Revista MN 9 Marredhenie Nderkombetare ISSN 2218 3981

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

ISBN e njohur për publikime elektronike ndërkombëtare: ISBN-13: 978-1484855515 ISBN-10: 1484855515 Publikuar online në adresën: http://www.efensecurity.com

PUNIMET GRAFIKE

Albert Hitoaliaj

A 2

Tiranë 2013

Nr. 9 viti i 3-të i botimit

MARRËDHËNIE NDËRKOMBËTARE Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË” Bordi Shkencor Kryetar i bordit shkencor Prof. Dr. Pajtim Ribaj Bordi Prof. Dr. Kaliopi Naska Prof. Dr. Bashkim Rama Prof. Dr. Ismail Hasani Dr. Roland Lami Dr. në proces Shpëtim Cami Dr. në proces Elton Qëndro Dr. në proces Albert Hitoaliaj Kryeredaktor Dr. në proces Blendi Lami Redaktorë shkencorë Dr. në proces Rovena Aliraj Dr. në proces Romina Kuko Përgjegjës Marketingu Dr. në proces Ergys Llanaj

MN 3

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Hapësirë

Qendra "Hapësirë" është krijuar me aktin e Themelimit në datën 21.12.2009. Themeluesit e qendrës janë: 1. Albert Hitoaliaj 2. Blendi Lami 3. Elton Qëndro 4. Shpëtim Cami

4

Qendra "Hapësirë" është një organizatë joqeveritare që nuk ka qëllime përfitimi ekonomik, nuk ndjek qëllime politike ose fetare dhe nuk merr pjesë në fushata politike në favor të ndonjë kandidati për në post publik.

Qëllimi i qendrës është studimi, kërkimi dhe promovimi i ideve mbi proceset e zhvillimit global, rajonal dhe kombëtar në fushën e shkencave politike, strategjike, gjeopolitike, diplomatike, të sigurisë dhe marrëdhënieve ndërkombëtare dhe hartimi i projekteve në shërbim të politikë-bërjes dhe vendimmarrjes përkatëse.

Qendra do të ushtrojë aktivitetin e saj si një organizëm joqeveritar, jofitimprurës, jofetar, i pavarur, që nuk përkrah dhe nuk është e ndikuar nga asnjë parti apo grupim politik (jopolitike).

Qendra synon të luajë një rol të rëndësishëm në promovimin e njohurive mbi proceset e zhvillimit global, rajonal dhe kombëtar si dhe mbështetjen me përgatitje analitike të politikë-bërjes strategjike në vend, nëpërmjet kërkimeve shkencore dhe studimeve politike, strategjike, gjeopolitike dhe diplomatike ne fushën e: • Procesit të integrimit evropian • Prezantimit të zhvillimeve politike ndërkombëtare, rajonale dhe kombëtare • Aspekteve të veçanta të sigurisë, gjeopolitikës dhe mjedisit ndërkombëtar • Mbrojtjes së mjedisit në të gjitha segmentet e tij • Politikave të Energjisë dhe ndryshimeve të klimës • Konkurrencës dhe zhvillimit të sipërmarrjes dhe grupimeve • Politikave kulturore dhe komunikimit • Marrëdhënieve ndërkombëtare, ekonomike dhe politike • Kryerjes së shërbimeve dhe realizimit të projekteve për qëllime në të mirë dhe në interes të publikut.

• Zhvillimit të programeve e kurseve për trajnimin e studiuesve të rinj në shkencat politike, gjeopolitike dhe të sigurisë.

• Bashkëpunimit me institucione dhe organizata analoge shqiptare dhe të huaja për realizimin e misionit të saj.

• Botimeve si gazeta, libra, revista, përmbledhje etj.

5

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

6

PËRMBA JTJA

Nacionalizmi, integrimi dhe siguria ....................................................10 Shpëtim CAMI Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë .......................22 Kol. Dritan DEMIRAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës ..........44 Albert HITOALIAJ Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare ........................................72 Hergis JICA Ecuria e procesit të integrimit Europian të Shqipërisë dhe e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së .......................96 Erjola XHUVANI Analizë e teorisë së etiketimit në shpjegimin e sjelljeve devijante ...110 Eni KOKALARI Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA .....120 Kudret SELIMAJ Globalization and its effects on education.

The modeling of universities ...................................................................150 Evelina LUSHA

7

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

© Të gjitha të drejtat e botimit dhe ribotimit për autorin. Asnjë material nuk mund të riprodhohet, kopjohet, ripublikohet, modifikohet, shpërndahet apo shitet në asnjë mënyrë, i plotë apo pjesë të tij në formë elektronike apo në letër, pa autorizimin e shkruar të autorit. Përdorimi i materialeve të kësaj reviste, pa autorizim, përbën shkelje penale të të drejtave të autorit.

8

Hapësirë Pikëpamjet e shprehura në revistën "MN - Marrëdhënie Ndërkombëtare", janë të autorëve dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht qëndrimin zyrtar ose pozicionin e "Qendrës Hapësirë" dhe revistës së botuar prej saj, "MN - Marrëdhënie Ndërkombëtare". Autorët e publikimeve në revistën "MN - Marrëdhënie Ndërkombëtare" gëzojnë liri të plotë akademike, me kushtin e vetëm që kur shkruajnë, ata të zbatojnë të gjithë legjislacionin përkatës të komunikimit, i cili nuk cenon të drejtat e ndryshme. Një liri e tillë akademike i fuqizon ata dhe u jep atyre mundësinë për të ofruar perspektiva të reja dhe ndonjëherë të diskutueshme, me interesin për të çuar më tej debatin mbi çështje kyçe.

9

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Shpëtim CAMI Dr. në proces në Akademinë e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”

Nacionalizmi, integrimi dhe siguria Në kohën e Perandorisë Osmane, edhe pse populli vuante nga padituria dhe varfëria, elita gëzonte privilegje. Në këndvështrimin tim, është kjo trashëgimi elitare lindore që prej 100 vitesh na mban të lidhur me lindjen pavarësisht dëshirës së madhe të popullit për të qenë perëndimor. Elita intelektuale dhe politike perëndimore edhe sot e kësaj dite është më e pakët në numër në raport me atë lindore. Mospërputhja midis dëshirave njerëzore me udhëheqjen e elitave ka prodhuar gjithmonë dilema ideologjike dhe pushteti ka anuar vazhdimisht drejt ideologjisë lindore. Elitat politike dhe intelektuale perëndimore në këto 100 vjet deri tani kanë dështuar për sa kohë ideologjitë lindore kanë qëndruar më gjatë më pushtet.

Fjalë kyçe kyçe: Nacionalizëm, Integrim, dilema ideologjike, politika të sigurisë, elita politike, elita intelektuale

10

Shpëtim Cami Nacionalizmi, integrimi dhe siguria

Elita intelektuale dhe politike perëndimore edhe sot e kësaj dite është më e pakët në numër në raport me atë lindore.

Mospërputhja midis dëshirave njerëzore me udhëheqjen e elitave ka prodhuar gjithmonë dilema ideologjike dhe pushteti ka anuar vazhdimisht drejt ideologjisë lindore. Elitat politike dhe intelektuale perëndimore në këto 100 vjet deri tani kanë dështuar për sa kohë ideologjitë lindore kanë qëndruar më gjatë më pushtet.

Megjithëse jetojmë në një sistem demokratik, dilemat ideologjike po na vonojnë në integrimin europian. Si për të konfirmuar historinë tonë 100 vjeçare, dilema - Integrim apo Nacionalizëm - është bërë tashmë pjesë e fjalorit politik të ditës në Shqipëri dhe në trojet shqiptare. Në këtë punim do 11

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

doja të veçoja ndikimin e ideologjive dhe dilemave ideologjike (Nacionalizëm vs. Integrim).

Fjalë kyçe: Nacionalizëm, Integrim, dilema ideologjike, politika të sigurisë, elita politike, elita intelektuale

Abstract Even today, in Albania, Eastern political and intellectual elite outnumbers the Western political and intellectual elite.

Inconsistency between human aspirations and leadership of elites has always produced ideological dilemmas and the political power has been inclined towards Eastern ideologies. Throughout these 100 years, Western intellectual and political elites have so far failed as long Eastern ideologies have dominated the political power.

Although we live in a democratic system, ideological dilemmas are postponing our European integration. As a proper example confirming our 100-year history, the dilemma - Integration or Nationalism - has nowadays become part of the political discourse in Albania and the Albanian territories. In this paper I will highlight the influence of ideologies and ideological dilemmas (Nationalism vs. Integration).

Key words: nationalism, integration, ideological dilemmas, security policies, political elite, intellectual elite Hyrje Njohja më e plotë e historisë sonë në këto 20 vjet demokraci, por edhe gjatë 100 viteve të fundit, na sjell në vëmendje se dilemat ideologjike na kanë karakterizuar në mënyrë të vazhdueshme. Një gjë e tillë ka prodhuar për ne 12

Shpëtim Cami Nacionalizmi, integrimi dhe siguria

një kosto shumë të lartë në të gjitha drejtimet. Ndoshta pozita gjeografike na ka diktuar që me mendje të jemi perëndimorë, ndërsa me veprime të jemi lindorë. Traditat e mira konservatore që na kanë karakterizuar gjithmonë, na janë bërë në disa raste edhe pengesë për integrim. Elitat tona politike të shkolluara në lindje kanë qenë më të shumta në numër dhe kanë gjetur një terren më të përshtatshëm se sa elitat e shkolluara në perëndim. Kjo sjellje njerëzore është e natyrshme dhe ne nuk kemi arsye “të ndëshkojmë veten”.

Në kohën e Perandorisë Osmane, edhe pse populli vuante nga padituria dhe varfëria, elita gëzonte privilegje. Në këndvështrimin tim, është kjo trashëgimi elitare lindore që prej 100 vitesh na mban të lidhur me lindjen pavarësisht dëshirës së madhe të popullit për të qenë perëndimor. Elita intelektuale dhe politike perëndimore edhe sot e kësaj dite është më e pakët në numër në raport me atë lindore.

Mospërputhja midis dëshirave njerëzore me udhëheqjen e elitave ka prodhuar gjithmonë dilema ideologjike dhe pushteti ka anuar vazhdimisht drejt ideologjisë lindore. Elitat politike dhe intelektuale perëndimore në këto 100 vjet deri tani kanë dështuar për sa kohë ideologjitë lindore kanë qëndruar më gjatë më pushtet. Dilemat ideologjike sollën për pasojë një qeveri jetëshkurtër pas shpalljes së pavarësisë, mospranimin e sistemit politik të ofruar nga Fuqitë e Mëdha dhe largimin e Princ Vidit, anarkidhe moszhvillim deri në shpalljen e Mbretërisë Shqiptare në shtator 1928, konflikte të armatosura midis forcave shqiptare dhe humbje të burimeve njerëzore gjatë kohës së Luftës NacionalÇlirimtare, paqëndrueshmëri në marrëdhënie ndërkombëtare dhe përfundim në izolim të plotë në periudhën e regjimit komunist.

13

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

“Ne nuk jemi as lindje as perëndim” do të deklaronte presidenti komunist në ditët e fundit të sistemit, duke reflektuar dilemën historike të elitave politike shqiptare.

