleak

hartzailearen

irudimenezko

errepresentazio bat egin behar du; errepresentazio hori osagai pertzeptiboz eta osagai proiektiboz osatua egonen da. Hartzailearen mezuarekiko igurikapenak eta erreakzio posibleak aitzinatzen ditu.

Hartzaileak ez du mezua jasotzen; seinaleak hauteman eta aztertu ondoren, mezua ekoizten esku-hartzen du; hartzaileak, beregan zentraturik, bere motibazio sakonen arabera ekoizten ditu esanahiak. Bere beldur eta desiren arabera egiten du seinaleen hautespena, inferentzia, azpimarratzea edo deformazioa. Mezu bat jasotzea ez da hizkuntzazko deskodetze soilera mugatzen; bere errepresentazioekin, desirekin eta babes mekanismoekin loturiko esanahi multzo bat sorrarazten du hartzailearengan.

Horregatik esaten da mezurik ez dela transmititzen; izan ere, entzulearen prozesu interpretatzailea dela eta, mezu bidalia eta mezu jasoa ezberdinak baitira gehienetan.

Gaizki ulertzea ez da salbuespena, araua baizik.

Zer da komunikazioa?

27

Gizarte bateko gizabanakoen arteko harremanean gauzatzen den gertaera.

Komunikazioa, alde batetik, gizarteko kide batek beste kide baten esku-hartzeari ematen dion erantzuna da; beste aldetik, kinada bat da, gizarteko edonork esku-har dezan.

Atzeraelikaduraren eragina bere baitan hartzen duen prozesu zirkular baten gisara hartu behar da komunikazioa.

Watzlawick eta haren kideentzat gizakia ezin da komunikatu gabe egon.

Komunikazioa egon dadin aski izango lirateke bi pertsona eta bien arteko mezua. Baina Wienerrentzat, komunikazioa egon dadin, ezinbestekoak dira igorlearen komunikatu nahia eta mezu asebetetzailea edo kontzientea. Watzlawickentzat, ezin dezakegu jakin noiz den komunikazio bat kontzientea, intentzionala eta eraginkorra; harentzat eta Beavinentzat, bi pertsona edo gehiagok modu ez-arbitrarioan jokatzen dutenean, komunikazioa gertatzen da. Ez-arbitrariotasuna hertsapenaren kontzeptuarekin elkartzen da. Aldagaiek modu ez-arbitrarioan jokatzen dutenean gertatzen da hertsapena.

Aldagaien artean antolamendu bat egoteak hertsapen bat gertatu dela adierazten du.

Hertsapenei esker, mezuak aurreikusgarriak bihurtzen dira. Hertsapen kontzeptuaren arabera, mezuen elkartruke orok geroko elkartrukeak mugatzen ditu (Musitu, 1993).

Mezu komunikatzaileak berbazko eta ez-berbazko osagaiak biltzen ditu: keinuak, jarrerak, jokaerak, mimika, intonazioa, isiltasuna eta abar. Mezu guztiek bi esanahi maila dituzte: eduki informatzailearen maila eta komunikatzaileen arteko harreman motaren maila. Komunikatzaileen arteko harreman horiek bi eredu handien arabera egituratzen dira: eredu simetrikoa eta eredu osagarria; eredu simetrikoan, berdinen arteko harremanak deskribatzen dira; eredu osagarrian, desberdinen arteko jokaera bereizten eta hierarkizatzen dira.

Edgar Morinek esaten du geure burua eta besteak informatzeko, ezagutzeko, azaltzeko eta ulertzeko komunikatzen garela (Morin, 1998). Informazioaren unitate diskretuek ezagutza integratzaile eta testuinguratzaile batean hartzen dute esanahia.

Azalpenak zergatiak bilatzera jotzen du; ulerkuntzak, berriz, dimentsio subjektiboa sartzen du ezagutzan eta azalpenean. Mezua ulertzeko gure pentsamendu egiturak eta besteen pentsamendu egiturak edo paradigmak ezagutu behar ditugu, horiek baitira gure gogameneko paisaiak (mind scapes). Ezagutza mugatzen duten kontzeptuen harreman logikoak egituratzen ditu paradigma batek. Besteak igorritako mezua ulertzeko haren paradigma ezagutu behar dugu, paradigma berberaren barnetik uler baitezakegu mezua.

Azkenik, harremanak gertatzen diren testuinguruak eragin nabaria du komunikazioan; harremana zein situaziotan gauzatzen den eta komunikazioaren eremu 28

sinbolikoa (arauak, ereduak, erritualak...) zer-nolakoa den jakitea beharrezkoa da komunikazio prozesua ezagutzeko.

Hizkuntza eta pentsamendua Hizkuntzalariek sarritan ahaztu egin izan dute testuinguru soziala, baina pertsonarteko harremanetan eta komunikazioan garrantzitsua da hizkuntzaren eta ezagutza sozialaren arteko harremana. Hizkuntzak eta pentsamendu estiloak eragina dute gure harremanetan. Hizkuntza adierazpenek ingurunea islatu bakarrik ez dute egiten, ingurune hori sortzen eta birdefinitzen lagundu ere egiten dute. Elkarreraginean antolaturiko pentsamendu gisara definitu behar da ezagutza soziala. Hizkuntza eta komunikazioa ezagutza sozialarekin loturik daude. Komunikazio prozesuaren eta ezagutza sozialaren eskurapen eta erabileraren artean harremana dago. Hizkuntzak eta komunikazioak zerikusia dute pertsonek beren buruaz eta besteez duten ezagutza sozial motarekin eta ezagutza sozialak eragina du pertsonen komunikazioan (Musitu, 1993).

XVIII. mende amaierako erromantizismoak garrantzi handia ematen zion hizkuntzen eta kulturen aniztasunari. Tradizio horretan kokatu behar da Edward Sapir eta Benjamin Lee Whorf-en hizkuntza eta pentsamenduaren harremanari buruzko hipotesia. Hipotesi horrek hizkuntza determinismoaren eta hizkuntza erlatibitatearen printzipioak uztartzen ditu. Hizkuntza determinismoaren arabera, hizkuntzak mugatzen du gure pentsaera. Hizkuntza erlatibitatearen arabera, hizkuntza batek egiten dituen bereizkuntzak hizkuntza horretan bakarrik egin daitezke. Benjamin L. Whorf-en eta Edward Sapiren hipotesiaren arabera, beraz, hizkuntzak pentsamendua modulatzen du; gizakiaren hizkuntzak, mundua hautemateko modua ez ezik, mundu horretako objektuen aurrean jokatzeko modua ere eragiten du. Erlatibismo kulturalaren hipotesiari dagokionez, hizkuntzak marrazten dituen marren arabera zatitzen dugu errealitatea.

Naturan egiten ditugun zatiketak eta errealitatea kontzeptuetan nahiz kategorietan antolatzeko modua gure hizkuntzaren eskemetan oinarritua dago.

Inguru-munduko objektuak deskribatzeko erabiltzen diren kategorien kopuru eta moten arabera bereizten dira nagusiki hizkuntzak. Adibidez: Filipinetako haurrek ia ehun hitz desberdin dituzte arrozari dei egiteko. Europako hizkuntzek hitz bakarra dute elur mota ezberdinentzat eta eskimalek hitz ezberdinak dituzte hainbat elur motarentzat.

Azteken hizkuntzan hitz bakarra dago izotza, hotza edo elurra izendatzeko. Ikuspegi horretatik, Whorfek behin eta birritan azpimarratu du hizkuntza ezberdinen arteko baliokidetasunik eza. Hizkuntza bakoitzak bere kategoria motetan zatitzen du 29

errealitatea; horregatik, Whorfentzat, pentsamenduaren oinarrian hizkuntza-egitura dago.

Hizkuntza erlatibitatearen hipotesiaren arabera, hitz egiten den hizkuntzaren arabera ulertzen da errealitatea. Behatzaile guztiek ez dute errealitate fisiko beraren aurrean hautemate fisiko berbera eraikitzen. Hizkuntza erlatibitatearen teoriaren arabera, pertsona batek ikasten duen hizkuntzaren egiturek eta kategoriek mugatzen dituzte haren pertzepzioa eta pentsamendua. Hipotesi horren bertsio malguagoa: hizkuntza batek hautemate jakin batzuetarako prestatzen du pertsona, haiei ematen baitie abantaila beste hautemate batzuen aurrean; ondorioz, hizkuntzak pentsamolde jakin batzuetara eramango du hizlaria, beste batzuetara eraman ordez. Onar daiteke kulturen artean kontzeptuzko ezberdintasunak badirela, hizkuntza ezberdinen erabileraren arabera.

Baina, egia da, baita ere, hizkuntza batetik bestera itzultzeko gai garela. Hizkuntza batek hitz bakar bat baldin badu beste batek askoren bidez esaten duena adierazteko, zirkunlokiora edo perifrasietara jo dezake. Gainera, hainbat kultura zehar egin diren hautemateari buruzko ikerketa gehienek ez diote sostengu handirik eman Whorf eta Sapirren hipotesiari. Zentzu horretan, ikerketa horien emaitzak berrikusi ondoren, hainbat kulturetan hautematea oso antzekoa dela, hots, hizkuntzetatik askea dela ondorioztatu dute. “Hizkuntzaren eta pentsamenduaren arteko harremana ukatu gabe, Whorf eta Sapirren hipotesiak ahaztu egiten du ezagutzaren izaera soziala� (Musitu, 1993: 19); ingurunean gizakiak dagien ekintza konkretutik eta beste gizakiekiko harremanetatik irteten da ezagutza sozial hori.

Bestalde, hizkuntzarik gabeko pentsamendua badagoela sostengatzen duten ikerketak ere badaude; beste sentimen modalitateetatik datozen irudietan oinarritzen da pentsamendu hori. Gainera, hizkuntzalariek berek ere norbanako guztiei komunak zaizkien gertakizun unibertsalak behatu dituzte; ingurune, zibilizazio eta kultura jakinetatik askeak lirateke unibertsal horiek. XVIII. mende amaieraz geroztik, hizkuntza ezberdintasunen azterketari garrantzi handia eman zaio hizkuntzalaritzan. Baina, XX. mendearen erdialdera Noam Chomskyren ikerketa lerroak interes berezia jarri du hizkuntzako

unibertsalen

ikerketan;

hizkuntzalariak

hizkuntzaren

unibertsalen

bereizgarriak aztertu behar ditu eta hizkuntzaren aldaketa posible guztien berri emango duen gramatika unibertsal bat finkatu behar du. Chomskyren arabera, hizkuntza partikular guztiek eduki behar dituzte hizkuntzaren propietate unibertsal guztiak.

Horregatik, propietate horiek aurkitzeko nahikoa da hizkuntza bat sakonean aztertzea.

Hainbat kulturetako hizkuntzetan erregulartasun sail bat agertu dute azterketa ugarik.

30

Osagai gramatikalak erabiltzeko moduan, adibidez, erregulartasunak aurkitu dituzte hogeita hamar hizkuntzatan. Tipo unibertsaleko berezitasunen izana kontuan hartzera eraman ditu horrek ikertzaileak.

Unibertsalisten helburua da hizkuntza guztiei komunak zaizkien propietateak aurkitzea. Baina, unibertsal absoluturik aurkitzea zaila da, horrelakorik ez baitago.

Horregatik, unibertsal erlatiboak aurkitzera jo dute hizkuntzalariek. Adibidez, hizkuntzen % 99 baino gehiagotan subjektu gramatikala objektuaren aurretik joaten da.

Chomskyk (1965) ekoizpen sintaktikoaren mekanismoetan eta arauetan funtzionamendu unibertsalak aurkitzera jotzen du. Unibertsal formalak (eraikuntza arauak) eta unibertsal substantiboak (hizkuntzaren osagaiak) bereizten ditu. Hizkuntza bat analizatzeko beharrezkoak diren kategoria sail bat sartzen da unibertsal substantiboetan: izenak, bokalak, antonimoak eta abar. Adibidez, badirudi hizkuntza guztiek dituztela bokalak eta kontsonanteak. Baina, unibertsaltzat jo diren beste kategoria batzuk ez dira unibertsalak gertatu. Adibidez, zergatizko desinentziak edo etorkizuneko denbora.

Hizkuntza baten esaldiek nola funtzionatzen duten ongi azaltzeko gramatika batek zer faktore eduki behar dituen kontuan edo zer baldintza abstraktu bete behar dituen agertzen dute unibertsal formalek. Adibidez, galderazko esaldien egiturak baiezko esaldien egituraren aldaketatik eratortzen dira.

Tipo semantikoko unibertsalez ere hitz egiten da; esanahiaren errepresentazioak antolatzeko modua islatuko lukete unibertsal horiek. Psikologo sozialentzat erakarpen berezia eduki du unibertsal semantikoen azterketak. Osgooden ereduaren arabera (1959), gizakiek

esanahiak emateko estilo unibertsal

bat

dute, errealitatea

kategorizatzean. Sinbolismo fonetikoaren ikerketak ere hor daude: beren estimuluberezitasunen araberako esanahia emango litzaieke soinuei. Hainbat kulturetako soinu arbitrarioei (ez soinu onomatopeikoei) konnotazio sinbolikoak eta esanahiak egoztean datza.

Pentsamendua adierazteko tresna bat da hizkuntza Piagetentzat. Objektuetan eta haien bidez egindako ekintzen bidez garatzen ditu haurrak pentsamendu-ereduak sentimen-mugimenezko estadioan. Objektuen arloan egindako ekintzek pentsamendura daramate; mundu errealeko objektuen arteko harremanetatik ikasten du haurrak; objektuak ukituz eta sailkapen kategoriak garatuz. Haur gorrekin egindako ikerketek egiaztatu egin dute Piageten teoria. Haurrek hizkuntzarik ez duten arren, gai dira hizkuntza dutenen pareko ariketak ebazteko. Gainera, hizkuntza trebetasunak hobetuz 31

gaitasun kognitiboak sustatzeko ikerketek porrot egin dute. Hala eta guztiz ere, ikerlari askok pentsatzen dute pentsamendua adierazteko bakarrik ez dela hizkuntza.

Pentsamenduaren

eta

hizkuntzaren

garapenari

dagokionez,

Vygotskyk

garapenaren lehen estadioez dagien formulazioa eta Piagetena antzekoak dira.

Vygotskyren arabera, aldi bereko bi garapen paralelotara eramaten dute haurra jaiotzetiko berezitasunek: pentsamenduaren eta hizkuntzaren garapenera. Garapenaren korronte biok birtualki independenteak dira: elkarrekiko harreman gutxi dute lehen estadioetan. Baina bi urte inguruan interes berezia agertzen du haurrak inguru-munduko objektuak izendatzeko. Vygotskyren formulazioan gertaera garrantzitsua da hori, haurraren pentsamenduaren eta hizkuntzaren sistematan aldaketa oinarrizkoa eragiten duelako. Korronte biak uztartzen hasten dira. Objektu guztien izenak ikasi nahi izaten ditu haurrak; mundu sinbolikoan mugitzen hasten da.

Komunikazio ekintza guztiek plangintza bat eta solaskideen arteko sinkronizazio edo koordinazio bat eskatzen dute. Helburu soziala lortzeko beren mezuak egituratu egin behar dituzte gizarteko kideek; aurretiko ezagutzen, situazioaren eta bereizgarri behagarrien

arabera

inferitu

behar

dituzte

gogamen

egoerak.

Doiketarako

sentiberatasuna eta gaitasuna daude komunikazioaren bihotzean; izan ere, komunikazio ekintzaren doiketa eta koordinazioa ezinbestekoak baitira hizkuntzaren garapen maila egokia erdiesteko. Komunikazioa ezinezkoa da solaskideek hizkuntza, hiztegi eta joskera bateraturik ez badute.

Komunikazio ekintzaren koordinazioan honako osagai hauek esku-hartzen dute: elkarren ezagutza, solaskideen bereizgarriak eta feedbacka. Elkarren ezagutzari esker igorleak balioetsi dezake hartzaileak dakiena. Gainera, komunikazio ekintza doitu nahi bada, hartzailearen sineste, jarrera eta balioespenen arabera aldatu behar da hizkera.

Hizlariak sarritan gorde edo mozorrotu egiten ditu bere jarrerak, entzuleen iritzietara egokitzearren. Horrela, onarpen handiagoa lortzen du, baztertzeak eta gatazkak ekiditen ditu eta entzuleen jarrerak aldatuz helburu sozialak lortu ahal izaten ditu. Doiketa horiek ondorio sozial garrantzitsuak dituzte. Etengabe jasotzen dugu gure solaskideen egoera afektibo eta kognitiboen berri, berbazko eta ez-berbazko jokaeren atzeraeikaduraren bidez. Feedback horri esker, komunikazio-ekintza egituratu eta berregituratzen dugu.

Komunikazio ekintzaren plangintza egitean entzuleen ikuspegia kontuan hartu behar da. Plangintza sarritan irudimeneko entzuleei begira egiten da eta horrek komunikazio problemak sor ditzake. Errazegi pentsatzen dugu besteak gure antzekoak direla eta beren ezagutza soziala gurearen antzekoa dela. Horrek komunikazio hutsegite 32

eta gatazka ugari ekartzen dizkigu. Berbazko eta ez-berbazko feedbackaren bidez bakarrik zuzen daitezke hutsegite eta gatazka horiek.

Komunikazio ekintzaren alderdi garrantzitsuak Mezua da komunikazio ekintzaren osagai garrantzitsuenetakoa. Mezuaren osagaiak kodetzeko, kontzientzia eta intentzionalitate maila bat behar du igorleak.

Kalean jendea modu mekanikoan agurtzen badugu ere, errutina horiek noizbait kontzienteki ikasi eta gorde ditugu oroimenean.

Komunikazioaren adituentzat hizlariak erabilitako hitzak eta hitz horiek esateko modua mezuaren bi alderdi garrantzitsu dira: zein hitz esan diren eta zer-nolako ozentasunez, abiaduraz eta intonazioz esan diren. Igorlearen zirrarazko egoera eta mezua bidaltzeko modua erlazionaturik daude.

Komunikazioaren bidez giza harremanak garatzen dira, gizakiek elkarrengan eragina izaten dute, komunikatzaileek elkar orientatzen eta kontrolatzen dute, eta informazioa trukatzen dute. Komunikazioaren helburua komunikatzaileek elkar ulertzea da; bidaltzailearen kinada eta hartzailearena erantzuna egokitzea. Egoera bateratu batera heltzea da komunikazioaren jomuga. Komunikazio eraginkorra igorlearen kinada eta jasotzailearena egokitzen dituena da.

Giza komunikazioaren azterketa hiru arlotan banatzen da: sintaktika, semantika eta pragmatika. Sintaktikak informazioaren transmisioari loturiko gaiak aztertzen ditu.

Informazioaren teorikoaren eremu nagusia da: kodifikazioa, kanalak, zarata, erredundantzia. Semantikarentzat esanahia da kezka nagusia. Zuzentasun sintaktikoz sinbolo serieak transmititu badaitezke ere, zentzurik ez luke, bidaltzailearen eta hartzailearen artean esanahiaren inguruko adostasunik ez balego. Informazioa elkarbanatzeko itun semantiko batera heldu behar da. Pragmatika komunikazioko jokaerez arduratzen da. Hiru arlo horiek elkarri lotuta daude. Watzlawickek (1995) hiru arloak ukitzen ditu, baina batez ere pragmatikaz jardungo da, hau da, komunikazioak jokaeran dituen ondorenez. Pragmatikaren ikuspegitik, jokaera guztiak hartu behar lirateke komunikaziotzat, eta ez berbazko jokaerak bakarrik; bestalde, komunikazio orok jokaera ukitzen du. Gainera, komunikazioak hartzailearengan duen eraginaz gain, hartzailearen erreakzioek igorlearengan duten eragina ere aztertu behar da.

Zarata motak

33

Igorlearen seinalea eta hartzailearena bat datozenean gertatzen da komunikazio eraginkorra: Hartzailea / Igorlea = 1. Berdintzako 1 horretatik urruntzen gaituena da zarata. Entzun nahi ez dugun soinu bat entzutea beste erremediorik gelditzen ez zaigunean, ikusi nahi ez dugun irudi bat ikusi beharrean gertatzen garenean edo irakurri nahi ez dugun testu bat irakurtzea beste erremediorik ez dugunean, zarataz hitz egiten dugu. Intentzionaltasunari lotua dago, beraz, zarata. Giza komunikazioan hiru zarata mota bereiziko ditugu: sintaktikoa, semantikoa eta pragmatikoa. Zarata horiek urruntzen gaituzte igorlearen eta jasotzailearen arteko egokitzapenetik.

Zarata sintaktikoa Mezuan eta mezua garraiatzen duen kanalean kokatzen dena da. Seinale baten transmisioan interferi dezake edo hura jasotzea eragotz dezake, Shannon eta Weaver-en arabera. Hona zaratari buruzko eskema: Informazioaren

Bidaltzailea

Kanala

Hartzailea

Jomuga

iturburua

Mezua

Seinale

Seinale

bidalia

jasoa

Mezua

Zarata iturria

Informazioaren iturburuak mezua aukeratzen du. Igorleak mezua kodetu, seinale bihurtu eta kanalean zehar bidaltzen du. Hartzaileak seinalea informazio bihurtzen du: mezu kodetua deskodetu egiten du. Baina, praktikan ez dago berreskurapen osorik; zarata sintaktikoaren interferentzia gertatzen da. Komunikazioan bidali nahi diren seinaleei eta aukeratutako mezuei arrotz zaien edozein asaldura edo interferentzia mota litzateke zarata sintaktikoa. Horregatik, komunikatzaileak zarata sintaktikoaren interferentziarekin lehiatu behar du, horrek zaildu egiten baitu komunikazio perfektua.

Zaratak eragin dezake barnetik nahiz kanpotik. Komunikatzen ari naizenari arrotz zaion zerbait pentsatzen dudanean, barneko zarataz hitz egiten dugu; komunikatzerakoan kanpoan entzuten ditugun zurrumurruak edo txutxu-mutxuak kanpoko zaratatzat hartzen ditugu. Hala ere, zarata sintaktikoak lagun diezaioke komunikatzaileari solaskideak hobeto ulertzen; egitura sintaktiko oker batek zarata maila handia sortzen du eta, 34

ondorenez, igorlearen eta hartzailearen egokitzapenetik urruntzen du; baina, igorlearen egitura mentalari buruzko informazioa ematen digu. Beharbada ez dugu oso zehazki jasoko mezuak denotatzen duen edukia bera, baina solaskidearen komunikazio moduari buruzko gain-informazioa oso baliozkoa da situazioaren profil egoki baterako.

Zarata semantikoa Bidalitako seinaleei hartzaileak eta igorleak esanahi bera egozten ez dietenean gertatzen da (Musitu, 1993). Giza komunikazioaren arazo nagusienetakoa da.

Komunikatzeko asmoa dagoenean, interesatzen zaiona lortu nahi badu igorleak, beharrezkoa da bere komunikazioak fideltasun handia edukitzea. Fideltasun handiko kodetzaileak zehazki adierazten du iturburuaren esanahia. Fideltasun handiko deskodetzaileak zehaztasun handiz interpretatzen du mezua. Prozesuaren fideltasuna zerk gehitzen duen eta zerk gutxitzen duen aztertu behar da komunikazioan. Zarata ezabatzeak

fideltasuna

gehitzen

du,

zaratak

fideltasuna

gutxitzen

baitu.

Komunikazioaren fideltasunean eragiten duten faktoreak honako hauek dira: iturburuan eragiten duten trebetasun, jarrera, ezagutza maila eta egoera soziokulturalak; mezuan esku-hartzen duten osagai, egitura, eduki, tratamendu, zarata eta kodeak; kanalean eskuhartzen duten ikusmen, entzumen, ukimen, usaimen eta dastamena. Igorlearengan eskuhartzen duten osagai berberek ekiten dute hartzailearengan ere.

Zarata pragmatikoa Igorleak bidali nahi duen mezuari ihes egiten dion informazio anbiguo edo kontraesanezko guztia biltzen du zarata pragmatikoak; fideltasuna gutxitu eta hartzailearen ziurtasunik eza gehitzen du. Ikuspegi pragmatikoarentzat jokaera guztia komunikaziotzat har liteke; jokaera mota guztiak kontuan hartzen dira (berbazkoak, ezberbazkoak) eta testuinguruaren adierazleak ere bai. Berbazko edo ez-berbazko komunikazioek testuinguruaren arabera hartzen dute esanahi bat edo bestea.

Komunikazioa, beraz, informazioaren elkartrukea baino gehiago, gure besteekiko harremanen definizio, konfirmazio, baztertze eta birdefinizio prozesu iraunkor baten modura hartu behar da; maila ezberdinetan garatzen da eta gertatzen den elkarreraginezko testuinguruan ulertu behar da.

4.

KOMUNIKAZIOAREN

TEORIAREN

OINARRIAK

EREDU

SISTEMIKOTIK 35

Komunikazioaren teoria oinarritzeko garaian, Ludwig Von Bertalanffyren sistemen teoria orokorra kontuan hartu beharra dago. Komunikazio-gertaerak sistema oso gisara aztertu behar dira, eta ez gertaera isolatu modura. Sistemaren osagai ezberdinen arteko elkarreragina eta sistema ezberdinen arteko elkarreragina aztertu behar dira komunikazioan. Osagai eta sistema ezberdinak maila ezberdinetan hierarkikoki antolatuak egoten dira. Adibidez, familia sistema azpisistemetan antolatua dago. Azpisistema horietako bakoitzak modu berezian interakzionatzen du.

Banakako osagaien berezitasunengatik baino gehiago komunikazio mailetako osagaien eta komunikazio sistemen elkarreragin iraunkorragatik bereizten da komunikazioaren errealitatea. Komunikazio osagaien arteko harremanen multzoak dira sistemak. Sistemako elementuen arteko eta sistemen arteko elkarreragina aztertu behar du ikerketak. Sistemen teoriatik begiratuta, hierarkikoki ordenaturiko sistemen arteko harreman moduan ulertzen da errealitatea. Terapia arloan ere arreta ez da pertsonarengan jartzen, hark esku-hartzen duen harreman sistemetan baizik: familia, eskola, lantokia, lagun taldea‌ Jarduera autogidatua eta proaktiboa da sistema bizien ezaugarri nagusienetakoa; erreaktibitatea bigarren mailako jokaera mota da. Gizakia ez da inguruneko presioen arabera

jokatzen

duen

automata

programatua,

ingurunearekin

etengabeko

elkarreraginean dagoen sistema dinamikoa baizik. Sistema bat bere testuinguru egokian kokatu behar da, jarraipen hierarkiko batean; hierarkia horren barnean sistema bakoitza goragoko beste sistema baten osagaia da.

Freuden

teoria

psikoanalitikoak

psike-barneko

indarren

elkarreragin

hipotetikoaren ondorio moduan hartzen du jokaera. Indar horiek fisikaren arloko energiaren

kontserbazio

eta

transformazioaren

legeak

jarraitzen

dituzte.

“Gizabanakoaren eta ingurunearen arteko elkarreraginari oso arreta gutxi jarri zitzaion eremu psikoanalitikoan, eta juxtu hementxe datza informazioaren elkartrukea, hots, komunikazioa behar-beharrezkoa den gunea� (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 14-15). Eta jarraian, adibide hau ematen du Watzlawickek: bidaiariaren oinak harri batekin estropezu egiten badu, oinetik harrira transferitzen da energia; harriaren desplazamendua eta posizioa, alde batetik, transferitu diogun energiaren araberakoa eta, bestaldetik, harriaren formaren, pisuaren eta gainazalaren araberakoa izango da. Baina, gizakiak zakur bat jotzen badu, harri bat jo ordez, hark jauzi egin eta horzka egin diezaioke. Kasu horretan, ostikadaren eta horzkadaren arteko erlazioa oso bestelakoa da. “Zakurrak bere metabolismo propiotik hartzen du erreakzio energia eta 36

ez ostikadatik. Transferitzen dena ez da ia energia, informazioa baizik. Beste hitz batzuetan esanda, txakurrari zerbait komunikatzen dion jokaera bat da ostikada, eta zakurrak jokaerazko beste komunikazio batez erantzuten dio komunikazio horri. Hauxe da oinarrian psikodinamika freudiarraren eta komunikazioaren teoriaren arteko diferentzia” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 15).

Sistemak, bestalde, irekiak edo itxiak izan daitezke. Sistema “irekian” materialen, energiaren edo informazioaren elkartruke bat gertatzen da. Sistema “itxian” ez dago informazioaren sarrera edo irteerarik. Sistema itxiak entropiari lotuak daude, desordenaranzko joera dute. Sistema irekietan prozesu negentropiko bat gertatzen da, ordena gehitu egiten da. Sistema irekiak gai dira beren egituren funtzionamendu-ordena ziurtatzeko eta beren ingurunean bizirauteko. Honela, adibidez, haur baten eboluzio patologikoa

probabilitate

gehiagoz

gertatuko

da

informazioaren

elkartrukea

behaztopatua duen familia batean. Bestalde, norbanakoaren, familiaren eta gizarte ingurunearen mugak ezartzen eta hautematen direnean, entropia gutxitu egiten da eta negentropia gehitzen. Kasu horretan, kanpotik datorren informazioa selekzionatu eta asimilatu egiten du familiak, bere kideek errealitatera hobeto egoki daitezen.

