6.4.2. Rewitalizacja Bydgoskiego Węzła Wodnego

Działania podejmowane w ramach realizacji projektu

Proces rewitalizacji nabrzeża Warty w Gorzowie rozpoczął się w 2006 r. od budowy po zachodniej stronie bulwaru trójpoziomowego nabrzeża. Zadania komplementarne to modernizacja mostu Staromiejskiego: Działania zmierzające do utworzenie innowacyjnego produktu turystycznego, promującego Gorzów i województwo lubuskie Organizacja wydarzeń kulturalnych/społecznych mających bezpośredni związek z realizacją projektu: Weekend Mocnych Wrażeń – impreza towarzysząca Drużynowemu Pucharowi Świata na Żużlu – cykl koncertów i pokazów motoryzacyjnych Missisipi Warta Blues – impreza kulturalno-turystyczna Spływ barkami rzeką Wartą połączony z przeglądem kapel muzycznych Moto Racing Show – pokaz driftu połączony z pokazami freestylowymi na motocyklu Bulwar był wielokrotnie nagradzany: „Perła w koronie”, „Europa to My” Źródło: opracowanie własne

6.4.2. Rewitalizacja Bydgoskiego Węzła Wodnego

Bydgoszcz – miasto o wielowiekowej tradycji zachwyca przede wszystkim swym malowniczym, nadrzecznym położeniem u ujścia rzeki Brdy do Wisły i nad Kanałem Bydgoskim. Bydgoszcz posiada dwa oblicza, dwa punkty odniesienia. Pierwsze to miasto widziane z miejsca i poziomu ulicy, drugie, to miasto oglądane z i od strony wody. Te dwa „obrazy” spotykają się, tworząc na całej długości Kanału Bydgoskiego, Brdy i Wisły różny, charakterystyczny dla każdego z tych miejsc nadrzeczny krajobraz i związek cech przyrodniczych i architektoniczno-urbanistycznych. Woda, nabrzeża i bulwary, przestrzenie publiczne i otaczająca zabudowa, czynne i posiadające unikatowe walory techniczne i kulturowe urządzenia wodne, bujna zieleń tworzą niepowtarzalny klimat miasta, którego nadrzeczna tożsamość stanowi jego główny kapitał, atut i wyróżnik. Identyfikuje Bydgoszcz, kształtuje jej nadrzeczną tożsamość i stanowi o walorach i szansach rozwoju.

Od kilku lat związek cech hydrograficznych Brdy, Wisły, Kanału Bydgoskiego i Górnonoteckiego oraz mniejszych cieków na obszarze miasta Bydgoszczy i w jego najbliższym sąsiedztwie, wraz z budowlami i urządzeniami hydrotechnicznymi oraz zabudową nadbrzeżną jest nazywany i promowany pod hasłem Bydgoski Węzeł Wodny (BWW) – wodny potencjał miasta. W skład BWW wchodzą łączące się ze sobą, skanalizowane i spławne cieki o łącznej długości nabrzeży ok. 100 km. BWW stanowi ważny element Międzynarodowej Drogi Wodnej E70.

Unikalny układ rzek i kanałów w obrębie Bydgoszczy będący wynikiem wielowiekowego rozwoju wywołanego siłami natury, a następnie przekształcany intensywną, gospodarczą działalnością człowieka, jest rzadkością w skali europejskiej.

Bydgoszcz od kilkunastu lat konsekwentnie i systemowo działa w sferze aktywizacji rzek i przekształceń przestrzenno-funkcjonalnych terenów nadrzecznych mając na względzie przywrócenie „swojej nadrzecznej tożsamości”, lecz już w nowej formule – turystyce i rekreacji wodnej. Jest to szczególny „dialog z rzeką” prowadzony konsekwentnie i metodyczne od 1998 r., dający szansę dalszego rozwoju BWW i Bydgoszczy jako najistotniejszego miejsca na co najmniej polskim odcinku Międzynarodowej Drogi Wodnej E70 – w postaci kolejnych dokumentów i opracowań oraz inwestycji i przedsięwzięć społeczno-gospodarczych oraz kulturalnych.

Powrót miasta nad rzekę rozpoczął się na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Po wielu latach zaniedbań i bierności dostrzeżono wówczas potrzebę odnowy relacji między miastem a rzeką (Brdą). Rozpoczęto konsekwentne działania zmierzające do lepszego, bardziej efektywnego wykorzystania systemu hydrotechnicznego, poprawy stanu czystości wód oraz kształtowania nowoczesnego i funkcjonalnego zagospodarowania terenów nadbrzeżnych (Muszyńska-Jeleszyńska, Marciniak, Wroński 2016).