Sistemi politik ndryshoi në vitin 1991 me parullën: Ta bëjmë Shqipërinë si gjithë Europa me një kontribut të pamohueshëm të botës perëndimore, kur papritur Shqipëria anëtarësohet në Konferencën Islamike.

Megjithëse jetojmë në një sistem demokratik, dilemat ideologjike po na vonojnë në integrimin europian. Si për të konfirmuar historinë tonë 100 vjeçare, dilema - Integrim apo Nacionalizëm - është bërë tashmë pjesë e fjalorit politik të ditës në Shqipëri dhe në trojet shqiptare. Në këtë punim do doja të veçoja ndikimin e ideologjive dhe dilemave ideologjike (Ncionalizëm-Integrim) në politikat e sigurisë.

1-Nacionalizmi dhe produktet e tij historike Autorë të shumtë na kanë njohur me nacionalizmin klasik, si p.sh Ernest Gellner apo me nacionalizmin bashkëkohor, si p.sh, Andrew Heywood.

Sipas Gellner, “Nacionalizmi në thelb është një parim sipas të cilit Njësia Politike dhe Njësia Kombëtare duhet të përputhen”, ndërsa Andrew Heywood thekson se “Nacionalizmi merr formë edhe nga idetë e atyre që e përqafojnë atë”. Liberalët, socialistët, konservatorët, fashistët madje edhe komunistët, të gjithë e kanë përqafuar Nacionalizmin sipas mënyrës së tyre (nga ideologjitë kryesore mbase vetëm anarkizmi është ai që nuk është i tërhequr nga nacionalizmi). Në këtë kuptim, nacionalizmi është një ideologji tejpërshkuese. Sa më sipër, manifestimet kryesore politike të nacionalizmit janë: 14

Shpëtim Cami Nacionalizmi, integrimi dhe siguria

abcd-

Nacionalizmi Liberal Nacionalizmi Konservator Nacionalizmi Ekspansionist Nacionalizmi Antikolonialist

Nacionalizmi liberal është forma klasike e Nacionalizmit Europian me fillime që në Revolucionin Francez të shekullit IXX. Të ishe nacionalist në atë kohë do të thoshte të ishe liberal dhe anasjelltas. Ky nacionalizëm prodhoi ndryshimin e sistemit politik në Francë dhe pati ndikim në gjithë Europën. Në shekullin XX, nacionalizmi liberal uillsonian prodhoi të drejtën e vetëvendosjes së kombeve. Sipas Heywood, “Nacionalizmi Liberal është një nacionalizëm parimor”, sepse ai nuk vendos interesat e një kombi mbi interesat e kombeve te tjerë.

Nacionalizmi Konservator është shfaqur më vonë se nacionalizmi liberal dhe ka si ideator të parë idealin e Disraelit, dëshirën e Bismarkut për ta përdorur nacionalizmin për kauzën e zgjerimit të Prusisë, si edhe Car Aleksandrin III të Rusisë që përqafoi idenë e Pansllavizmit. Ndryshe ai emërtohet nacionalizëm patriotik. Ai është shfaqur në shtetkombe të ndërtuara dhe ata që janë në ndërtim e sipër.

Nacionalizmi Ekspansionist ka karakter agresiv, ushtarak dhe ekspansionist. Ai është antiteza e Nacionalizmit Liberal, i cili ka si parim të drejtat e barabarta dhe vetëvendosjen e kombeve. Të dy Luftërat Botërore janë produkt i Nacionalizmit Ekspansionist.

Nacionalizmi Antikolonial është produkt i luftërave antikoloniale ndaj kolonizatorëve evropianë, të cilët janë edhe krijues të ideologjisë së Nacionalizmit pavarësisht llojit të 15

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

saj. Në një farë kuptimi, Europa mori si shpërblim të krijimit të kësaj ideologjie humbjen e kolonive në të gjithë botën.

Kolonializmi arriti ta shndërronte Nacionalizmin në një kredo politike të përmasave globale.

Bazuar në katër përkufizimet e mësipërme, nacionalizmi shqiptar mund të klasifikohet si një Nacionalizëm Liberal për shkak të kërkesave për vetëvendosje të shprehura herë pas here publikisht nga bartësit e kësaj ideologjie. Nisur nga fakti që shqiptarët banojnë edhe në territore që politikisht dhe administrativisht nuk administrohen nga shteti shqiptar, nacionalizmi shqiptar shfaqet në disa forma që varen nga rrethanat historiko-politike dhe territoriale .

Deri në vitin 1912, nacionalizmi shqiptar, bazuar në përkufizimet e Heywood, mund të klasifikohet si nacionalizëm antikolonialist për shkak të pushtimit nga Perandoria Osmane. Pas 1912, sipas përkufizimit të Gellner, nacionalizmi reflektohet në përputhjen e njësisë politike me njësinë kombëtare. Pushtimet nga shtetet ballkanike apo Italia dhe Gjermania gjatë luftës së dytë botërore zhvilluan përsëri Nacionalizmin Antikolonialist. Në njësinë politike të shpallur nga Ismail Qemali bënin pjesë të gjitha trojet shqiptare. Kongresi i Berlinit, Konferenca e Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha, Konferenca e Paqes në Paris patën në rendin e ditës caktimin e kufijve të trojeve shqiptare në Ballkan, sipas projekteve që u viheshin në tavolinë nga shtetet e interesuara.

Në këto kushte teoria nacionaliste, sipas Gellner apo Heywood, nuk funksionon në mënyrën e duhur për shkak të caktimit të kufijve në tavolina dhe jo me luftë apo pushtime. Kjo histori kufijsh vazhdoi deri më 1927-n në prag të shpalljes së Mbretërisë Shqiptare. Gjatë Mbretërisë 16

Shpëtim Cami Nacionalizmi, integrimi dhe siguria

Shqiptare, Nacionalizmi pati karakteristika të ndryshme brenda kufijve të Shqipërisë nga ato jashtë tyre. Nacionalizmi i shqiptarëve që jetonin në Mal të Zi, Kosovë, Luginën e Preshevës dhe Maqedoni nuk ka manifestuar dhe nuk manifeston edhe sot e kësaj dite të njëjtat tipare me atë të shqiptarëve të Shqipërisë. Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, më 17 shkurt 2008, nacionalizmi i shqiptarëve të Kosovës nuk manifeston të njëjtat tipare me ato të para pavarësisë. Rrethanat janë krejt të ndryshme. Nacionalizimi i shqiptarëve të Shqipërisë apo edhe shqiptarëve të Kosovës pas shpalljes së pavarësisë, sipas Heywood, përkufizohet si nacionalizëm konservator, të cilin organizatat ndërkombëtare kanë kohë që nuk e mbështesin ashtu si edhe nacionalizmin ekspansionist. Ndërkohë nacionalizmi i shqiptarëve te Maqedonisë, Luginës së Preshevës apo Malit të Zi është një nacionalizëm liberal , sipas parimeve uillsoniane të të drejtave të barabarta dhe të vetëvendosjes.

Nacionalizmi dhe bashkimi kombëtar janë filozofi politike të ndryshme. Konceptimi si të njëjtë shpesh na çon në rrugë dhe qëndrime të gabuara. Kjo është arsyeja se përse ndërkombëtarët kohët e fundit mbajnë qëndrim kundër nacionalizimit shqiptar të bërë publik në Shqipëri apo Kosovë nga parti politike, organizata jopolitike apo edhe studiues të kësaj teorie.

Ne shqiptarët duhet të mësojmë nga nacionalizmi hungarez, i cili ka afërsisht të njëjtat tipare dhe të njëjtën histori me tonën si dhe të njohim prirjet dhe sjelljet ndërkombëtare për të përshtatur edhe sjelljen tonë në përputhje me rrethanat e reja.

Historia na mëson se sa herë çështja e kufijve bëhej apo bëhet objekt diskutimi, aq herë ndjenjat nacionaliste dilnin 17

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dhe dalin në plan të parë. Kjo histori është aktuale deri në ditët e sotme ku marrëveshja shqiptar –greke për kufijtë detarë prodhoi një ringjallje të nacionalizmit shqiptar.

2-

Integrimi dhe pritshmëritë

Guri i themelit për krijimin e Bashkimit Evropian u vendos nga Ministri i Jashtëm Francez, Robert Schuman, në deklaratën e tij të 9 majit 1950, në të cilën ai parashtroi idenë e përpunuar më parë nga Jean Monnet për bashkimin e industrive evropiane të qymyrit dhe çelikut. Sipas tij, kjo do të përbënte një nismë historike për ndërtimin e një “Europe të organizuar dhe vitale”, pa të cilën paqja në botë do të ishte e pamundur. Plani Schuman u bë realitet me nënshkrimin në Paris të Traktatit Themelues të Komunitetit Evropian të Qymyrit dhe Çelikut më 18 prill 1951. Në nënshkrimin e traktatit merrnin pjesë Gjermania, Franca, Belgjika, Italia, Holanda dhe Luksemburgu.

Një tjetër zhvillim i rëndësishëm erdhi disa vjet më vonë me Traktatet e Romës, të 25 marsit 1957, të cilat krijuan Komunitetin Ekonomik Evropian dhe Komunitetin Evropian të Energjisë Atomike (EUROATOM). Këto komunitete filluan nga puna me hyrjen në fuqi të traktateve më 1 janar 1958. Krijimi i Bashkimit Evropian me Traktatin e Mastrihtit më 7 shkurt 1992 shënoi një hap te mëtejshëm në rrugën e bashkimit politik të Europës.

Kjo datë e gjeti Shqipërinë në një sistem të ri politik dhe që në fillim ajo i është bashkuar idesë së integrimit europian.

Kanë qenë pikërisht dilemat ideologjike - lindje apo perëndim, nacionalizëm apo integrim – të cilat kanë vonuar kaq gjatë këtë proces, pa lënë mënjanë edhe një sërë faktorësh 18

Shpëtim Cami Nacionalizmi, integrimi dhe siguria

të tjerë.

Shumë studiues, politikanë, diplomatë, shkrimtarë, analistë, profesorë kanë analizuar sjelljen tonë të dyzuar.

Lindje apo Perëndim, nacionalizëm apo integrim janë pyetje që janë bërë objekt i shpeshtë debatesh në mjediset tona akademike, diplomatike, politike, mediatike etj. Konsumimi i energjive politike në këtë fushë ka ngadalësuar procesin.

Fjala i takon shkencës, studimeve të mirëfillta të faktorëve që ndikojnë në një proces dhe politika duhet të zbatojë pikërisht studimet shkencore dhe jo e kundërta duke llogaritur kostot përkatëse dhe duke njohur mirë historinë e politikave nacionaliste në të gjithë botën.

Në këtë kuptim kontributi i universiteteve si qendra të edukimit dhe të kërkimit shkencor do të ishte një pasuri e madhe në shërbim të një kombi. Nuk është rastësi që mbreti gjerman i Greqisë së shekullit IXX, si hap të parë, ngriti Universitetin e Athinës, ashtu si homologët e tij në Rumani dhe Bullgari.

Midis dy alternativave - Nacionalizëm apo Integrim, Hungaria ka zgjedhur rrugën e integrimit . Në rrethanat aktuale edhe unë mbështes alternativën e Integrimit para asaj të Nacionalizmit për Shqipërinë dhe Kosovën, ndërsa garantimi i të drejtave të plota politike, ekonomike dhe sociale është një domosdoshmëri historike për shqiptarët e Maqedonisë, Luginës së Preshevës apo Malit të Zi. Shqipërisë dhe Kosovës i takon të kontribuojnë shumë në këtë drejtim.