Sistema organiko irekiak dira, bai sistema biologikoak, bai sistema psikologikoak. Gizakien eta beste sistema irekien arteko aldea honako hau da: gizakiak gai dira beren sistema propioak sortzeko eta ingurunearekiko harremanetan mugak ezartzeko.

Giza

sistemen

arteko

harremanak

gehiago

dira

informaziozkoak

energiazkoak baino. Energiaren elkartrukea baldin badago ere, dagoena, batez ere, informazioaren transferentzia da. Shannon eta Weaverren informazioaren eredua agertzean esan dugun moduan, aztertzen ari garenaren ziurgabetasuna gutxitzea lortzen duena da informazioa. Analisiko elementuen kopurua gutxitzen duen hura, aldaketa ahalbidea gutxitzen duen hura da informazioa. Negentropia: mezu kodifikatu batek duen informazio antolatu eta koherentearen kantitatea.

Honela bada, sistemen teoria orokorraren arabera, gizabanako baten ekintzak ezin dira analizatu, gertatzen diren sistemaren barnean ez bada. Gertaera bat ulertezina izango da, haren behaketa eremua estuegia bada testuinguru osoa harrapatzeko.

Komunikaziozko gertaeraren ingurune guztia begiratu behar da, komunikazioan inplikaturiko ekintza guztiak biltzeko. Komunikazio gertakariak sistema oso baten zati moduan aztertu behar dira, eta ez gertakari independente gisara. Komunikazio-mezu orok aukera bat egitea suposatzen du eta mezua multzo batekiko erreferentzian hartu behar da. Gerta daiteke mezu-igorleak bere mezua erreferentzia multzo batean kokatzea 37

eta hartzaileak beste erreferentzia marko batean kokatzea. Zentzu horretan, mezuigorleak pentsa dezake erreferentzia marko berbera dutela berak eta mezuaren hartzaileak, eta nahastua egon liteke.

Garrantzitsua da, Watzlawickek agertzen duen moduan, gertakaria ulertzeko gertakarien erreferentzia markoa kontuan hartzea. Erreferentzia markoaren garrantzia bi adibideren bidez argitzen digu: Kanada Iparraldeko azerien kopuruaren gehikuntzaren eta Konrad Lorenzi gertaturiko pasarte baten bidez.

- 1. adibidea: “Kanada Iparraldeko eskualde batean, bertan bizi diren azerien kopurua aldizka gehitu eta aldizka murriztu egiten da. Lau urteko zikloaren buruan kopuru maximora igotzen dira, ia iraungitzeraino heltzen dira gero, eta berriro ere ugaltzen hasten dira. Biologoak azeriak bakarrik aztertuko balitu, ziklo horiek ulertezinak izango lirateke... Baina, azerien janari-iturri nagusia untxi basatiek osatzen dutela ikusten denean, eta untxiek beste etsai naturalik ez dutela jabetzean, bi espezie horien arteko harremanak beharrezko azalpena ematen dio bestela ulertezina izango litzatekeen gertakari horri. Horrela uler daiteke untxiek ere antzeko ziklo bat izatea, ugaritze eta gutxitze aldien alderanztearekin.” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 8) - 2. adibidea: “Basetxe bateko parkean, bidetik doazen bidaiari batzuek ikusteko moduan, gizon bizartsu bat makurturik arrastaka doa, “zortzi” bat osatzen duen ibilbidea eginez, bere sorbaldaren gainetik etengabe behatuz eta karrankaz. Konrad Lorentzek honela deskribatzen du ahatetxoen inprinting esperimentuak egiterakoan izan zuen jokaera, ahatetxoen ama ordezkatu zuenean” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 8). Zoriontsu omen zebilen Lorentz, ahatetxoek nola jarraitzen zioten ikusiz, begirada altxatu eta parke inguruan aurpegi zurbileko jende ilara bat ikusi zuen arte. Turista multzo bat izuturik omen zegoen itxituraren kanpoaldetik berari begira, inguruko belar handiengatik ahatetxorik ez baitzuten ikusten; ikusten zuten jokaera guztiz ulertezin gertatzen zitzaien.

Bi gertakari horien esanahia honetan legoke: gertakari bat ulertezina gertatzen da, inguratzen duen testuinguru osoa biltzen ez duenean behaketa eremuak. Gertakari baten eta haren testuinguruaren arteko harremanak ulertzen ez badira, funts-gabeko zerbaiten aurrean gertatzen da behatzailea. Absurdoa irudituko zaio bizi duen egoera eta modu desegokian interpretatuko du situazioa, edo ez dituen bereizgarri batzuk egotziko dizkio objektuari. Giza zientziek ezin dezakete gizabanakoa eta haren jokaera entitate monadiko isolatu baten moduan aztertzen jarraitu. Kasu patologiko bat aztertzean ere, 38

jokaera nahastua agertzen duen pertsonaren izaeraz, inguruneaz eta bien arteko harremanez arduratu behar du psikologiak. “Ikerketaren mugak zabaldu eta pertsona baten jokaerak besteen gain dituen ondorenak, beste hauek dituzten erreakzioak eta guztia gertatzen den testuingurua biltzen baditu, orduan, artifizialki isolatu den monadatik sistema zabalago baten zatien arteko harremanak aztertzera igarotzen da fokua. Giza jokaeraren behatzailea gogamenaren azterketa deduktibotik harremanaren agerkari behagarrien azterketara igarotzen da. Agerkari horien adierazpidea komunikazioa da� (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 9).

Kultura bateko kideek, gizarteratze prozesuari eta hezkuntzari esker, badute erreferentzia multzo bateratu bat, hizkuntzaren, ohituren edo azturen bidez jasotzen dutena. Hala ere, gizaki bakoitzak bere esperientzia berezia du, bere ingurugiro berezia bizi du, eta beraz, erreferentzia marko idiosinkrasikoa du. Nahiz eta testuinguruko osagai asko adostuak egon, beste hainbat osagai anbiguotasunean eta definitu gabe gelditzen dira, eta meta-komunikazio zuzen baten bidez bakarrik gaindi daiteke anbiguotasun hori.

Gure ingurunean gertatzen diren diferentzia eta bereizkuntza potentzial guztietatik guregan eragina dutenak bakarrik bihurtzen dira guretzat informazio.

Ingurune uniforme batean gure zentzuak ez dira estimulatzen. Osagai berri bat sartzen eta lekuz aldatzen bada, berehala hautematen da. Adibidez, Batesonek kleraz arbelean puntu bat egin ohi zuen eta gero gainean hatza jarrarazten zien ikasleei. Hatza geldi edukiz gero ez zuten puntua ukimenez hautematen. Mugituz gero, bai, hautematen zuten. Era berean, geldi dauden gauzak hautemateko, mikronistagmo izeneko begien mugimendu txikiak beharrezkoak dira. Mugimendu horiei esker, irudia mugitu egiten da betsareko sentimen nerbioetan. Hori gabe ezingo genuke ikusi. Adibidez, zooan mimetizatuta eta kamuflaturik dagoen sugea ez dugu ikusten, geldi dagoen artean; mugitzen hasi orduko, berehala ikusten dugu.

Pertsonok diferentziak ikusten ditugu. Baina, diferentzia ez da gauza objektibo bat; gauzen arteko harreman bat edo abstrakzio bat da. Giza pertzepziorako harremanek eta diferentziek duten garrantzia argitu eta azpimarratzeko, paralelismo bat aipatzen zuen Watlawick-ek: funtzioaren kontzeptu matematikoaren eta harremanaren kontzeptu psikologikoaren arteko paralelismoa, hain zuzen ere (Watzlawick, 1963). Watzlawickek agertzen duen moduan, zeroaren nozioa zenbaki gisara pentsaezina zen eta magnitude negatiboek entitate propiorik ez zuten mundu klasikoaren errealitatean. Magnitude negatiboak ez ziren existitzen. Horrela, zenbakiak magnitudeen adierazpen diren ideiak 39

iraun zuen, harik eta zenbakien ordez hizkiak erabiltzen hasi ziren arte. Modu horretara, zenbakiak magnitude bereziak (kopuru edo multzo ez-jarraituak, elementu kontagarriez osatuak) ziren ideia bigarren mailan gelditu zen eta aldagaiaren ideia agertu zen: “eta aldagaiaren kontzeptu indartsua sortu zen; kontzeptu hori haluzinazio bat bezain irreal kontsideratuko zuketen Greziako matematikariek, izan ere, magnitude hautemangarri bat adierazten duen zenbaki batekin kontrastean aldagaiek ez baitute esanahi propiorik, eta beren arteko elkarrekiko harremanean bakarrik baitira esanguratsuak. Aldagaien nozioaren sarrerari esker, informazioaren dimentsio berria lortu zen eta matematika berria osatu zen. Aldagaien arteko harremanak (eskuarki berdintza moduan adieraziak) funtzioaren kontzeptua eratzen du” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 11).

Matematikaria eraginkortasunaz.

ez

Gauzak

da eta

arduratzen gauzen

gauzen artean

izateaz,

ezarri

errealitateaz

daitezkeen

edo

harremanak

sinbolizatzeko aukera bakarrik interesatzen zaio. Funtzioaren kontzeptua aplikagarria da psikologiaren mundura, giza gogamenak harremanen abstrakzioz funtzionatzen baitu.

Baina, psikologiaren azter-eremua pertsonarteko harremanetara hedatuta gero ere, psikologiak aldagaiak monadikoki isolatzen jarraitu du. Gizarteko elkarreraginen saretik bereizita, sasi-entitate propio bat hartzen dute gizakiaren balizko ezaugarriek: “Hitz horiek guztiek sasi-errealitate bat bereganatzera eraman zitzakeen ikuspegi honek, denbora luze samarrez pentsatu eta errepikatzen baziren behintzat” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 13). Horrela, “lidergoa”, esate baterako, giza gogamenaren kantitate neurgarri bihur zitekeen, isolatutako fenomeno baten modura hartzen baldin bazen.

Mugimendua erlaziozkoa da eta erreferentzia puntu batekin harremanean bakarrik hauteman daiteke. Ildo horretatik, zentzuei eta garunari buruz eginiko ikerketen emaitzak aipatzen dira: harremanak eta harremanen pautak bakarrik hauteman daitezke eta haietan datza esperientziaren muina. Honela, adibidez; begiaren mugimendua gerarazten badugu, eta betsarearen eremu berberak irudi berbera hautematen badu, ikusmenez garbi hautematea ez da posible izango. Soinu iraunkor eta aldagaitza hautematea zaila gertatzen da eta entzunezin bihur liteke. Gainazal baten egitura eta gogortasuna ikertu nahi dituenean pertsona batek, hatz bat haren gainean jarri eta hatz hori alde batera eta bestera mugitzen du; izan ere, geldi edukiz gero, informazio baliagarri eta erabilgarririk ezingo bailuke lortu (Watzlawick, 1963).

40

Adibide hauetan guztietan eta beste batzuetan ikus daitekeenez, aldaketa, mugimendu eta miaketa prozesu bat dago pertzepzio guztietan. Harreman bat ezartzen da, hainbat zirkunstantziatan frogatzen da eta funtzioaren kontzeptu matematikoaren antzeko abstrakzio batera heltzen gara. Gure hautemateen muina ez dago beraz gauzetan, funtzioetan baizik. Eta funtzioak ez dira magnitude isolatuak, lotura bat duten zeinuak baizik. Horrela, gizakiak bere buruaz duen hautematea ere funtzioen pertzepzioa da, berak bizi dituen harremanen hautematea.

Kanal baten gainzama ekiditeko modu bat seinale guztiak bideratzea ziurtatuko duen kanal kopurua erabiltzea da. Alferrikako kanal erredundanteak erabiltzen baditugu, bidalitako mezua jasotzeko probabilitatea gehituko dugu. Ez da gainzamarik gertatuko.

Shannon eta Weaverrentzat, bidalitako seinalea egoki jaso eta deskodetzeko probabilitatearen neurria ematen du erredundantzia mailak. Hainbat kanaletatik zehar bidaltzen badugu informazio bera, kanal horietako batetik mezua iragateko probabilitatea gehitu egiten da.

Erredundantzia dagoenean, aurreikusgarria den informazioa daukagu. Adibidez, errefrauetan gertatzen dena: “Zozoak beleari...”, “Aukeran dabilenak...” eta horrelako beste atsotitzetan, hasiera ematea nahikoa da, amaiera asmatzeko. Atsotitz horietan falta diren hitzak nahikoa aurreikusgarriak dira. Komunikazioan erredundantzia maila bat beharrezkoa da. Baina, erredundantzia gehiegizkoa bada, arreta galtzen da. Eguneroko errutinan erabiltzen dugun komunikazio fatikoa erredundantea izan ohi da, informaziorik ez duelako transmititzen. Komunikazio horrek komunikazio kanalak irekita mantentzearen funtzioa betetzen du.

Aldiz, testuinguru batean aurreikusgarria ez den ustekabeko informazioa deskribatzeko, entropia hitza erabiltzen da. Adibidez: “Egunon!”, “Egunon!”, “Ederra giroa!”, “Bai, lurpean sartzeko!”. Azken amaiera hori aurreikusezina da eta, beraz, entropikoa. Erredundantea ez den komunikazioak gure interesa piztu dezake; baina, entropia gehiegiak mezuaren deskodetzea zaildu ere egin dezake. Iragarkietan ere erabiltzen da entropia; erredundantzia handiko mezua bidali ordez, sarritan egiten den moduan, ustekabekoa eta aurreikusezina den zerbait bidaltzen da.

Watzlawickek deskribatzen duen Ashbyren homeostatoak lau azpisistema autoerregulatzaile identikoak ditu, elkarrekin erabat konektaturik; haietariko edozeinetan sorturiko nahasmendu batek besteak ukitzen ditu, eta, aldi berean, hauen erreakzioak hura ukitzen du. Azpisistema horietako edozeinek ezin lor dezake bere oreka besteetatik isolatuta. Parametro-balioen 390.625 konbinazio eduki ditzake, hots, “barne edo kanpo 41

inguruaren edozein aldaketari erantzuteko jarrera moldatzaile kopuru posible hori du.

Bere konbinazioak zoriz bilatuz aurkitzen du homeostatoak egonkortasuna. Tentsiopean dauden organismoek duten entsegu eta hutsegite bidezko jokaeraren antzekoa da” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 17).

Baina, entsegu eta hutsegite bidezko bilaketa hori gehiegi luza daiteke, aurretik egin diren egokitzapen eta moldaerak gordetzen edo kontserbatzen ez badira.

Horregatik, sistema naturaletan moldaeraren nolabaiteko kontserbazioa gertatzen da.

Adibidez, haur batek ez du itxoingo egokitzapen heldu bat garatu bitartean: “Horrek esan nahi du, aurretiko moldaerak ez direla suntsitzen berriak aurkitzen direnean, eta bilaketa ez dela nahitaez hutsetik hasten, aurrez soluziorik inoiz lortu izan ez balitz bezala” (Watzlawick, 1963: 18).

Honek guztiak giza komunikazioaren pragmatikarekin duen harremana argitzen du ondoren Watzlawickek. Sistema bati bere aurretiko egokitzapen eta moldaerak pilatu eta etorkizunean erabiltzeko gaitasuna emango bagenio, barne-konfigurazioen segida errepikakorrak probableago bihurtuko lirateke; hau da, konfigurazio batzuk beste batzuk baino aurreikusgarriago bihurtuko lirateke. Honela dio: “Homeostatoan, 390.625 barnekonfigurazioetako edozeinek probokatua izateko probabilitate bera du edozein momentutan, lau azpisistemen elkarreraginaz. Konfigurazio jakin baten sorrerak ez du inolako efekturik hurrengo konfigurazioan edo konfigurazio sailean. Honela, gertakarien kate batek gertatzeko probabilitate bera baldin badu momenturo, zoriz jokatzen duela esaten dugu. Ezin atera dezakegu ondoriorik, edo ezin aurreikus dezakegu ezer etorkizuneko segidari buruz.

Baina, homeostatoaren gisako sistema bati aurreko moldaerak pilatu eta etorkizunean erabiltzeko gaitasuna emango bagenio, barne-konfigurazioen segidarako probabilitate inherenteak bat-bateko aldaketa bat jasango luke, konfigurazioen taldekatze batzuk errepikakor eta beste batzuk baino probableago bihurtuko bailirateke.” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 18) Horrelako kate bat informazioaren teoriaren kontzeptu oinarrizkoenetakoa izanen litzateke, eta prozesu estokastikoaren izena hartzen du. Prozesu estokastikoak sinbolo eta gertakarien maiztasunaren barne legeak aztertzen ditu. Adibidez, kaxatik bola zuriak eta beltzak ateratzean gerta daitezken emaitzen probabilitatea, edo idazle baten

estiloari

dagokionez,

hizkuntza

elementuen

erabileraren

probabilitate

idiosinkrasikoa.

42

Informazioaren teoriaren arabera, prozesu estokastikoek erredundantzia edo hertsapena erakusten dute. Erredundantzia eta hertsapena konfigurazio kontzeptuaren baliokidetzat hartzen dira. Entropiak mezuaren ziurtasun gabeziaren maila ematen digu.

Wienerrentzat, informazioa entropiaren aitzikoa da. Sistema baten antolaketa mailaren neurria ematen du informazioak; entropiak, berriz, sistemaren desantolaketa mailaren neurria.

Erredundantzia oso aztertua izan da sintaktikan eta semantikan, hots, giza komunikazioaren hiru arloetako bietan. Giza komunikazioen sintaktika eta semantikaren barneko probabilitate estatistikoaz asko dakigu gutako bakoitzak, baina ezer gutxi dakigu hizkuntza bateko hizki edo hitzen segida edo ordenu hierarkikoaren probabilitateaz. Izan ere, orain arte azterketa gutxi egin da giza komunikazioaren pragmatikako erredundantzia edo hertsapenei buruz. Hala ere, guztiok gara gai inprimategiko hutsegite bat zuzentzeko, falta den hitz bat jartzeko, hitztotel batek esan ezin dezakeen hitza asmatzeko edo beste batek bertsoa nola amaituko duen asmatzeko.

Giza komunikazioaren erredundantzia pragmatikoa erredundantzia sintaktiko eta semantikoaren antzekoa da. Arlo honetako desadostasunekiko sentiberatasun handia dugu: testuinguru pragmatikotik at gelditzen den jokaera edo hertsapen gabezia batek gehiago inpresionatzen gaitu, hutsegite sintaktiko edo semantiko batek baino. Baina, pragmatikaren arloan ditugu zailtasunik handienak komunikazio eraginkorraren arauak hautemateko.

Pragmatikaren mundua ulergarri gerta dakigun, komunikazio harremanen konfigurazio errepikakorrak bilatu behar ditugu. Batesonen arabera, ikaskuntzaren eskalan igotzen goazen neurrian, gero eta abstraktuago diren konfigurazio eskualdeetara heltzen

gara,

azterketa

kontzientetik gero

eta

urrunago

daudenetara. Gure

konfigurazioak antolatzeko darabiltzagun premisak zenbat eta abstraktuagoak, orokorragoak eta formalagoak izan, are eta sakonago hondoratzen dira maila neurologiko edo psikologikoetan eta are eta urrunago gelditzen dira kontrol kontzientetik. Adibidez, mendekotasunerako aztura hautematea zailago da, okasio batean laguntza jaso izana hautematea baino.

Komunikazio prozesuko ez-arbitrariotasunak hertsapen kontzeptura garamatza.

Aldagaiek modu ez-arbitrarioan jokatzen duten guztietan hertsapenaren aurrean gaude.

Mezuak aurreikusgarriak badira, hertsapenei esker da neurri handi batean. Batesonek dioen moduan, aurreikusteko gaitasuna komunikazioaren bihotzean aurkitzen dugu.

Mezuen elkartruke guztiek, zoriz gertatzen ez badira, mugak jartzen dituzte eta geroko 43

elkarreragina murrizten dute. Hertsapenaren edo murriztearen kontzeptuari esker komunikazio arloko elkarreragina beste giza jokaeretatik bereiz dezakegu.

Xakeko joko-arauak ezagutzen ez dituen behatzaile bat egon daiteke xake partida bat ikusten. Jokalarien jarduera ikusita, zeraz jabetzen da: errepikapen eta erredundantzia batzuk gertatzen direla eta ondorio batzuk atera ditzakeela haietatik.

Behatzaileak, dezente denbora behatzen egonez gero, erredundantzien konfigurazio konplexu bat identifika lezake. Xakeak baditu bere arau sintaktiko, semantiko eta pragmatikoak. 64 lauki ditu; alde bakoitzean 8. Zutabeak a, b, c, d, e, f, g eta h deitzen baditugu, eta lerroak, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 eta 8 deitzen baditugu, arau sintaktiko bat ezar dezakegu, lauki bat izendatzerakoan: lehenengo zutabea jarri eta gero lerroa; adibidez, e3 laukia. Orduan, ezingo genuke 3e laukia idatzi. Xakearen 16 piezak izendatzeko, arau semantikoak erabiliko genituzke: E = erregea; Ea = erregina; A = alfilak; Z = zaldiak; D = dorreak; P = peoiak. Zein piezaz ari garen jakiteko, arau sintaktiko berriak beharko genituzke: Pf2 = f2 laukiko peoia (lehenik piezaren sinboloa eta gero laukiarena). Azkenik, mugimenduentzako ere arau sintaktikoak jarri beharko genituzke; lauki hutsera egiten bada mugimendua: adibidez, Pd2-d4; pieza janez egiten bada mugimendua: adibidez, Pd4xAc5. Arau sintaktiko eta semantiko horiez gain, badira joko arauak eta erredundantzia gehiago eransten duten arau pragmatikoak ere. Xakean jokatzen ari direnei begira dagoena berehala konturatzen da jokalariek piezen bidez egiten dituzten mugimenduak ez direla arbitrarioak; erredundantzia eta hertsapen batzuk badituztela.

Bi pertsonen arteko harremana behatzen dugunean ere, hasieran oso zabala dirudi aurrean dituzten aukeren errepertorioak. Baina, besterik da praktikan gertatzen dena. Pertsona baten jokaera jakin bati bestearen jokaera jakin batek erantzuten dio, ohituragatik, ikaskuntzagatik edo beste arrazoiren batengatik; hertsapenak edo erredundantziak badaude. Adibidez, bi pertsonen arteko harremanetan bietako batek bestearen arreta bereganatu nahi duenean, sedukzio jokaerak hasten ditu, bestearen harreman errepertorioaren ugaritasuna mugatzearren. Bikoteko kide bakoitzak arrisku batzuk hartuko ditu: jokaera batzuetara ausartuko da eta jokaera horien ondotik bestearen erreakzio batzuk etorriko dira. Horrela jakingo dute batak eta besteak zer balioesten edo preziatzen duten. Bataren jokaera aurreikusgarria gertatuko da bestearentzat.

Erredundantzia ikaskuntzarekin loturik doa eta hura gabe ezingo genuke bestearen

jokaerarik

aurresan.

Hertsapenik

gabeko

harreman

askeen

irudi 44

erromantikoarekin amets egiten badu ere jendeak, oso neketsua gertatuko litzateke inolako erredundantziarik gabeko harremanak ukaitea. Erredundantziari esker egokitzen baikara ingurunera. Bikoteko edo gizarteko kideen harreman arauak zedarritzen ditu erredundantziak: arau horiei esker jakin dezakegu inguru bakoitzean zer egin dezakegun eta zer ez. Komunikazioaren eginkizuna erredundantzia, hertsapena, informazioa eta esanahia sortzea da. Ikaslearen eta ingurunearen arteko erredundantzia gehitzea da ikaskuntzaren egitekoa.

Zibernetikak bere lehen etapan sistemen homeostasia (morfostasia) aztertu zuen eta bigarren aroan, sistemen garapena eta egitura berrien sorrera (morfogenesia).

Hasieran sistemen oreka gordetzea ahalbidetzen duten prozesu arautzaileak aztertu zituen, baina gero ikusi zuten garapenean zehar, sistema biologiko eta sozialetako osagaiak

atalase

kritiko

batzuetatik

iragaten

direla.

Morfostasiak

arauetatik

desbideratzea ekiditen zuen eta morfogenesiak desbideratzeak sustatu eta forma berrien sorrera ekartzen zuen. Atzeraelikadura positiboek egonkortasun posiziotik urrun eraman dezake sistema eta honek eztanda egin dezake edo forma berriak sor ditzake.

Ilya Prigoginek orekatik urrun dauden sistema fisiko-kimikoez hitz egiten du; “egitura barreiatzaile edo disipatibo� deituriko eredu ebolutiboak agertzen ditu.

Termodinamikaren 2. legearen arabera entropikoak izan beharko luketen sistema ezegonkor batzuk dira egitura barreiatzaileak; ezegonkorrak izaki, beren egiturak barreiatzen joan beharko lukete; baina, paradoxikoki, inguruko elementu berriak erabiliz, egitura berri egonkor eta autonomoak sortzen dituzte.

4.1. Pertsonarteko komunikazioaren axiomak, Watzlawicken arabera

Ez komunikatzearen ezintasuna Watzlawicken eta, oro har, Palo Altoko eskolaren arabera, pertsona ezin daiteke komunikatu gabe egon. Pertsona baten hautemate eremuaren barnean beste pertsona bat sartzen den guztietan, edozein jarduerak edo jarduerarik ezak mezu baten balioa hartzen du. Jokaera mota guztiak har litezke komunikaziotzat. Berbazkoa bakarrik den komunikaziorik ez dugu erabiltzen. Jokaera mota guztien (hitzezkoa, ahots-tonuarena, jarrerarena, testuinguruarena...) aurpegi anitzeko adierazpide jariakor eta multifazetikoa dugu komunikazioa. Komunikazioaren osagai desberdinok hainbat modu konplexutan konbinatzen dira elkarrekin: adostasunean, desadostasunean, modu paradoxikoan. Gure

45

lana honako hau izango da: mezu komunikatzaileen konbinazio horiek pertsonarteko situazioetan duten efektu pragmatikoa aztertzea.

Jokaeraren ezaugarri oinarrizkoena jokaeraren aitzikorik ez egotearena da Watzlawickentzat; ezina da jokaerarik eza. “Elkarreragin situazio batean gertatzen diren jokaera guztiek mezu balio bat dutela, komunikazio direla, onartzen bada, orduan zera eratorri behar da: ahaleginak egin arren, ezina dela ez komunikatzea. Jarduerek edo jarduerarik ezak, hitzek edo isiltasunek mezu balioa dute: besteen gain eragina dute, eta horiek ezin dira komunikazio horiei erantzun gabe gelditu, eta beraz, komunikatu egiten dira” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 29).

Ez komunikatzearen ezintasunaren adibidetzat hartzen du Watzlawickek behaketa hau: gela batean bi ezezagun jarri zituzten elkarren aurrean eserita. Agindu hau eman zitzaien: elkarrekin ez hitz egitea eta inolaz ere ez komunikatzea. Gero, situazio horretan sentiturikoaz hitz egin zuten eta agerian geratu zen bizi izandako tentsio handia. Eztabaida sutsu batean bizi izaten denaren antzeko komunikazio elkartruke bat gertatu zen situazio horretan ere.

Wienerren arabera, benetako komunikazioa egon dadin, alde batetik, mezua bidaltzen duenak, komunikazio prozesua sortzeko asmoa eduki behar du, eta bestetik, asebetetzailea eta kontzientea izan behar du mezuak. Watzlawickentzat, ezin esan dezakegu, horretarako asmoa dagoenean, nahita egiten denean edo eraginkorra denean bakarrik gertatzen denik komunikazioa. Gainera, ezin da jakin mezu bat noiz den intentzionatua, kontzientea eta eraginkorra. Horregatik esaten du nahikoa dela bi pertsona edo gehiago elkarren aurrean egotea, komunikazioa egon dadin. Watzlawick eta Beavinen arabera, partaideek sistema moduan eta modu ez-arbitrarioan jokatzen duten neurrian egongo da komunikazioa.