W 1998 roku miasto opracowało dokument pt. „Przywracanie Brdy miastu”, którego głównym celem było wprowadzenie takich zmian w strukturze funkcjonalno-przestrzennej terenów, które wykorzystując istniejące uwarunkowania uczyniłyby Brdę nierozłącznym, pierwszoplanowym elementem kompozycji struktury przestrzenno-funkcjonalej miasta wpływającym i limitującym procesy rozwojowe tak, aby miasto było kreatorem zdarzeń dokonujących się w jej sąsiedztwie, zwłaszcza w rejonie Śródmieścia, a nie wyłącznie ich rejestratorem. Opracowanie otrzymało wyróżnienie na targach INVESTCITY 98. Sporządzony w 2000 roku kolejny dokument „Program przywracania miastu rzeki Brdy” uzyskał status dokumentu miejskiego i obejmował cały odcinek Brdy. W zakresie ochrony środowiska i infrastruktury wodno-kanalizacyjnej pierwszoplanowym i zasadniczym zadaniem było doprowadzenie wody Brdy do odpowiedniej klasy czystości, co było warunkiem koniecznym do wykorzystania wód rzeki dla celów turystycznych oraz zbliżenia do niej zabudowy i infrastruktury. Zbudowano dwie duże oczyszczalnie ścieków i zmodernizowano cały system wodno-kanalizacyjny miasta. W aspekcie gospodarczym zasadniczym pro-

blemem była poprawa warunków żeglugowych dla transportu wodnego oraz turystyki wodnej. W dziedzinie polityki społecznej program wskazywał zasady pobudzania społecznej świadomości o randze rzeki w mieście. W dziedzinie ładu przestrzennego rozstrzygał o zasadach zagospodarowania brzegów i obszarów nadwodnych, wykorzystania rezerw terenowych i lokalizacji stosownych dla miejsca, funkcji i obiektów prestiżowych. Program wskazywał również dostępne źródła i zasady finansowania. Uzyskał nagrodę ZMP – MIASTO 2000. W 2004 roku Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy i Miejska Pracownia Urbanistyczna opracowały dokument pn. „Bydgoski Węzeł Wodny”. Było to pierwsze kompleksowe i interdyscyplinarne opracowanie dotyczące całego BWW. W 2006 roku sporządzony został interdyscyplinarny, spójny dokument pt. „Program Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego”, który zakładał m.in.: przywrócenie Bydgoszczy kluczowej roli na drodze wodnej E70, wykreowanie nowej tożsamości przestrzeni miejskiej, ochronę wartości przyrodniczych i kulturowych miasta. W obszarze BWW wyodrębniono pięć typów krajobrazu o zróżnicowanym charakterze i predyspozycjach, których analiza pozwoliła na określenie zadań do realizacji. Wymagało to spełnienia wielu warunków określonych na poziome lokalnym, ponadlokalnym i krajowym oraz stosownej promocji, której zasady również określił dokument. W programie zwrócono uwagę na konieczność: powiązania trzech ładów (społecznego ekonomicznego i przestrzennego), współpracy trzech sektorów (publicznego, gminnego, państwowego oraz prywatnego), współpracy pionowej (partnerstwo na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym), współpracy horyzontalnej (porozumienie między samorządami), spójności dokumentów strategicznych oraz marketingową rolę dokumentu. Program wyróżniony został wieloma nagrodami, w tym: Nagrodą I stopnia Ministra Budownictwa w 2007 roku i Laurem Rewitalizacji.

W latach 2006-2007 Bydgoszcz uczestniczyła w międzynarodowym projekcie pn. „Wykorzystanie Śródlądowych Dróg Wodnych dla Rozwoju Regionalnego” (akronim InWater). W ramach projektu poszczególni partnerzy opracowali szereg opracowań mających na celu spójne działania rewitalizacyjne oraz rozwojowe terenów nadwodnych na polskim odcinku drogi wodnej E70. W ramach InWater sporządzony został ww. „Program Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego” oraz inne koncepcje programowo-przestrzenne: przystani „Brda Centrum”, przystani „Kartodrom”, przystani „Żegluga”, przystani „Brdyujście”, przy-

stanków tramwaju wodnego, zagospodarowania bulwarów oraz oferta turystyczna „Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego”. Ponadto w ramach innych projektów i działań sporządzone zostały koncepcje programowo-przestrzenne: Parku Nauki, Kultury i Rekreacji „Ogniwo”, Parku nad Starym Kanałem, Stary Fordon – Rewitalizacja Funkcjonalno-Przestrzenna, które stanowią podstawę do dalszych działań planistycznych i realizacji zadań związanych z rewitalizację BWW. Obszar BWW został także uwzględniony w dwóch edycjach Lokalnego Programu Rewitalizacji dla miasta Bydgoszczy jako obszar kryzysowy, wymagający szczególnego wsparcia ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego.