Integrimi i Shqipërisë dhe Kosovës do të krijojë kushte dhe do të shtojë aktorët ndërkombëtarë në shërbim të të drejtave të mohuara të shqiptarëve që nuk banojnë në Njësinë Politike të përputhur me Njësinë Kombëtare.

19

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

3- Ndikimi mbi politikat e sigurisë Shkolla e Kopenhagës mbi politikat e sigurisë parashtron pesë fusha studimi dhe aplikimi të kësaj disipline të marrëdhënieve ndërkombëtare: a- Siguria Ushtarake b- Siguria Politike c- Siguria Shoqërore d- Siguria Ekonomike e- Siguria Mjedisore Integrim apo Nacionalizëm, Lindje apo Perëndim, kanë qenë dilema që kanë ndikuar në këto pesë përbërës të Sigurisë. Këto dilema kanë orientuar, ndryshuar apo mbajtur pezull, strategjitë kombëtare duke sjellë për pasojë: 1- Ngadalësimin e procesit të zhvillimit dhe të hartimit të strategjive të Sigurisë 2- Humbje të mëdha të energjive të burimeve njerëzore dhe ekonomike duke mos i angazhuar në hartimin dhe zbatimin e politikave të sigurisë.

Rekomandime 1- Ndalim i propagandës nacionaliste në territorin e Shqipërisë dhe Kosovës 2- Investim maksimal për Integrimin e Shqipërisë dhe Kosovës në BE dhe organizatat ndërkombëtare 3- Ndryshim dhe miratim i Strategjisë së Sigurisë Kombëtare në përputhje me rrethanat e reja kombëtare dhe ndërkombëtare 4- Investim kombëtar dhe ndërkombëtar për realizimin e të drejtave të barabarta të shqiptarëve që nuk ndodhen në Njësinë Politike të përputhur me Njësinë Kombëtare 20

Shpëtim Cami Nacionalizmi, integrimi dhe siguria

Referenca 1Alan Colins, Studime bashkëkohore të Sigurisë,Tiranë, UET Press 2Ernest Gellner, Nacionalizmi, Tiranë , Botimet IDK, 3Andrew Heywood , Politika , Tiranë, Botimet Dudaj 2008 4Historia e Popullit shqiptar, Vëllimi I,(2002) II (2002), III ( 2007), IV( 2009), Tiranë Botimet Toena,

21

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Kol. Dritan DEMIRAJ Dr. në proces në Akademinë e Mbrojtjes “Spiro Moisiu” Komandanti i Forcave Speciale Shqiptare

Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë Çfarë fshihet pas trazirave në Pakistanin Qendror?

Sa i janë afruar militantët qendrës së Pakistanit?

Pjesa më e madhe e këtyre “talebanëve” veriorë janë përpjekur të nxisin një zbatim më të ashpër të ligjit të sharias brenda FATA-s dhe NWFP. Për një farë kohe, në fillim të vitit 2009, pushtuesit e Swatit zëvendësuan të gjitha ligjet civile me sharia në rajonet rrethuese. Kështu që, kjo shkallë e re e legjitimitetit të talebanëve brenda Pakistanit lidhej me fatin e fushave të betejës. Në shkallë të ndryshme, kjo lidhet me talebanët origjinalë të Mullah Omarit. Pjesa më e madhe e këtyre fraksioneve veriore shfaqet e interesuar vetëm për atë që ndodh në Afganistan. Pas kësaj ata do të quhen ose “Talebanë” ose emrin e tyre funksionues (për t’i dalluar nga Talebanët afganë të Omarit). Nuk mund të përcaktohet sasia e rrezikut të ri pa një histori të shkurtër të sharias në Pakistan.

Fjalë kyçe kyçe: Afganistan, terrorizëm, Pakistan, Talebanë, FATA-s, NWFP, sharia, NATO, droga

22

Dritan DEMIRAJ Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë

Abstract The most part of Northern “Talibans” are trying to take more severe measures to apply Sharia within the FATA and NWFP. For some time, in early 2009, Swati invaders replaced all civil laws with Shiite ones in the surrounding areas. So, this new level of legitimacy of the Talibans inside Pakistan was directly associated with the outcome in the battle fields. In varying degrees, this is also related to the true (original) Talibans led by Mullah Omar. Most of these northern factions appear interested only in what happens in Afghanistan. Under these conditions, they will be called “Taliban” (in quotation marks to show all the definitions of 23

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

the media) or will be called with their functioning name (to distinguish them from the Afghan Taliban led by Omar).

The level of the new risk can not be determined without knowing the history of Shiites in Pakistan.

Abstrakt Pjesa më e madhe e këtyre “talebanëve” veriorë janë përpjekur të nxisin një zbatim më të ashpër të ligjit të sharias brenda FATA-s dhe NWFP. Për një farë kohe, në fillim të vitit 2009, pushtuesit e Swatit zëvendësuan të gjitha ligjet civile me sharia në rajonet rrethuese. Kështu që, kjo shkallë e re e legjitimitetit të talebanëve brenda Pakistanit lidhej me fatin e fushave të betejës. Në shkallë të ndryshme, kjo lidhet me talebanët origjinalë të Mullah Omarit. Pjesa më e madhe e këtyre fraksioneve veriore shfaqet e interesuar vetëm për atë që ndodh në Afganistan. Pas kësaj ata do të quhen ose “Talebanë” (me thonjëza për të treguar të gjitha përcaktimet në media) ose emrin e tyre funksionues (për t’i dalluar nga Talebanët afganë të Omarit). Nuk mund të përcaktohet sasia e rrezikut të ri pa një histori të shkurtër të sharias në Pakistan.

Bastione të Talebanëve në Pakistanin Verior?

Sipas “British Broadcasting Corporation (BBC) News”, më 22 Qershor të vitit 2009, mbetën nën kontrollin e qeverisjes Pakistaneze vetëm 38% e FATA-s dhe NWFPit. “Bastione Talebane” kishte në si më poshtë vijon: (1) Agjencitë brenda FATA-s në Bajur, Orakzai, Wazaristanin 24

Dritan DEMIRAJ Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë

e Veriut dhe Wazaristanin e Jugut; (2) rajonet brenda NWFP-it të Dirit të Poshtëm, Swati, Shangla dhe Buneri.

(Shih Hartën 1). Nuk mund të mos vihen re dy pjesët mbuluese mbi Islamabad - njëra nga Jugu dhe tjetra nga Veriu. Me përjashtimin e mundshëm të Rajoneve Nowshera, Charsadda dhe Karakut në NWFP, të gjitha agjencitë dhe rajonet e tjera ndërmjet zonave bastion kanë vuajtur gjithashtu një “prani talebane1”. Me rritjen aktuale, vihet në pyetje se për sa kohë Pakistani do të mbetet aleat i Shteteve të Bashkuara.

Çfarë po përpiqen të arrijnë këta “Talebanë” Siç ka për t’u vënë në dukje më tej në këtë kapitull, pjesa më e madhe e këtyre “talebanëve” Veriorë janë përpjekur të nxisin një zbatim më të ashpër të ligjit të sharias brenda FATA-s dhe NWFP. Për një farë kohe në fillim 2009, pushtuesit e Swatit u qetësuan duke zëvendësuar të gjitha ligjet civile me sharia në rajonet rrethuese2. Kështu që, kjo shkallë e re e legjitimitetit të talebanëve brenda Pakistanit u tërhoq dhe lozi me fatin e fushave të saj të betejës. Ndërsa në shkallë të ndryshme lidhen me talebanë origjinal të Mullah Omarit, pjesa më e madhe e këtyre fraksioneve veriore shfaqet vetëm e interesuar në mënyrë periferike për atë që ndodh në Afganistan. Pas kësaj ata do të quhen ose “Talebanë” (me thonjëza për të treguar të gjitha përcaktimet në media) ose emrin e tyre funksionues (për t’i dalluar nga Talebanët afganë të Omarit). Nuk mund të përcaktohet sasia e rrezikut të ri pa një histori të shkurtër të sharias në Pakistan.

25

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Harta 1. Nënndarja e FATA-s dhe NWFP-së

Sharia është tashmë pjesë e trashëgimisë së Pakistanit Kushtetuta e Pakistanit specifikon Islamin si “besimin e shtetit”. Si rezultat, Republika Islamike e Pakistanit funksionon si Shtet Islamik në shumë mënyra. Sipas World Factbook të CIA-s, sistemi ligjor i Pakistanit “bazohet mbi 26

Dritan DEMIRAJ Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë

ligjin e përgjithshëm anglez me dispozita për të përshtatur statutin e Pakistanit si një shtet islamik”. Gjenerali Zia-ulHaq, Presidenti i tretë ushtarak i vendit, e pezulloi Kushtetutën e tij më 1978 dhe paraqiti kodin ligjor të sharias si pjesë e politikës së tij islamizuese. Vitin pasues, “Zia dekretoi ngritjen e gjykatave sharia për të gjykuar çështjet sipas ligjit islamik.” Megjithëse Kushtetuta origjinale është rivendosur që atëherë, “Gjykata Federale e Shariat” e Zia mbijeton sot e kësaj dite si një amendament3.

Mbetet në lirinë e veprimit të gjykatës së shkallës së parë [gjykatës lokale] për të vendosur nëse do ta gjykojë çështjen sipas ligjit civil apo atij sharias. Nëse është ky i fundit, atëherë apeli shkon në Gjykatën Federale të Shariat-it, në vend që të shkojë në gjykatat e larta.

-Library of Congress Country Study, 19954Ndërkohë që termi “ligji i sharias” nuk gjendet gjëkundi në Kushtetutën e Pakistanit, është një frazë e përafërt – “Mësimet dhe kërkesat e islamit siç janë vendosur në Kuranin e Shenjtë”. Kështu që mund të thuhet pa problem që një interpretim i lirë i sharias është zbatuar tashmë nëpër të gjithë vendin. Të njëjtat lloj aktivitetesh nuk janë ligjore, por ndëshkimet mizore islamike (si goditja me gurë dhe amputimi) janë ndaluar5. Sidoqoftë, debati i “shkallës së zbatimit” ende vazhdon në shumë qarqe të Pakistanit. Disa agjenci qeveritare, më e rëndësishmja ISI, thuajse autonome, mund të ndjekë ende versionin ashpër të ZIA-s për sharian.

Nënkuptimet janë të qarta. Një pjesë e qeverisë së Pakistanit mund të mbështesë në fshehtësi talebanët pakistanez, ashtu si bëri më parë me talebanët afganë.

Megjithatë, kjo mundësi do të ketë nevojë për shumë shtjellim për t’u vlerësuar. Fillimisht, duhet marrë parasysh fuqia e 27

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

talebanëve pakistanez sipas rajoneve.

Bajauri Bajaur është një vend ku mund të fshihen rebelët afganë. Ai prek Provincën tepër të paqëndrueshme të Kunarit. Një vijë e vazhdueshme e kodrave të thyera e ndan atë nga lugina Kunar. Ato kodra formojnë një pengesë që mund të depërtohet vetëm në një ose në dy pika. Përmes kësaj pengese kalon rruga e vjetër nga Kabuli për në Pakistan përpara se Kalimi Khyber, të adoptohej si rrugë kryesore. Për shekuj, lugina e lumit Kunar, ka qenë rruga e pushtimit për në Afganistan. Sigurisht, sulmi në anën e kundërt është barabar i mundshëm.