Komunikatu gabe egoteko ezintasuna eskizofrenikoak bizi duen kinkarekin parekatzen du Watzlawickek. Eskizofrenikoa ez komunikatzen ahalegintzen dela dirudi: “Komunikazio guztiek konpromiso bat inplikatzen dutenez, bidaltzaileak hartzailearekin duen harreman mota definitzen duenez, zera iradoki daiteke: eskizofrenikoaren jokaera ez-komunikatzailea, konpromiso guztiak ekiditeko entsegu moduan ulertu behar da” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 30). Baina, anbiguotasuna, ekibokotasuna, isiltasuna, uzkurtzea edo higigaiztasuna ere komunikazio moduak direnez, eskizofrenikoak ez komunikatzeko egiten dituen ahaleginak alferrikakoak gertatzen dira. Modu honetara uler daitezke komunikazio eskizofrenikoaren alderdi asko. “Eskizofrenikoen dilema hau da: komunikatzen direla ukatuko balute bezala 46

jarduten dira eta gero ukazio hori bera ere komunikazioa dela ukatu beharrean aurkitzen dira. Baina, gerta daiteke pazienteak komunikatu nahiaren inpresioa eman nahi izatea, komunikazio ororen baitako konpromisoa onartu gabe. Adibidez, neska eskizofreniko gazte bat psikiatraren kontsultategian sartzen da lehenengo entrebistan, eta honela dio alaiki: “Nire amak ezkondu beharra izan zuen eta orain hemen nago” Asteak behar izan ziren baieztapen horretan kondentsaturiko esanahi anitzetako batzuk argitzeko… ”. (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 46). Eskizofrenikoaren baieztapenean bildutako esanahiak modu ekibokoan eta kriptikoan emanak daude.

Esandakoa zentzu jakin batean hartzen baduzu, ukatu egingo dizu hori esan nahi izan duenik; beste zentzuan hartzen baduzu ere berdin gertatuko da. Interpretazio konkretu guztiak ekiditeko moduan komunikatzen da. “Eskizofrenikoaren hizkerak elkarren artean desberdin ez ezik bateraezinak ere gerta daitezkeen hainbat esanahi posibleren artean aukeratzera behartzen du solaskidea. Mezu baten edozein alderdi edo alderdi guztiak ukatzea posible gertatzen da horrela. Bere iruzkinak zer esan nahi zuen esateko presionatuz gero, pazienteak hau esan dezake: “Ah, ez dakit; zoratuta egon behar dudala suposatzen dut!”. Esandakoaren alderdiren bat argitzeko eskatuz gero, honela erantzun dezake: “Ah, ez, hori ez da inolaz ere nik esan nahi izan dudana...”. Bere baieztapena kondentsatua dago eta zail egiten du haren esanahia berehala (bat-batean) ulertzea; aurkitzen den situazio paradoxikoaren deskribapen koherentea da” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 47).

Fenomeno hori literaturan eta eskizofrenian gertatzen da, baina komunikazio ororen baitako konpromisoa ekidin edo saihestu nahi den edozein testuingurutan ere gerta liteke. Adibidez, bi ezezagunek topo egiten dutenean, bietako batek solasaldiari ekin nahi liokeenean, baina besteak solasaldia ekidin nahi lukeenean. Egin dezagun kontu trenean elkarren ondoan joan behar dutela bi bidaiarik. A bidaiariak ez du solasik nahi, eta B bidaiaria solaserako irrikatzen dago. A bidaiariak ezin dezake ihes egin, eta ezin daiteke komunikatu gabe egon.

Komunikazio testuinguru honen pragmatikan gerta daitezkeen irtenbideak hauek dira, Watzlawickek agertzen duen moduan: 1. Komunikazioa baztertu: A pasaiariak B pasaiariari gizabide handiago edo txikiagoz sentiarazten dio solasaldia ez zaiola interesatzen. 2. Komunikazioa onartu: A pasaiariak amore emango du eta hitz egiten hasiko da, nahiz eta bere buruarekin deskontent agertu, bere ahultasuna dela eta. 3.

Komunikazioaren deskalifikazioa: bere edo besteen komunikazioa baliogabeturik uzteko moduan komunika daiteke. Horretarako, auto-kontraesanak, gai aldaketak, 47

ekiditeak, amaitu gabeko esaldiak, metaforen hitzez-hitzeko interpretazioak eta beste hainbat adierazpide idiosinkrasiko erabiliko ditu. Honelako situazio batean harrapaturik, derrigorrean komunikatu beharrean aurkitzen denak, baina aldi berean komunikazio ororen konpromisoari ihes egin nahi liokeenak, komunikatzeko modu berezia darabil.

Ez legoke alde handirik kinka horretan aurkitzen den pertsona normal baten jokaeraren eta eskizofrenikoaren jokaera arruntaren artean: biak daude komunikazioaren sarean harrapatuak, biak daude komunikatzera behartuak, eta biek dute komunikatzeko erreparoa. 4. Sintoma komunikazio gisara: “A pasaiariak laugarren erantzun bat erabil dezake, B-ren berba-jarioaren kontra defendatzeko: logura, gorreria, mozkorraldia, hizkuntzaren ez-ezagutza, edo komunikatu ezina zurituko duen beste edozein gabezia.

Kasu guztietan, hau da mezua: “Nik ez daukat ezer hitz egitearen kontra, ez ninduke gogaituko hitz egiteak, baina ni baino zerbait indartsuagoa da hitz egitea eragozten didana, eta horren errurik ezin dakidake bota niri� (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 48). Horrelako komunikazio egoera batean aurkitzen den kide batek badaki bestea iruzurtzen ari dela. Baina, darabilen trikimailua ezin hobea da, bere buruari sinistarazten baitio bere kontroletik haratago dauden indarren esanetara dagoela eta ingurukoen zentsuratik horrela askatzen dela. Edonola ere, sintoma bat dauka, eta sintoma hori besteekin komunikatzeko trikimailu eraginkor modura aztertu behar da.

Gertaeren segiden puntuazioa Musituk dioen moduan (1993), benetako espazio eta denbora batean gertatzen da komunikazio prozesua: zirkuitu espazio-tenporalean etengabeko gertaera-segidetan kateatzen dira komunikazio ekintzak. Etenik gabeko segida hori kontuan hartzen badugu, ez dago komunikazio prozesua ordenatu eta deskribatzeko erabil daitekeen unitate bereizi naturalik. Beraz, beharrezkoa da elkartrukeen segida antolatuko duen puntuazio sistemaren bat finkatzea. Puntuazio sistema horrek komunikazioaren prozesuaren ideia eten eta bortxatu egiten du, prozesu jarraitu eta natural bat unitate bereizi eta arbitrarioetan zatitzen baitu; baina, beharrezkoa da prozesua ulertzeko.

Komunikazio prozesua jarraikorra izan ohi da eta, edozein dela ere onartzen dugun puntuazioa, sistema arbitrarioa eta subjektiboa izango da. Horregatik, ikerlariak kontuan hartu behar du bere erabakien arbitrariotasuna eta subjektibotasuna.

Harreman baten izaera komunikazioaren segidaz partaide bakoitzak dagien puntuazioaren mendean dago. Puntuazio moduak oso desberdinak izan litezkeenez, modu konkretu bat aukeratzea beti izango da subjektiboa eta arbitrarioa. Bateko eta 48

besteko kulturek ere modu arbitrarioan aukeratzen dituzte beren puntuazio ohiturak.

Edonola ere, kultura bereko kideek hainbat puntuazio ohitura partekatzen dituzte.

Komunikazioko partaideek errealitatea ikuspegi ezberdinetatik ikusten dute, eta modu desberdinean puntuatzen dituzte harremanak. A eta B pertsonak elkarreraginean ari direnean, bakoitzak bere ikuspegitik pentsa dezake bere jokaera bestearen jokaerari ematen zaion erantzuna dela. Komunikazio prozesua puntuatzeko moduak pertsonen jokaerari zer-nolako esanahia ematen zaion eta nola ebaluatzen den adierazten du.

Bestalde, komunikazio prozesua kontzeptualizatzean, partaideen ikuspegiaz gain, sistemaren behatzailearen ikuspegia ere kontuan har liteke. Partaideen ikuspegitik begiratzean, barnetik puntuatzen da prozesua. Behatzailearen ikuspegiak, berriz, elkarreraginak osotasunean ikusteko aukera ematen digu.

Behatzaile batentzat komunikazio segida bat elkartrukeen etengabeko segida gisara uler daiteke; baina, elkarreraginean esku-hartzen dutenak etengabe ari dira gertaeren segidak puntuatzen. Elkartrukeen segida horiek luzeak izaten dira, eta segidako item bakoitza, aldi berean, kinada, erantzuna eta errefortzua izan ohi da. A-ren jokaera konkretu bat kinada bat da, B-ren jokaera konkretu batek jarraitzen baitio, eta B-ren jokaera konkretu bat kinada da, A-ren jokaera konkretu batek jarraitzen diolako.

Baina, A-ren jokaera B-ren bi jokaeren artean kokatua dagoenez, erantzun bat da. Era berean, A-ren jokaera errefortzu bat da, B-ren jokaera bati jarraitzen diolako. Horrela, hemen aztertzen ditugun elkartrukeak lotura hirukoitz gainjarriak dira, eta horietako bakoitza kinada-erantzun-errefortzu segidarekin aldera daiteke. Elkartrukeen segida luze batean, bietako bati ekimena, nagusitasuna edo menpekotasuna aitortzeko moduan puntuatzen dute segida komunikazioaren partaideek. Elkartrukeak indartzeko jarraibide eta arau konkretuak ezartzen dituzte. “Arazoa ez da komunikazio segida baten puntuazioa ona ala txarra den zehaztea, garbi baitago, puntuazioak jokaeraren gertakariak antolatzen dituela eta, beraz, elkartrukeetarako oinarrizkoa dela. Kultura bateko kide garenez, puntuatzeko konbentzio asko partekatzen ditugu; konbentzioa horiek, nahiz eta gertaeren beste ikuspen batzuk baino zehatzagoak ez izan, elkarreraginaren segida bateratuak eta garrantzitsuak ezagutzeko baliozkoak dira.

Adibidez, talde baten barnean modu jakin batez jokatzen duen pertsona bat “lider” deitzen dugu eta bestea “jarraitzaile”, nahiz eta zaila izan lehenik zein sortzen den, eta ondoren zein, erabakitzea” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 35).

Edonola ere, gertaeren segida puntuatzeko moduari buruzko adostasunik ezak gatazka asko eragiten ditu harremanetan. Adibidez, suposa dezagun Watzlawickekin 49

batera, bere harremanetan etengabeko arazoak dituen bikote batean senarrak etengabe bere baitan bilduz aurre egiten diola gatazkari eta emazteak etengabeko errietak egiten dizkiola. Terapeutaren aurrean bakoitzak bere azalpenak emateari ekiten dionean, emaztearen etengabeko errietei emandako erantzun moduan interpretatzen du senarrak bere itxitasuna. Emazteak, bere aldetik, esango du benetan gertatzen denaren hautemate oker bat besterik ez dela interpretazio hori; bere jokaeraren zergatia senarraren geldotasunean aurkitu behar dela. Elkarren arteko eztabaidetan mezu berbera elkartrukatzen dute etengabeki: “Errieta egiten didazulako urruntzen eta ixten naiz” eta “Urruntzen eta ixten zarelako egiten dizut errieta”.

Watzlawickek modu honetara agertzen du senarraren eta emaztearen puntuazio ezberdinen situazio hau: Senarra 1

3

5

7

9

11

x

x

x

x

x

x

Emaztea

x

x

x

x

x

2

4

6

8

10

Grafiko honetan ikus daitekeenez, senarrak 2-3-4, 4-5-6, 6-7-8... hirukoteak hautematen ditu eta horien arabera puntuatzen du; horrela, bere jokaera emaztearen jokaeraren erantzun moduan interpretatzen du; emaztearen jokaera da haren jokaeraren zergati. Emaztearen ikuspegitik, gauzak beste modu batera ikusten dira: 1-2-3, 3-4-5, 56-7… hirukoteen arabera puntuatzen du gertaeren segida, eta bere jokaera senarraren jokaerari emandako erantzun moduan interpretatzen du; senarraren jokaera da bere jokaeraren zergati. Bakoitzak bere ikuspegi berezitik ikusten eta interpretatzen du errealitatea, eta ez dira gai harremanei buruz metakomunikatuz elkarreragina arautzeko.

Komunikazio segida puntuatzeko erabaki gabeko desadostasunak badaude, horrek irteera gabeko kale-tarte batera eraman gaitzake harremanetan. Hori gertatzen da, adibidez, komunikatzaileetako batek besteak adina informazio ez duenean, baina ez dakienean. Watzlawickek dakarren adibidea argitzailea da: “P-k gutun bat idatzi dio Ori, eta negozio bat proposatu dio eskutitz horretan. O-k proposamena onartu du, baina haren gutuna ez da helmugara heldu. Denbora bat pasata gero, P ondorio honetara heldu da: O-k ez du kontuan hartu bere proposamena eta hartaz gehiago ez interesatzea erabaki du. Bestalde, O ere haserre dago, bere gutunaren erantzunik jaso ez duelako,

50

eta P-rekin harremanetan ez jartzea erabaki du. Momentu horretatik aurrera, tirabira isilak betirako iraun dezake, beren komunikazioekin zer gertatu zen ikertzea edo metakomunikatzen hastea erabakitzen ez badute behintzat. Orduan bakarrik jakingo dute P-k ez zekiela O-k erantzun zuela, eta O-k ez zekiela bere erantzuna inoiz ez zela P-ren eskuetara heldu. Ikus daitekeen moduan, adibide honetan ustekabeko gertakari bat da puntuazioaren kongruentziarekin interferitzen duena� (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 62).

Adibide horrek garbi uzten duena honako hau da: besteek guk dugun informazio bera dutela edo informazio horretatik ondorio berberetara heldu behar dutela pentsatzeak funtsik ez du. Uneoro jasotzen ari den milaka inpresioren aurrean selekzio gogor bat egin beharrean gertatzen da pertsona; horrela bakarrik ekidin dezake garuneko goi zentroak garrantzi gabeko informazioz gainezkatuak aurkitzea. Baina, dirudienez, garrantzizkoa zer den eta zer ez den erabakitzerakoan, aldeak daude batzuetatik besteetara; hori dela eta, errealitate bera modu ezberdinean hautematera heltzen gara gizakiok.

Komunikazio patologikoaren kasuan irteerarik gabeko gurpil zoroaren zurrunbiloan sartzen dira komunikatzaileak, eta irteera aurkitzekotan, komunikazioak berak komunikazio gai bihurtu behar du. Baina, horretarako, gurpil horretatik kanpora kokatu behar da. Puntuazioan adostasunik ez dagoenean, zergatia zein den eta efektua zein den eztabaidatzen hasten gara, logika lerrokatuaren ikuspegitik; elkarreraginaren zirkulartasuna kontuan hartzen badugu, ordea, gurpil zoro horren eraginetik irteteko metakomunikatzea beharrezkoa da.

Autobetetzen den aurreikustearen kontzeptua komunikazioaren gurpil zoro honetan sartzearen adibidea litzateke. Inork ez duela maite uste izatetik abiatzen bada pertsona bat, mesfidantzaz, agresibitatez eta modu defentsiboan jokatuko du besteen aurrean; aurkezpen babeskor-erasokor horren aurrean negatiboki erantzungo dute besteek eta pertsonaren hasierako ustea egiaztatu egingo dute. Watzlawicken iritziz, giza komunikazioaren pragmatikarako, pertsona bat uste horretatik zergatik abiatzen den jakiteak baino garrantzi gehiago du pertsonarteko elkarreraginean gertatzen diren hertsapen eta errepikapenak aztertzeak. Pragmatikaren ikuspegitik, honako hau ikusten da: “gizabanako horren pertsonarteko jokaeran hertsapen edo erredundantzia mota hori agertzen dela, eta efektu osagarri bat eragiten duela besteengan, jarrera berezi batzuk harraraziz. Segidaren puntuazio problema sortzen duena hau da: gizabanakoak

51

pentsatzen duela berak jarrera horiei erantzun bakarrik egiten diela, eta berak ez dituela jarrera horiek eragiten” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 64).

Aurreikuste auto-betetzaileen adibide moduan, familia juduen tradizioan ezkontzagile profesionalekin gertatzen zena aipatzen du Watzlawickek: ezkontzagileak ezkontide bakoitzarekin hitz egiten zuen lehenik; ondoren, ezkontide bakoitzari esaten zion beste ezkontideak berarekiko interes bizia agertu zuela; eta interes hori zuzenki agertzen ez bazuen, haren herabetasunarengatik zela. Modu horretara sorrarazitako igurikapenak luzera gabe betetzen ziren.

Eduki maila eta harreman maila Komunikazio guztiek, informazio edo eduki bat transmititzeaz gain, agindu, konpromiso edo harreman mota bat daramate beren baitan. Komunikazio batek, informazioa transmititzeaz gain, aldi berean jokaera batzuk eragiten ditu. Batesonen arabera, komunikazioaren alderdi bi hauek “erreferentzia”, “txosten” (“report”) edo “eduki” alderdi eta alderdi “konatibo”, “agindu” (“command”) alderdi edo “edukia ulertzeko moduaren” alderdi gisara ezagutzen dira: “En 1951, Bateson signalait les deux aspects ou fonctions, distincts de la communication, le compte rendu (report) eta l´ordre (command). De toute évidence, toute communication transmet une information positive qu´on peut supposer évaluable en termes de vérité et de fausseté et qu´on peut traiter logiquement comme l´”objet” de la communication...

Cependant, outre cet indice, le même segment de communication comporte un autre aspect, d´un intérêt incommensurablement supérieur pour nôtre théorie des relations interpersonnelles: il transmet un ordre indiquant la manière dont on doit prendre cette information” (Watzlawick eta Eakland: 1977, 1981, 30).

Komunikazio mezu baten erreferentzia alderdiak mezuaren informazio edo eduki alderdia adierazten du. Alderdi konatiboa, berriz, komunikatzaileen arteko harremanaz ari da. Mezuaren eduki alderdia eta eraginezko alderdia agertzeko, Batesonengana jotzen du Watzlawickek: “Batesonek analogia fisiologiko bat jartzen du: A, B eta C-k neuronen kate lerrokatu bat eratzen badute, B neuronaren disparoa A neuronak disparatu duenaren “informazioa” eta C neuronak dispara dezan “agindua” da” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 30).

Komunikazioaren alderdi bi horien deskribapena hainbat adibideren bidez ager liteke.

52

1. Komunikazioaren bi maila horien ilustrazio gisara, Watzlawickek dakarren asmakizun batekin emango diogu hasiera adibideen zerrendari: Bi zaindarik atxilotu bat zaintzen dute bi ate dituen gela batean. Atxilotuak badaki zaindarietako batek beti egia esaten duela eta besteak beti gezurra esaten duela, baina ez daki zein den egiatia eta zein gezurtia. Azkenik, zera esan zaio: bere askatasuna lortzeko bide bakarra, giltzaz itxi gabe dagoen atea identifikatzea dela, zaindarietako bati galdera bat eginez.

(Atxilotuak luzaz hausnartzen du itxuraz ebatziezina den arazo horretaz, baina, azkenik, galdera zuzena egiten du: ateetako bat seinalatuz, zaindarietako bati galdetzen dio (ez dio axolarik zein ate edo zein zaindari): “Nik zure lagunari galdetuko banio ate hori irekita dagoen, zer erantzungo lidake? Erantzuna baiezkoa bada, orduan atea itxita dago, eta ezezkoa bada, atea irekita dago).

(Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 31) Horrelako problema bat ebazteko beharrezkoa da komunikazioaren eduki alderdia

eta

harreman

alderdia

kontuan

hartzea.

Atxilotuak

maila

bietako

informazioaren beharra du problema ebazteko: ateei buruzko informazioa eta metainformazioa edo informazioaren erabilpenari buruzko informazioa (zaindariei buruzko informazioa). Situazioa ulertzeko objektuei buruzko informazioa (ateak giltzatuak dauden ala ez) eta informazio horri buruzko informazioa (zaindariak eta beren harreman motak) erabili behar ditu.

2. Hona hemen Watzlawickek dakarren beste adibide bat: A emakumeak B emakumeak daraman idunekoa seinalatuz, galdera hau egiten dio: “Benetakoak al dira perla horiek?” Galderaren edukiak objektuari buruzko informazioa eskatzen du, baina bien arteko harreman mota zer-nolakoa (maitekorra, lehiakorra edo bestelakoa) den ere ager diezaguke. B subjektuak eman edo bazter dezake erantzuna, baina inolaz ere ezingo du mezuari erantzun gabe gelditu.

Komunikazio elkarreraginari begira jarrita, adibideetan ikusi dugun harreman berori dakusagu erreferentzia alderdiaren eta alderdi konatiboaren artean: lehenak komunikazioko datuak transmititzen ditu, eta bigarrenak komunikazio hori nola ulertu behar den, hau da, kideen arteko harremana agertzen du.

3. Giza komunikazioan hainbat abstrakzio maila daude. Lehenengoa maila denotatiboa da; adibidez: “Txakurra txokoan dago”. Bigarren maila metahizkuntzarena da; adibidez: “Txakur hitzak zaunka egiten duten ugaztunak izendatzen ditu”. Meta53

komunikazioaren maila, berriz, solaskideen arteko harremanaz ari da; adibidez: “Txakurrari buruzko esaldia esan dizudanean, broman ari nintzen edo zuri lagundu nahian ari nintzen”. Abstrakzio maila horiek nahasten badira, Russellen paradoxen modukoekin egin dezakegu topo.

Komunikazioaren harreman alderdia “meta-komunikazio” kontzeptuaren kide gisara har daiteke: komunikazioari buruzko komunikazioa da. Giza hizkuntzak egitura hierarkikoa du. Nik norbaiti esaten badiot: “Zer moduz zaude? Polita da zure jantzia!”, eta gero gaineratzen badiot: “Kontent egon zaitezen esaten dizut hori”; baieztapen batzuei buruzko beste baieztapen bat egiten dut, hau da, meta-komunikatu egiten naiz.

Meta-komunikazioaren bidez, beste mezu batzuen zentzua zehazten dugu. Adibidez, lanetik etxera etorri da emaztea eta senarra nobela bat irakurtzen ari da; emaztearen agurrari ez dio ia jaramonik ere egiten. Gero, irakurketa amaitzean, eleberria oso interesgarria eta suspense handikoa zela eta horregatik ez diola jaramonik egin esaten dio. Horrelako meta-komunikazio batek aurretiko mezuak kokatu edo sailkatu egiten ditu; bidalitako mezuak non kokatu behar diren eta nola sailkatu behar diren esaten du.

Meta-komunikazio motak dira, adibidez, “bromatan ari nintzen” edo “hau ohar bat da” esatea, edo norbaiti zerbait esan eta hirugarren bati keinu egitea.

Egoki

meta-komunikatzeko

gaitasuna

komunikazio

eraginkor

baterako

ezinbesteko edo noraezeko baldintza da, eta estuki loturik dago norbere buruaren edo bestearen pertzepzioarekin. Meta-komunikatzen jakitea beharrezkoa da harremanak ongi joan daitezen, baina ez da beti erraza bi komunikazio mailak bereiztea; gainera, meta-komunikazioak ez ditu gatazka guztiak konpontzen. Esandakoari buruz distantzia hartzea eskatzen du meta-komunikazioak; meta-komunikazioaren edukia elkarreraginari dagokiona izaten da; baina beste maila logiko batean jartzea eskatzen du, harremanetarako arauen mailan jartzea, hain zuzen ere. Sarritan, solaskideak ez du meta-komunikazio mailako adierazpen bat meta-komunikazio moduan ulertzen, edo ez du nahi izaten besteak bere harremanen kontrola har dezan. Horrelakoetan, gatazkarako baldintzak emanak daude.

4. Komunikazio guztiek dituzte eduki alderdia eta harreman alderdia. Bigarrenak lehena baldintzatzen du. Adibidez, aditu talde bat arazo bat konpondu nahirik eztabaidan ari da enpresa batean eta praktikak egitera etorri berria den batek konponbide bat proposatzen du. Besteek ez dute ontzat hartuko, onarpenak praktiketako langilea berdintzat hartzea suposatuko bailuke.

54

Ikus dezagun Watzlawickek dakarren beste adibide hau: bikote bat terapia saio batean dago eta gertaera honen berri ematen du: senarra etxean bakarrik dagoela, urruneko lagun baten deia jasotzen du, eta hirira egun batzuetarako datorrela esaten dio.

Senarrak bere etxera gonbidatzen du laguna egun horietarako; baina, emaztea itzultzean, eztabaida gogor bati ekiten diote senar-emazteek. Arazoa aztertzen da terapia saioan, eta senar-emazteak ados daude gonbitea egokitzat jotzeari buruz; desadostasuna beste maila batekoa da: “Bi arazo agertzen dira eztabaida honetan. Bata, situazio espezifiko bateko jokaeren segida egokiari dagokiona eta digitalki komunika daitekeena. Bestea, komunikatzaileen arteko harremanari dagokiona (besteari kontsultatu gabe ekimena hartzeko eskubidea nori dagokion), eta modu digitalean hain errazki ebatz ezin daitekeena, harremanari buruz hitz egiteko senarraren eta emaztearen gaitasuna aurresuposatzen baitu. Problema ebazteko ahaleginean, komunikazioan sarritan gertatzen den hutsegite bat egin zuen bikoteak: meta-komunikazioaren mailan (harremanen mailan) zeukaten desadostasuna, edukiaren mailan konpondu nahi zuten, hots, desadostasunik ez zegoen tokian. Horrek sasi-akordioetara eramaten zituen” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 51-52).

Edukiaren

alderdien

eta

harreman

alderdien

arloan

gerta

daitezkeen

nahasmenduak aztertu baino lehen, bi maila ezberdinen arteko konbinazio posibleak aztertzen ditu Watzlawickek: 1. Kasurik onenean, bai

komunikazioaren edukiari

dagokionean, bai

komunikazioan planteatzen den harremanaren definizioari dagokionean ados daude partaideak.

2. Kasurik txarrenean, desadostasuna dago partaideen artean, bai edukiari buruz, bai harremanari buruz.

3. Ertzeko bi kasu hauen tarteko konbinazioak ere agertzen dira: 3.1. Partaideak edukiari dagokionean ados ez egon arren, harreman mailan ongi konpontzen dira. Eduki mailako desadostasun bat maneiatzeko modurik egokiena hauxe izan daiteke. Adibidez: bikote bateko kide bat “Real” zalea da eta bestea “Athletic” zalea; biek ikurrina ezberdina daramate derbyra, baina elkarrekin adiskidetasunean afaltzen dute.

3.2. Partaideak edukiari buruz ados daude, baina harremanaren mailan ez.

Edukiari buruzko interes berbera edukitzeak elkartzen ditu. Ondorioz, edukiari buruzko adostasuna desagertzean, harremanen egonkortasuna mehatxatua gerta liteke. Adibidez, 55

elkarrekin negozio bat duten sozioek elkarrekin lankidetzan jarraituko dute negozioa bien interesekoa den bitartean, nahiz eta beren arteko harremanak kaxkarrak izan.

Interes bateratzaileak desagertzean, etendura gauzatuko da. Adibidez, ezkontide askok elkarrekin bizitzen jarraitzen dute, helburu batzuk lortzeko elkarrekin ahalegintzera eta elkar sostengatzera behartzen dituen situazioak irauten duen bitartean; egoera hori desagertzean,

haustura

agertzen

da.

Adibidez,

oinarrian

bateraezinak

diren

ideologietako aliatuek fronte batean elkarturik jarraituko dute, diktadura anker baten kontra elkarturik borroka egin beharrean aurkitzen diren bitartean; guztientzat mehatxagarri den agintaria desagertzean, tirabirak eta hausturak agertuko dira. Beste adibide bat: familia bateko paziente izendatuak hobera egiten duenean, familiako oreka homeostatikoa desagertu egiten da.

3.3. Beste situazio bat eduki eta harreman mailak nahastetik eratortzen dena da; harreman mailako arazo bat edukiaren mailan konpondu nahi izateak sorrarazten du.

Horrelako egoera bat gertatzen da, eduki mailan ados ez dagoen bikote bateko kide bat honela mintzatzen denean: “maite baninduzu, ez zenidake kontra egingo”. Honela dio Watzlawickek: “situazio batzuetan, eduki mailako pertzepzioak zalantzan jartzera behartua dago pertsona bat, beste pertsona batekiko harreman oso garrantzitsu bat arriskuan ez jartzeko. Honek, komunikazio paradoxikoaren araberako jokamoldeetara darama” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 53).

Desadostasuna komunikazioaren edozein mailatan gerta daiteke, eta maila batean gertatzen denak badu zerikusia bestean gertatzen denarekin. Adibidez, “Sudanen hiriburua Khartum da” baieztatzeari buruz ados ez badaude bi lagun, adostasun gabezia hori gaindi liteke mapa bat kontsultatuz. Atlas batean begiratuta berehala jakin dezakegu baieztapen hori egia den ala ez. Baina, bi lagun horien arteko desadostasuna, edukiari buruzkoa izan ordez, harremanari buruzkoa bada, bietako bati arrazoia emateak ez du arazoa konponduko; leundu ordez, zorroztu egin dezake haien arteko etsaitasuna.

Atlasa kontsultatzeak eduki mailako desadostasuna ezabatuko du, baina harreman mailako problema handiagotu lezake. Hor sortu den problema ebatzi nahi badute, ezin jarrai dezakete Sudaneko hiriburuaz hitz egiten; beren buruaz eta beren arteko harremanez hitz egiten hasi behar dute.

