De Kadastrale Atlas als gestolde geschiedenis

Op 8 juni j.l. kwam een van de langst lopende historische projecten in Overijssel tot afronding: de integrale publicatie van de kadastrale gegevens uit 1832 van alle Overijsselse gemeenten. De Stichting Kadastrale Atlas presenteerde op DVD kadastrale atlassen van de 62 kadastrale gemeenten die Overijssel ooit telde. Zo kwam de hele provincie van 1832 in beeld. Tegelijkertijd werden de data in een Historisch Geografisch Informatie Systeem (HisGis) op het internet gepresenteerd.

In het najaar van 1832 ging ons moderne kadaster van start, na een lange voorbereidingsperiode van ruim twintig jaar. Onze kadastrale boekhouding van onroerend goed is van Franse origine. In 1810 werd ons land onderdeel van het Franse Keizerrijk en gingen ook hier de Napoleontische belastingwetten gelden. Voor de heffing van een uniforme grondbelasting moest alle onroerend goed in heel Nederland systematisch in kaart worden gebracht. En dat was geen sinecure. Alleen al in Overijssel betrof het ruim een kwart miljoen percelen.

In het kadaster van 1832 is Overijssel vastgelegd, zoals het was vóór de enorme groei van de dorpen en steden en vóór de grootschalige ingrepen in de ruimtelijke ordening. Ingrepen door industrialisatie en modernisering van het agrarische bedrijf, door woningbouw, door markedelingen, ontginningen, ruilverkavelingen en inpolderingen, door de sterke regulering en normalisering van grond- en oppervlaktewater, door de aanleg van de moderne infrastructuur in de vorm van spoorwegen, kanalen, bruggen en wegen ten behoeve van verkeer en vervoer. Overijssel was in het begin van de negentiende eeuw nog dun bevolkt en relatief leeg. Dorpen en stadjes waren als het ware eilanden te midden van onafzienbare heidevelden, venen en moerassen. De vestingsteden lagen nog binnen hun zestiende- en zeventiende-eeuwse omwalling. Auke van der Woud gaf zijn schitterende proefschrift over de ruimtelijke orde van Nederland tussen 1798 en 1848 niet voor niets de sprekende titel: Het lege land.

De kadastrale atlas brengt Overijssel rond 1832 letterlijk in kaart. Hiermee is niet alleen een rijke bron van gegevens ontsloten over de geschiedenis van landschap en bebouwing, maar ook over de mensen die rond 1832 in onze provincie leefden, over hun bezittingen en hun economische activiteiten. Het belang van kadastrale data als historische bron is evident. Het kadaster is een onmisbare bron voor de beoefening van de geschiedenis ‘dicht bij huis’. Maar er is ook een andere dimensie. Het landschap om ons heen, onze woonomgeving, is een belangrijke inspiratiebron voor onze culturele identiteit. De dichteres Ida Gerhardt heeft dat kernachtig uitgedrukt in de prachtige dichtregel: ‘Het landschap staat in mij geschreven, gras, water, bloemen, ieder ding.’ Wij dragen allemaal landschappen in ons mee: het landschap van onze jeugd, landschappen van verre reizen, landschappen van dierbare herinneringen. Er bestaan bekoorlijke landschappen, maar ook bedreigende landschappen, ja zelfs schuldige landschappen, in de woorden van de dichter en schilder Armando, als hij het heeft over de plaatsen waar de holocaust zich heeft voltrokken. Onze woonomgeving is fysiek en tastbaar. Daarnaast gaat het om beleving, herinnering, emotie. We vinden beide elementen terug in de representatie van het historische landschap in foto’s, schilderijen, reisverhalen, oude kaarten en tekeningen, en ook in de kadastrale atlas.

Kadastrale atlassen zijn de weergave van ambtelijke en landmeetkundige documenten. Desondanks gaat er een grote poëtische kracht van uit. We zien vroegere landschappen letterlijk voor ons geestesoog verschijnen. Een landschap als resultaat van eeuwenlang menselijk ingrijpen, als resultaat van intensieve worstelingen met de natuurlijke omstandigheden. Het is gestolde geschiedenis, vol van betekenis over ons eigen verleden. Het is een fascinerende onderneming die historische betekenissen in het landschap te ontsluieren. De kadastrale atlas helpt ons daarbij.