Për një kohë të gjatë është dyshuar se Bajahur strehon selinë rajonale të al-Qaedas. Maulvi Faqir Mohammadi mendohet se komandon kontingjentin “Taleban” në Bajun dhe ka 10.000 luftëtarë të armatosur. Në fillim të vitit 2009 aty përfundoi një operacion i ushtrisë pakistaneze, që zgjati për një vit me një marrëveshje paqeje. Që atëherë marrëveshja është shkelur. Si rezultat, të ashtu quajturit “talebanë” kanë kthyer përsëri nën kontroll pjesën më të madhe të zonave të jashtme të rajonit të kryeqytetit Kharit. Kampet e “talebanëve” raportohet të jenë në pjesë të ndryshme brenda Bajur-it, duke përfshirë edhe Salarzai dhe Dasht-in6. Më tej në kapitull do të diskutohet se cilët janë këta të ashtu quajtur “talebanë” në të vërtetë.

Wazaristani i Veriut Wazaristan i Veriut ka ndarje administrativen tre 28

Dritan DEMIRAJ Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë

zona – Miranshah, Mir Ali dhe Razmak. “Talebanët” i kontrollojnë të tria. Në çdo pjesë të tij, ata ngrenë patrulla të përditshme në qendrat e qyteteve, mbajnë gjyqe përmbledhëse dhe zgjidhin debatet nga zyrat e marra me qera. Ndërkohë që lideri i “talibanëve” Gul Bahaduri drejton Wazaristan-in e veriut, pasuesi i Baitullah Mehsudit, komandon tre kampet “talebane”. Dy kampe ndodhen në Miranshah dhe i treti në Razmak7.

Orakzai Agjencia fisnore e Orakzai është e ndarë në dy zona administrative. Orakzai i Poshtëm (Jugor) është kryesisht Shiia, por Orkazai i Sipërm malor (i Veriut) është i dominuar nga simpatizantët e Sunnive dhe Talebanët. Duke qenë në jug të Peshawarit, Orakzai ka rëndësi strategjike për të dyja anët. Edhe përpara vdekjes së Baitullah Mehsudit, Haikimullah Mehsudi ishte komandanti i agjencive për Orakzai, Kurram-in dhe Khyber-in. Derisa vrau veten, ai ishte pasuesi i Baitullah Mehsudit dhe kushëriri i Qari Hussain-it, konceptuesi i trajnimit të kamikazëve8.

Wazaristani i jugut Wazaristani i jugut është më i madhi ndër agjencitë e FATA-it, me dy fise të mëdha pashtune – Mehsudi dhe Waziri. Wazir-ët janë vendosur historikisht në të dy anët e kufirit pakistano-afgan, ndërkohë që Mehsud-ët jetojnë vetëm në Wazaristan-in e jugut. Deri së fundmi, qeveria e Pakistanit kishte shumë pak kontroll mbi Wazaristan-in e jugut, me garnizonin e saj të ushtrisë të kufizuar kryesisht në Wana.

29

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Një kontingjenti të ushtrisë iu desh të evakuohej në zonën e dominuar nga Mehsudi i Wazaristan-it jugor në vitin 2008, kur u morën peng 300 trupa. Më e shumta e pjesëve Veriore të Wazaristan-it të jugut kanë qenë nën ndikimin direkt të pasuesit të Baitullah Mehsud – Haikimullahit. Ata kishin deri në shtatë kampe, ku trajnoheshin kamikazë (në Makeen, Shaktoi, Kanigaram, Delta, Kot Kai, Shawwal dhe Badar).

Besohet se një tjetër lider i “talebanëve” Mullah Maulavi Naziri drejton dy qendra të tjera trajnimi në Shikai dhe Baghar. Pjesa më e madhe e pasuesve të tij janë të vendosur në fundin verior të provincës Baluchistan, pikërisht në jug të Wanas. Në tetor të vitit 2009, forcat pakistaneze u zhvendosën përsëri në Wazaristan-in e Jugut, Pas katër ditë luftimesh, ata morën Kokain – qytetin e Haikimullah Mehsud-it dhe selinë për fisin Mehsud. Qari Husai, organizues i bombave vetëvrasëse të talebanëve ndodhet gjithashtu nga Kotkai9.

Të tjera agjenci fisnore të vëna në shënjestër nga këta”Talebanë” “Talebanët” janë në mënyrë të vazhdueshme duke lëvizur drejt agjencisë Khyber, për të sulmuar autokolonat që transportojnë furnizimet e NATO-s për në Afganistan.

Tashmë ata janë thuajse në kontroll të plotë të dy prej tre nën-ndarjeve, duke përfshirë Jamrod-in dhe Baran.

“Talebanët” janë gjithashtu të pranishëm në të tria nënndarjet e agjencisë Mohmad. Ata janë nën komandën e Omar Khalid-it të fisit Safi të pashtunëve. Ai dhe 5.000 militantë ju kanë rezistuar me sukses përpjekjeve të forcave të sigurisë për t’i spastruar ata nga pjesa Juglindore e Mohamad-it10.

30

Dritan DEMIRAJ Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë

Diri i Poshtëm “Talebanët” kanë gjetur shumë vende fshehjeje në Dir të Poshtëm. Në prill të vitit 2009, ushtria pakistaneze pranonte se “talebanët” kishin drogë në pjesën më të madhe të rajonit.

Vendi i fortë, në formën e majës më të madhe të malit duket se është në zonën e Maidan-it. Ajo është gjithashtu shtëpia e klerikut që ishte komisionar i “marrëveshjes së paqes” të Swat, tani jashtë funksioni – Sufi Mohammad-it11.

Swati E njohur si Zvicra e Pakistanit, Swati ka qenë një destinacion turizmi për dekada. Për një periudhë kohore në pranverë të vitit 2009, ajo u vu thuajse plotësisht nën kontrollin e “talebanëve” kur militantët vunë në shënjestër forcat e sigurisë, policinë, zyrtarët laikë dhe shkollat e drejtuara nga qeveria. Në fillim të prillit 2009, ligji i sharias duhej të imponohej si pjesë e një marrëveshjeje paqeje.

Sidoqoftë, militantët dështuan të çarmatoseshin siç u premtua, që u pasua me një ofensivë të madhe të ushtrisë në fillim të majit. Qyteti kryesor i Mingoras, u rimor nga forcat e qeverisë më vonë në po atë muaj. Për fat të keq, “talebanët” nën drejtimin e liderit të tyre Maulana Fazlullahit, e kishin shtrirë tashmë kontrollin përmes Swatit. Mendohet që shumë mund të mos jenë rikthyer në pjesën Veriore të rajonit ku më parë gëzonin kontroll thuajse të plotë12.

Shanglai Thuhet se Shanglai është në kontrollin e pjesshëm të 31

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

“talebanëve”. Raportet e fundit flasin për militantë të cilët marrin minierat e smeraldit dhe kryejnë operacione të mundshme ushtarake në det. “Talebanët” morën Majën Shangla, një pikë strategjike në fillim të vitit 2008 dhe që atëherë kanë marrë shumë stacione policie në rajon.

Zotëruesit e atyre stacioneve nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të vraponin për të shpëtuar jetët e tyre. Ndërtesa të tjera qeveritare në Shangla, kanë qenë të alternuara nën dhe jashtë kontrollit të “talebanëve”13.

Buneri Meqë Buneri është 105 km larg Islamabadit, kontrolli i tij do të ndihmonte shumë çdokënd që përpiqet të zëvendësojë qeverisjen qendrore të Pakistanit. Menjëherë pasi “talebanët” e Swatit u zhvendosën në Buner, ushtarakët e Pakistanit vendosën të ndalnin sulmet e papritura që shtoheshin. Ata u futën në një operacion kundër të ashtuquajturve talebanë në prill të vitit 200914.

Të tjera rajone NWFP “të rrethuara nga talebanët” Lumi Swat formon kufirin ndërmjet rajonit Malakand të NWFP dhe agjencisë Bajaur të FATA-s. Malakand ishte vendi ku qeveria pakistaneze ofroi fillimisht të zëvendësonte të gjitha ligjet civile me sharian, për të arritur armëpushimin me “talebanët” në shkurt të vitit 200915. Shpejt u bë e qartë se kjo marrëveshje sharia shtrihej edhe në Rajonin Swat.

(Referim hartës 1). Ndërsa Bajauri kufizon Luginën Kunar të Afganistanit, mund të shihet se pse lugina e lumit Swat, formon rrugën hyrëse të talibanëve afganë ose Hekmaytar 32

Dritan DEMIRAJ Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë

në zemër të Pakistanit16. Pasi largohet nga Malakandi, Lumi Swat kalon përmes Rajoneve Charsadda dhe Nowshera përpara se të arrijë në Lumin Indus.

Megjithëse jo teknikisht një bastion i “talebanëve”, Rajoni i Hangut mendohej të ishte nën kontrollin direkt të Haikimullah Mehsudit, krahu i djathtë (dhe pasuesi) i liderit të “Talibanëve Pakistanez” Baitullah Mehsudit.

Një volum i tërë mund t’i kushtohet të gjitha intrigave ushtarake që kanë ndodhur në rajonin e Peshawarit. Aty janë kampet e refugjatëve, medresetë dhe rekrutët e thuajse çdo organizate militante Pakistaneze. Deri në qershor të vitit 2009, të paktën 400 automjete që mbartnin furnizime për forcat e NATO-s në Afganistan janë shkatërruar në distriktin e Peshawarit17.

Luftëtarët e Baitullah Mehsud nga Wazaristan-i e jugut, filluan të bëjnë sulme të papritura në afërsi të Tank-it në rajonin NWFP në vitin 2005. Shënjestrat e tyre parësore ishin dyqanet e muzikës, floktoret dhe stacionet e policisë të qytetit kryesor të Tank-it. Policia e tij fillimisht bëri rezistencë, por që atëherë u bë më e kujdesshme. Tani ata qëndrojnë kryesisht brenda stacioneve të policisë me barrikada të forta. Administrata civile është thuajse plotësisht e paralizuar nga kërcënimi.

Talebanët origjinalë nuk morrën pjesë në “Ofensivën e Swatit” Më shumë se një fraksion Pakistanez është i përfshirë në rezistencën afgane. Duket se të gjithë janë aktualisht në aleancë me talebanët afganë të Mullah Omarit, por aktualisht jo të gjithë janë pjesë e tij. Marrim për shembull Hizb-i-Islami 33

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Gulbuddin (HIG) të Hekmaytarit. Pjesa më e madhe e mjeteve të tij vjen prej JI-i, ndërsa ajo e talebanëve vjen nga JUI/F. JIi ka dashur gjithnjë që Pakistani të bëhet një “Shtet Islamik”, ndërsa JUI kishte vullnetin që të linte komunitetin e njerëzve të mësuar “të shtrijnë edukimin tradicional islamik, të reformojnë mësimdhënien e ligjit islamik dhe t’i japin shtysë zbatimit të ligjit në shoqërinë myslimane bashkëkohore”.

Ndryshimi mund të jenë të shkallën e fuqisë dhe ashpërsisë së ushtrimit të ligjit. JI ka ndjekur modelin e Egyptian Muslim Brotherhood-it, ndërkohë që JUI/F preferon modelin Saudit Wahhabi18.