Harremanez ari direla, berriz, simetria terminotan edo osagarritasun terminotan definitu behar dute beren harremana. Adibidez, hiriburuari buruz oker zegoenak bestearekiko lilura senti lezake bere ezagutza handiagoagatik, edo gaizki sentitu ere egin

56

liteke, haren nagusitasunagatik eraman ezinik; gaizki sentitzen bada, lehen aukera datorkionean harekiko nagusitasuna edo berdintasuna lortzen saiatuko da.

Harreman mailako desadostasunak edukiaren mailakoak baino garrantzitsuagoak dira. Harremanetan ongi eta edukiari buruz gaizki datozenak elkarrekin hobeto konpontzen dira, edukiari buruz ongi eta harremanetan gaizki datozenak baino.

4. Harremanaren maila berez da garrantzitsua, eta edukiaren maila harremanaren maila ziurtatzeko aitzakia bakarrik izaten da sarritan (Watzlawick, 1963: 85). Pertsonek elkarrekin hitz egiten dutenean eta ideiak elkartrukatzen dituztenean, elkartrukatze horren egitekoa norberaren kontzeptua etengabe berreraikitzea izaten da. Elkarrizketan ari garenean, geure buruaren aurkezpen bat egiten diogu solaskideari, hark aurkezpen hori onets edo bazter dezan. Auto-kontzeptua etengabe elikatu eta berreraiki behar den zerbait da, pertsona gisara bizi nahi badugu; eta elikadura hori komunikazioaren bidez egiten da. Adibidez: A solaskideak B solaskideari bere buruaren aurkezpen bat egiten dio. Edozein dela ere komunikazioaren edukia, meta-komunikazioak mezu hau darama: “Honela dakusat neure burua�. A-ren aurkezpen horren aurrean, hiru jarrera ezberdin har ditzake B-k: 1. Aurkezpenaren onarpena: B-ren hautemateak A-ren auto-pertzepzioa egiaztatu edo konfirmatu egiten du. A-k bere buruaz duen ikuskera hori B-k baieztatzea oso garrantzitsua da A-ren garapenerako eta egonkortasunerako. Watzlawickek dioen moduan, gure komunikazio-elkarreragin askoren helburua ez da informazioa elkartrukatzea, geure auto-kontzeptuaren onarpena ziurtatzea baizik.

Pertsonek elkarren bereizgarri eta gaitasunak sendotu beharra dute. Elkar sendotzeko behar hori asetzen ez duen gizartea ez da benetako gizartea. Alde batetik, gizaki guztiek dute diren moduan eta izatera hel daitezkeen moduan onartuak eta ezagutuak izateko desira. Bestalde, gizakiak badu berezko gaitasuna bere kideen onarpen eta ezagutza premia hori asetzeko. Gaitasun hori baztertua duen gizartea ahuldua dago; benetako gizartea, gaitasun hori garatzen duena izango da.

2. Aurkezpenaren baztertze edo onartze mugatua. Aurkezten den pertsonaren errealitatea ez du ukatzen, baina hark bere buruaz aurkezten duen auto-kontzeptua edo auto-pertzepzioa ukatu egiten du. A-k bere buruaz proposatzen duen kontzeptua baztertu egiten du B-k. Baztertzen denaren onarpen mugatua suposatzen du. Baztertze mota batzuek, gainera, eraikitzaileak izan daitezke. Adibidez,

lagun batek ez du

onartzen beste batek bere buruaz egiten dion aurkezpen harroputza. Egoera hori sarritan

57

gertatzen da terapia egoeran, egoeraren kontrola bereganatzeko asmoz pazienteak aurkezten duen bere buruaren definizioa psikiatrak onartzen ez duenean.

3.

Aurkezpenaren

deskonfirmazioa:

aurkezten

denaren

aurrean

modu

axolagabean jokatzen du; aurkezpena hauteman ez duenarena edo ez-ikusiarena egiten du. Ez du ezer esaten aurkezpenaren egiazkotasunaz edo faltsutasunaz; aurkezpena bera baztertzen du. Informazio iturriaren izana ukatzen da. Ez du “erratua zaude” adierazi nahi, baizik “zu ez zara existitzen”.

Hirugarren jarrera hori oso garrantzitsua da ikuspegi pragmatikotik eta psikopatologiaren ikuspegitik. Izan ere, Watzlawickek William Jamesen idatzia aipatuz esaten duen moduan, gizakiarentzat ezin asma omen liteke zigor ikaragarriagorik, fisikoki posible balitz ere, gizarteko kideen artean erabat desapertzibitua pasaraztea baino. Horrelako situazio batek norberatasunaren galera lekarke, hots, besterentzea (alienazioa). “Deskonfirmazioa ez dagokio P-k bere buruaz dagien definizioaren egiatasun edo faltsutasunari, baizik definizio iturri moduan P-ren errealitatea ukatzen du” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 57). Baztertzea “oker zaude” mezuaren baliokide izango litzateke; deskonfirmazioa “ez zara existitzearen” mezuaren baliokide litzateke.

Honela azaltzen du Watzlawickek meta-komunikazioaren mailan gertatzen dena: A-k mezu hau bidaltzen dio B-ri: “Honela dakusat neure burua”. B-ren mezuak darraio: “Honela ikusten zaitut”. Mezu horri A-k beste mezu honekin erantzungo dio: “Honela dakusat zuk nakusazula” eta B-k, bere txandan: “Honela dakusat zuk dakusazula nik ikusten zaitudala”. Etengabeko eta mugagabeko atzera itzultze bat egin liteke teorian, nahiz eta praktikan hain mezu abstrakturik ez erabili. Edonola ere, mezu konplexuago hauetako edozein ere konfirmatu, baztertu edo deskonfirmatu lezake hartzaileak.

Harremanetako gatazkak gertatzen dira, elkar ulertze arazoak sortzen direnean.

Bestearen larruan sartu ezina gertatzen zaigu; bestearekiko mesfidantza eta nahastea nagusitzen dira. Sarrezintasun, mesfidantza eta ulertezintasun horiek aurkitzen ditugu gatazkaren iturburuan. Sarrezintasuna gainditzea oso zaila gertatzen da, harremanak ez baitira objektiboki hauteman daitezkeen errealitate konkretuak; harremanei buruzko esperientziak, hautemateak eta eraikuntzak subjektiboak eta hipotetikoak dira.

Errealitate objektiboa bihur liteke komunikazio digitalaren gai, baina harremanekin ezin dezakegu horrelakorik egin; harremanetan geu gaude inplikaturik.

Harremanetan osotasun zabalago baten zati gara eta osotasun hori ezin dezakegu atzeman, begien bidez geure gorputzaren osotasuna ikusi ezin dugun moduan, begiak 58

ere ikusi nahi dugun gorputzaren zati baitira. Watzlawicken arabera, beraz, pertsonarteko hautemate eta esperientziak sarrezinak dira, eta esperientzia horiei buruzko itsutasunak harremanetako gatazkara eramaten gaitu.

Komunikazio digitala eta analogikoa Denbora askoan zehar, komunikazioa aztertu nahi izan denean, hitzari edo komunikazioaren alderdi digitalari eman zaio garrantzia. Gerora, alderdi analogikoa ere hartu da kontuan: gorputz jarrerak, keinuak, ezaugarri paralinguistikoak... Komunikazio oso batek ezaugarri digitalak (hitzak) eta ezaugarri analogikoak (keinuak, jarrerak, paralengoaia) biltzen ditu.

Komunikazio

digitala

elkartrukeen

edukiari

dagokiona

da;

logikaren,

kontzientziaren eta adimenaren mailan gertatzen da eta ez-jarraitua da. Komunikazio analogikoa solaskideen arteko harremanari dagokiona da; intuitiboa da eta adimenaren edo borondatearen kontrolari ihes egiten dio.

Informazioaren kodetze analogikoa kantitatean eta neurrian oinarritzen da.

Adibidez, tenperaturaren gehikuntza merkurio zutabearen goititzearen bidez agertzen da. Beste adibide bat jartzeko, sentimenduaren goititzea ahots tonua altxatuz edo keinu bortitzak eginez adierazten da. Kodetze analogiko hori, berbazkoa ez den komunikazioan agertzen den era berean ager liteke berbazko komunikazioa ere; hizkuntzako metafora eta analogietan ere erabiltzen da; adibidez, udaberriak gaztetasuna adierazten duen moduan, udazkenak zahartzaroa adierazten du.

Kodetze digitala kontaketan oinarritzen da. Hasieratan hatzez kontatzen zelako deritzo digitala. Informazioa zenbaki bereizietan eraldatzen du kodetze digitalak. Nerbio sistemaren kodetzeari dagokionez, alde batetik “dena ala ezerezeko� kodetze digitala gertatzen da neuronetan. Nerbio sistema zentraleko neuronek informazioaren pakete kuantikoak jasotzen dituzte sinapsien bidez. Sinapsira heltzen direnean, pakete horiek sinapsi ondorengo potentzial kitzikatzaile eta inhibitzaileak ekoizten dituzte; horrela, neuronen deskargak sustatzen edo geldotzen dituzte. Deskarga gertatzean edo ez gertatzean aurkitu behar dugu informazio digital bitarraren oinarria.

Baina, bestalde, hormonen gehikuntzaren edo gutxitzearen arabera gertatzen da neuronen erreakzio atalasearen aldaketa ere; beraz, kodetze analogikoa ere gertatzen da gizakiaren organismoan. Guruin eta hormona sistemaren funtzionamendua ez dago informazioaren digitalizazioan oinarritua. Odolbideetan substantzia berezien kantitate handiagoak edo txikiagoak askatuz gertatzen da sistema horren komunikazioa.

59

Informazio eramailea odol korronteko substantzien kontzentrazioa da. Nolanahi ere, neuronen eta hormonen sistemek elkar osatzen dute eta elkarren mendean daude.

Komunikazioaren bi modu oinarrizko horiek “guztia ala ezerezaren” printzipioa darabilten konputadora digitaletan eta errealitatearen simulazio analogikoa darabilten erloju analogikoetan aurki ditzakegu. Lehenengoetan zenbaki moduan prozesatzen dira aginduak; informazioa eta haren adierazpen digitala modu arbitrarioan egokitzen dira elkarrengana. Komunikazio analogikoan gauza bat irudikatzeko erabiltzen dugun adierazpenean badago gauzaren antzeko zerbait; honela, gorputz hizkuntza edo zeinuak erabiliz komunikatzen bada atzerritar bat, zerbait uler diezaiokegu, nahiz eta haren hizkuntza ezagutu ez.

Giza komunikazioan bi modutara irudika ditzakegu objektuak: marrazki baten moduko erreprodukzioen bidez edo izenen bidez. Honela, esate baterako, “basurdeak ezkurra jan du” esaldia, marrazki bidez edo hitzaren bidez ager dezakegu.

Komunikatzeko bi modu horiek kodetze analogiko eta digitalaren kontzeptuen baliokideak dira. “Basurdea” hitza erabiltzean, harreman arbitrario bat ezartzen da izenaren eta gauza izendatuaren artean. Hitzak zeinu arbitrarioak dira. “Basurde” hitza urdearen antzeko animalia berezi bat izendatzeko erabiltzea, itun semantiko bat besterik ez da, ez baitago antzekotasun objektiborik edo lotura ezinbestekorik hitz horren eta ordezkatzen duen animaliaren artean.

Komunikazio analogikoaren barnean, batez ere, hitzezkoa ez den komunikazio motak sartzen dira: jarrerak, keinuak, mimika, ahotsaren tonua, erritmoa, isiltasunak eta abar. Gizakia da komunikatzeko modu analogiko eta digitalak erabiltzeko gai den organismo bakarra. Haurrak eta animaliak komunikazio analogikoarekiko oso sentiberak dira. Adibidez, Hans izeneko zaldi kontalariak gaitasun bereziak zituen hautemate subliminalerako; hanka kolpeak emateari noiz utzi behar zion zuzen antzematen zuen, nagusiaren igurikapenak hautemanez. Era berean, zenbait gizon eta emakume oso trebeak dira besteen mezu analogikoak jasotzen. Adibidez, zenbait mus edo poker jokalari oso trebeak dira bestearen mezu subliminalak jasotzen, hots, aurkariak egia noiz esaten duen eta gezurra noiz esaten duen antzematen.

Sarritan desadostasunak agertzen dira guk igortzen dugun mezu digitalaren eta aldi berean bidaltzen dugun mezu analogikoaren artean. Kalean topatu dudan lagun batek “pozten naiz zu ikusteaz” esaten badit, haren gorputzak atzeranzko mugimendua egiten duen bitartean, mezu kontraesankorra bidaltzen ari zait: hitzez gauza bat esaten dit eta analogikoki kontrakoa adierazten dit.

60

Mezu analogikoen materiala guztiz anbiguoa da; interpretazio digital oso ezberdinetara irekia dago, eta interpretazio ezberdin horiek sarritan bateraezinak izaten dira. Mezu analogikoaren igorleari berari zaila egiten zaio mezu hori hitzetan jartzea.

Mezu analogikoaren hartzaileari dagokionez, berriz, interpretazio arazoa sortzen da.

Hartzaileak bat baino gehiago badira, mezuaren esanahiari buruzko eztabaida berehala piztuko da, hartzaile bakoitzak bere digitalizazio berezia egingo baitu. Adibidez, erregali bat egitea komunikazio analogikotzat har liteke. Baina, emailearekiko harremanari buruz duen ikuskeraren arabera, hartzaileak uler ezake erregalia maitasun agerpen moduan, eskupeko moduan, zor baten itzulpen gisara edo aitorrezinezko erruduntasun sentimendu baten agerpen modura. Edo, komunikazio analogikoaren beste adibide bat honako hau izan liteke: ertzainak kontrolean gelditu duen pertsona bat dardarka eta izerdi hotzetan jartzen da, hitz totelka hasten da eta haren aurpegia zurbildu egiten da; aurpegia zurbiltzea, dardara, transpirazioa eta toteltasuna komunikatzeko modu analogikoak dira eta esanahi digital anitz har ditzakete.

Daniele Varéren The Gate of Happy Sparrows eleberritik hartutako anekdota bat kontatzen du Watzlawickek: Pekinen bizi den europar bat txineraz idazten ikasten ari da, irakasle txinatar baten laguntzaz. Irakasleak hiru karakterez osatutako esaldi bat itzultzeko

eskatzen

dio.

Europarrak

zuzen

deszifratzen

ditu

karaktereak,

“borobiltasuna”, “eserita” eta “ura” adierazten dutela esanez. Kontzeptu horiek konbinatuz, esaldi bat egiten du eta esanahi hau ematen dio: “Norbait eserita bainu bat hartzen ari da”. Irakasleak mespretxuz begiratu eta esaldiak itsasoko eguzki sarrera bat deskribatzen duela adierazten dio.

Adibide horietan garbi agertzen denez, mezu analogikoa anbiguoagoa da digitala baino, eta mezu analogiko beraren interpretazio digital ugari egin daitezke.

Watzlawickek dioen gisara, “mezu analogikoko materialari (idazketa txinatarrarekin gertatzen den moduan) hizkuntza digitalaren morfologian eta sintaxian sartzen diren elementu asko falta zaizkio. Mezu analogikoak hizkuntza digitalera itzultzean, elementu horiek sartu egin behar izaten dira modu intuitibo edo ez hain intuitibo batean, ametsen interpretazioa egiterakoan, ametsaren irudi kaleidoskopikoetan egitura digitala sartzea beharrezkoa den moduan” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 65).

Arazo berarekin topo egiten du terapeutak ere. Sintomen bidezko hizkuntza, sarrienetan, interpretazio ezberdinak eman dakizkiekeen mezu analogikoetan gertatzen da, eta terapeuta trebearen esku egongo da mezuaren interpretazio zuzena egitea: “Psikoterapia, mezu analogikoaren digitalizazio zuzenaz eta zuzentzaileaz arduratzen 61

da. Interpretazioaren arrakasta, batetik besterako itzulpena egiteko terapeutak duen gaitasunaren mendean dago, eta baita, pazienteak bere digitalizazioa modu egokiago batez eta modu ez hain larritzailez egiteko duen jarreraren mende ere” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 66).

Batesonen arabera, komunikatzeko modu batetik bestera igarotzerakoan egiten den beste hutsegite bat mezu analogikoa berez baieztatzailea edo denotatiboa dela suposatzea da. Baina, badira arrazoiak hori horrela ez dela pentsatzeko. Animaliak mehatxu keinu bat egiten duenean, mezu-hartzaileak pentsa dezake jokaera hori indaragerpen bat edo borrokarako gogoaren erakustaldi bat dela, baina ondorio hori ez zegoen jatorrizko mezuan bildua, mezua bera ez baita baieztatzailea edo denotatiboa.

Hobe litzateke, beraz, mezu analogikoa mundu digitaleko proposamen edo galdera bat moduan hartzea.

Zentzu horretan, Watzlawicken arabera, mezu analogiko guztiek harreman mailako esanahiak dituzte eta etorkizuneko harreman-arauei buruzko proposamenak dira. Gure jokaeraren bidez, amodioa, gorrotoa edo borroka proposa ditzakegu, baina besteak dira gure proposamenei esanahi jakinak emango dizkietenak. Proposamen analogikoen interpretazio digital horietatik hainbat eta hainbat harreman gatazka sortzen dira.

Hizkuntza digitala, bere joskera logikoagatik, oso egokia da eduki mailako komunikazioetarako. Baina, ez da gauza bera gertatzen mezu analogikoekin: “mezu analogikoa hizkuntza digitalera itzultzean, egiaren funtzio logikoak sartu behar dira, modu analogikoan horrelakorik ez baitago. Hutsune hori nabaria da ukazioaren kasuan, “ez” digitalaren kidekorik ez baitago han. Beste hitz batzuetan esanda, “erasoko zaitut” mezu analogikoa transmititzea erraza den artean, oso zaila da “ez zaitut erasoko” transmititzea” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 66).

Batesonek animaliengan arazo hori aztertu zuen eta honetaz jabetu zen: animaliek ukazio bat transmititu nahi dutenean, ukatu nahi duten ekintzaren demostrazioa edo proposamena egiten dute lehenik, eta gero aurrera eraman gabe uzten dute. Jokaera interesgarri hori animaliengan ez ezik pertsonengan ere beha liteke.

Watzlawickek proposatzen duen adibidea nahiko argitzailea da: animalia eta pertsonen artean konfiantzazko erlazioa finkatzeko erabiltzen den komunikaziojarraibide bat behatu da, ukazioaren komunikazio analogikoaren adibide ezin hobea dena. Gizakiak bere eskua izurdearen ahoan sartzen du; jakina, hagin artean duen eskua hortzkada batez moztu liezaioke izurdeak. Jokaera horren bidez, konfiantza osoaren 62

mezua bidaltzen dio gizakiak izurdeari. Izurdeak bere sabelaldea, hau da, bere alderik minberagarriena erakutsiz erantzuten du, horrela konfiantza agertuz. Izurdearen adibidea komunikazio analogikoaren eta digitalaren artean kokaturiko errituzko prozesu moduan interpretatzen du Watzlawickek, analogiazko eta sinbolozko mezuen modu errepikakor eta estilizatuak agertzen baititu.

Era berean, katuaren moduko animalia batzuek jarrera osagarri bat hartzen dute harremanetan, ondoren agertuko dugunaren moduko errituen bidez: gazteena delako edo bere lurraldetik at dagoelako katuen hierarkian mendekoa dena etzanda jartzen da eta bere lepoaldea agerian uzten du; beste katuak lepoko odolbidea zapaltzen dio matrail artean, baina egin zezakeena egin gabe gelditzen da. Harreman mota horren bidez, “ez zaitut erasoko� adierazten dio.

Sexu arloko masokismoaren kasuan ere antzeko mekanismoa aurkitzen dugu. “Ez zaitut suntsituko� mezua ulertzeko, menderakuntzaren eta zigorketaren errituzko errepresentazioa eta ukazio analogikoa erabiltzen da; masokistak irudikatzen duen bukaera izugarria baino lehen amaitzen dira menderakuntza eta zigorketa. Horrek bere beldur sakonetik askatuko du masokista, denbora baterako behintzat.

Bateson eta Jacksonek sintoma histerikoen eraketan kodetzea analogikoak duen garrantzia azpimarratu dute. Kasu honetan, mezu digitalizatuak modu analogikora berritzultzen dira. Forma digitalean komunikatu edo meta-komunikatu ezin duena mezu analogikoaren bidez ematen du histerikoak. Antzeko zerbait gertatzen da bi lurralderen artean tentsio handia sortzen denean; komunikazio digitalaren beharrik handiena dagoenean, harreman diplomatikoak hautsi eta erakustaldi analogikoetara jotzen da: mobilizazioak, tropen kontzentrazioak eta beste mezu analogikoak.

Elkarreragin simetrikoa eta osagarria Komunikazioko edozein egoeratan oreka dinamikoa gertatzen da. Egoera dinamiko horretan,

batetik,

bereizkuntza

prozesuak

gertatzen

dira;

bestetik,

bereizkuntza prozesu horren kontra doazen prozesuak agertzen dira. Bereizkuntza prozesu horiek zismogenesi hitzaz bataiatzen ditu Batesonek.

Batesonek gertakari bat behatu zuen Nueva Guineako Iatmul leinuko kideen arteko elkarreraginetan. Naven liburuan aztertu zuen gertaera hori eta zismogenesia deitu zuen. Naven (1936) liburuan Iatmul gizarteko naven zeremonia aurkezten eta intrepretatzen da. Mozorrotutako nerabeek egiten duten erritu edo zeremonia bat da naven. Zeremonia horren eginkizuna Iatmul gizarteko zismogenesi indarrei aurre egitea 63

izango da. Zeremonia horretan gizonek harrigarrizko ekintzak egiten dituzte eta emakumeek jarrera behatzaile soila hartzen dute. Elkar indartzen duten jokaera osagarriak agertzen dituzte. Zismogenesi osagarria ageri da hemen: gizonezkoek jokaera harrigarriak egiten dituzte jokaera horiek behatzen dituzten emakumeen aurrean; emakumeek eragin garrantzitsua dute haien jokaeran exhibizionistan. Emakumeen jarrera behatzailea mutilen jarrera erakuslearen osagarria da. Zenbat eta elkarreragin gehiago gertatu gizon eta emakumeen artean, gero eta nabarmenagoak izango dira gizonen jokaerak, eta gero eta pasiboagoak emakumeen jokaerak. Elkarreragin pilatzaile horiek ohikoak bihurtzen diren neurrian, nortasunaren nahasturak eratorriko dira.

Nolanahi ere, mutil eta nesken jantzi eta rol aldaketak ere gertatzen dira.

Iatmultarren gizarteko oreka eta dinamikaren azalpena emateko asmatu zuen zismogenesi kontzeptua Batesonek. “Gizabanakoen arteko elkarreragin jarraituetatik sortutako jokaera-arauen bereizkuntza baten� gisara ulertu beharko litzateke zismogenesia. Zismogenesiaren adibide moduan har dezakegun honako hau: A gizabanakoa aginte zalea da eta B gizabanakoarekin harremanean hasten denean, honek mendekotasunez erantzuten du; mendekotasunezko erantzun horrek A-ren jarrera autoritarioa indartzen du; horrela, elkarrekiko rol osagarriak eratzera eramango dituen elkartrukeak pilatzen dira. Alderantzizko moduan, elkarren arteko lehia etengabera bultzatzen duen prozesu bat ere ikus daiteke: bataren ekintzari ekintza mota berberaz erantzuten dio besteak. Jarreren berdintasuna eratzen eta gordetzen saiatzen dira.

Elkarren jarrerak imitatzen dituzte eta helburu berberen atzetik borrokatzen direnen arteko lehia simetrikoa nagusitzen da.

Elkarreragin osagarriaren egitura horrek Iatmul gizartearen suntsipenaren hazia beregan eramango luke, Naven zeremoniak prozesu zismogenetiko hori etengo ez balu, nesken eta mutilen rolen eta identitateen aldaketaren bidez. Zeremonia horrek aukera ematen die talde biei esperientziak kontrastatzeko; beren burua bestearen identitatearen arabera ikusteko aukera ematen die. Zeremonia horren bidez, beren buruaren alderdi ezkutu eta osagarria ikusten dute.

Zismogenesi simetrikoa: gizabanako baten edo gizatalde baten jokaera beste gizabanako edo beste gizatalde baten jokaeraren isla da. Erasoari erasoz, lehiari lehiaz erantzuten zaio. “Harreman sistema askok, dela gizabanakoen artean, dela gizabanako taldeen artean, aldaketa progresiborako joera agertzen dutela argi dago. Adibidez, A gizabanakok egokitzat hartua den eta kultura aldetik agintezko jokaera-modu gisara ikusia den jokatzeko

modu bat

agertzen badu, B-k

hari

kultura aldetik 64

mendekotasunezkotzat har litekeen jokatzeko moduarekin erantzuten dion bitartean, probablea da mendekotasunak jokaera autoritario berri bat bultzatzea eta horrek mendekotasun berri bat exijitzea. Potentzialki progresiboa den situazio bat topatzen dugu honela, eta jokaera autoritario eta mendekoaren gehiegikeriak mugatzeko beste faktoreek esku-hartzen ez badute, A gero eta autoritarioagoa bihurtuko da, B gero eta mendekoago bihurtuko den bitartean; eta aldaketa progresibo hori gertatu da, A eta B gizabanako independenteak izan ala talde osagarrien kide izan.

Mota honetako aldaketa progresiboak zismogenesi osagarri moduan deskriba ditzakegu. Baina, bada gizabanakoen edo gizabanako taldeen harremanetan beste jokatzeko modu bat ere aldaketa progresiboaren ernamuina beregan duena. Adibidez, talde baten jokaeraren kultura jokamodua harrokeria baldin bada, situazio lehiakor bat sor daiteke, zeinetan harrokeriak harrokeria sorrarazten baitu, eta horrela jarraian.

Aldaketa progresibo mota hori zismogenesi simetriko dei genezake�

(Watzlawick,

Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 43).

Deskribaturiko bi jokamoldeak elkarreragin simetrikoa eta osagarria deitzen dira. Berdintasunean eta diferentzian oinarritutako harreman modura deskriba ditzakegu. Elkarreragin osagarriaren kasuan, partaideetako baten jokaerak bestearena osatzen du. Elkarreragin simetrikoaren kasuan, gizabanako baten edo giza talde baten jokaera beste gizabanako edo giza taldearen jokaeraren isla da; beren jokaera erreziprokoak berdintzera jotzen dute partaideek. Watzlawickek agertzen duen axioma horren arabera, beraz, komunikazio elkartruke guztiak simetrikoak edo osagarriak dira, berdintasunean edo diferentzian oinarriturik egotearen arabera.

Simetria eta osagarritasuna ez dira berez onak edo txarrak, normalak edo anormalak. Komunikazio elkarreraginen bi oinarrizko kategoria besterik ez dira. Biak presente egon behar dute, txandakatuz edo eremu desberdinetan eraginez bada ere, biak garrantzitsuak baitira harreman osasungarrietan. Elkarreraginaren jarraibide batek bestea egonkortu dezake, bietako baten nagusigoa gertatzean. Posible da, eta beharrezkoa ere bai, elkarreraginaren partaideak arlo batzuetan simetrikoki eta beste batzuetan modu osagarrian erlazionatzea.

Zismogenesi osagarriak simetrikoa neutralizatu egiten du, eta simetrikoak osagarria. Adibidez, zismogenesi osagarriaren araberako kontraste handiegia badago langile eta nagusien artean, denak elkarrekin situazio simetrikoan (futbol edo mus txapelketa bat jokatzen) jartzea nahikoa da, zismogenesi osagarria neutralizatzeko.

65

Senar-emazte batzuek etsaitasun simetriko handia badute, bietako batek istripu bat edukitzea nahikoa izaten da, osagarritasunezko harremanak agertzeko.

Nolanahi ere, harremanen haustura gerta liteke atzeraelikadura positiboan oinarritutako bereizkuntzak pilatzen badira. Horrelako gorakada batek harreman sistema eztandarazi lezake.

Gorakada simetrikoa: harreman simetriko guztietan lehia arriskua dago.

Elkarreragin simetrikoak egonkortasuna galtzen du, simetriaren gorakada hasten denean: eztabaidak, haserreak, gudak. Elkarreragin simetrikoaren patologia guda batez, dibortzio batez edo zisma batez agertzen da sarritan. “Harreman simetriko osasuntsu batean partaide bakoitzak bestearen “norberatasuna” onar dezake; horrek elkarrekiko begirunea eta konfiantza izatera eramaten du eta selfaren konfirmazio errealista eta erreziproko batera eramaten du. Harreman simetriko bat erortzen denean, bestearen selfaren baztertzea gertatzen da, deskonfirmazioa baino gehiago” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 104).