Kluczową i strategiczną inwestycją będącą „okrętem flagowym” Bydgoskiego Węzła Wodnego jest rewitalizacja Wyspy Młyńskiej w Bydgoszczy (fot. 6.4.2.1). Obszar ten (około 6,5 ha) znajduje się w historycznym, kulturalnym i hadlowo-usługowym centrum miasta (kilkaset metrów od Starego Miasta) na śródmiejskim odcinku rzeki Brdy (Męczyński, Jaroszewska, MuszyńskaJeleszyńska, 2015). Wyspa Młyńska była zapleczem gospodarczym miasta wykorzystującym energię wody m.in. do rozwoju przemysłu młynarskiego. Obecnie Wyspa Młyńska jest unikatowym salonem miasta – „salonem na

Fot. 6.4.2.1. Wyspa Młyńska w Bydgoszczy, obszar działań projektowych

Źródło: R. Sawicki

Fot. 6.4.2.2. Nabrzeża rzeki Brdy na śródmiejskim odcinku. Jeden z przystanków Bydgoskiego Tramwaju Wodnego „Astoria”

Źródło: R. Sawicki

wodzie”. Wyróżnikami tego obszaru są wody Brdy i Brdy Młynówki, płynące na dwóch różnych poziomach oraz zespół budynków poprzemysłowych (spichrze, młyny, jazy, kaszarnia wraz komorą turbin – mała elektrownia wodna). Najbliższe otoczenie Wyspy Młyńskiej tworzy XIX-wieczna zabudowa mieszkaniowo-usługowa zwana Wenecją Bydgoską – malownicza elewacja od strony Brdy Młynówki. Wyspa Młyńska wraz z Wenecją Bydgoską tworzą wartościowy zespół architektoniczno-krajobrazowy. Ich walory wzajemnie się uzupełniając tworzą wizytówkę określającą klimat, nadrzeczną tożsamość i urodę miasta.

Działania rewitalizacyjne związane z obszarem Wyspy Młyńskiej podjęto w 2004 roku. Władze miasta przygotowały program pn. „Rewitalizacja zasobów kulturowych i przyrodniczych Wyspy Młyńskiej i jej najbliższego otoczenia”. Głównym celem działań rewitalizacyjnych było przekształcenie zdegradowanego terenu poprzemysłowego w atrakcyjny obszar miejski związany z kulturą, rekreacją, turystyką oraz zachowanie historycznego charakteru Wyspy. Z uwagi na dużą różnorodność zadań, jak również wysokie koszty ich realizacji projekt został podzielony na cztery etapy:

Fot. 6.4.2.3. Bulwary nad rzeką Brdą w centrum miasta

Źródło: R. Sawicki

Fot. 6.4.2.4. Zabytkowa barka „Lemara” zacumowana na rzece Brdzie w centrum miasta, jeden z obiektów na szlaku TeH2O

Źródło: R. Sawicki

1. Rewitalizacja Wyspy Młyńskiej na cele rozwoju przedsiębiorczości. 2. Renowacja obiektów dziedzictwa kulturowego na terenie Wyspy Młyńskiej w Bydgoszczy. 3. Budowa infrastruktury rekreacyjnej Wyspy Młyńskiej w Bydgoszczy i jej najbliższego otoczenia. 4. Rewitalizacja zdegradowanych terenów sportowych na terenie Wyspy Młyńskiej. Obecnie w wyniku podjętych działań Wyspa Młyńska jest miejscem chętnie odwiedzanym przez mieszkańców miasta, turystów i gości. Służy jako miejsce rekreacji, spotkań, organizacji imprez i wydarzeń kulturalnych (Muszyńska-Jeleszyńska 2012).