Nuk është çudi që i ashtuquajturi pushtimi “taleban” i Rajonit Swat u zbatua kryesisht nga krahu radikal i JI – i quajtur Tehreek-e-Nafaz-e-Shariat-e-Mohammadi (TNSM).

TNSM u themelua nga një ish lider i JI – Sufi Muhammad – në vitin 1992, me qëllimin e zbatimit më të rreptë të ligjit sharia. Pas dërgimit të mijërave luftëtarëve xhihadistë për të kundërshtuar pushtimin Amerikan të Afganistanit në vitin 2001, TNSM u ndalua nga qeveria Pakistaneze më 12 Janar të vitit 2002.

Tehreek-e-Nafaz-e-Shariat-e-Mohammadi (TNSM) Që atëherë TNSM-a ka qenë aktive përgjatë kufirit me Afganistanin në agjencitë Bajaur dhe Mohmad të FATA (Hekmaytar është jashtëzakonisht popullore në të parën).

Me seli në rajonin Maidan të Dir-it të Poshtëm (pranë kufirit të agjencisë Bajaur), TNSM ka shtrirë në mënyrë progresive zonën e saj të veprimit përmes Malakand dhe për në Rajonin Swan. TNSM që shpesh nuk është vënë re në historinë e Afganistanit, së fundmi është përshkruar si “një nga grupet 34

Dritan DEMIRAJ Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë

fetare militante më të rrezikshme në Pakistan 19”. Kur themeluesi i saj u burgos në vitin 2002, dhëndri i tij – Maulana Fazlullah – mori drejtimin e grupit. Themeluesi i grupit – Sufi Mohammad – u lëshua nga burgu në vitin 2008, pasi premtoi për mos-violencë. Më pas ai arriti të ishte komisioner për “marrëveshjen e paqes” jo-funksionale të Swat-it. Në pasojat e sulmit të medresesë Lal Masjid në vitin 2007 në Islamabad, al-Jazeera pretendon se forcat e Fazlullahut krijuan një aleancë me grupin e Baitullah Mehsud. Megjithëse ata janë të sigurt për bashkëpunimin, nuk ka prova për ndonjë aleancë apo bashkim.

Në korrik të vitit 2007, TNSM mori pjesën më të madhe të rajonit Swat dhe më pas e mbajti për thuajse katër muaj. Në Nëntor, forcat e Pakistanit u përballën me Maulana Fazlullahun dhe pasuesit e tij nga një vend fushimi në fshatin e Imam Dherit. Prej atëherë, ligji i sharias është autorizuar dhe funksionon në Malakand që prej 16 Shkurtit dhe në Swat që prej 13 Prillit20. TNSM nuk është e njëjtë me atë që media tashmë e quan “talebanët e Pakistanit”. Po ashtu nuk janë aq të mëdha as lidhjet e saj me Mullah Omarin.

Tehrik-i-Taliban (TTP) Emri zyrtar për “talebanët e Pakistanit” të Mehsud-it është Tehrik-i-Taliban (TTP). TTO-ja filloi të marrë formë në vitin 2002, kur ushtria e Pakistanit kreu sulme të papritura në zonat fisnore për të luftuar “militantët e huaj”. Shumë veteranë lokalë të luftimeve afgane i kundërshtuan këto sulme. Në dhjetor të vitit 2007, TTP-ja u formua zyrtarisht nën drejtimin e Baitullah Mehsudit. Më 25 Gusht të vitit 2008 u ndalua nga qeveria e Pakistanit. Në fund të Dhjetorit 2008 35

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dhe në fillim të Janarit 2009, Mullah Omari dërgoi një delegacion për të ndjekur liderët më të spikatur të milicisë rajonale për të lënë mënjanë ndryshimet mes tyre, të reduktonin armiqësinë me ushtrinë Pakistaneze dhe të ndihmonin talebanët Afganë për të luftuar praninë Amerikanë në Afganistan. Baitullah Mehsudi, Hafiz Gul Bahaduri dhe Maulavi Naziri, të gjithë ranë dakord për këtë në Shkurt dhe formuan Sura Ittehad-ul-Mujahideen-in (SIM) (Vihet re që nuk është përfshirë sheiku Maulana Fazlullah.)

Në një formulim të shkruar, të tre pohojnë se do të lënë mënjanë ndryshimet për të luftuar forcat e drejtuara nga Amerikanët. Formulimi përfshin gjithashtu një deklarim të besnikërisë ndaj Mullah Omarit dhe Osama bin Ladenit.

Bashkëpunëtorët më agresivë të Al-Qaedas Lej-i, JEM-i dhe TNSM-ja duket se tani janë më agresivët e militantizmit fondamentalist brenda Pakistanit.

Lej-i, JEM-i dhe TNSM-ja janë të gjithë pjesë e IIF të Osama bin Ladenit. Megjithëse disi e vështirë për t’u besuar, edhe TNSM-ja bashkëpunëtore e JI, supozohet që tani është pjesë e Wahabbi IIF. Nga grupi, vetëm LET-i ka evituar sulmet mbi forcat Pakistaneze të sigurisë (mbase prej statusit të saj si përfaqësues i ISI-t). Ndryshe nga të tjerët, zakonisht LETi nuk është i ashpër ndaj Shiit-ëve. Mendohet se JEM-i e ka mbështetur në mënyrë aktive TNSM-në në luftën e tij kundër forcave të sigurisë qeveritare në Swat Valley.

Lëvizjet e fundit të ushtrisë Pakistaneze kundër TNSM TNSM-ja ka kundërshtuar në mënyrë agresive 36

Dritan DEMIRAJ Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë

sistemin juridik të Pakistanit në Rajonin Malakand që prej vitit 1994. Në Prill të vitit 2001, ai kërkonte që “sistemi i vërtetë juridik islamik” të zëvendësonte organizimin qeveritar. Kur ai u ndalua pasi dërgoi njerëz në Afganistan më vonë gjatë atij viti, gjërat morën për keq. Autoritetet Pakistaneze dyshojnë se ishte TNSM-ja që lëshoi bomba vetëvrasëse në Dargai në Nëntor të vitit 2006, për të marrë hakun për një sulm me raketa Amerikane në Damadola. 40 rekrutë paraushtarakë vdiqën në sulmin e Dargait. Maulana Liaquat, një lider i spikatur i TNSM, sapo ishte vrarë nga një sulm “ajror” mbi një medrese në fshatin Chingai të Agjencisë Bajaur më 30 Tetor të vitit 2006, të marrë përsipër nga ushtria e Pakistanit. Më vonë, qeveria e Pakistanit përcaktoi se kjo medrese e veçantë përdorej për trajnimin e militantëve.

Në fillim të Prillit të vitit 2009, në Swat u imponua ligji sharia si pjesë e marrëveshjes midis autoritete dhe TNSM. Por, militantët dështuan në çarmatosjen e plotë të tyre sipas marrëveshjes dhe luftëtarët e tyre u shpërndanë në rajonet fqinje, duke nxitur tmerrin ndërkombëtar. Në fillim të Majit filloi një ofensivë e ushtrisë Pakistaneze në rajonin e Swatit.

Më vonë, atë muaj, u mor qyteti kryesor, Mingora.

Më 20 Korrik të vitit 2009, ushtria Pakistaneze sulmoi një seli Maid të TNSM. Ai sulm përfshiu pesë fshatra – Sherkhanayn, Shedasin, Misrikhanayn, Sangolain dhe Saparayn – dhe dy baza në majë të malit (Majën e Saparay dhe Pikën 1260). Këto vende janë pranë Timergaras në Rajonin Dir i Poshtëm. Megjithëse u vranë 100 militantë, liderët e tyre kryesorë – Komandanti Hafizullah (ka mundësi të jetë num de guerre), Qari Shahid, Dr. Wazir, Muftahuddin dhe Abdus Salam – të gjithë shpëtuan.

Maulana Faqir Mohammad është një lider i TNSM që 37

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

shpesh lidhet me Bajaurin. Ai mund të jetë njëjti me komandantin e “talebanëve” të supozuar të Agjencisë – Maulvi Faqir Mohammadin. Kjo do ta bënte TNSM-në forcën prej korridorit të Luginës Kunar, që u përpoq të rrethonte Islamabadin dhe jo talebanët origjinal të TTP ose të Mullah Omarit. Duke qenë se TNSM-ja është një degëzim i JI, dyshohet për lidhje me Hekmayrarin. Kunari është vendi ku Hekmaytari u bashkua fillimisht me rrezistencën afgane në vitin 2004. Që prej Luftës sovjeto-afgane, Kunari ka qenë gjithashtu një vend i preferuar qëndrimi për Osama bin Ladenin. Gjatë viteve të 1990-ave al-Qaeda, kishte një marrëdhënie të ngushtë bashkëpunimi me milicinë e Kashmirit me prirje – Hezb të Hekmaytarit. Luftëtarët afganë janë parë të kalojnë në Pakistan nga Afganistani për të ndihmuar me luftimet në Swat. Këta mund të kenë qenë nga ushtria afgane e Hekmaytar – HIG. Al-Qaeda dyshohet për kohë të gjatë se ka bazë në Bajaur. Sipas Christian Science Monitor, Hekmaytar gjithashtu “besohet se vepron nga toka Pakistaneze në zonat e fiseve Veriore”. TNSM dhe JEM janë midis partnerëve aktualë më aktivë të al-Qaedas. Kështu të paktën dyshohet për dorën e al-Qaedas në rrethimin e Islamabadit. Sa për përfshirjen e Hekmaytarit, gjithashtu edhe Irani mund të ketë dorë së fundmi. Tashmë brenda Pakistanit qarkullojnë zëra për përfshirjen e të huajve pas lëvizjes mbi kryeqytetin e tij përmes Swatit. Për fat të keq, Irani nuk është shteti i dyshuar. Si TNSM dhe JEM supozohen si anti-Shiia.

Historia e hershme e Swatit sugjeron gjithashtu për prani të Al-Qaedas Në rajonin e Swatit të NWFP ka pasur luftëtarë të 38

Dritan DEMIRAJ Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë

TNSM prej disa kohësh. Në janar të vitit 2003, grupet militante të drejtuara nga kleriku radikal Maulana Fazlullahi kishin filluar tashmë të sulmonin pikat e kontrollit policor dhe banorët vendas. Këta militantë ngritën “qeverisje paralele” në 59 fshatra, me gjykata islamike që impononin ligjin e sharia. Në fund të armëpushimit katër mujor në fund të shtatorit të vitit 2007 ri-filloi lufta me autoritetet lokale.

Xhandarmëria paramilitare Kufitare u pozicionua në zonë, por fillimisht ishte jo-efektive. Në 16 nëntor të vitit 2007, militantët morën selinë e nën-rajonit të Alpuri në afërsi të Shangla. Policia lokale u largua pa i bërë rezistencë një force që përfshinte vullnetarë uzbekë, taxhikë dhe çeçen.