Osagarritasun zurruna: harreman osagarrietan ere gerta liteke elkar konfirmatze osasungarri eta positiboa. Harreman osagarrien patologiari begiratzen badiogu berriz, harreman simetrikoan gertatzen denetik oso desberdina da: selfaren bazterketa baino gehiago deskonfirmazioa eragiten dute harreman osagarriek. Psikopatologiaren ikuspegitik

garrantzitsuagoak

dira

harreman

osagarrien

ondorenak,

harreman

simetrikoetako borroka irekiak baino.

Harreman osagarrien arazo bereizgarria, honela deskribatzen du Watzlawickek: “Jonek bere buruaz ematen duen definizioa konfirmatzeko eskatzen dio Xabierri; baina, definizio hori ez dator bat Xabierrek Joni buruz duen iritziarekin. Dilema batean gertatzen da Xabier, bere buruaren definizioa aldatu egin beharko bailuke, P osatu eta haren definizioa egiaztatzeko. Izan ere, harreman osagarrien izaerari baitagokio selfaren definizio bat mantentzeko beste partaideak rol berezi osagarria betetzea. Azken finean, amarik ezin daiteke egon semerik gabe. Baina, ama eta haurraren arteko harreman motak aldatu egiten dira denborarekin” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 71). Harremanen jarraibide bera selfaren konfirmatzaile izan daiteke une batean, eta deskonfirmatzaile beste une batean. Harreman osagarrien patologiak arreta gehiago

eskatu

du

literaturan,

simetrikoak

baino.

Psikoanalisiak

harreman

sadomasokista gisara deskribatu ditu, eta psikiatriak, “folie à deux” edo “délire à deux” gisara.

66

Watzlawickek dioen moduan, harreman simetriko eta osagarrien jokamoldeek elkar egonkortu eta orekatzen dute, eta molde batetik besterako iragateak mekanismo homeostatiko garrantzitsuak dira. Teorikoki, terapian aldaketa bat eragin daiteke, osagarritasunean simetria eta simetrian osagarritasuna sartzen bada. Harreman osasungarrietan simetriatik osagarritasunerako eta osagarritasunetik simetriarako iragate espontaneoak gertatzen dira.

4. 2. Komunikazio paradoxikoa Definizioa Komunikazio paradoxikoaren kontzeptua paradigma sistemikoaren barnean kokatu behar da. Giza komunikazio gehienak konplexuak dira, hainbat mezu eta helburu (batzuetan kontraesankorrak) biltzen dituzte beren baitan.

Watzlawicken arabera, giza-komunikazioaren pragmatikan paradoxa bat sartzeko modu ohikoena injonkzioa edo agindu kontraesankorra da; berezkoa eta espontaneoa izan behar lukeen jokaera bat exijitzean datza injonkzioa: “izan zaitez espontaneoa”, “galaraztea galarazia dago”, “maitatu egin behar ninduzuke”, “izan zaitez aske eta independentea”. Edozer egiten duela ere, obeditzeko desobeditu egin behar du agindu hori jasotzen duenak.

Giza komunikazioak alderdi digitala eta analogikoa ditu, eta alderdi bion artean sarritan kontraesana ematen da. Nirekin topo egiten duen pertsonak esaten badit: “pozten naiz zu ikusteaz”, bere gorputzak atzeraka egiten duen bitartean, digitalki zerbait positiboa esaten dit eta analogikoki ukatu egiten du ahoz esaten didana.

Komunikazio paradoxiko bat bidaltzen dit, digitala eta analogikoa kontraesanean baitaude. Para-lengoaiaren bidez nabari dezakegu, hitzez esaten duen horretan subjektua zenbateraino inplikatzen den.

“Premisa kongruenteetatik abiaturik egindako dedukzio batetik jalgitzen den kontraesan” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 126) moduan definitzen du Watzlawickek paradoxa. Definizio horrek at uzten ditu arrazoibidearen ezkutuko hutsune batean edo argudio falaziatsu batean oinarrituriko “paradoxa faltsuak”. “Baina, definizioa bera nahiko lausotsua gertatzen da, paradoxak paradoxa errealetan eta faltsuetan zatitzea erlatiboa baita. Gaur egun premisa kongruenteak direnak, bihar hutsegite edo falazia gerta litezke. Honela, adibidez, Akiles eta dortokari buruzko Zenonen paradoxa “benetako” paradoxa izan zen, serie konbergente mugagabeek (Akiles eta dortokaren arteko distantzia etengabeki txikiagoa) zedarri mugatu bat 67

dutela aurkitu zen arte. Aurkikuntza hori eginda gero, ordura arte egiazkotzat jotzen zuten suposizio bat gezurrezkoa zela ikustean, paradoxa desagertu egin zen” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 126).

Hiru paradoxa mota bereizten ditu Watzlawickek: antinomiak, definizio paradoxikoak eta paradoxa pragmatikoak. ““Antinomia”, batzuetan, “paradoxaren” baliokide gisara erabiltzen da, baina autore gehienek nahiago dute “antinomiaren” erabilera mugatzea logika eta matematiken

moduko

sistema

formalizatuetan

sortzen

diren

paradoxetara”

(Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 126).

1. Antinomiak auto-kontraesan bat sortzen du, nahiz eta onarturiko arrazoibideak erabili. Beste modu batera esanda, baieztapen kontraesanezko eta egiaztagarri gisara defini daiteke antinomia.

Adibidez, baieztapen eta baieztapen horren ukazioa den bigarren baieztapen bat baldin badauzkagu, bi baieztapenak elkar litezke hirugarren baieztapen batean. Modu honetara, kontraesan formal bat lortuko dugu, ez baitago ezer aldi berean gauza bat izatea eta ez izatea lor dezakeenik. Baina, eratorpen baten bidez, lehen baieztapena eta haren ukazioa egiaztagarriak direla egiaztatzen bada, orduan bien konbinazioa den baieztapena ere egiaztagarria izango da, eta horretan datza antinomia. Honela, antinomia guztiak kontraesan logiko dira, baina kontraesan guztiak ez dira antinomia.

2. Bada ordea bigarren paradoxa mota bat alderdi garrantzitsu bakar batean bereizten dena antinomietatik: paradoxa horiek ez dira agertzen sistema logiko edo matematikoetan, baizik pentsamenduaren eta hizkuntzaren mailako egitura ezkutuen desadostasunetatik eratortzen dira. Bigarren talde hori, antinomia semantikoen edo definizio paradoxikoen talde moduan ezagutu ohi da.

3. Bada, azkenik, paradoxen azken talde bat, elkarreraginean sortzen diren paradoxen taldea: Paradoxa pragmatikoak dira.

Hiru paradoxa mota horiek komunikazioaren teoriaren hiru arlo nagusiei dagozkienak dira: sintaxi logikoari, semantikari eta pragmatikari dagozkienak. Hiru paradoxa mota horien adibideak ikusiko ditugu ondoren, Watzlawicken eskutik:

- Paradoxa logiko-matematikoak: matematiketako talde-teoriak ez digu sistema gainditzen duten aldaketa motentzat egokia den eredurik ematen. Taldeen teoriak sistemaren barnean gertatzen diren aldaketentzat eredu bat ematen digu; baina ez digu ematen sistema gainditzen duten aldaketentzako moduko eredurik. Erreferentzia 68

esparrua gaindituko duten aldaketei aurre egiteko tipo logikoen teoria beharrezkoa da.

Taldeen teoriak sistemaren barneko aldaketen berri ematen digu; baina esparru hori ez du gainditzen. Adibidez, amets egiten duenak gauza asko egin ditzake ametsaren barnean, baina amesgaiztoari amaiera eman nahi badio, sistema horretatik irten egin behar du, aldaketa osoa egin eta esnatu egin beharko du. Bigarren mailako aldaketa baten barnean gaude hemen. Taldea aldatu nahi bada, haren egitura arautzen duen aldaketa eragin behar da: 2. mailako aldaketa (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991).

Bereizgarri komun bat duten objektuak mota izeneko bilduma batean biltzen dira eta objektu horietako bakoitza motako kide deitzen da. Tipo logikoen teoriaren oinarrizko axioma bat honako hau da: bilduma baten kide guztiak biltzen dituena ezin daiteke bildumako kide izan (Whitehead eta Russell, 1910-1913). Adibidez, gizadia gizaki guztien mota da, baina gizadia bera ez da gizaki bat. Mota bat ezin daiteke bere buruaren kide izan. Watzlawicken arabera, paradoxa logiko-matematikoen adibiderik ospetsuena ondoko esaldi honi dagokiona da: “Bere buruaren kide ez diren mota guztien mota� (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 127). Hona nola azaltzen duen esaldi honen muina: Ezaugarri komun jakin bat duten objektu guztien bilduma da mota bat. Adibidez, txakur guztiek txakurren mota eratzen dute. Txakurren mota finkatuta gero, munduko beste objektu guztiek badute elkartzen dituen ezaugarri bat: ez dira txakurrak.

Txakurrak ez direnen mota eratzen dute beraz. Puntu honetara helduta, izaki bat aldi berean txakurra eta ez-txakurra dela esatea kontraesana litzatekeela onartu behar da; izaki bat ezin daiteke aldi berean bi mota horietakoa izan, ez baitago ezer aldi berean txakur eta ez-txakur izan daitekeenik (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991).

Baina, txakur edo ez-txakur banakakoak utzita, egin dezagun jauzi hurrengo goragoko maila logikora, hots, moten mailara. Moten mailara etorrita, berehala ikusten dugu motak izan daitezkeela edo ez beren buruaren kide. Txakur guztien mota ez da txakurra, baina kontzeptu guztien mota kontzeptua da. Bigarren maila logiko honetan, bi motetan zatitzen da unibertsoa: beren buruaren kide direnak eta beren buruaren kide ez direnak (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991).

Baina, eragiketa hori hurrengo goragoko maila logikoan errepikatzen bada, arrazoiketa katramilatu egiten da. A motan biltzen baditugu beren buruaren kide diren mota guztiak, eta B motan beren buruaren kide ez diren mota guztiak, eta ondoren B mota bere buruaren kide den ala ez erabakitzeari ekiten bazaio, Russellen paradoxarekin 69

egiten dugu topo. Dakigun moduan, beren buruaren kide diren motetan eta beren buruen kide ez diren motetan unibertsoa zatitzeak mota guztiak agortzen ditu, salbuespenik gabe. Beraz, zatiketa horrek balio du A eta B motentzat ere. Ondorioz, B mota bere buruaren kide bada, ez da bere buruaren kide, bere buruaren kide ez direnen mota baita B. Bestalde, B bere buruaren kide ez bada, orduantxe da bere buruaren kide, bere buruaren kide izatearen baldintza betetzen baitu: bere buruaren kide da, bere buruaren kide ez delako, bere buruaren kide ez izatea baita B osatzen duten moten bereizgarri nagusia (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991).

Watzlawickek dio ez gaudela ia kontraesan soil baten aurrean, benetako antinomia baten aurrean baizik, eratorpen logiko zorrotz batean oinarritzen baita ondorioa, eta ez logikako legeen bortxaketan. Hala ere, logika errespetatzen duela dirudien eratorpen logiko zorrotz horrek ez du errespetatzen maila logikoen teoriarik: multzoaren osotasuna eta multzoaren kide bakoitza ezin jar daitezke maila berean, multzoaren osotasuna ezin baitaiteke multzoaren kide izan. Errealitatean falazia bat dago: Russellen paradoxa, maila edo tipo logikoen nahasketari zor zaio. Kontzeptu guztien mota kontzeptua dela esatea ez da faltsua; gertatzen dena da, esanahirik ez duela, mota bat bere kideak baino goragoko mailakoa baita.

Lege logikoen bortxaketarik ez dago, baina tipo logikoen teoriaren arabera, falazia bat ageri da: mota bat bere kideak baino goragoko mailako zerbait da, tipoen hierarkian beste maila batekoa. Tipoak nahastuz egiten den argudiatze batek zentzurik ez du logikaren ikuspegitik.

Sistema baten barnean aldaketa bat gerta daiteke, sistema bera aldatu gabe. Ez da gauza bera bi kideen arteko harremana eta kide baten eta sistemaren arteko harremana. Ametsaren barnean hainbat gauza egin ditzakegu, baina amesgaiztoari amaiera emateko, lotan egotetik esna egotera pasatu behar du. Lotan gaudela egiten ditugun gauzetatik esnatutako egoerara pasatzen garenean, bigarren mailako aldaketa bat egiten dugu (Watzlawick, Weakland eta Fisch, 1975). “Bere buruaren kide ez diren mota guztien mota�

1. maila: Txakur guztiek: txakurren mota osatzen dute.

Beste objektu guztiek: txakur ez direnen mota.

Kontraesana: zerbait aldi berean txakurra dela eta ez dela txakurra esatea.

70

2. maila: Hurrengo maila logikoa: Motak izan daitezke beren buruaren kide. Adibidez: kontzeptuen mota kontzeptua da, beraz, bere buruaren kide da.

Motak: -

Bere buruaren kide dena: kontzeptuen mota.

-

Bere buruaren kide ez dena: txakurren mota.

3. maila: A: bere buruaren kide diren mota guztiak.

B: bere buruaren kide ez diren mota guztiak.

4. maila: Galdera: B bere buruaren kide da ala ez?

-

Bere buruaren kide bada, ez da bere buruaren kide, bere buruaren kide ez direnen mota baita.

-

Bere buruaren kide ez bada, bere buruaren kide da, bere buruaren kide izatearen baldintza betetzen baitu.

Falazia honetan datza: mota bere kideak baino goragoko mailako zerbait da.

Puntu honetara helduta, beharrezkoa da tipo logikoen teoriari buruz zerbait esatea. Wittezaele eta Garciak (1994) esaten duten gisara, zirkuitu osoari dagozkion parametroak ezin daitezke zirkuituko elementu ezberdinei dagozkien parametroen maila berean aztertu. Sistema osoaren funtzionamendu-arauak aldatu nahi baditugu, atzeraelikadurek ematen digutenetik ezberdina den informazio mota batera jo behar dugu. Sistema barneko atzeraelikadurek ez digute sistema beraren aldaketarik ahalbidetzen, horretarako sistema osoa birkalibratu behar baita.

Russell eta Whitehead-en Principia Mathematicaren arabera (1963), elementuen multzo bateko osagai partikular batzuei buruz ari garenean, beharrezkoa da multzoko osagai partikularrei dagokien maila eta elementuen osotasunari dagokiona bereiztea. Ez bada horrelako bereizketarik egiten, paradoxazko ondorioak aterako dira arrazoiketatik.

Hizkuntzaren proposizioetan egitura hierarkiko bat bereizi ohi da: multzo bati buruzko baieztapenak abstrakzio maila garaiagoa eduki ohi du multzoko elementu konkretuei buruzko baieztapenak baino. Horregatik, Batesonek eta Palko Altoko eskolak garrantzi handia eman zioten abstrakzio mailak ez nahasteari. Suposa dezagun, 71

bi kide dituela multzo batek. Kide horietako bakoitza izan liteke aldi berean multzo bat.

Adibidez, zenbaki guztien Z multzoa aldi berean bi multzoz osatua dago: zenbaki bikoiti guztien multzoa eta zenbaki bakoiti guztien multzoa. Multzoaren kideak multzo izan badaitezke, multzo bat bere buruaren kide izan ote daiteke? (Dunham, 1995).

Koilaratxo guztien multzoa ez da koilaratxoa; katu guztien multzoa ez da katua; pertsona guztien multzoa ez da pertsona. Baina, Russelli iruditzen zitzaion multzo batzuek beren buruak beren kide zituztela. Adibidez: koilaratxo ez direnen multzoa hartzen badugu, multzoa bera ez da koilaratxoa; beraz, koilaratxo ez denaren barnean dago. Adibidez, X multzoa “20 hitzez edo gutxiagoz deskriba daitekeen multzo guztien multzoa” bada, multzo horretan sar daitezke “idi guztien multzoa”, “etxe-orratz guztien multzoa”..., baina baita X multzoa bera ere, 20 hitz baino gutxiagoz deskriba baitaiteke.

Beraz multzo bakoitza bere buruaren kide da edo ez da.

Baina, Russellek bere buruaren kide ez diren multzo guztien multzoa kontsideratzea erabaki zuenean gertatu zen biragune mehatxagarria. Beren buruaren kide ez diren multzoak (Russellen multzoak), izugarrizko multzo baten barnean kokatu zituen. B multzoa deituko dugu guk multzo hori. Horrela, B multzoak bere barnean izango ditu katuen multzoa, koilaratxoen multzoa eta abar. Baina, B bere buruaren kide da ala ez da? Russellen multzo guztien multzoa, Russellen multzoa al da?

Bi erantzun bakarrik eman daitezke: bai ala ez.

Bai erantzun badugu, B orduan B-ren kide da. Horretarako, ez du B-ren kide izan behar, hori baitzen multzo horretakoa izateko irizpidea. Horrela, B B-ren kide bada, B ez da B-ren kide. Kontraesan irekia dago.

Ez erantzun badugu, orduan B ez da bere buruaren kide eta katuek bezala B-koa izateko baldintza betetzen du. Horrela, B ez bada B-ren kide, B-ren kide bihurtu behar du. Berriro kontraesan baten aurrean gaude. Russellen paradoxaren aurrean gaude.

Beste adibide bat jartzeko, museo bateko koadroak bi multzotan banatzen ditugu: koadroa beren barnean dutenak eta koadroa barnean ez dutenak. Horrela, Russellen koadroen artean sartzen da La Gioconda, bere barnean ez duelako La Gioconda.

- Definizio paradoxikoak: behe mailako eta goi mailako kontzeptuen nahasketa, hau da, kide den kontzeptuaren eta mota den kontzeptuaren nahasketa eragozteko, tipo logikoaren adierazgarriak erabiltzea aholkatzen du Watzlawickek; komatxoak, hizki etzana eta antzeko bereizleak erabiltzea. Modu horretara garbi geldituko da maila 72

bateko eta besteko kontzeptuak berdinak eta mota berekoak ez direla, nahiz eta izen bera eraman,. Hasieran logikaren arlokoa zirudien kontraesana, hizkuntzaren mailako desdoitzea dela agertzen da honela.

Antinomia semantikoaren adibide gisara bere buruaz “gezurra esaten ari naiz” dioen gizakiaren kasua dakar Watzlawickek. Baieztapen horren ondorio logikoa ateratzen badugu, esaten duena egia izango da, egia ez bada bakarrik; hau da, egia esaten badu bakarrik esaten du gezurra, edo alderantziz, gezurra esaten duenean esaten du egia. Kasu horri buruz, honela dio Watzlawickek: “Ez da posible tipo logikoen teoria erabiltzea antinomia baztertzeko, hitzek edo hitzen konbinazioek ez baitute tipo logikoen hierarkiarik. Dakigunetik, Bertrand Russell izan zen konponbidea aurkitzen lehena.

Wittgensteinen Tractatus Logico-Philosophicusi egindako sarreraren azken ahapaldian honela dio: “Hizkuntza guztiek dute egitura bat, zeinari buruz, ezer ezin baitaiteke hizkuntzaren baitan esan, ezpada badagoela beste hizkuntza bat lehenaren egitura tratatzen duena eta aldi berean beste egitura bat duena, eta agian ez dela mugarik egonen hizkuntzen hierarkia horretan”. Russellen iradokizun hori Carnap eta Tarskik garatu zuten eta orain hizkuntza mailen teoria moduan ezagutzen dena bihurtu zen.

Tipo logikoen teoriaren antzera, teoria horrek ere mailen nahasmendutik babesten gaitu. Hizkuntzaren mailarik baxuenean objektuei buruzko baieztapenak egiten direla esaten du. Objektuen hizkuntzaren eremua da. Baina, hizkuntza horri buruz zerbait esan nahi dugunean, metahizkuntza bat erabili behar dugu, eta metahizkuntza horretaz hitz egin nahi badugu, meta-metahizkuntza bat, eta horrela jarraian, teorikoki mugagabea den erregresio batean. Hizkuntzen mailaren kontzeptu hori aplikatzen badiogu gezurtiaren antinomia semantikoari, haren baieztapenak bi baieztapen biltzen dituela beregan egiaztatu ahal izango dugu. Bata, objektuen mailako baieztapena izango da, eta bestea, lehenengo maila horri dagokion zerbait esaten duen meta-mailako baieztapena, hots, lehen baieztapena egiazkoa ez dela dioen baieztapena. Aldi berean, honako hau ere inplizitu dago: ilusionistek darabilten moduko trikimailu baten bidez, metahizkuntzako baieztapen horri buruz ere egiten dela meta-baieztapen bat, berez objektuen hizkuntzaren mailako baieztapen bat dena. Hizkuntza mailen teoria honetan, beren egia eta faltsutasun aldi berean inplikatzen duten baieztapenen auto-islapen hau (…) tipo logikoen teoriako motaren auto-pertenentzia kontzeptuaren kidekoa da: biak dira esanahirik gabeko baieztapenak” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 129).

73

Behe mailako “kontzeptuak” eta goi mailako “kontzeptuak” bereizten genituen antinomietan; kasu bietarako izen bera erabiltzeak identitate ilusioa sorrarazten zuela esaten genuen. Horregatik esaten du Watzlawickek tipo logikoaren adierazleak erabili behar direla, mailen nahasketarik gerta ez dadin. Antinomia semantikoei aurre egiteko hizkuntzen mailen teoria garatzen da; objektuen hizkuntzaren eta meta-hizkuntzaren maila bereizi egiten dira. Horrela, gezurtiaren baieztapenak zentzurik ez duela ikusten da, haren baieztapenak maila ezberdinetako bi baieztapen biltzen baititu: lehena, objektuen mailakoa, eta bigarrena, meta-mailakoa. Bigarrenak lehenengoari buruzko baieztapena egiten du, hain zuzen ere, lehenengoak dioena ez dela egiazkoa adierazten du.

Definizio paradoxikoak: “Gezurra esaten ari naiz” - Egia izango da: egia ez bada - Gezurra izango da: egia bada Russell: hizkuntza mailen teoria: - Hizkuntza guztiek dute egitura bat.

- Egitura horretaz tratatzeko, beste maila batean jarri behar da. 

Hizkuntza maila baxuena: objektuen hizkuntza: objektuei buruzko baieztapenak.



Metahizkuntza maila: hizkuntzari buruzko zerbait esan.



Meta-metahizkuntza: metahizkuntzaz egiten den baieztapena.

Adibidez: bereizi egin behar dira, behe mailako kontzeptuak eta goragoko mailako kontzeptuak.

Agindu paradoxikoak Reichenbachen bizargin-gudariaren pasartearen berri ematen du Watzlawickek.

Kapitainak bizarginari agintzen dio beren bizarra mozten ez duten konpainiako gudari guztiei bizarra mozteko, baina besteei bizarrik ez mozteko. Zer egin behar du bizarginak bere buruarekin, hau da, bere bizarrarekin? Reichenbach ondorio logiko bakar honetara heltzen da: kapitainaren agindu hori beteko duen bizarginik ez dagoela konpainian; ezin daitekeela horrelako bizarginik egon. Bizargina kokatzeko ezintasun hori paradoxa pragmatikoaren adibide bat da.

Ikuspegi logikotik absurdoa gertatzen da horrelako agindu bat, baina horrelako aginduak ere eman daitezke, ofizialaren eta menpekoen artean harreman osagarri indartsu bat dago. Harremanen marko horretan, obeditu behar den eta obeditzeko 74

desobeditu behar den agindu bat ematen da: gudaria bere buruari bizarra kentzen dion norbaiten gisara definitzen du, baina bere buruari bizarra kentzen ez badio bakarrik; eta alderantziz. Harreman horretan mendeko posizioa duen pertsona ezin daiteke irten markotik kanpora, paradoxa erabakitzeko; paradoxari buruzko iruzkinik ezin dezake egin, ezin daiteke hari buruz meta-komunikatu, horrek desobeditzea inplikatuko bailuke.

Situazio horretan harrapatutako pertsona egoera jasangaitz batean aurkitzen da.

Ikuspegi logikotik kapitainaren aginduak zentzurik ez badu ere, eta horrelako bizarginik existitzen ez bada ere, bizitza errealean horrelako egoerak ematen dira. Paradoxa pragmatikoak, batez ere agindu paradoxikoak, uste baino askoz ugariagoak dira.

Paradoxa pragmatikoen adibideak, Watzlawicken arabera: 1. adibidea: Bilbo hiri jendetsua da idaztea zuzena da, bai joskeraren, bai esanahiaren aldetik; baina ez litzateke zuzena izango, Bilbo bi silabakoa da idaztea, kasu horretan Bilbo komatxoen artean idatzi beharko bailitzateke: “Bilbo” bi silabakoa da. Hitzaren bi erabilera horien arteko aldea honetan datza: lehen baieztapenean “Bilbo” hitza objektu bati (hiri bati) dagokio; bigarrengoan, berriz, izen bati dagokio. “Bilbo” hitzaren bi erabilerak maila ezberdinekoak dira: lehena, objektuen mailakoa, eta bigarrena, metahizkuntza mailakoa; komatxoak maila ezberdinak bereizteko erabiltzen dira.

Irudika dezagun orain situazio hau: norbaitek Bilbori buruzko bi baieztapenak batean biltzen ditu eta esaldia bere idazkariari diktatzen dio, zuzen idazten ez badu lanetik kanporatu egingo duela esanez. Noski, idazkariari ezina gertatzen zaio agindua betetzea; horrelako komunikazio batek situazio jasanezin bat sortzen du. Mezua paradoxazkoa denez, hark ezarritako markoaren barnean gertatzen den edozein erreakzio ere paradoxazkoa izango da, logikarik ez duen kontraesanezko testuinguru batean modu kongruente eta logikoz jokatzea ezinezkoa baita. Nagusiak ezarritako markoaren barnean dagoen bitartean, bi aukera geldituko zaizkio idazkariari: obeditzen saiatu eta ezina dela egiaztatu, edo ezer idatzi gabe gelditu. Lehen kasuan, ez-gaitzat hartua izango da; bigarren kasuan, desobedientzia egotziko zaio.

Situazioa guztiz aldatuko litzateke, nagusiak ezarritako markotik irtetea lortuko balu idazkariak, eta aginduari buruzko iruzkin bat egingo balu; hau da, nagusiaren agindua betetzen saiatu ordez, komunikazio horri buruz komunikatuko balitz. Baina, hori ez da erraza izaten. Zaila da komunikazioari buruz komunikatzea. Idazkariak esan egin beharko luke zergatik den jasanezina bere situazioa. Gainera, sarritan gertatzen den 75

moduan, idazkariak meta-mailan egiten duen komunikazioa ez onartzea erabaki lezake nagusiak, bere aginteak ematen dion abantailan oinarrituta.

2. adibidea Deabruak zalantzan jarri zuen Jainkoaren guztiahaltasuna, honako hau eskatu zionean: egin zezala haitz ikaragarri bat, hain handia, ezen Jainkoak berak ere altxatu ezin izango zuena. Zer aukera gelditzen zitzaion Jainkoari? Haitza ezin altxa bazezakeen, Jainko izateari utziko zion. Altxa bazezakeen, berriz, mugagabeko indarrez ere altxa ezin zitekeen harri ikaragarri bat egiteko gai ez zen izango.

3. adibidea Giza komunikazioaren pragmatikan paradoxak agertzen duen formarik usuena honako kasu honetan agertzen da: berez espontaneoki egin beharko lukeen jokaera berezi bat egiteko agindua ematen dio pertsona batek besteari. Mezu horren eredua hau izan liteke: “izan zaitez espontaneoa!”. Agindu hori jasotzen duena egoera jasanezin batean aurkituko da: obeditu nahi badu, mendekotasun esparru batean, espontaneitaterik gabeko marko batean mugitu behar du, baina espontaneoa izan behar badu, mendekotasun esparrutik irten egin behar du.

Agindu paradoxiko mota horren aldaeretako batzuk hauek dira: - Amak ikasteko gogorik ez duen semeari esaten diona: “Ikasteko gogoa eduki dezazun nahi dut”: haurrak amak esaten diona egin behar du eta amak esaten dion arrazoiarengatik egin behar du gainera. Esanekotasun espontaneoa nahi du amak, ez esanekotasun derrigortu soil bat.

- Maitemindu batek bere bikotekideari: “Maitatu egin behar nauzu”.

- Emakume batek bere senar pasiboari: “Menpera nazazun nahi dut”.

- Emazte batek bere senar parranda zaleari: “Haurrekin jolastea gustatu behar litzaizuke, beste gurasoei bezala”.

- Asertibitate gutxi duen alaba bati gurasoek: “Ez zaitez izan hain esanekoa”.

- Oporretarako planak egiten ari den semeari amak: “Badakizu joateko aske zarela, maitea; ez zaitez kezkatu, negarrez hasten banaiz”.

- Inpotentziaren edo hoztasunaren moduko nahaste sexualak dituenari sarritan ematen zaion agindua: “Izan zaitez espontaneoa”.