W ostatnich latach (2011-2014) przedmiotem działań zmierzających do aktywizacji społeczno-gospodarczej dróg wodnych i terenów nadrzecznych był także śródmiejski odcinek rzeki Brdy. Zrealizowane działania obejmowały: zagospodarowanie bulwarów, nabrzeży i terenów zielonych (ścieżki rowerowe i piesze, oświetlenie, monitoring, mała architektura m.in. skateparki, plac zabaw, fontanny, ławki, stojaki dla rowerów), budowę 4 przystanków tramwaju wodnego (Astoria, Dworzec Autobusowy PKS, Łuczniczka i Rybi Rynek) oraz ekspozycję zabytkowej śluzy workowej przy śluzie Miejskiej (Muszyńska-Jeleszyńska, Marciniak, Wroński 2016).

Tab. 6.4.2. Bydgoski Węzeł Wodny – wybrane elementy programu i projekty związane z rzeką

Nazwa programu/ projektu Program przywracania miastu rzeki.

Program rewitalizacji i rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego. „Rewitalizacja zasobów kulturowych i przyrodniczych Wyspy

Młyńskiej i jej najbliższego otoczenia”. „Bydgoski Węzeł Wodny – rewitalizacja bulwarów i nabrzeży, polegająca na przebudowie i budowie umocnień nabrzeży, przebudowie oświetlenia, przebudowie ścieżek rowerowych i pieszych, budowie obiektów małej architektury, przebudowie układu komunikacyjnego i budowie przystanków tramwaju wodnego – I etap”. Idea Woda lustrem miasta – Z wody widać inaczej, przywrócenie nadrzecznej tożsamości miasta i mieszkańców, transportu wodnego i turystyki wodnej. Przywrócenie Bydgoszczy kluczowej roli na szlaku wodnym Berlin – Kaliningrad (droga wodna E70).

Typ obszaru Historyczne tereny poprzemysłowe, śródmiejski odcinek rzeki Brdy wraz z terenami nadrzecznymi.

Nowe funkcje – kulturalne, – rekreacyjno-wypoczynkowe, – turystyczne, – reprezentacyjne. Zagospodarowanie – urządzone i zagospodarowane nabrzeża i bulwary, – ścieżki piesze i rowerowe, – muzea, powierzchnie wystawiennicze (Centrum Pracy i Przedsiębiorczości, Europejskie Centrum Pieniądza, Galeria Sztuki Nowoczesnej, Dom Wyczółkowskiego, – mała architektura (altany, ławki, lampy, amfiteatr, fontanny, stojaki dla rowerów), – zbiorniki wodne (międzywodzie – sztuczny ciek łączący Brdę z Brdą Młyńską, baseny, – wielofunkcyjny obiekt turystycznych przystań „Bydgoszcz”, – place zabaw, skateparki, tereny rekreacyjne, „łąka rekreacyjna”, – przystań jachtowa wraz z bazą noclegową i zapleczem noclegowym, – kładki piesze, – 4 przystanki tramwaju wodnego, – urządzone tereny zielone nad Starym Kanałem Bydgoskim, – tereny zielone, – ekspozycja śluzy Workowej przy Śluzie Miejskiej.

Działania podejmowane w ramach realizacji programu – bagrowanie rzeki Brdy i Kanału Bydgoskiego, – renowacja obiektów dziedzictwa kulturowego Wyspy i ich adaptacja na cele społeczno-gospodarcze i kulturalne, – odtworzenie historycznych elementów rozplanowania Wyspy (międzywodzie), – poprawa dostępności Wyspy Młyńskiej poprzez budowę kładek pieszych, – budowa infrastruktury rekreacyjnej i sportowej na Wyspie Młyńskiej, – zagospodarowanie bulwarów i terenu, – promocja, – przygotowanie dokumentacji koncepcyjnej dotyczącej: przystanków tramwaju wodnego, wybranych przystani, zagospodarowania bulwarów, – uczestnictwo w kilku międzynarodowych projektach związanych z rozwojem i rewitalizacją dróg wodnych i terenów nadrzecznych m.in.: projekt InWater (wykorzystanie śródlądowych dróg wodnych dla rozwoju regionalnego), projekt Reuris (rewitalizacja miejskich obszarów nadwodnych), – edukacja młodzieży – żywe lekcje historii prowadzone w trakcie rejsu tramwaju wodnego, – realizacja imprez i wydarzeń cyklicznych: Bydgoski Festiwal Wodny „Ster na Bydgoszcz”, Rzeka Muzyki, Woda Bydgoska, Wielka Wioślarska o Puchar Brdy, Mistrzostwa Świata w Przechodzeniu przez Rzekę itp.