Në fund të Nëntorit 2007, zyrtarët Pakistanezë nxorën TNSM të Maulana Fazlullah nga një bazë në Imam Dheri (8 km nga qyteti kryesor i Mingora të Provincës së Swatit). Kjo bazë ishte ngritur për një kohë të mjaftueshme sa të kishte xhaminë dhe medresenë e saj. Ndërmjet mbrojtësve të vdekur të pikave që ndodheshin atje ishin dy të huaj (uzbekë). Më vonë u zbulua se në atë periudhë kishte shumë më tepër uzbekë me TNSM-në. Trupat qeveritare dhe fiset e lidhura me qeverinë i nxorën jashtë Uzbekët “bashkëpunëtorë të al-Qaeda-s” nga Wazaristani i jugut në vitin 2004 (duke vrarë rreth 300 prej tyre). Që kur ndodhi kjo, uzbekët e kësaj zone përgjithësisht janë të lidhur me alQaedan.

Rebelët pro-talebanë u arratisën nga zona gjysmëautonome e FATA-s, pak pasi morën kontrollin e gjashtë rajoneve të Swat Valleyt normalisht të qeta, përpara se të nxirreshin jashtë nga.... [më shumë se] 15.000 trupa pakistaneze... Luftëtarët rebelë ishin kryesisht talebanë 39

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

lokalë, por zyrtarët Pakistanezë si dhe vendasit që lanë zonën thanë se ata komandoheshin nga disa qindra luftëtarë të huaj të lidhur me al-Qaedan – kryesisht luftëtarë uzbekë.

-Reporter i Associated Press/ABC News, Maj 2009Shefi i Shtabit të ushtrisë së Presidentit Karzai (një ish kryekomandant dhe operativ i CIA-s, Dostum) komandon gjithashtu një numër të madh uzbekësh. Përsëri, mendohet se TNSM-ja ka shumë të ngjarë të ketë pasur këshilltarë nga al-Qaeda gjatë rrethimit të Islamabadit përmes luginës Swat.

Pastaj erdhi lëvizja mbi Islamabadi nga Juglindja Me përjashtimin e mundshëm të vrasjes së Benazit Bhuttot, të gjitha incidentet e Rawalpindit janë shfaqur si akte të zakonshme terrorizmi. Ende, përparësia gëluese e Rawalpindit është në pjesë e vogël 23 km prej kryeqytetit më të qetë – Islamabadit. Në 10 tetor të vitit 2009, nëntë a më shumë terroristë të maskuar si ushtarë pakistanezë çanë përmes portës kryesore të Selisë së Ushtrisë Kombëtare të Pakistanit në Rawalpindi, duke marrë ndërtesën e sigurisë të saj, kapën 44 persona peng dhe u dorëzuan vetëm pas 19 orësh rrethim. Për autorësinë e kësaj u dyshua LeJ-i, por Rawalpindi është shumë larg nga territori i Lej-it. Ndërkohë që gjerësisht shihet si paralajmërim i TTP për të mos rifilluar ofensivën mbi FATA, ky sulm mund të ketë pasur qëllime të tjera. Vetëm një pjesë e FATA-s kontrollohet nga TTP-ja.

Pjesa Veriore e saj kontrollohet nga TNSM. Ky sulm i Selisë së Ushtrisë, të rikujton sulmin e skuadrës vetëvrasëse kundër Selisë së Agjencisë së Zbulimit 40

Dritan DEMIRAJ Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë

të Pakistanit në Lahore, në 28 maj të vitit 2009. Ai incident u konsiderua si një hakmarrje për ndërhyrjen në luginën Swat.

Ashtu siç ka vënë në dukje pjesa e parë e këtij kapitulli, fajtori për luginën Swat ishte padyshim TNSM-ja e lidhur me JI-in.

Në mesin e Tetorit të vitit 2009, radioja NPR kapi një tjetër pjesë të shkurtër në lidhje me rrethimin e Selisë së Ushtrisë në Rawalpindi. Ajo jepte dy të dhëna për identitetin e sulmuesit, por nuk kishin lidhje. Supozohej se sulmi u krye nga “Punjabi” me ndërhyrjen e mundshme të “shpagimit për vdekjen e Baitullah Mehsudit.” Baitullah Mehsudi ishte kreu u fisit Mehsud në Wazaristanin e Jugut. Pjesa më e madhe e TTP së tij janë nga FATA. Cilës zonë banimi të Provincës Punjab i referohet artikulli? Ka gjithashtu disa Punjabi të paidentifikuar që luftojnë në Afganistan. A mund të jenë ata nga krahu i armatosur i JI? JI-ja e ka selinë e saj në Mansoora (një rrethinë e Lahores). Kjo ndodhet gjithashtu në Provincën Punjab.

Për arsye se talebanët e Mullah Omarit vijnë prej JI-it, rival i JUI/F asnjë nuk po duket se mendon që JI, mund të jetë e përfshirë në rrëmujat e brendshme të Pakistanit. Gjatë sulmeve të qeverisë në Waziristan në vitin 2004, kishte flamurë të Ji-së që valëviteshin përgjatë gjithë kufirit Afgan.

Në 19 Qershor të vitit 2009, shefi i Ji-së Syed Munawar Husain i tha konsulles së politikës së Ambasadës Angleze Chris Senath dhe sekretarit të parë George Hudson që “Operacionet ushtarake kundër radikalëve” qenë bërë sipas direktivës së qeverisë së SHBA-ve dhe po e destabilizojnë vendin. Në Prill të vitit 2009 menjëherë pas betimit si drejtuesi i katërt i JI-së, i tha anëtarëve të partisë së tij që “Politikat e Shteteve të Bashkuara janë anti-humane dhe terrorizmi i tyre e ka çuar të gjithë botën në ferr, por ne do 41

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

ti rezistojmë asaj deri në pikën e fundit të gjakut”. Kjo nënkupton që JI gjithashtu kundërshton çdo lloj qeverie, të huaj dhe të brendshme që merr anën e Amerikës. Për më tepër, vazhdon të jetë e paqartë që sulmi mbi Shtabin e Ushtrisë është kryer nga milicia e saj.

Fedayeen-e-Islam ka marrë shumë nga kreditet e të tjerëve Pas një sulmi tokësor nga 25 terroristë në Qendrën e Stërvitjes së Policisë së Lahores në mars të vitit 2009, Fedayeene-Islami, tha që e kreu këtë sulm me qëllim mbajtjen e forcave federale jashtë Waziristanit të Jugut. Ashtu si Grupi Amjad Farooqi, Fedayeen-e-Islami duket se është bashkë i stërvitur në kampet e JUI/F. Fedayeen-e-Islami besihet se ka në gjirin e vet anëtarë të Jaish-e-Mohammad(JEM) ....një grup terrorist që vepron në Waziristanin e Jugut ... Fedayeen-e-Islami ka direkt lidhje me ....Baitullah Mehsudinin dhe po ashtu dhe me al-Kaedan.

Fedayeen-e-Islam deklaron se ishte ajo që kreu sulmin vrasës mbi Hotel Marriotin (në Islamabad) në Shtator të vitit 2008...

Jaish-e-Muhammadi qe gjithashtu i përfshirë së bashku me Lashkar-e-Taiban të cilët qëndrojnë pas sulmit ushtarak të armatosur mbi ndërtesën e Parlamentit Indian në New Dehli në 13 Dhjetor 2001.

42

Dritan DEMIRAJ Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë

Referenca . “Pakistan Conflict Map”, from BBC News Online, 22 June 2009. . Ben Arnoldy, “”Pakistan Accepts Islamic Law in Swat Valley, Christian Science Monitor, 17 February 2009, Decian Walsh, “Pakistan Bows to Demand for Sheria Law in Taliban controlled Swat Valley, Guardian(UK)”, 14 April 2009.

3 . Pakistan, A Country Study, chapt4, “The Government”and Politics, Judicionary.

4 . Ibid, Chapt 5"Internal Security, Islamic Provisions”.

5 . Pakistan, A Country Study.

6 . “Pakistan Conflict Map”.

7 . Ibid.

8 . Ibid.

9 . Ibid, “Pakistan Captures Mehsuds Hometown”, UPI.com, 24 October2009.

10 . Ibid.

11 . Ibid.

12 . Ibid.

13 . Ibid.

14 . Ibid.

15 . Arnoldy, “Pakistan Accepts Law in Swat Valley”.

16 . Arnoldy, “Pakistan Accepts Law in Swat Valley”.

17 . Ibid.

18 . Nojumi, The Rise of the Taliban in Afghanista, pp101, 189.

19 . Hassan Abbas, “The Black Turbaned Brigade, The Rise of TNSM in Pakistan”, “ Jamestown Foundation, 12 April 2006, in Wikipedia Encycplopedia, v.s.”Tehhrek-e-Shariat-e-Mohhamadi”.

20 . “Pakistan Troops Seize Radical Clerics Base”, Agence France Presse, 28 November2007, in Wikipedia Encycplopedia, v.s.”Tehhrek-e-Shariat-eMohhamadi”.

1 2

43

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Albert HITOALIAJ Dr. në proces në Akademinë e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”

Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës Gërshetimi i ekonomisë, gjeografisë e sigurisë skicon qëndrimet politike ndaj integrimit evropian. Përfundimi i Luftës së Ftohtë reduktoi logjikën e luftës mes blloqeve e shteteve dhe kjo u solli përplasje ekonomike dhe luftë për hapësirë e burime. Duke kuptuar zgjerimin euroatlantik dhe raportet brenda organizatave perëndimore, kuptojmë edhe arsyet e integrimit dhe sfidave shqiptare. Në këtë punim, do të përpiqemi të kuptojmë lëvizjet strategjike të aktorëve ndërkombëtarë të cilët ndikojnë në integrimin e Shqipërisë dhe gjithë rajonit, në strukturat Perëndimore.

Fjalë kyçe kyçe: Gjeoekonomia, gjeopolitika, BE, Ballkan, integrimi euroatlantik, strategjia

44

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikĂŤs

European integration, Geo-economy as a model of Geopolitics Abstract One of the main developments in policy by the EU has been the one in regards to the expansion of the organization, the establishment of borders and bordering neighbor countries. The expansion of EU regions in predetermined geographic coordinates greatly impacts-as we have clearly seen these last few years-the geopolitical vision of the West and other international players. Until the 1990s, the security of the international sistem had at its base geopolitical calculations based on strategic military strength that oversaw the equilibrium of the compelling powers, the Euroatlantic West, and the East dominated by the ex-Soviet Union. With the change of international system, after the 1990s, we saw a 45

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

change in military influence ratios and the Eastern Block fell, but its intentions of empowerment and increase in influence didn’t decrease at all. At this point, especially in the past few decades when the new post-cold war world order seems more crystalline than ever, geopolitics seems to have ignored geostrategies though without abandoning it, while simultaneously increasing another branch, geo-economy. In broad terms, geoeconomy is the study of economy with an orientation towards geographical space, time, and political views. Since geoeconomy includes a combination of geography and economy, the focus of analysis will be the exact mix and its relation to the expansion of the EU. The understanding of such expansion points us towards conclusions regarding our own region and countries, helping us determine the main players that affect this process positively and/or negatively. Economical and geographical annexations present a clear draft of political stances toward European integration. The end of the Cold War reduced the logic behind the War of Blocks which brought about economical confrontation for space and resources. Understanding the Euro-Atlantic expansion and the relations inside western organizations we understand the reasons and hurdles regarding Albanian integration. In this study we will try to understand strategic movements of international players that effects Albanian integration as well as that of the whole region in Western structures.