Zenbat eta igurikapen gehiago, zenbat eta desira handiagoa, orduan eta gutxiago lortzen da lortu nahi dena. Espontaneitatea askatasunean loratzen da eta hertsapenean 76

desagertu egiten da. Batesonen simetria eta osagarritasun terminoen ikuspegitik, agindu horiek paradoxikoak dira, jarrera simetrikoa eskatzen baitute osagarritasunak definitzen duen harremanen marko batean.

4. adibidea Felipe II.ak eguzkia ezkutatzen ez zen lurralde zabal batean agintzen zuen.

Horrek izugarrizko komunikazio arazoak sortzen zituen: Madriletik Ameriketara bidalitako aginduak lurralde haietan leialki betetzen zirela pentsatzen zuten Erregearen Gortean; baina, sarritan, hango situazioa ezagutzen ez zutenek ematen zituzten aginduak eta hara heldu orduko nahiko zaharkituak gertatzen ziren. Horregatik, konponbide pragmatiko bat aurkitu zuten Ameriketan: Se obedece pero no se cumple: obeditu, obeditzen da, baina ez da betetzen (Watzlawick, 2014: 233).

5. adibidea Joseph Hellerren Catch-22 eleberrian, amerikar hegazkin bonbardatzaileen eskoadrila batean, hegazkin gidari da Yossarian. Eguneroko misio arriskutsuez beldurturik, arrazoi psikiatrikoengatik hegaldietatik libratzea lortu nahi du. Eskoadrilako sendagilearengana jotzen du eta hark araudiko artikulu baten berri ematen dio; artikulu horren arabera, arrisku baten aurrean bere bizitza galtzeko beldur izatea jarrera guztiz normala da edonorengan; norbaitek hegazkin borroken misio horietan beldurrik gabe esku-hartu nahiko balu, erotzat hartua izan beharko luke; eta erotzat hartua izanez gero, arrazoi psikiatrikoengatik hegan egitea galaraz dakioke. Hegaldietatik libratzeko eskaera egitea besterik ez zaio gelditzen; baina, eskaera prozesuak berak hegaldirik egin nahi eza adieraziko luke, eta hori osasun mentalaren adierazgarri izanen litzateke; horrek eragotziko luke nahaste psikiatrikoengatik hegan egitea debekatzea. Hitz batean esateko, borrokan esku-hartzen duten guztiek desorekatuak egon behar dute, eta lurrean utzi beharko lirateke (Watzlawick, 1978).

6. adibidea “1616 urte inguruan, agintari japoniarrek kristautasunera konbertitu zirenen jazarpena hasi zutenean, aukera bat eman zieten beren biktimei: heriotza sententziaren eta abjurazio konplikatu eta paradoxiko baten artean aukera egitea. Abjurazio horrek zin baten itxura zuen:

77

Kristautasuna ukatzean, apostata bakoitzak sinesmen gabeziaren arrazoiak errepikatu behar zituen, preskribaturiko formula baten bidez... Kristau sinesmenaren botereari ordaintzen zitzaion nahigabeko zerga bat zen formula, beren erlijioaz abjuratu ondoren, ukatu zituzten botere berberen izenean zin bat egitera behartuak baitziren konbertsoak: “Aitaren, Semearen eta Espiritu Santuaren, Santa Mariaren eta Aingeru guztien izenean... zin hau hausten badut, gal dezadala betirako Jainkoaren grazia eta eror nadila Judas Iskarioteren egoera tamalgarrian�. Logikatik gehiago urrunduz oraindik, jainko budista eta shintoei eginiko agintzari batek jarraikitzen zion (Sansom, 1950).

Paradoxa honen ondorenek analisi xehetu bat merezi dute. Pertsona talde oso baten sinesteak aldatzeko lana hartu zuten japoniarrek; lan hori oso zaila zen, edozein sineste oso indartsua eta ukiezina baita. Hasieratik ulertua izango zuten, pertsuasio, bortxatze edo ustelkeria metodoak ez zirela egokiak, itxurazko baieztapen batera derrigortu dezaketen arren, konbertsoaren benetako pentsaeraz zalantzak gelditzen baitira. Izan ere, benetako ukazioa egiten dutenek edo bizitza salbatzeagatik egiten dutenek jokaera bera erakusten baitute.

Norbaiten buruan benetako aldaketa eragiteko problemaren aurrean, zin egitearen metodora jo zuten japoniarrek; baina bazekiten, konbertsio zin horrek, baliozkoa izateko, kristau jainkoen eta jainko budista edo shintoen izenean egina izan behar

zuela.

Alabaina,

konponbide

horrek,

baieztapen

autoerreflexiboen

indeterminagarritasunean utzi zituen. Abjurazio zina egiteko formularen botereak abjuratu behar zituzten jainko berberengandik etorri behar zuen. Beste hitz batzuetan esanda, aurrez finkaturiko erreferentzia marko baten barnean (kristau fedearen barnean) baieztapen bat egiten zen; horren arabera, marko horri buruz eta, beraz, bere buruari buruz, zerbait esaten zen: erreferentzia markoa ukatzen zuen, eta, harekin batera, zina bera� (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 136-137).

Marko baten barnean egin behar dute zina, baina markoari buruz ari dira.

Kristau fedearen barnean egin daitezkeen baieztapen guztien mota A-mota dela esaten badugu, orduan, A-ri buruzko edozein baieztapen meta-baieztapentzat, hots, baieztapen multzo bati buruzko baieztapentzat har genezake. Horrela ikusten dugu, alde batetik, Aren kide dela zina, Hirutasun Deuna inbokatzen baitu, eta bestaldetik, A ukatzen duen meta-baieztapen bat dela. Horrela, irteerrika gabeko kontraesan logiko baten aurrean aurkitzen gara. Erreferentzia marko jakin baten barnean eginiko ezein baieztapen ezin daiteke marko horretatik irten, bere burua ukatzeko. Horixe bera da amesgaizto bat duen 78

ameslariaren dilema ere: ametsetan egindako edozein ekintzaren bidez amesgaiztoari ihes egin nahi izatea zentzugabea litzateke eta ez luke ezertarako balioko. Esnatu eta ametsetatik irtenez bakarrik ihes egin diezaioke amesgaiztoari. Baina, esnatzea ez da ametsaren barneko zerbait, haren markoa gainditzen duen zerbait baizik. Berez, bere markotik

irten

ezean,

amesgaiztoak

mugagabeki

jarrai

lezake,

amesgaizto

eskizofrenikoekin gertatzen den moduan, ez baitago markoaren barruan markoa ukatzeko adina botere duen ezer.

Japoniarren kasuko abjurazio-zinei begiratzen badiegu, zin horiek baliozkotzat jo behar diren ala ez aztertzen bada, zera dakusagu: kristau izaten jarraitu nahi bazuten, gertaera horrek baliagarritasuna ematen zion zinari eta eskumikatu egiten zituen; baina, kristautasunari benetan uko egin nahi bazioten, kristautasun beraren izenean zin egiteak hari loturik uzten zituen. Jazartzaileek konturatu beharko zuketen Jainko kristaua beren jainkoen gainetik jartzen zutela.

7. adibidea Watzlawickek aipatzen duen beste adibidea, Sigmund Freud eta agintari nazien arteko gertaera bati dagokiona da. 1938. urtean, Alemaniatik irteteko baimen-agiria agindu zioten naziek Freudi, baina agiri hori eskuratzeko idatzi bat izenpetu behar zuen hark. Idatzi horren arabera, “agintari alemanek, batez ere Gestapok, bere ospe zientifikoari zegokion mailako begiramenez eta kontsiderazioz tratatu zuten Freud�.

Freuden kasuan egia izan zitekeen idatziak zioena, baina Gestapo egiten ari zen guztia ikusita, tokiz kanpo zegoen horrelako baieztapen bat sinatzea, naziek beren propagandarako erabil baitzezaketen. Gestapori Freudek deklarazio hori izenpetzea interesatzen zitzaion; Freudi, berriz, aukera bi gelditzen zitzaizkion: nazien propagandan esku-hartu ala idatzia izenpetu ez, eta ez kolaboratzearen ondorenak jasan.

Baina, situazioari bira ematea eta naziak beren trikimailuan harrapatzea lortu zuen Freudek; Gestapoko ofizialak sinatu beharreko agiria ekarri zionean, Freudek galdetu zion ea esaldi bat erants ziezaiokeen idatziari; ofizialak onartu egin zuen, eta Freudek ondoko hau idatzi zuen: “Gestapo edonori gomenda diezaioket, bihotz guztiz�.

Situazioa aldatu egin zen, Gestapok bera goraipatzera behartu baldin bazuen Freud, ezin baitziezaiokeen

berarenganako

laudorio

berririk

uka.

Baina,

laudorio

hori,

zetorrenarengandik etorrita, laudorio baino gehiago sarkasmo suntsitzaile gertatzen zen.

Hitz bitan esateko, baieztapen baten bidez marko berri batean kokatu zuen Freudek agiria; sarkasmoaren bidez agiriak zioena ukatzea lortu zuen.

79

8. adibidea Les plaisirs et les jours liburuan, paradoxa pragmatikoaren adibide eder bat dakar Proustek. Sarritan kontraesana dago gizarteak onarturiko jokaera baten eta norbanakoaren sentimenduen artean. Gaixotasun sendaezin batek jota azkenetan dagoen osaba bat bisitatzera doa 13 urteko Alexis. Tutorearekin egiten ari den elkarrizketan, Alexisek hau galdetzen dio: “hilzorian dagoela badakidala jakin behar al du nire osabak, ala ez du jakin behar?”. Osabak esaten dio ez duela jakin behar. Baina, osabak horretaz hitz egiten badio, berak zer egingo duen galdetzen dio mutikoak. Tutoreak esaten dio oker dagoela adierazteko. Eta honela darrai elkarrizketak: “-Eta negarrari ematen badiot?

- Nahikoa negar egin duzu gaur goizean, zure osabaren etxean ez duzu negarrik eginen.

- Ez dut negarrik eginen! -esan zuen Alexisek etsipenez- Baina hark pentsatuko du, penarik ez dudala sentitzen, ez dudala maite…osaba gizajoa! Eta negarrari eman zion” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 140)

9. adibidea Watzlawickek dakarren beste adibide hau, sarritan entzun izan dugun istorioaren aldaera berri bat da: gazte batek bazekien bere gurasoek ez zutela onartzen berarekin zebilen eta berarekin ezkondu behar zuen neska. Bere aita aberatsa eta adoretsua zen, hiru seme-alaba zituen, eta emaztearen bizitza bere gogara gobernatzen zuen. Amak mendeko posizio osagarria betetzen zuen; itxia eta isila zen eta behin baino gehiagotan eritegi batean internatua egona zen, “atsedena hartzeko”. Egun batez aitak bere bulegora deitu zuen semea eta esan zion: “Koldo, zerbait esan behar dizut: Alvaradotarrak gu baino hobeak diren emakumeekin ezkontzen gara beti”. Aurpegi guztiz serioz hori esanda gero, deskontzertatua utzi zuen mutila, ez baitzekien zer esan nahi zuen baieztapen horrek. Edozein modutara interpretatuta ere, kontraesan batean amaitzen zen, eta horrek ziurtasun gabeziazko sentimendu bat sorrarazten zion bere andregaiarekin zituen asmoei buruz.

Aitaren baieztapenak esanahi bikoitza zuen: alde batetik, uler zitekeen, Alvaradotarrak goi-mailako (goragoko mailako) pertsonak zirela eta ezkontzean ere posizioak igo egiten zituztela; baina, bestaldetik, uler zitekeen, Alvaradotarrak beren

80

emazteak baino gutxiago zirela, eta bigarren interpretazio horrek ukatu egiten zuen baieztapenaren lehenengo interpretazioa.

10. adibidea Zortzi urteko haur bati galdetu zioten zergatik zegoen irribarretsu Mona Lisa, eta azalpen hau eman zuen. Lisa jauna lanetik itzuli zenean, honela galdetu omen zion bere emazteari: “Egun ona pasatu al duzu, maitea?”. Eta Mona Lisak, irribarrez, honela erantzun omen zion: “Imajina ezazu, Leonardo da Vinci nire erretratua egitera etorri da eta!”.

11. adibidea Paradoxa pragmatikoen beste adibide argigarri hau ere ekartzen du Watzlawickek: ama batek bere alaba eskizofrenikoaren psikiatrarekin hitz egin zuen eta neska okerragora zihoala esan zion; okerrago egoteak adierazi nahi zuen alaba independenteago agertzen zela eta, ondorenez, berarekin eztabaidatu zuela. Alaba bere apartamendu propiora aldatu berria zen eta horrek amari ez zion onik egiten. Terapeutak alabaren jokaera nahastuaren adibide bat eskatu zion amari eta honela erantzun zion hark: “Beno, gaur adibidez, afaltzera etor zedin nahi nuen eta izugarrizko eztabaida eduki dut, etortzeko gogorik ez zuela pentsatzen baitzuen berak”. Terapeutak galdetu zion zer gertatu zen azkenik; orduan, amak honela erantzun zion, haserre samar: “Beno, jakina, etortzeko konbentzitu dut, babainekien berak zinez etorri nahi zuela eta inoiz ez da gai izan niri ezetz esateko”.

Amaren arabera, alabak “ez” esaten duenean benetan “bai” adierazi nahi du, alabak berak baino hobeto baitaki amak haren buru nahastuan zer gertatzen den. Baina, zer gertatzen da alabak “bai” esaten badu. “Bai” batek ez du “bai” adierazi nahi, “ez” esateko gaitasunik ez duela baizik. Mezu paradoxikoak bidaltzen dizkiote beraz elkarri ama-alabek.

12. adibidea Gazte batek idatzi hau darama bere kamisetan: “Nik ez ditut nire iritziak lau haizetara zabaltzen”.

13. adibidea

81

Ama batek honela esaten dio bere alabari: “Egizu nik esandakoa, eta nik nahi dudana zuk egitea”. Bere alaba ondradua izatea nahi du amak, baina, aldi berean gustatuko litzaioke helburuak lortzeko bitartekoei ez diezaiela gehiegi begiratu.

Beste ama batek nahi du bere alabak harreman sexualei beldurra edukit diezaien, baina aldi berean mutilen artean arrakasta handia eduki dezan.

Beste guraso batek semeari eskatzen dio bere aitaren modukoa izan dadila.

Baina, aldi berean eskatzen dio aitaren modukoa izaten hasten denean, amarekiko harremanetan aita ez dezala ordezkatu.

14. adibidea Greenburgen bildumatik atera zuen Watzlawickek komunikazio paradoxikoaren azken adibide hau: Eman iezazkiozu zure semeari bi alkandora, erregali moduan.

Haietako bat janzten duen lehen aldian tristuraz begira iezaiozu eta esan iezaiozu ahots tonu baxuan: “Bestea ez al zitzaizun gustatu?”

4. 3. Lotura bikoitzaren teoria Giza elkarreraginean paradoxak dituen ondorenak “Toward a Theory of Schizophrenia” izenburuko idazlanean deskribatu zituzten lehenengo aldiz Bateson, Jackson, Haley eta Weakland-ek (1956). Komunikazio eskizofrenikoaren fenomenoa ordu arte ez bezala aztertu zuten; eskizofrenia psike-barneko nahasketa gisara ulertu ordez, zera galdetu zuten: pertsonarteko harremanen zein segidak eragingo zuen eskizofrenikotzat har zitekeen jokaera.

Gaixo eskizofrenikoaren komunikatzeko modua bere gurasoengandik jasotako kontraesanezko aginduei emandako erantzuna zen Batesonentzat; guraso bietako batek agindu bat ematen zion, eta beste gurasoak, bestea; edo guraso bakarraren kasuan, hitzez agindu bat ematen zuen eta jarreraz, bestea. Haurra irteerarik gabe gertatzen zen, kontraesanezko aginduen artean harrapatua.

Elkarreragin horren bereizgarriak aztertzen hasita, lotura bikoitzarena da aipatu beharrekoa. Hona hemen nola deskribatzen dituen Watzlawickek lotura horren ezaugarriak: 1) Bi pertsonak edo gehiagok harreman osagarri estu eta sendoak dituzte, beren biziraupen fisiko edo/eta psikologikorako garrantzi handia dutenak. Harreman estu horiek familiako bizitzan, gaixotasun egoeratan, mendekotasun materialeko egoeratan, adiskidetasunezko harremanetan edo amodiozko harremanetan gerta daitezke.

82

2) Testuinguru horretan gutxi egituratutako mezu bat ematen da: a) mezuak zerbait baieztatzen du, b) baieztapen horri buruzko zerbait baieztatzen du eta c) bi baieztapenek elkar ukatzen dute. Honela, mezua agindu bat bada, beharrezkoa da desobeditzea, obeditzeko; selfaren edo bestearen definizio bat bada, horrela definituriko pertsona baieztapenean esaten den moduko pertsona da, horrelakoa ez bada bakarrik.

Mezuaren esanahia determinatua gabea da, beraz.

3) Azkenik, mezuaren hartzaileak ezin dezake ihes egin mezuak ezarritako markotik, ez fisikoki, ez hari buruz meta-komunikatuz edo tranpa agerian utziz ere.

Horrela, ikuspegi logikotik zentzurik ez badu ere mezuak, errealitate pragmatiko bat da: hartzailea ezin gera daiteke hari erreakzionatu gabe; bestalde, modu egokian ezin dezake erreakzionatu, mezua bera paradoxikoa baita. Situazio horretan, gainera, galarazia dago kontraesanaz edo benetako ezkutuko problemaz jabetua dagoela adieraztea.

Horretan datza lotura bikoitzaren muina. Denok bizi izan dugu inoiz lotura bikoitzeko harremanen eragina. Zergatik ez da orduan guztiongan agertzen eskizofrenia? Situazioa desberdina da lotura bikoitzekiko harremana iragankorra izatearen edo iraunkorra izatearen arabera. Lotura bikoitzeko harremana iraunkorra denean eta ohiko igurikapen bihurtzen denean, patologia sortzaile gertatzen da. Ohiko igurikapen hori haurtzaroan gertatzen denean, gertatzen dena ez da zauri isolatu bat, elkarreraginerako eredu iraunkor bat baizik. Gainera, lotura bikoitza ezin daiteke izan norabide bakarreko jokaera: lotura bikoitzak jokaera paradoxikoa sortzen badu, jokaera paradoxikoak jokamolde hori ezarri zuenarekiko lotura bikoitza sortzen du.

Lotura bikoitzaren patogenizitatea ezin daiteke zergati eta efektuaren arteko harremanen terminotan ulertu. Lotura bikoitzak ez du eskizofrenia sortzen; eskizofrenia bera da komunikazio berezi baten patroi. Kasu bat baino gehiagotan egiaztatu izan da eskizofrenikoen gurasoek hasieran pertsona kongruenteen eta ongi moldatuen itxura ematen dutela, beren arazo bakarra seme edo alaba psikotiko bat edukitzea izango balitz bezala. Baina, Watzlawickek dioen moduan, gurasoak pazienterik gabe entrebistatzen ditugunean, beren arteko komunikazio desadostasunak laster nabarmentzen dira.

Lotura bikoitza iraunkorra edo kronikoa denean, giza harremanen izaerari dagokion ohiko igurikapen autonomoa bihurtzen da, aurrerantzean errefortzu beharrik ez duena. Lotura bikoitzak ezarritako lotura paradoxikoa bera ere lotura bikoitza da aldi berean, eta bere buruari iraunarazten dion komunikazio eredu bihurtzen da.

83

Antinomiak arrazoibide onartuen bidez kontraesana sortzen du. Baieztapen kontraesanezkoa eta egiaztagarria da antinomia. Kontraesan logikoak dira antinomiak; baina kontraesan logiko guztiak ez dira antinomia. Antinomiak eta agindu paradoxikoak bereizi egin behar dira. Kontraesanak ez du eragiten patologiarik, agindu paradoxikoek eragiten duten gisara. Kontraesanezko aginduen aurrean geldi liteke erabaki ezinik, edo alternatiba ona nahiz txarra aukera liteke. Agindu paradoxikoetan aukerarik ez dago.

Situazioak paralizatu egiten du: irteerarik ez du uzten.

Kontraesanezko aginduen eta agindu paradoxikoen arteko bereizketa nagusia honako hau da: kontraesanezko agindu baten aurrean alternatiba bat aukeratu egiten da eta bestea galdu edo jasan egiten da. Irtenbidea ez da ona, ezinezkoa baita pastela jan eta pastela osorik edukitzea, eta gaitzik txikienak ere gaitza izaten jarraitzen baitu.

Edonola ere, kontraesanezko agindu baten aurrean, logikoki posible da aukeratzea.

Agindu paradoxikoaren kasuan, berriz, aukeraketa bera eragozten da, ezer ez da posible; agindua betetzeko ez da bete behar eta ez betetzeko bete egin behar da; irteerarik uzten ez duen etengabeko oszilazioen segida baten aurrean jartzen gaitu agindu mota horrek.

Dakigun moduan, ingurune normal eta osasuntsu batean gertatzen den edozein mezu-elkartrukek hurrengo jokaldi posibleen kopurua murriztu egiten du. Lotura bikoitzeko harremanetan ere horrela gertatzen da, baina egoera larriagoa da: erreakzio bakar batzuk bakarrik gertatzen dira posible. Ondoren agertuko ditugu horietako batzuk.

Situazio absurdo baten aurrean pertsona batek pentsa dezake situazioa edo harremanak ulertzeko oinarrizkoak diren aztarna batzuk berak ez dituela harrapatzen, baina beste batzuek harrapatzen dituztela, eta haientzat logikoa eta ulergarria dirudiela situazioak. Arte modernoko museo batera joan eta ezer ulertzen ez duenari, baina besteek ulertzen dutela iruditzen zaionari horrelako zerbait gertatzen zaio. Biluzik dabilen erregearen ipuinaren kasuan, jendeak erregearen jantzi politez hitz egiten duenean eta berak erregea larrugorritan ikusten duenean, horrelako zerbait gertatzen da.

Situazio absurdoaren ulerkuntza ahalbidetuko dioten aztarnak aurkitu eta inguruan gertatzen denari zentzua ematen saiatuko da; horregatik ekingo dio situazio ulergaitz horretako gertaeretan aztarnak bilatzeari. Baina, benetako problemetatik gero eta gehiago urrunduko da, situazioaren ezkutuko kontraesana hautemateko debekua baita lotura bikoitzeko situazio baten bereizgarri nagusia. Bigarren irteera morroiak nagusiaren logika

kontraesankorraren aurrean egiten duenaren antzekoa da:

pentsamendu aske guztia alde batera uztea eta agindu guztiak hitzez-hitz betetzea erabakitzen du. Hirugarren aterabide posiblea giza harremanetatik aldentzea da. Bi 84

bidetatik lor dezake hori: bakartze fisikoaren bidez edo komunikazioaren sarrerarako kanalak itxiz. Lortu nahi denerako bakartzea nahikoa ez denean hartzen da bigarren bide hori. Modu horretara defendatzen den pertsona, bere baitan bildua, itxia, helezina eta autista irudi lekioke behatzaile bati.

Jokaeraren hiru forma horiek eskizofreniaren koadro klinikoak iradokitzen dituzte: azpitalde paranoikoa, hebefrenikoa eta katatonikoa (laborrizkoa edo aztoratua).

Watzlawick eta bere kideen arabera, beraz, eskizofrenikoaren komunikazioa berez da paradoxazkoa; horregatik beste komunikatzaileei ere paradoxak ezartzen dizkie. Gurpil zoroa osaturik gelditzen da horrela.

4. 4. Aurreikuste paradoxikoak 1940ko hamarkadaren hasieran beste paradoxa interesgarri bat agertu zen. Hona hemen paradoxa horren aldaeretako bat: eskola bateko zuzendariak ustekabeko azterketa jarriko diela esaten die ikasleei; hurrengo asteko astelehenetik ostiralera bitarteko edozein egunetan jar diezaiekeela azterketa hori. Ikasleek esaten diote, azterketa hori ezingo duela jarri, hurrengo asteko egun jakin batean azterketa jartzeko erabakia hartzen ez badu behintzat. Baina, ostegunera arte azterketarik jartzen ez badu, ostiraleko azterketa ez litzateke jadanik ustekabekoa izango. Ostiralean ustekabeko azterketa jartzea ezina bada, eta horregatik ostirala ezabatzen bada, ostegunekoa ere ezingo litzateke ustekabekoa izan, arrazoi berberagatik. Eta arrazoiketa berberari jarraituz, beste egunetan ustekabeko azterketa jartzea ere ezinezkoa gertatzen da. Baina, zuzendariak ezin dezakeela ustekabeko azterketarik jarri pentsatzen badute ikasleek, dedukzio horrek berak ahalbidetzen du zuzendariak jarritako azterketa, edozein egunetan jartzen duela ere, ustekabekoa izatea.

Hona nola deskribatzen duen paradoxa Watzlawickek: “Eskola bateko zuzendariak, hurrengo astearen buruan, astelehena eta ostirala bitarteko edozein egunetan ustekabeko azterketa bat jarriko diela iragartzen die ikasleei.

Ikasleek talde oso bizkorra osatzen dutenez, haren iragarpenaren terminoak bortxatuz, esaten diote, hurrengo asteko egunen batean ustekabeko azterketa jartzeko erabakia hartzen ez badu, azterketa hori ezingo duela egin. Argudiatzen dute, ostegunera arte azterketarik jarri ez badu, ezina dela ostiralean sorpresaz hartzea, gelditzen den egun posible bakarra izango bailitzateke. Baina, horrela ostirala ezabatzen bada, osteguna ere arrazoi berberagatik baztertua gelditzen da. Garbi dagoenez, asteazken gauean bi aukera bakarrik geldituko lirateke: osteguna eta ostirala. Ostirala, ikusia dugun gisara, baztertua izan denez, osteguna bakarrik gelditzen da; beraz, ostegunean jarritako azterketa ez 85

litzateke sorpresa izango. Arrazoiketa berbera erabiliz, bazter litezke asteazkena, asteartea eta astelehena ere: ezin liteke jarri ustekabeko azterketarik. Suposa dezagun, zuzendariak isilik entzuten duela "froga" hori eta gero, adibidez, ostegun goizean jartzen duela azterketa. Iragarpena egin zuen unetik, berak erabakia zeukan egun horretan azterketa jartzea. Bestalde, ikasleek orain ustekabeko azterketa bat egin behar dute, ustekabekoa, uste baitzuten ezin zitekeela ustekabekoa izan� (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 148).

Pasarte horretan garbi bereiz daitezke paradoxaren ezaugarriak. Ikasleek, alde batetik, premisa batzuetatik abiatuz, dedukzio logiko zorrotz bat egin dute, eta hurrengo astean ustekabeko azterketarik ezin daitekeela egon ondorioztatzen dute. Zuzendariak, bere aldetik, azterketa jar dezake asteko edozein egunetan, iragarpenaren terminoak hautsi gabe.

Gainera, azterketa ostiralean jarri eta hala ere ustekabekoa gerta daiteke. Ostegun gauean honela arrazoitzen du ikasleak: "Bihar izan behar du, azterketarik baldin badago; ezin da bihar izan, ustekabekoa ez bailitzateke izango". Baina, azterketa aurreikusgarria delako ezinezkoa dela deduzitzeak, ustekabeko azterketa ostiralean edo asteko beste edozein egunetan jartzeko aukera ematen dio zuzendariari, berak iragarri duen moduan. Horregatik, ezinezkoa da azterketaren data aurreikustea.

Watzlawickek dioen moduan, hemen beste benetako paradoxa bat daukagu: batetik, objektuen hizkuntzaren mailako aurreikuste bat egiten da, azterketa bat egingo dela esanez; bestetik, metahizkuntza mailako aurreikuspen bat dago: aurreikusi ezina izango da azterketa; azkenik, bi baieztapenek elkar baztertzen dute (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991).

Hona bitartean zuzendariak egindako aurreikuspenaren egitura logikoari dagokiona aztertu du Watzlawickek. Paradoxa horretatik bi ondorio pragmatiko ateratzen dira: 1) Zuzendariaren iragarpenean egindako aurreikustea bete dadin, ikasleak kontrako ondoriora heltzea beharrezkoa da. Iragarritakoaren moduko azterketa bat logikoki ezina dela deduzitzera heldu behar dute ikasleek. Orduan bakarrik sortuko da ustekabeko azterketa baten iragarpena ahalbidetu dezakeen situazioa. Baina, horrek esan nahi du, ikasleen gaitasun intelektualari esker bakarrik izango dela ustekabekoa iragarritako azterketa. Ez balira hain bizkorrak, benetan sinestsiko lukete azterketa ustekabekoa dela eta horrek zuzendaria absurdura eramango luke.

Eskizofreniko argi eta bizkorrekin egiten diren psikoterapietan sarritan pentsatzen du terapeutak haiek baldintza hobeetan egonen liratekeela beren pentsamenduaren

86

zorroztasunari ihes egin ahal izango baliote eta pentsamendu horrek beren ekintzen gain duen efektu inhibitzailea arinduko balitz.

2) Ustekabeko azterketa ezinezkoa dela deduzitzeko, zuzendariarengan konfiantza eduki behar dute ikasleek. Horrela ez balitz, ikuspegi pragmatikotik ezabatuko lukete paradoxa. Hona nola arrazoitzen duen Watzlawickek: “Dilema, gainera, ezina izango litzateke, ikasleak zuzendariaz inplizituki fidatuko ez balira. Dedukzio horretara iristeko, zuzendariak konfiantzakoa izan behar du. Haren fidagarritasunari buruzko edozein zalantzak ez luke paradoxa ikuspegi logikotik ezabatuko, baina bai ikuspegi pragmatikotik.

Ez bada posible zuzendariaz fidatzea, orduan ez du zentzurik haren iragarpena seriotan hartzeak, eta ikasleek egin dezaketen gehiena astelehen eta ostirala bitartean azterketa bat itxarotea da. Horrek esan nahi du, edukiaren mailari edo objektuen mailari dagokion iragarpen zatia bakarrik onar dezaketela, eta alde batera utziko luketela haren aurreikusgarritasunarekin zerikusia duen meta-komunikazio alderdia. Ondorio moduan: ez bakarrik pentsamendu logikoak, baizik baita ere konfiantzak paradoxa honekiko minberagarriak egiten gaituzte” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 150).

Horrelako paradoxa bat bizitza errealean gertatzea zaila bada ere, aldi berean zuzendari eta ikasle rolak betetzen dituen pertsona gisara uler liteke eskizofrenikoa.

Ikaslearen modura, logika eta konfiantzaren sarean harrapatua gertatzen da. Eta zuzendariak

egiten

duen

modura,

mezu

indeterminatuak

komunikatzen

ditu.

Eskizofrenikoa ez komunikatzen saiatzen da; ez komunikatzea ezinezkoa zaionez, konponbide gisara mezu indeterminatuak erabiltzen ditu.

Baina, hertsiki eskizofrenikoak diren komunikazioen eremutik haratago, aurreikuspen paradoxikoek giza harremanetan eginkizun bat betetzen dutela egiazta daiteke. Adibidez, pertsona bat beste baten konfiantzakoa bada ere, azken horri mehatxu egiten badio, konfiantzako izateari utzi egingo dio. Hona hemen, situazio hori argitzeko Watzlawickek darabilen adibidea: Ezkontide batzuk terapiara datoz, emaztearen jeloskortasun patologikoa dela eta. Senarra gizon zorrotza eta hitzekoa da. Emazteak menpeko posizio osagarria betetzen du. Emaztearen bizioa afari aurreko koktela da.

Senarrak ezin du hori eraman eta “gona asuntotan” nahasteko mehatxua egiten dio emazteari, hark bere bizioa baztertzen ez badu. Emazteak ez du bere ohitura alde batera uzten, eta senarraren mehatxua beteko denaren beldurrez (senarra hitzeko gizona baita), gero eta jeloskorrago bihurtzen da. Hona, Watzlawicken kontakizuna: “Ezkontide batzuek laguntza psikiatrikoa eskatzen dute, emaztea jeloskorregia delako, eta horrek elkarbizitza ezinezkoa bihurtzen duelako. Senarra, oso zurruna eta 87

moralista da, bere bizitza aszetikoaz harro dago eta egiaz "inoiz ez dio inori eman motiborik, bere hitzaz zalantza egiteko". Emaztea, giro oso ezberdinetik etorria da eta mendekotasun posizio osagarria onartu du, arlo batean izan ezik: afari aurreko bere koktela ez du inolaz ere utzi nahi; alkoholik edaten ez duen senarrarentzat higuingarria da ohitura hori, eta ezkontza bizitzaren hasieratik etengabeko eztabaiden iturri izan da. Bi urte lehenago, gutxi gorabehera, senarrak, amorru momentu batean, honela esan zion emazteari: "Zure bizioa uzten ez baduzu, nik beste bat hartuko dut", beste emakumeekin harremanak edukiko zituela erantsiz. Honek ez zuen inolako aldaketarik ekarri haien harreman motan eta hilabete batzuk beranduago senarrak utzi egin zion bere ohiturarekin jarraitzen, etxeko bakearen izenean. Une horretan hasi zen emakumearen jeloskortasuna, berak honela arrazoitzen zuena: erabat konfiantzako da senarra; horregatik, desleial izateko egin duen mehatxua betetzen ariko da. Bestalde, senarra ere aurreikuspen paradoxikoaren sarean harrapatua dago, ezin baitezake emaztea benetan lasaitu, seriotan hartu behar ez den mehatxu bulkadatsu bat izan zela esanez. Biek ikusten dute berek jositako sarean harrapaturik daudela, nola irten asmatu ezinik.

Honela arrazoitzen du emazteak (senarrari buruz): 1) Erabat fidagarria naiz (senarra).

2) Zure konfiantzarako duin ez izanez zigortuko zaitut.

3) Zure konfiantzako izaten jarraituko dut, alderantzizkoa izanez, orain zure konfiantza hautsiko ez banu, konfiantzakoa ez bainintzateke izango� .

(Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 151)

Ikuspegi semantikotik, "fidagarria izatea" adierazpidearen bi esanahi desberdin biltzen ditu paradoxak: Lehenengoa metahizkuntza mailakoa da: ekintza, jarrera eta agintzari guztiei komuna zaien ezaugarria adierazteko erabiltzen da. Bigarrena objektuen hizkuntza mailan erabiltzen da eta ezkontide arteko leialtasunari dagokio.

Ikuspegi pragmatikotik, bai lehen adibideko zuzendariak, bai bigarren adibideko senarrak, jasanezinak diren testuinguruak sortzen dituzte beren iragarpenekin.

4. 5. Konfiantza: Presoen dilema Giza harremanetan besteen jokaeraz egiten ditugun aurreikuspenak konfiantzan oinarritzen dira. Adibidez, guk lagun bati txeke bat ematen diogunean, lagunak ez daki txeke horrek fondorik baduen ala ez, guk dugun informaziorik ez duelako hark; guk badugu informazioa, baina lagunari ez zaio fidatzea besterik gelditzen. Bankura joan 88

bitartean, ez du informazio objektiborik edukiko. “Giza harremanetan, aurreikuste guztiak konfiantzarekin erlazionatuak daude, era batera edo bestera. Adibidez, P pertsonak O pertsonari txeke bat ematen badio, O-k ez daki, une horretan duen informazioan oinarrituta, txekeak fondorik baduen ala ez. Zentzu horretan, P-ren eta O-ren posizioak ezberdinak dira. P-k badu informazioa; O-ri ez zaio gelditzen, fidatu besterik. Txekea bankura eraman bitartean ez du jakingo. Une horretan, bere konfiantza edo mesfidantza ziurtasunak ordezkatuko du, P-k hasieratik zuen ziurtasun berberak� (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 152).

Norberak duen informazioaren edo pertzepzioaren partaide zuzen beste pertsonak bihurtzeko modurik ez dago giza komunikazioaren izaeran. Kasurik onenean ere, konfiantzan edo mesfidantzan oinarritu behar du besteak. Gainera, giza jarduera normalik ezingo litzateke gertatu, norberak hautemandako lehen eskuko informazioan bakarrik oinarritu beharko balu. Jardueren eta erabakien gehiengoa era bateko edo besteko konfiantzan oinarritua dago.

Watzlawickek orain arte jarri dituen adibideetan, pertsona batek lehen eskuko informazioa du eta bestea fidatu bakarrik egin daiteke; hori gertatzen da zuzendariaren adibidean, emazte jeloskorraren senarrarenean edo txekearen adibidean. Baina, "Presoen dilemaren" erako elkarreragin batean inork ez du lehen eskuko informaziorik. Biek elkarrekiko konfiantzan oinarritu behar dute.

Hona nola deskribatzen duen dilema Watzlawickek: “A eta B jokalariek bakoitzak bi jokaldi alternatibo dituzte. A-k aukera dezake A1 edo A2, eta B-k aukera dezake B1 edo B2. Biek dute matrizeak definitzen dituen galera eta irabazien kontzientzia osoa. A-k badaki, A1 aukeratzen badu eta B-k B1 aukeratzen badu, biek bosna puntu irabaziko dituztela; baina, B-k B2 aukeratzen badu, A-k bost puntu galduko ditu eta B-k zortzi puntu irabazi. B-k antzeko situazioa du A-rekiko. Bien dilema hau da: bietako inork ez dakiela besteak zein alternatiba aukeratuko duen, aldi berean aukeratu behar baitute, baina beren erabakiari buruzko ezer ezin diote elkarri komunikatu.

Jokoa behin bakarrik egin edo ehun bider jarraian egin, eskuarki suposatzen da A2-B2 alternatiba dela seguruena, jokalari bakoitzarentzat hiru puntuko galera suposatzen badu ere. Konponbide arrazoizkoagoa litzateke A1-B1 aukeratzea, horrela bi jokalariek 5 puntu irabaziko lituzketelako, baina erabaki hori hartzeko, elkarrekiko konfiantza eduki behar dute. Osterantzean, A-k bere irabaziak maximoak izateko eta galerak gutxitzeko helburuarekin bakarrik esku-hartzen badu jokoan, eta B-k beregan 89

konfiantza baduela eta B1 aukeratuko duela sinesteko nahiko arrazoi balu, A2 aukeratuko luke, A2-B1 baita A-ri irabazirik handiena ematen diona. Baina, A-k behar besteko argitasunez pentsatzen badu, B-k arrazoiketa bera jarraituz B2 aukeratuko duela eta ez B1, aurreikus dezake, batez ere pentsatzen badu A-k beregan nahikoa konfiantza baduela, eta bera ere fidatzen bada, A-k A1 erantzungo duela� (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 152-153).

Presoen dilema agertzeko, ondorengo honen gisako matrize bat darabil Watzlawickek: B1

B2

A1

5

5

-5

8

A2

8

-5

-3

-3

Presoak elkarrez fidatzen badira eta elkar maite badute, A1-B1 alternatiba nagusituko da; alternatiba horretatik, biak aterako dira irabazian.

B jokalaria A-z fidatzen bada, eta A jokalaria ere B-z fidatzen bada, baina B-k, Arengan pentsatu gabe, beretzat etekin maximoa atera nahi badu, A1-B2 alternatiba nagusituko da. B-k irabazi maximoa lortuko du, baina A-k galerak izango ditu.

Bi jokalari elkarrez fidatzen direnean, baina A-k etekin maximoa atera nahi duenean, B-rengan pentsatu gabe, B1-A2 alternatiba nagusitzen da. A-k etekin maximoa ateratzen du, baina B-k galerak izaten ditu.

Azkenik, elkarri buruzko mesfidantza nagusitzen denean, hau da, bakoitzak bere buruarengan bakarrik pentsatzen duenean, A2-B2 alternatiba nagusitzen da, eta biak galtzaile ateratzen dira.

Honetatik guztitik ateratzen den ondorio tristea honako hau litzateke: bi jokalarientzat galera suposatzen duen A2-B2 erabakia sarri-sarri gertatzen dela. Emaitza hori ez da teorikoa. Ezkontideen psikoterapian behin eta berriro errepikatzen den problema baten errepresentazioa besterik ez da. Etsipen isilean, elkarrekiko bizikidetzatik gutxieneko onurak lortuz bizi diren bikoteak ikusten ohituak daude psikoterapeutak. Sarritan patologia indibidualetan aurkitu nahi izan da zoritxar horren sustraia; horrela jokatzearen sustraia bikotekideen izaera depresiboan, pasiboan, agresiboan, neurotikoan edo psikotikoan aurkitu nahi izan da; baina ikuspegi horrek ez du azaltzen dilemaren izaera elkardependentea; dilema hori elkarreraginean inplikaturik dauden pertsonen nortasunaren egituratik at existi daiteke eta harremanaren "jokoan" txertatuz bakarrik uler daiteke.

90

Konfiantzak zaurgarriak bihurtuko balitu legez, eta ziurrena dena aukeratu beharko balute legez jokatzen dute jokatzen dute “presoen dilemako” pertsonaiek. Bestea beraz baliatuko dela aurreikusten dute, eta aurreikuspen horren arabera jokatzen dute.

Watzlawickek dioen moduan, A2-B2 konponbidea burugabetzat hartua izango da, bietako batek konponbide hori kalterik txikienari begira hartua izan dela ulertzen duenean eta besteak ere kaltegarritzat hartzen duenean. Ondorio gisara, biei irudituko zaie txarra emaitza eta A2-B2 konponbidea baino arrazoizkoagoa irudituko zaie A1-B1 konponbidea.

4. 6. Paradoxak psikoterapian

Alternatiben ilusioa “Bath-en emaztearen ipuinean” Chaucerrek kontatzen duen errege Arturoren zaldunetako baten historia ekartzen digu Watzlawickek. Egun batez, ehizaldi baten ondoren bere etxerantz kitzikaturik zihoala, neska gazte bat aurkitu omen zuen bidezidor batean eta bortxatu egin omen zuen. Arturok erreginaren esku utzi zuen zaldunaren patua. Erreginari eta haren gorteko damei esker izan ez balitz, ekintza doilor horren zigorra heriotza izango zatekeen. Erreginak esan zion bizitza barkatuko ziola, galdera honi erantzuten baldin bazion: zer da emakume guztiek desiratzen dutena?

Urtebete eta egun bat eman zion, gaztelura itzuli eta galdera horri erantzuteko; osterantzean, heriotza beste aukerarik ez zuen izango. Zaldunak onartu egin zuen.

Urtebete igaro zenean, azken egunean gaztelurantz zetorrela, zelai batean eserita zegoen emakume zahar ezin itsusiago batekin egin zuen topo eta hark hitz hauek esan omen zizkion: “Zaldun, hemendik ez dago irtenbiderik”. Zaldunaren situazioren berri jakitean, emakumeak esan zion erantzuna ezagutzen zuela eta esan ere esango ziola, baldin eta zin egiten bazuen, gero eskatuko zion edozer gauza egingo zuela, bere esku bazegoen behintzat. Bi alternatiben artean aukeratu beharrean gertatu zen, beraz: heriotza ala sorginaren desira; bigarrena aukeratu zuen eta sekretua ezagutzera heldu zen: ia emakume guztiek desiratzen dutena bere buruaren jabe izatea, senarren gain agintzea eta amodio kontuetan berenarekin irtetea dela.

Erantzun horrek gorteko damak asebete zituen, baina sorginak, tratuaren bere zatia bete ondoren, berarekin ezkontzeko eskatu zion zaldunari. Ezkontza gauean etsipenak hartua zegoen senarra emaztearen ondoan, haren itsusitasunak sorrarazten dion higuina gainditu ezinik. Azkenik, erreginak aukera hau eskaini zion: edo zen 91

bezain itsusia onartu behar zuen emakumea, eta orduan emazte leial eta esanekoa izango zitzaion bizitza guztian, edo gazte eder bihurtuko zen, baina inoiz ez zitzaion leial izango. Zaldunak bi aukerei buruzko hausnarketa luze baten ondoren, uko egin zion bietako bat aukeratu beharrari. Une horretan, sorgina emakume gazte eder, emazte leial eta esaneko bihurtu zen.

Horrelako emakume bat gizona lotura bikoitz baten sarean biltzen saiatzen da, alternatiben amaigabeko ilusioen bidez; modu horretan, emakumea bera ere ezingo da aske izan eta bere alternatiben ilusioan harrapatua gelditzen da, itsusia izatea ala desleiala izatea beste aukerarik gelditzen ez zaiola.

Eskizofreniko bat bidegurutze batean bi alternatiben artean aukera egokia egin ezinik geratzen da sarritan; erabaki zuzenik ezin du hartu, alternatiba biak lotura bikoitzaren zati direlako: bide batetik jotzen badu, galdu egiten du, eta bestetik jotzen badu ere, galdu egiten du. Ez dago benetako alternatibarik bi bideen artean bide zuzena aukeratzeko, aukera baten aurrean dagoela petsatzea bera ilusioa baita.

Baina, benetan aukerarik ez dagoela ulertzeko, eskaintzen diren agiriko alternatibak ezagutzeaz gain, lotura bikoitzaren benetako izaera ezagutzea ere beharrezkoa da. Ikusia dugun moduan, lotura bikoitzeko situaziotik ihes egin ezina eta lotura hori kanpotik aztertu ezina lotura bikoitzaren osagai esentzialak dira. Situazio horietan aurkitzen diren pertsonak harrapatuak daude, galdera hau egiten zaion akusatuaren gisara: “Zure lantokiko lagunei lapurtzeko ohitura galdu al duzu? Erantzun ezazu “bai” edo “ez””. Eta, gainera, inoiz ostu ez duelako, bi alternatibak baztertzen saiatzen bada, zigor-mehatxua jasotzen du.

Komunikazio paradoxikoen sarean harrapatuak gelditzen direnei ezinezkoa zaie elkarreraginaren sare barnetik aldaketarik egitea; aldaketa bat egin nahi bada, elkarreraginen jokaera-patroi horretatik kanpora irten behar da. Horrelako sistema batean aldaketa bat sorrarazteko esku-hartze eraginkor bat aztertzen du Watzlawickek, adibide bat baliatuz: “Amaiera gabeko jokoa” Bi pertsonek joko bat egitea erabakitzen dute. Elkarrizketa bidezko komunikazioan, baieztapena ukazioaz eta ukazioa baieztapenaz ordezkatzean datza jokoa. Baina, jokoa hasi ostean, jokalariei zaila egiten zaie komunikatzeko modu arruntera itzultzea. Izan ere, jokoak duen esanahiaren alderanztearen arauarekin, “jokatzeari utz diezaiogun” esaten denean, “jokatzen jarrai dezagun” gisara ulertu behar 92

baita. Jokoa mozteko jokotik kanpora irtetea eta hartaz komunikatzea beharrezkoa litzateke.

“Jokatzeari utz diezaiogun” mezua indeterminatua da: 1) Objektuen mailan, jokoaren zati gisara, esanguratsua da. Eta meta-mailan, jokoari buruzko mezu moduan ere, esanguratsua da. 2) Bi esanahiak kontraesankorrak dira. 3) Jokoaren izaera bereziak ez die aukerarik ematen jokalariei esanahi baten edo bestearen alde erabakia hartzeko. Indeterminagarritasun honek eragotzi egiten die, behin hasita gero, jokoa gelditzea. Amaierarik gabeko jokoak deitzen ditugu horrelakoak.

Dilema hori erabakitzeko, “jokatzen jarrai dezagun” esatea nahikoa dela argudia dezakegu. Baina, esparru edo marko baten barruan emandako baieztapenek ez dute balio markoari buruzko baieztapen modura. Izan ere, jokoaren arauek ez baitute kontuan hartzen meta-mezuen posibilitaterik; eta, jokoaren amaierari buruzko mezua meta-mezu bat da, nahitaez. Jokoaren arauen arabera, mezu guztiak joko arauetan sartzen dira, eta horretan salbuespenik ez dago. “Esanahiaren alderanzteari buruz jatorrizko adostasun batera helduta gero, jokalariek ezin alda dezakete, horretarako komunikatu egin behar baitute, eta jokoaren barnean sartzen dira beren arteko komunikazioak. Sistema horretan, ezina da barnetik aldaketarik eragitea.” (Watzlawick, Beavin Bavelas eta Jackson, 1991: 157) Zer egin dezakete jokalariek dilema hori eragozteko?

1) Jokoa hasita gero jokoaz komunikatzeko beharra gerta litekeela aurreikusita, jokalariek adostu dezakete ingelesez jokatuko dutela, baina euskara erabiliko dutela beren metakomunikazioetarako. Horrela, jokoa mozteko iradokizunak euskaraz eginez gero, esanahiaren alderanztearen araua bete behar duten mezuen multzotik at geldituko lirateke. Prozedura eraginkorra litzateke hori gure kasu honetan, baina ez da erabilgarria ohiko giza komunikazioetan, ez baitago komunikazioari buruzko komunikazioetan bakarrik erabiltzen den metahizkuntzarik. Horregatik sortzen dira deskribatzen ari garenaren antzeko problemak.

2) Jokalariek aurrez adostu dezakete jokoa amaitzeko denbora muga bat. Muga horretara helduta gero, berriro beren komunikatzeko modu normalera itzuliko lirateke.

Konponbide hori ere ezin erabil liteke ohiko giza komunikazioan. Jokoan esku-hartzen ez duen kanpoko faktore batera, denborara, jotzea eskatzen baitu.

3) Hirugarren irteera bat ere badago: jokalariek beren dilema hirugarren pertsona bati plantea diezaiokete. Pertsona horreekin, beren komunikatzeko modu normala

93

erabiltzen dute. Eta pertsona horrek erabaki dezake jokoaren amaiera. Hori da prozedura eraginkorrena, eta jokoa hasita gero, jo liteke pertsona horrengana.

Hirugarren aukera hori da esku-hartze psikoterapeutikoaren paradigma.

Terapeutak, jokalarien dilemako hirugarren pertsona moduan, ekar dezake sistema berak ezin sorraraz dezakeen sistemaren funtzionamendu arauen aldaketa. Adibidez, erabat konfiantzakoa zen gizonaren eta haren emazte jeloskorraren adibidean itzulerarik gabeko paradoxa bat sortu zen, gizonak konfiantzarako duin izateari utziko ziola eta beste emakumeekin joanen zela esan zuenetik. Joko arauak aldatzeko meta-araurik ez zeukaten. Esku-hartze psikoterapeutikoaren izaera, hain zuzen ere, horretantxe datza: senarra, emaztea eta terapeuta bilduko dituen sistema zabalago bat eratzean. Kanpotik azter liteke horrela senar-emazte bikotearen sistema zaharra eta arau berriak jar litezke, helburu terapeutikoekin.

Sintomen preskribapena Komunikazio terapeutikoak gainditu egin behar ditu ohiko aholkuak, hala nola “bata bestearekiko maitekorrak izan zaitezte”, “ez zaitezte borroketan sartu”, “espontaneoak izan zaitezte” etab. Mezu horien arabera, borondatearen kontua da egoera aldatzea, eta arazoak dituen pertsonak egin dezake osasunaren edo gaixotasunaren aldeko hautua. Baina, hori alternatiben ilusioa besterik ez da. Sintoma ez da norberaren borondatearen mendean dagoen zerbait; nahigabekoa eta autonomoa izan ohi da sintoma. Jokaerak pazientearen borondateari ihes egiten dio; barnetik espontaneoki ateratzen da eta horregatik bizi du pazienteak kontrolaezin gisara.

Pertsona batek beste baten jokaeran eragin nahi badu, bi modutara egin dezake: - Ikuspegi tradizionalaren arabera, beste modu batean jokatzen saiatzeko eskatzen zaio pertsonari. Ikuspegi horrek porrotera darama sintomak dituen pazientea, hark ez baitu bere jokaera borondatez kontrolatzeko ahalmenik.

- Beste ikuspegiaren arabera, orain arte jokatu duen moduan jokatzen jarrai dezala eskatzen zaio. Sintoma gainditzeko esan ordez, sintoma burutzeko esan behar zaio. Adibidez, jokaera zurruna duen bati “espontaneoa izan zaitez” agindu ordez, are eta zurrunago izateko eskatuko dio. Agindu hori ematean, jokaera espontaneoa exijitzen ari da. Horrelako paradoxazko aginduek jokaeraren aldaketa eragiten dute: jokaera sintomatikoak espontaneo izateari utzi egiten dio; terapeutaren aginduetara jartzen da eta horrela, joko sintomatikoaren markotik irteten da.

94

Batesonen pentsamendua eta ikuskera sistemikoa Gizakiaren osagai garrantzizkoak biltzen ditu:

biofisiologia, sentimentuak,

afektibitatea, pentsamenduak eta inguruarekiko harremanak. Organismoa ez du biziraupen unitate isolatu moduan hartzen, bere ingurunean txertaturik dagoen egitura biopsikologiko moduan baizik. Ikuspegi sistemiko horretan ingurunera moldatu behar duena ez da organismo bakartua; organismoa eta ingurunea elkarreraginean daude eta batera eboluzionatzen dute.

Eritasuna eragile biologiko eta psikosozialen integrazio puntu mingarri gisara hartzen da, naturaren eta kulturaren bidegurutzean kokatua dagoena. Biologiaren, afektibitatearen eta ingurunearen arteko eraginek osatzen duten sufrikario-korapilotzat har liteke sintoma. Eraldakuntza eta aldaketa eskatzen dituen puntu kritikotzat har liteke eritasuna; puntu kritiko horretatik abiatuta, beste oreka eta konplexutasun batzuetarako hazkuntza mugimenduak has litezke.

Ikuspegi sistemikotik begiratuta, giza jokaera guztiak, sintomatikoak barne direla, testuinguruan lan eginez bakarrik interpreta eta alda daitezke. Terapia lanerako sarrienetan erabiltzen den elkarreragin sistema familia sistema da. Horregatik, sarritan identifikatu izan da terapia sistemikoa familia terapiarekin.

Familia patologikoetako kideen elkarreragina Familia eskizofrenikoetako kideek ez dute onartzen beren jokaera beste inork definitzerik; baina, berek besteen jokaera definitzea ere baztertu egiten dute. Jokaera simetriko ezkutu bat gordetzen dute barnean.

Bikote bateko kideen edo familia bateko kideen artean simetria irekia dagoenean, kideetako batek baztertu egiten du besteak berari buruz egiten duen definizioa. Etengabeko bazterketen eta berdefizizioen dinamika has liteke, baina horrek haustura arriskua dakar berekin. Harremanak norberaren ikuspegitik definitzea ezinezkoa denean, norberak egiten duen harremanen definizioa deskalifikatzeari ekiten zaio. Agiriko desadostasunak eta kontraesanak ekiditen ikasten da. Horrela, familia eskizofrenikoetako kideen arteko mezuak gero eta ilunagoak edo kriptikoagoak bihurtzen dira. Paradoxaren erabileran trebatuak direnez, berbazko eta ez-berbazko mezu kontrajarriak etengabe bidaltzen dizkiote elkarri. Russellen paradoxan gertatzen diren moduko nahasteak gertatzen dira harreman eskizofrenikoetan: motak eta motetako kideak nahasten dira, mezuen bidez elkar deskalifikatzen dira, mezuaren igorleak berak ere existituko ez balira legez definitzen dira.

95

Familia psikosomatikoko kideek ere gatazka tirabiren aurrean tolerantzia gutxi agertzen dute. Horrek eragotzi egiten ditu desadostasuna agertzeko eta harremanak argi definitzeko aukerak. Harmonia irudi bat eskaintzen dute eta badirudi pazientearen sintomatik at beste problemarik ez dutela. Sintomak eginkizun babeslea betetzen du familiaren homeostasiarako. Baina, egin beharrekoa ez da zergati-efektuen eredu lerrokatua onartu eta zergati kaltegarritzat familia hartzea, haurraren sintomaren eta familiaren bereizgarrien arteko elkarreragina aztertzea baizik. Pazientearen sintoma ez da pertsonarteko sistemaren disfuntzioaren ondorio pasiboa, baizik komunikazioan eginkizun aktibo bat jokatzen duen zerbait; sistemaren berezitasun disfuntzionalen homeostasia babesten laguntzen du sintomak.

Eredu sistemikoan bereizi egiten dira “izatea” eta “agertzea”. Triste “agertzeak” edo triste dagoenaren “itxura egiteak” ez du esan nahi tristea “denik”. “Izan” aditzak eredu lerrokatuari erantzuten dio. “Izan” aditzaren ordez, “agertu” aditza erabiltzen bada, jokoa garbi gelditzen da. Terapia sistemikoaren barnean, pertsona bat “tristea dela” esatea baino egokiagoa da “triste agertzen dela” esatea, lehenengo kasuan zergatien bila joaten baikara, eta bigarrengoan, joko arauak aztertzera.

Familia bateko gurasoen bikoteko kide batek maitasun agerpen garbi bat egiten badio bere seme edo alaba bati, beste kidearengan jarrera simetrikoa agertzen da, eta borroka sor liteke. Borroka simetrikoa bere onetik ateratzen bada, bikoteko kideak ez dira errendituko, ez eta heriotzaren aurrean ere. Komenigarria izango da, beraz, taldearen homeostasia gorde nahi bada, joko eskizofrenikoari ekitea: maitasun agerpenak mozorrotu, anbiguotasuna erabili, ez meta-komunikatu, pentsamendu nahastua erabili eta abar. Joko eskizofrenikoa erabiltzeko interesa borroka simetrikoari zaion beldurrak sortzen du. Joko eskizofrenikoak, bere anbiguotasunen bidez, simetriaren gorakada haustailea eragozten du.

Bikoteko kideek elkarren aurkako jarrera osagarriak agertzen dituzte sarritan: bata maitemindua eta harremanak estutzean interesatua agertzen da; bestea, esperientzia berrien zale, iheskor eta aurreiritzirik gabe agertzen da. Egonkor moduan agertzen denaren eta iheskor gisara agertzen denaren bereizgarriak joko beraren osagarritzat hartzen dira; azkenean, bikoteko kide bien beldurra joko-laguna galtzeko beldurra da.