Fjalë kyçe: geoeconomy, geopolitics, UE, Balkans, euro atlantic integration, strategy Abstrakt Një nga zhvillimet thelbësore të politikës se BE ka qenë ai në lidhje me zgjerimin e organizatës, vendosjen e kufijve dhe 46

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

kësisoj përcaktimin e fqinjëve. Zgjerimi dhe shtrirja e hapësirës në koordinata të caktuara gjeografike, ndikon – ashtu si është parë në këto vite – në vizionin gjeopolitik që ka Perëndimi dhe aktorët e tjerë të sistemit ndërkombëtar.

Deri në vitet ’90 siguria e sistemit ndërkombëtar kishte në bazë përllogaritjet e gjeopolitikës të bazuara te gjeostrategjik dhe fuqia ushtarake, të cilat shihnin ekuilibrin e blloqeve të influencës, Perëndimit euroatlantik dhe Lindjes së dominuar nga ish BRSS. Me ndryshimin e sistemit ndërkombëtar, pas viteve ’90, ndryshuan raportet e fuqisë ushtarake dhe Blloku Lindor ra, por qëllimet e fuqizimit e të shtrirjes së influencës nuk u pakësuan.

Në këtë pikë, ku gjatë dekadave të fundit po kristalizohet rendi botëror i pas-Luftës së Ftohtë, gjeopolitika ka lënë disi mënjanë gjeostrategjnë, por pa e braktisur dhe ka fuqizuar një degë tjetër të sajën, gjeoeknominë. Në mënyrë të përgjithshme, gjeoekonomia është studimi i ekonomisë dhe burimeve në orientimin e tyre ndaj hapësirës, kohës dhe pikëpamjeve politike. Duke qenë se gjeoekonomia sheh të ndërthurur gjeografinë me ekonominë, do ta marrim këtë gjë si pikë analize në lidhje me zgjerimin e BE dhe kuptimin e strategjisë së madhe të zgjerimit. Kuptimi i kësaj strategjie na orienton për të arritur në përfundime me rajonin dhe vendin tonë, duke na ndihmuar për të përcaktuar agjentët që ndihmojnë e pengojnë këtë proces.

Gërshetimi i ekonomisë, gjeografisë e sigurisë skicon qëndrimet politike ndaj integrimit evropian. Përfundimi i Luftës së Ftohtë reduktoi logjikën e luftës mes blloqeve e shteteve dhe kjo u solli përplasje ekonomike dhe luftë për hapësirë e burime. Duke kuptuar zgjerimin euroatlantik dhe raportet brenda organizatave perëndimore, kuptojmë edhe 47

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

arsyet e integrimit dhe sfidave shqiptare. Në këtë punim, do të përpiqemi të kuptojmë lëvizjet strategjike të aktorëve ndërkombëtarë të cilët ndikojnë në integrimin e Shqipërisë dhe gjithë rajonit, në strukturat Perëndimore.

1. ROLI I EKONOMISË NË RENDIN E RI BOTËROR 1.1 Ndikimi i gjeopolitikës në sistemin ndërkombëtar Gjeopolitika tërhoqi fillimisht nëpërmjet britanikut Sir Halford Mackinder dhe formulimit të teorisë së tij mbi Heartland (Zemra e Tokës), në vitin 1904. Po të kontrollohet qendra e Eurazisë (Heartland) kontrollohet bota. Shtysa kryesore e punës së Mekinderit erdhi nga identifikimi i kërcënimeve që i kanoseshin Britanisë dhe në këtë përllogaritje që synonte ekuilibrin ndërmjet fuqive detare dhe atyre tokësore, ai shënjoi si kërcënime kryesore (njëkohësisht forca e kundërt në ekuilibër të fuqive) fuqitë kontinentale, Rusi dhe Gjermani. Ky mendim (i përshtatur) vazhdon të jetë edhe sot e kësaj dite platforma themelore e politikës së jashtme të SHBA-së dhe Britanisë. Teza e tij me tre pika kyç “Kush sundon Evropën Lindore, sundon Heartland; kush sundon Heartland komandon Ishullin e Botës; kush sundon Ishullin e Botës, komandon Botën”, i ka rezistuar kohës duke i dhënë formë strategjive ushtarake të Fuqive detare.

Strategu i famshëm amerikan, Nicholas J. Spykman, do të krijonte teorinë e tij gjeopolitike që u bë baza e të gjithë strategjisë së madhe amerikane, i bazuar në mendimin e britanikut Mackinder. Ai ishte strategu kryesor Luftës së Ftohtë – strategjia e tij këshillon kontrollin e rajoneve anësore të Heartland, Rimland, me qëllim kontrollin e Eurazisë e dominimin global. Që nga ngjarjet e 1989-s, janë zhvilluar 48

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

diskutime të shumta që kanë si shqetësime kompozimin dhe pozicionin gjeopolitik dhe gjeoekonomik të Europës Lindore në ekzistencën e saj të re të periudhës pas rënies së Bllokut sovjetik. Mbizotëron ideja për rikthimin e Europës Lindore në sistemin e demokracive liberale, si një proces normal, i cili ishte ndërprerë nga realiteti historik sovjetik. Integrimi në NATO e BE ishin pjesë e këtij mendimi. Një situatë stabiliteti e prosperiteti ekonomik kërkonte edhe ri-pozicionimet gjeopolitike e ato gjeoekonomike të pas Luftës së Ftohtë, ku Europa Lindore u bë pjesë e gjeografisë së Europës duke u bashkëlidhur me Perëndimin. Gjeopolitike nuk kishte përfunduar, por kërkohej “rendi i ri botëror”. Loja gjeopolitike tashmë u shndërrua në gjeoekonomi. Brenda kontekstit mund të përmendet diçka nga punimet e fundit të Saul Cohen në lidhje me Europën dhe tranzicionin gjeopolitik.

Një pjesë veçanërisht e rëndësishme e imagjinatës gjeopolitike të Cohen është dëshira për të rimodeluar rajonin e Europës Qendër-Lindore, ndryshe nga roli i saj gjeopolitik i dhënë prej Mackinder, - si një “zonë tampon”-, në një “rajon hyrjeje” të fuqishëm. Duke i skicuar kornizat tradicionale gjeopolitike të botës si “detare” dhe “kontinentale euraziste”, Cohen argumenton se: “Mekanizmi më premtues gjeopolitik për të ndrequr balancën ndërmjet dy sferave [bota “detare” dhe “bota kontinentale eurazitike”] është shfaqja e Europës Qendrore dhe Lindore si një Rajon Portë/Hyrje.

Një rajon i tillë do të lehtësonte transferimin e energjive të reja brenda bërthamës ngurruese sovjetike. E shtrirë në perëëndim nga lumenjtë Oder-Neisse dhe malet Harz e Bohemian në veriun e Detit Adriatik, dhe ne lindje në kufijtë e BRSS, Porta Europiane do të jetë plotësisht e hapur ndaj forcave ekonomike nga lindja dhe nga perëndimi. Strukturat 49

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

e saja politike dhe ekonomike do të adaptojnë modelet europiano-perëndimore, por duhet gjetur një qëndrim ushtarak që nuk sfidon objektivat sovjetikë të sigurisë. Me përjashtim të Greqisë, ky rajon është i përbërë nga ai gjysmë rresht shtetesh ndërmjet Gjermanisë dhe Rusisë, stabiliteti dhe siguria e të cilëve sipas Mackinder (1919) ishte thelbësore për stabilitetin e Eurazisë dhe të gjithë botës... Shqetësimet e Europës detare janë fuqitë ushtarake sovjetike. BRSS ka nevojë për ndihmën e Europës Perëndimore. Këto shqetësime dhe nevoja balancojnë njëra-tjetrën. Ato drejtohen më mirë nëpërmjet bashkëpunimit, jo nëpërmjet konkurrencës për zona tampon.1 Ri-pozicionimi gjeopolitik i Europës Qendrore Lindore, të cilën Cohen e përcakton si “rajoni hyrës” duhet kuptuar e analizuar në këndvështrimin e marrëdhënieve ndërmjet interesave gjeopolitike e atyre gjeo-ekonomike. Është pozicioni i rajoneve të veçanta brenda rrjedhës globale për të cilat, emërtimi i gjeoekonomisë qëndron i përshtatur kaq mirë. Eshtë e nevojshme për këtë, që të bëhet në mënyrën ku një fenomen pak a shumë gjeopolitik është i artikuluar fuqishëm me një sërë imperativësh ekonomik, ide dhe ideologji. 2 1.2 Gjeoekonomia dhe transformimi i rendit botëror Krijimi i gjeoekonomisë si një degë e gjeopolitikës, shpesh i është njohur si atribut, studiuesit Edward Luttwak, një ekonomist e këshilltar amerikan dhe ekonomistit e shkencëtarit politik francez, Pascal Lorot. Gjeokenomia është një përzierje mes ekonomisë dhe gjeografisë. Ajo është diferencuar nga gjeopolitika e orientuar dhe nga gjeopolitika ekonomike e shek. të 19-të, në sensin që ajo është e një natyre 50

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

ndërdisiplinore dhe kombinon njëkohësisht influencën e gjeografisë, politikës dhe ekonomisë. Në vend të kërkimit të burimeve të energjisë, ajo fokusohet mbi korridoret e kalimit të energjisë, një fenomen i shek. të 21-të, përtej problemeve të ndeshura dhe të ardhmes së transportit të elektricitetit e ujit nëpërmjet rrjeteve të tubacioneve dhe atyre elektrike.

Në kohë, u bë një dallim i vlefshëm ndërmjet gjeostrategjisë dhe gjeoekomisë e lindi një diskutim i ri.3 Ekonomia botërore e bazuar te tregjet u integrua shpejt gjatë kësaj periudhe, duke e futur në erën e gjeoekonomisë.