Elkarreragin simetrikoa uste ezkutu oker batean sostengatzen da: bikoteko kide bakoitzak suposatzen du harremanen definizioaren aldebakarreko kontrolera helduko dela. Elkarreraginaren kontrol lerrokatua eskatzen du. Baina, garbi dago, horrelako joko batek amaierarik ez duela. Elkartruke eskizofrenikoaren baldintza sine qua non da ez 96

dadila egon garailerik eta garaiturik. Sasi-osagarriak eta sasi-simetrikoak dira harremanak. Irabazi duenak galdu behar du eta galdu duenak irabazi behar du.

Joko

eskizofreniko

horretan,

berbazko

mailan

esaten

dena

berehala

deskalifikatzen da ez-berbazko mailan. Gainera, maila bien arteko desadostasunaz ezin da iruzkinik egin, ezin da meta-komunikatu; ezin da joko eremua utzi. Horrelako komunikatzeko modu batek ez dio hartzaileari posizio osagarria hartu eta obeditzen uzten, benetako agindua ez baitago garbi; ez dio uzten posizio simetrikoa hartu eta desobeditzen ere, ez baitaki garbi zein den agindua. Elkarreraginezko jarrera garbirik ezin har dezake, ez simetrikorik, ez osagarririk; horrek meta-komunikatzeko, harremana birdefinitzeko eta eremua uzteko gaitasuna eragotzi egiten ditu. Harremana birdefinitzeko, meta-komunikatzeko edo eremua uzteko, elkarreraginezko posizioak ongi definiturik egon behar du. Harreman batek, eskizofrenikoa ez izatekotan, garbiro definitua egon behar du.

Paziente izendatua Sistemen teoria orokorraren arabera, auto-zuzenketarako erabiltzen den mekanismo homeostatikoa erreakzio negatiboa da. Eskizofrenikoaren familiarentzat aldaketak arriskua suposatzen du; horregatik, aldaketa proposatuko du, baina ez du burutuko. Jokaera paradoxikoaren bidez, aldaketari ezezkoa ematen dio.

Eskizofrenikoaren familiari beldurra ematen diona norbait sistematik bereizi eta joko arauetatik gelditzea da. Familia sisteman norbaitek autonomia mugimendu bat egiten badu, lerroak estutzeko erreakzio mugimendu negatiboak agertuko dituzte familiako beste kideek. Erreakzio negatibo horrek atzeraelikatzen duen pertsonaren jokaera autonomiatik aldendu eta familiaren joko arauetara bilduko da; autonomia bila zebilenak jokaera psikotikoz erantzungo dio erreakzio negatiboari. Terapeutak eskuhartzen

badu

esanez

paziente

izendatuak

autonomia

gehiago

behar

duela,

eskizofrenikoaren familiako beste kideek deskalifikatu eginen dute.

Paziente psikosomatikoen familietan, hala nola asmatikoen familietan, normalen familietan baino gehiagotan gertatzen dira aglutinatzek, gehiegizko babesak, portaera zurrunak eta ebatzi gabeko gatazkak. Sintoma asmatikoak ezkontideen arteko gatazkaren eztabaida irekia ekiditen laguntzen du. Pertsonen arteko muga gabezia eta bereizkuntza gabezia, gatazken agerpena eta ebazpena ekiditeko joera eta komunikazio maila ezberdinen arteko kontraesanak agertzen dira familia horietan. Ez da ordea komunikazio paradoxikorik agertzen, elkartruke psikotikoan bezala.

97

Familiak garrantzi handia ematen dio haurraren gaixotasunari; haren inguru mobilizatzen dira familiako kide guztiak. Berbazkoa ez den komunikazioak harmoniazko giro bat sortzen laguntzen du eta familia horiek beren buruaz ematen duten irudia indartzen du; adostasunean funtzionatzen duten familia batuen antzera agertzen dira. Mezu analogiko guztiak (keinuak, gorputzaren jarrerak, emozioen agerpenak) helburu hori lortzera doaz. Pazienteari bere emozioak adieraztea eragotziko liokeen alexitimiari dagokionez, familia testuinguru zabalagoan hartzen badugu, ez da emozioak adierazteko gaitasun gabeziarik agertzen; gertatzen dena da emozio horiek oso kontuz iragazten direla, gatazka edo tentsiorik sor ez dezaten.

Sintoma psikosomatikoa arazo biologiko baten gisara aztertzen bada, inguruneko sistemaren eraginetik isolatuta, sendaezina gertatzen da. Biologia alderdia, alderdi psikodinamikoa, familia ingurunea eta terapeutaren ingurunea integratuko dituen eredu sistemikoa behar da.

Sistema malguak eta sistema zurrunak Pazientea aldatuko bada, familia sistemak aldatu egin behar du; homeostasiaren eta eraldakuntzaren arteko harremana bigarrenaren aldera jarri behar da. Aldaketa eta oreka berri guztiek homeostasiaren eta eraldakuntzaren arteko denboraldi baterako desoreka eskatzen dute.

Familia-sistema zurrunetan bizitzako aldaketen aurrean oreka berria aurkitu ezina gertatzen da. Familia egoki batek gai izan behar du sistemaren batasunerako oreka bat sortzeko eta denboran zehar aldatzeko, bere kideek bete behar dituzten funtzioen eta kide bakoitzaren bereizkuntzaren artean. Familia sistema zurrun bihurtzen da bere kideen bereizkuntza premiaren gainetik sistemaren batasunerako eginkizunak nagusitzen direnean, eta denboran zehar haien funtzioak aldatzeko gai ez denean. Batasun funtzioaren gehiegizko presioak kide bakoitzaren adierazpen bereziaren gutxitzea dakar berekin.

Familia sistemaren barnean rolen eta funtzioen sare korapilatsua ezartzen da, esperientzia berrien kaltetan. Espazio pertsonala eta elkarreraginezko espazioa nahastuz kide bakoitzaren espazio pertsonala zapaltzen da, helburu altruisten izenean. Espazio pertsonala txikitu egiten da eta elkarreraginaren espazioa zurrun bihurtzen.

Konnotazio positiboa

98

Esku-hartze terapeutikoan paziente izendatuari sintoma preskribatzen zaio eta pazientearen portaera positiboki konnotatzen da. Esku-hartze terapeutiko paradoxikoan paziente izendatuak sintoma negatiboki ez konnotatzea lortzen zen, baina sintomarekin korrelazionatuak zeuden familiako jokabideen konnotazio positiborik ez zen lortzen.

Puntuazio arbitrariora eramango zuen eredu lerrokatu-zergatizkoa erabiltzea zen terapeutaren

tentaldia:

paziente

izendatuaren

sintoma

familiaren

jokaera

sintomatikoekin lotzen zuen eta zergatizko lotura ezartzen zuen bien artean. Modu horretara, paziente izendatuaren sintoma positiboki konnotatzea eta familiaren jokaera sintomatikoak negatiboki konnotatzea lortzen zuen, familia sistemaren barnean zedarritze-lerro garbi bat ezarriz. Lerroaren alde batean “positiboki konnotatuak” eta lerroaren beste aldean “negatiboki konnotatuak” jarriko ziren. Baina, modu horretara lan eginez gero, familiaren ikuspegi sistemikoari uko egiten zitzaion.

Eredu sistemikotik lan egiteko, positiboki konnotatu behar dira, bai paziente izendatuaren sintoma, bai beste kideen jokaera sintomatikoak. Batzuk eta besteak familiaren lotura gordetzen interesatuak daude. Konnotazio positiboari esker eredu sistemikotik lan egin ahal izango da.

Konnotazio

positiboaren

garrantzia

azpimarratzen

badugu,

konnotazio

negatiboak sistemaren aldaketaren premia suposatzen duelako da. Sistema aldatzea beharrezkoa

dela

esatean,

bereizkuntza

lerro

garbia

ezartzen

dugu

joera

homeostatikoaren eta aldakuntza gaitasunaren artean, joera homeostatikoa txarra dela eta aldakuntzarako joera ona dela suposatzen baitugu. Baina, sistema batentzat, bai joera homeostatikoa, bai aldakuntzarako joera, biak dira beharrezkoak.

Joera homeostatikoaren defendatzaile moduan agertzen da terapeuta joera horrek sorrarazitako jokaera sintomatikoak “positibotzat” jotzen dituenean eta joera horixe preskribatzen duenean. Familia eskizofrenikoak orekan jarraituko du, bere kideen arteko harremana ez badu inoiz definitzen; familia eskizofrenikoaren araua harremanak ez definitzean oinarritua dago. Baina, pazientearen sintomak harremanen definizio ukitzen du, modu kriptiko-sarkastiko-ironikoan bada ere; definitu gabeko harremana eraman ezinezko moduan agertzen du eta familia eskizofrenikoaren oinarrizko araua hausten du horrela. Ezarritako statu quoa hautsiko den igurikapenak barne-herstura sorrarazten du.

Barne-herstura

horrek

eramanda

jotzen

du

familiak

terapeutarengana;

harremanen definizioari buruzko aipamenak patologikotzat jotzen ditu eta sintomaren agerpenaren aurreko egoera orekatsua berrezartzeko eskatzen dio terapeutari.

Eskizofrenikoaren familiako kideek sintomaren alderdi mehatxatzailea ekidin eta 99

sistemaren alderdi homeostatikoa bakarrik azpimarratzen dute. Baina, terapeutaren egitekoa, funtzio homeostatikoarekin batera harremanen definizioaren funtzioa betetzea ere bada.

Paziente eskizofrenikoa duten familiekiko esku-hartze terapeutikoa Behatu behar den sistema ez da sistema familiarra, terapeutarekin elkarreraginean dagoen sistema terapeutikoa baizik. Familiaren harremanen sarean bildua gertatzen bada terapeuta, sistema terapeutiko zurruna eratuko da eta homeostasia-aldakuntzaren arteko harremana aldatzeko gaitasunik ez du izango.

Terapeutak Homeostasia

"homeostasiaz"

preskribatuko

dio

mozorroturiko familiari.

"eraldakuntza"

Familiak

ezin

erabil

diezaioke

dezake. terapeutak

proposaturiko eraldakuntzari kontra egin, hura familiaren homeostasiaren alde agertzen delako orain. Aldaketara behartua gertatuko da eta horrela demostratuko dio terapeutari honek huts egin duela familiaren aldaketarik eza sustatu duenean; horretarako, eraldakuntzaren bideari ekingo dio familiak.

Bere kideetako batek egoeraren aldaketa deskontrolatuaren mehatxua planteatu duenean jo du familiak terapiara. Egoera kritiko horretan, aldaketaren arriskua garbi ikusi dutenean, aldaketa erreala behaztopatzen saiatzen dira familiako kideak; horretarako jotzen dute terapeutarengana. Familiak sistemaren egonkortasuna berrindartu nahiko du, eta horretarako eskatzen du terapeutaren laguntza. Beren egonkortasuna zalantzan dagoelako eta mantendu egin behar delako datoz terapiara familiako partaideak. Terapia eskatzean, normalean baino zurrunago aurkitzen dira.

Terapeutari ezinezko eskaera bat egiten zaio: situazioa alda dezala, denboran zehar erreferentziatzat eduki dituzten arauen barnean. Eskaera horrek taldea sendatzeko ahaleginetara bultzatuko du terapeuta; taldea, bestalde, elkartu egingo da haren ahaleginak alferrikakoak direla adierazteko.

Familiak laguntza eskatzen dio terapeutari, paziente izendatua alda dezan. Baina, paziente izendatua aldaezin moduan agertzen da, porrotera eraman duten hainbat entseguk erakusten duten moduan. Terapeuta prest agertzen da laguntzeko, baina aldi berean, aldaketa agente gisara bere burua baliogabetzen du. Aldaketa ezina dela esaten du eta statu quoa gordetzeko premia azpimarratzen du familiarekin batera. Maila horretan bateraezinak gertatzen dira familia sendatzeko eskatzea eta sendaezintasuna. Nola sendatu sendaezina den bat?

100

Komunikazio paradoxikoa ahazturik eginkizun terapeutikoa modu irekian onartuko bagenu, pazientea kroniko bihurtuko genuke eta borroka izango genuke terapeutaren eta sendiaren artean. Familiaren mezua probokatzailea bada, esku-hartze estrategiko kontraprobokatzailea planteatu behar da erantzun moduan: jokaera moldatu eta autonomo bati eusteko gai ez den paziente izendatua baliatuz hasten da esku-hartze hori. Pazientearen jokaera ilogiko eta ez-boluntarioei zentzu logiko eta boluntarioa emango dien testuinguru bat sortzea lortzen badu terapeutak, sistema familiarra desorekatzen hasiko da eta haren zurruntasuna gutxitu egingo da. Horretarako, terapeutak hasieran garrantzia kendu behar die situazioak sorrarazten duen barne-herstura patologikoa azpimarratzen duten iritziei.

Sistema zurruna erregulatzea da gaixotasunaren funtzioa; haren inguru biratzen dute eta antolatzen dira familiaren rol eta funtzioak. Horregatik, gaixotasuna ukatu egin behar du eta aldaketa situazio beldurgarri moduan aurkeztu behar du terapeutak. Momentu horretan, konfrontazioa ekidinezina gertatuko da; terapeutak familiak baino jarrera zurrunagoa hartuko du paradoxikoki eta familiaren elkarreragin estiloa krisian sartuko da.

Lehen fase horretan, jokaera desorekatuaren bidez ezartzen duen familiako harremanen kontrola kendu egin nahi dio terapeutak pazienteari. Horretarako, harremanak birdefinitu behar ditu. Sintomak ikaragarrizko potentzialtasuna du besteekiko harremanak definituko eta kontrolatuko dituen bitarteko moduan. Pazientearen jokaera logikotzat eta boluntariotzat jotzen bada, sistemak koartadarik ez du edukiko turko-buru bat eskatzen duen harreman jokoarekin jarraitzeko.

Terapeutaren kontra-probokazioak sistemaren zaindari ofizialaren eginkizuna betetzeko boterea kentzen dio pazienteari; eta auto-determinatzeko gai den pertsona gisara birbaloratzen du. Paziente izendatuaren sintomak positiboki baloratzean, terapiaren ahalbidea estrategikoki ukatzen du terapeutak. Errefortzu homeostatikoa ("hobe da ez aldatzea") ustekabekoa gertatzen zaio terapeutak ezinezkoa lortzeko ahalegin guztia egingo zuela pentsatzen zuen familiari. Familiaren lehen atzeraelikadura hau izango da: pazienteak modu boluntarioan, logikoan eta baliagarrian joka dezakeela pentsatzen duenean, huts egiten du terapeutak. Hori egiaztatzen du, gainera, terapeutaren lehen eskuhartzeari darraion pazientearen larritzeak. Terapeutak bere koherentziari eusten dio eta jokaera logiko, nahitako eta beharrezkoaren konfirmazio moduan birdefinitzen du larritze hori.

Familiako kide bakoitzak funtzio berezi bat duela eta funtzio horiek guztiak elkarrekin integraturik familiaren orekarako beharrezkoak direla esaten du terapeutak.

Horregatik, aldaketari beldurra diola adierazten du: terapia arriskutsua izan daitekeela, 101

sistemaren homeostasiari begiratzen ez badio. Terapiaren ukazio paradoxikoa egiten du: terapia dagi, terapia egin gabe.

Probokazio fasean, gauzak hobeto doazela adierazten dio analogikoki familiak terapeutari, baina okerrago daudela esaten dio hitzez. Kontra-probokazio fasean, gauzak berek uste baino okerrago daudela esaten die terapeutak familiako kideei. Bere laguntza nahi badute, ezer ez aldatzeko gehiago kolaboratu behar dutela.

Une horretan, paziente izendatuak hobekuntza nabaria egiten du, nahiz eta familiak hobekuntza hori ukatu eta larritze moduan definitzen badu ere. Terapeuta hobekuntzaz jabetzen da eta situazioa asko okertu dela esaten du. Situazioaren egonkortasuna mantentzeko ahalegin bat eskatzen du, familiaren jokaera sintomatikoak eta arau disfuntzionalak paradoxikoki preskribatuz.

Pazientearen hobekuntza nabariaren aurrean, familiako kideek ez dute iritzi bateraturik agertzen. Bere bozeramaile ofizialaren bidez, aurrerapenak egin direla adierazten du familiak, baina ez du onartzen hobekuntzarik egon denik. Are gehiago, pazientearen larritze bat gertatu dela esaten du, gertaerek diotenaren kontra.

Terapeutak esaten du: “Gauzak okerrago daude eta ez da ezer aldatu behar�. Baina benetako hobekuntza bat gertatu da. Eta hobekuntza ez da pazientearen jokaeran bakarrik gertatu, familia osoaren elkarreraginean ere bai baizik. Familiak ez ditu lehen egiten zuen moduan gauzak ezkutatzen: bere harremanak eta tentsioak agertzeko jarrera irekiagoa du.

Familia sistemaren barnean pazientea bereizten hasten da; orain arte, gaixo gisara bakarrik agertzen zen. Orain hobekuntza nabaria egin du, bai sintomei dagokienean, bai elkarreraginari dagokionean. Gehienetan, familiak, behatzaile hutsa ez denez, eta mugimenduan inplikatua dagoenez, espresuki aldarrikatzen du hobekuntza. Terapeutak, aldiz, “hobekuntza� estrategikoki deskalifikatuko du. Modu horretara, bere eginkizun homeostatikoak terapeutari pasatzen dizkio familiak; terapeuta bihurtu da funtzio homeostatikoaren arduradun eta horrela familiaren pisua arintzea lortzen du.

Etapa horretan familia-sistemaren mugimenduak onartzeko prest agertuko da terapeuta, baina onarpen hori egiaztapen konkretu baten mendean jartzen du: iragarritako aldaketak ikusgarriak eta ukigarriak bihurtzea ahalbidetuko duen konpromiso bat eskatzen du. Egiaztapen hori terapia saioan hasten da, baina etxean jarraitu behar du; prozesu terapeutikoa kontsultatik kanpora hedatu behar da.

Komunikatzeko modu berriak urratzeko gai bihurtzen bada familia, bere kideen arteko harremanen aldaketen abantailak bizi ahal izango ditu eta bere kabuz funtzionatzen hasiko da. Familiaren egitura aldatzen ari den neurrian, terapeutak mugigaiztasunaren eta 102

egonkortasunaren abantailak azpimarratuko ditu eta aurreikusi gabeko aldaketen arriskuak aipatuko. Aldaketari eragozpenak jartzen jarraituko du terapeutak; familiak, autonomia lortzeko, eragozpen horiek gainditu egin beharko ditu.

Familiak ez du jada paziente izendatua erabiltzen; horrek bere erdiguneko posizioa galdua du. Familiako kide bakoitzaren autonomia eskualdeak zabaldu egin dira. Kohesio berri bat eratzen da familian eta horrek sistema terapeutikotik bereizteko aukera ematen dio. Terapeuta poztu egiten da familiaren benetako aldaketengatik. Askatze progresibo horrek familiaren autonomiarako prozesua sustatzen du eta gertatu den aldaketaren alde agertzen da terapeuta. Honek bere erdiguneko posizioa utzi egiten du, familia sistemako kideen autonomiarako prozesua ez blokeatzeko.

Terapia teknikak Selvini Palazzoli eta kideek (1975) asmatutako teknika terapeutiko bat familiari erritu terapeutikoak preskribatzea da. Berbazko adierazpenekin konbinaturiko ekintza edo ekintza sail batek osatzen du terapia erritua, eta eraginkorra izango bada, familiako kide guztiek esku-hartu behar dute bertan.

Elkarreragin eskizofrenikoak bizi dituen familiaren joko arauak azalpen eta kritiken beharrik gabe aldatzeko erabiltzen dira erritu horiek. Familia sistemaren jokaera patologikoen konnotazio positiboarekin ongi datorren teknika da.

Alde nabaria dago ekintzaren eta hizkuntzazko deskribapenaren artean, mundu objektiboaren eta mundu sinbolikoaren artean. Eragiketa formalen aurretik, eragiketa konkretuak dauden modu berean, kode digitalaren aurretik moldaera analogikoa dago, eta familiako erritu-terapia kode analogikotik hurbilago dago kode digitaletik baino.

Kode analogikoaz baliatzen dira erakundeak ere, errituzko zeremonien bidez partaideak bizipen kolektibo batean elkartzeko.

Terapia-errituak preskribatzea aholkatzen bada, sistemaren jokoari iraunarazten dioten arauei buruzko berbazko iruzkinak ekiditeko asmoaz egiten da. Familiako errituaren bidez, joko berriaren arauak preskribatzen dira; eta joko berriaren arauek aurreko jokoaren arauak ordezkatzen dituzte.

Familia sistemaren elkarreraginaren aldakuntzarik gabe sintoma kolpetik desagertu edo hobetu daiteke; hobekuntzaren helburua, ziurrenik, terapeutak statu quoa zalantzan ez jartzea izango da. Horrelako hobekuntza baten aurrean, terapeutak terapia amaitutzat eman dezake, beti ere ekimena ez galtzeko ahaleginean. Baina, saioen kopuruak aldez aurretik itundua izan behar du. Horrela, hobekuntza iraunkorra ez bada 103

gertatzen, beti dago erreserban saio kopuru bat. Hori bai, terapiaren jarraipena familiak berak eskatzea komeni da. Beste irteera bat izan daiteke terapia amaitutzat eman eta hilabete batzuk beranduagorako hitzordua jartzea.

Statu quoa mantentzen jarraitzeko familiaren trikimailu erabilienetakoa kide baten ezin etorriaren aitzakia izaten da. Kide bakarra falta denean ere, familia osoaren taktika gisara hartu behar da; familia guztiaren erresistentziaren agerpena da. Kide baten ezin etorriaren aurrean, terapeutak ez dio absentziaren interpretazioari ekin behar; ez da komeni bezeroa familia osoa dela esanez ekitea ere. Ontzat jotzen dira familiak agertu dituen arrazoiak. Kontsultara etorri ez den kidearen arazoa gainditzeko, terapia saioa familiaren etxean amaitzea proposa liteke: saioa amaitzeko, familia osoa bilduko da etxean, eta terapeutak egindako idatzia irakurriko du familiako kide batek beste guztien aurrean. Kide absentea presente egotea lortzen da horrela.

Patologia psikosomatikoetan esku-hartzeko eskulturen teknika ere erabil liteke.

Eskulturen teknika honetan familiari eskatzen zaio bere buruaz duen irudiaren errepresentazio espaziala egin dezala; familiako kideen gorputzen irudiak espazioan zehar jarri behar dira; kide horietako bakoitzak bere fisionomia eta jarrera izango ditu, eta kideen arteko distantzia eta begiraden norabidea kontuan hartuko dira.

Eskulturaren metafora espazialari denboraren dimentsio diakronikoa elkartu behar zaio. Horretarako, familiako kide bakoitzak bi eskultura eginen ditu: a) Orainaldiko eskultura: eskulturagileak une honetan ikusten duen moduan irudikatu behar du familia; momentuko elkarreraginen isla izango da. b) Etorkizuneko eskultura: denboraldi bat igaro eta gero, kide bakoitza nola irudikatzen duen agertuko du.

Sintoma psikosomatikoak dituzten familietan informazioaren eskuratzea eta esku-hartze terapeutikoa berbazko komunikazioa eta komunikazio analogikoa erabiliz egin behar lirateke. Eskulturen teknikaren bidez, sintomaren hizkuntzaren antzekoa den hizkuntza terapeutiko bat erabiltzen saiatuko gara; gorputz hizkuntzaren esanahi inplizituak eta metaforikoak erabiliko ditugu. Eskulturen errepresentazio metaforiko horien bidez, familiaren zirrarak eta mitoak analogikoki azaleratzen dira. Statu quoa aldatuko duen edozein eraldaketaren aurrean sentituriko beldurra adierazten dute antzoki dinamiko horretan.

Sintomaren hizkuntza zirrarak hitzetan jarri ezinari zor zaio, hipotesi psikodinamikoaren arabera. Alexitimiak zirrarak hitzez adierazteko gaitasunik eza agertzen du; pentsamendu operatorioak, berriz, fantasien eta zirraren adierazpen txiroa adierazten du. Baina zirrarak edo fantasiak hitzetan jartzeko zailtasuna ez da gertatzen 104

zirrararik eta fantasiarik ez dagoelako, tentsioak ekiditeko asmoz zirrarak hautatu eta iragazi egiten direlako baizik. Patologia mota horiek dituen familiaren bereizgarria tentsio eta gatazka emozionalen kanporatzea ekiditeko joera da.

Autore batzuek terapiaren hasieran erabiltzen dituzte familiaren eskulturak; batzuetan, lehen saioan ere bai. Onnisen (1990) iritziz, hori ez da egin behar paziente psikosomatikoekin. Hasieran, itun terapeutikoa eraiki behar da; konfiantza eta lankidetza giroa sustatu behar dira. Laugarren edo bosgarren saioan, familiaren eta terapeutaren artean lankidetza giroa ezarri denean sartzen du terapeutak familiako eskulturen teknika; teknika horrek emozio intentsitate handia sorrarazten du familian, eta terapiaren hasierarako gogorregia gertatuko litzateke.

Eskulturak egin eta hurrengo saioan, bizi izandakoaren aberastasuna sedimentatu duenean familiak, terapeuta eskulturetara itzultzen da eta arazo somatikoen birdefinizio bat eraikitzen du. Sintomaren birdefinizio sistemikoaren helburua haren esanahia zabaltzea eta familiaren ezinegonarekin dituen loturak argitzea da. Sintomaren esanahi sinbolikoa identifikatu, zabaldu eta familiako arazoen metafora bihurtuko da.

Sintomaren birdefinizioa eraginkorra izan dadin, beharrezkoa da harreman eraginkorra ezartzea sintomaren eta eskulturatan agertutako arazoaren metaforaren artean.

Bibliografia - Audi, R. (1995, 1999). The Cambridge Dictionary of Philosophy. Cambridge University Press. http://stoa.usp.br/rdeangelo/files/-1/10954/Cambridge+Dictionary+of+Philosophy.pdf - Bateson, G., Jackson, D.D., Haley, J. eta Weakland, J. (1956). Toward a Theory of Schizophrenia. Behavioral Science, 1(4): 251-254.

- Bateson, G., Birdwhistell, R., Goffman, E., Hal, E.T, Jackson, D., Scheflen, A., Sigman, S. eta Watzlawick, P. (1981). La nouvelle communication. Paris: Ed. du Seuil.

- Doron, R. eta Parot, F. (1991). Dictionnaire de Psychologie. Paris: P.U.F. - Dunham, W. (1995). El universo de las matemáticas. Madrid: Ed. Pirámide.

- Morin, E. (1998). La Communication appliquée aux organisations et à la formation.

Paris: Demos.

- Mucchielli, A. (1993). Communication interne et management de crise. Paris: Les Éditions d’Organisation.

- Mucchielli, A. (1995). Psychologie de la communication. Paris: P.U.F.

105

- Musitu, G. et al. (1993). Psicología de la comunicación humana. Argentina: Instituto de Ciencias Sociales Aplicadas.

- Musitu, G. (1996). Manual de psicología de la comunicación. Valencia: C.S.V. - Onnis, L. (1990). Terapia familiar de los trastornos psicosomáticos. Barcelona: Paidos.

- Selvini Palazzoli, M., Boscolo, L., Cecchin, G. eta Prata, G. (1975). Paradosso e controparadosso. Roma: Raffaello Cortina Editore.

- Shannon, C.E. eta Weaver, W. (1949, 1964). The Mathematical Theory of Communication.

The University of Illinois Press. https://monoskop.org/images/b/be/Shannon_Claude_E_Weaver_Warren_The_Mathema tical_Theory_of_Communication_1963.pdf - Watzlawick, P., Weakland, J. eta Fisch, R. (1975). Changements: paradoxes et psychothérapie. Paris: Éd. du Seuil.

- Watzlawick, P. eta Eakland J. H. (1977, 1981). Sur l´Interaction. Paris: Éd. du Seuil.

- Watzlawick, P. (2014). No es posible no comunicar. Barcelona: Herder.

- Watzlawick, P. (1978). La réalité de la réalité. Paris: Éd. du Seuil.

- Watzlawick, P., Beavin Bavelas, J. eta Jackson, D. D. (1991). Teoría de la comunicación humana. Barcelona: Ed. Herder. https://catedraepistemologia.files.wordpress.com/2015/09/276081111-teoria-de-lacomunicacion-humana-watzlawick.pdf - Whitehead, A.N. eta Russell, B. (1963). Principia Mathematica. London: Cambridge University Press.

- Wittezaele, J-J. eta García, T. (1994). La escuela de Palo Alto. Barcelona: Ed. Herder.

- Wiener, N. (1948). Cybernetics. New York: The Technology Press.

106