Pothuajse çdo shtet-komb ra dakord me krijimin e një Organizate Botërore për Tregtinë (WTO) për të rregulluar tregtinë ndërkombëtare. Blloqet ekonomike në Europën Perëndimore, Amerikën e Veriut dhe rajonin Azi-Paqësor u lidhën më shumë dhe në SHBA, politika e ekonomisë së jashtme u shpall si “politikë e lartë” e përbënte një gur themeli të politikës së jashtme të Bill Clinton.4 Aleancat ushtarake, anëtarësimi në organizata ndërkombëtare, bashkëpunimi ndërkombëtar dhe liria e përbashkët ekonomike, tregohet se janë të lidhura fort me tregtinë dypalëshe... Aktivitetet ekonomike janë parë jo vetëm si një zëvendësues por gjithashtu edhe si një plotësues i pushtimeve ushtarake. Tashmë ka një literaturë të gjerë në marrëdhëniet ndërkombëtare se si konflikti ndërkombëtar mund të ndryshojë tregtinë ndërkombëtare.5 1.3 Nga gjeopolitika te gjeoekonomia Në thelb, ekuilibri i fuqisë në shekullin e 21-të të gjeoekonomisë do të luhet ndërmjet tre super-blloqeve rajonale të tregtisë (shënim: BE, NAFTA dhe rajoni PaqësorAziatik).6 51

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Por, a ka BE aftësitë e aktorit në këtë sferë politike apo do t’i fitojë në të ardhmen? Sidoqoftë, edhe kështu si është, BE është i perceptuar si një entitet gjeopolitik/ gjeokonomik nga më të mëdhenjtë.7 Ndërsa analizohet ky konflikt interesi, strategët hyjnë në fushën e gjeoekonomisë dhe duhet të marrin gjithmonë në konsideratë se rendi global është një rezultat i marrëdhënieve dialektike ndërmjet gjeopolitikës dhe gjeoekonomisë.8 Me fjalë të tjera strategjia ishte që të lëvizej nga gjeopolitika e fuqisë territoriale dhe kontrollit në një gjeoekonomi kontrolli nëpërmjet tregjeve dhe politikës, ose nga gjeopolitika te imperializmi gjeoekonomik.9 Nga gjeopolitika te gjeoekonomia, logjika e konfliktit, gramatika e tregtisë Përveç atyre pjesëve të pafata të botës, ku konfrontimet e armatosura apo konfliktet civile ngulmojnë për shkaqe të pastra rajonale apo për arsye të brendshme, zbehja e Luftës së Ftohtë, është duke e pakësuar rëndësinë e fuqisë ushtarake në çështjet botërore. Nëse lojtarët e lënë në fushë nga rëndësia e zbehtë e fuqisë ushtarake, ishin tërësisht entitete ekonomike (punë – punëdhënës, sipërmarrës, korporata) atëherë, vetëm logjika e tregtisë do të qeverisë botën. Në vend të Politikës Botërore, kryqëzimi i rrjetit të marrëdhënieve të fuqisë në skenën ndërkombëtare, ne do të kemi thjesht Biznes Botëror, një mori ndërthurjesh ekonomike të shpërndara nëpër glob. Ajo që do të ndodhë – dhe ajo për çka ne jemi dëshmitarë tashmë – është një transformim thuajse i plotë i mekanizmit shtetëror i përfaqësuar nga lindja e “Gjeoekonomisë”. Kjo fjalë e re (neologjizëm) është termi më i mirë që mendoj se mund të 52

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

përshkruajë përzierjen e logjikës së konfliktit me metodën e tregtisë – ose, si do kishte shkruar Clausewitz, logjika e luftës në gramatikën e tregtisë. Meqenëse lidhja e kërcënimeve ushtarake dhe aleancave ushtarake u zbeh, prioritetet dhe mënyrat gjeoekonomike po bëhen mbizotëruese në mekanizmin shtetëror.10 Ajo që ndodh në skenën e ekonomisë botërore, natyrisht që nuk do të përcaktohet nga një kusht i tillë; në të vërtetë roli i gjeoekonomisë në bërjen dhe zhbërjen e ekonomisë botërore duhet të jetë shumë më i vogël se sa roli i gjeopolitikës në politikën botërore si një e tërë..11 2. GJEOGRAFIA NË NDRYSHIM E EUROPËS 2.1 Sferat e influencës në Europë Europa shihet të zhvillohet edhe në një strukturë grupimesh të rajonizuara brenda vetvetes. Këto organizime mund të kenë ide të ndryshme rreth sigurisë dhe çështjeve ekonomike. Gjermania, Franca dhe ekonomi të tjera qendrore kanë interes në mbajtjen e eurozonës në formën e saj aktuale meqenëse infektimi nga Greqia është një kërcënim ekzistencial për BE. Por, në periudhën afatgjatë, organizimet e blloqeve brenda BE, mund të ndryshojnë pozicion. Kjo varet shumë nga qëndrimi i Gjermanisë. Nëse ajo vendos se marrëdhënia e saj me Europën Qendrore është më e rëndësishme se sa marrëdhënia me periferinë, atëherë ngrihen pikëpyetje për organizatën. A ka sfera influence brenda Europës dhe cilat janë ato?

Sfera gjermane e influencës (Gjermani, Austri, Holandë, Belgjikë, Luksmeburg, Republika Ceke, Hungari, Kroaci, Zvicër, Slloveni, Sllovaki dhe Finlandë): këto ekonomi 53

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

qendrore të eurozonës nuk kanë disavantazh prej konkurrencës së Gjermanisë, apo të varen nga zhvillimi i marrëdhënieve të Gjermanisë me Rusinë. Blloku rajonal nordik (Suedia, Norvegjia, Finlanda, Danimarka, Islanda, Estonia dhe Lituania): këta shtete thuajse jo të eurozonës, e shohin zakonisht ngritjen e Rusisë nën një dritë negative.

Gjermania është një partner i rëndësishëm tregtar, por ajo shihet gjithashtu edhe si dominuese dhe konkurrente.

Vishegrad-plus (Polonia, Republika Ceke, Sllovakia, Hungaria, Rumania dhe Bullgaria): në këtë moment, pjesëtarët e Grupit të Vishegradit i përkasin sferave të ndryshme të influencës. Republika Ceke, Sllovakia dhe Hungaria nuk ndjehen aq të ekspozuara ndaj ngritjes së Rusisë sa ç’ndjehen Polonia apo Rusia. Europa Mesdhetare (Itali, Spanjë, Portugali, Greqi, Qipro dhe Maltë): Këto janë shtetet periferike të Europës. Gjeografikisht, këto vende janë të izoluara nga rrugët kryesore të tregtisë dhe kanë nevojën e qendrave europiano-veriore gjeneruese të kapitalit, si pasojë, këto ekonomi, përballen me probleme të ngjashme të borxheve të larta dhe mungesës së konkurrencës.

Pyetja për ta është: kush do të udhëheqë? E më pas janë Franca dhe Mbretëria e Bashkuar. Këto vende nuk i përkasin vërtet asnjë blloku. Ky është pozicionimi tradicional i Londrës, në lidhje me Europën kontinentale, edhe pse ajo ka qenë së fundi duke stabilizuar një marrëdhënie me grupin Nordik-Balltik. Ndërkaq, Franca, mund të konsiderohet pjesë e sferës gjermane të influencës.

Nëse Franca vendos të dalë nga partneriteti me Gjermaninë, ajo mund të fitojë shpejt kontrollin e sferës së saj normale të influencës në Mesdhe, me shumë gjasa me një pritje 54

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

entuziaste të kësaj nga fuqitë e tjera siç janë SHBA dhe Mbretëria e Bashkuar.12 2.2 Dinamika gjeoekonomike e Europës, Gjermania dhe Franca Jetëgjatësia gjeopolitike e aleancës franko-gjermane për gjysmë shekulli ishte gur-kyçi i ngrehinës së BE (në formën e tashme dhe në atë të shkuar). Faktori gjeoekonomik mund të kthejë rritjen e fuqisë gjeopolitike të Francës në Europë dhe në Lindjen e Mesme. Në këtë kontekst shtrëngimet e imponuara ndaj Francës nga aleanca e saj me Gjermaninë, me shumë gjasa do ta parandalojnë atë nga shfrytëzimi i plotë i këtyre mundësive.

Gjermania: Gjatë dy luftërave botërore, Gjermania humbi territore të një rëndësie të madhe gjeoekonomike dhe gjeostrategjike, të vendosura në lindje të lumit Oder: sa 36% e territorit të 1914-s. Këto e dobësuan shumë pozitën qendrore ekonomike dhe gjeografike të vendit. Territoret e humbura, ishin të karakterizuara nga një vlerë gjeoekonomike domethënëse. Por Gjermania vazhdon të zotërojë pole të rëndësishme të sistemet gravitacionale gjeoekonomike të Europës. Dinamikat gjeoekonomike të cilat janë shfaqur së fundi në Europë si rezultat i zgjerimit të BE në Lindje, në kombinim me rikuperimin ekonomik të Rusisë dhe rritjen e shpejtë ekonomike të Turqisë, pritet të shkaktojnë zhvendosje të rëndësishme të qendrave gravitacionale ekonomike të Europës, nëpër një drejtim juglindor. Franca: Ky zgjerimi i shpejtë gjeografik i BE drejt Lindjes, duket se po shndërron në mënyrë drastike ekuilibrin aktual gjeoekonomik të Europës. Në kontekstin e zhvillimeve të mësipërme, fuqia gjeoekonomike e Gjermanisë 55

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

është duke u dobësuar në përfitim të Europës Lindore (veçanërisht Polonia) ndërsa fuqia gjeoekonomike e Francës duket se është mrekullueshëm shumë e qëndrueshme. Është një sfidë e madhe për ndërmarrjen politike në Francë që të transformojë avantazhet e mësipërme gjeoekonomike në fuqi gjeopolitike, e cila do të sfidojë pozicionin dominues gjeopolitik të Gjermanisë në Europë.13 Një Gjermani gjeoekonomike?

Gjeoekonomia gjermane ka qenë veçanërisht e shquar qysh ne vtin 1998, kur erdhi në fuqi qeveria e Schröder.

Schröder ishte i kritikuar veçanërisht për forcimin e lidhjeve ekonomike me Rusinë dhe me Kinën, ndërsa injoronte të drejtat e njeriut në këto vende. Nën udhëheqjen e Angela Merkel, fokusi gjeoekonomik i Gjermanisë ka vazhduar, sidomos gjatë rritjes së krizës financiare. Gjermania është eksportuesja e dytë më e madhe në botë, pas Kinës dhe ekonomia e katërt më e madhe pas SHBA, Kinës dhe Japonisë. Sot ekonomia e Gjermanisë, gëzon rritjen e saj më të madhe që prej ribashkimit. Rritja e Gjermanisë fokusohet në partneritetin strategjik me partnerë ekonomikë kyç si Kina, India dhe Rusia, vazhdon edhe nën qeverisjen e Merkelit. Ndërsa tregu i përbashkët i BE vazhdon të thithë dy të tretat e 800 milionë eurove të eksportit vjetor të Gjermanisë, asnjë segment tjetër i tregtisë së Jashtme gjermane nuk është duke u rritur aq shpejt sa tregtia me Kinën, e cila është rritur me 60 për qind në vitin 2010. Shitblerjet me Gjermaninë llogariten sa 30 për qind të tregtisë së Kinës me BE, në vlerë 140 miliardë dollarë amerikanë në vitin 2010 (afërsisht 105 miliard euro). 14 Politika gjermane për fuqizim kombëtar nuk është 56

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

detyrimisht paralele me qëndrimet e vendeve te tjera evropiane.

3. INTEGRIMI I SHQIPËRISË NË BE DHE VARËSIA NGA KORNIZA GJEOEKONOMIKE 3.1 Problemet gjeoekonomike përballur nga shtetet post-komuniste Rënia e sistemit komunist nuk mund të mos ndikonte dimensionin e tij gjeokeonomik. Disintegrimi i strukturave komuniste gjeoekonomike provoi të ishte një proces shumë kontradiktor. Ky proces, megjithëse natyral, evoluoi kundër sfondit të zhvillimit të integrimit ndërkombëtar dhe kësisoj ngjante jo natyral. Duhet theksuar se shumica e shteteve postkomuniste kishin industri të specializuara në nivele shumë të larta dhe sektorë të cilët nuk mund të funksiononin normalisht pa lidhjet me ekonominë e jashtme. Në këtë mënyrë, rënia e strukturave të mëparshme ekzistuese të bashkëpunimit ndërkombëtar, kishte prodhuar probleme komplekse të vetëvendosjes virtuale gjeoekonomike në të gjithë shtetet postkomuniste (shënim: Shqipëria përfshirë; pyetjet e ngritura ishin ato që dolën edhe para klasës politike shqiptare). Çfarë strategjie ekonomike e jashtme duhej adoptuar? Çfarë qëndrimi duhej mbajtur në lidhje me procesin në zhvillim, të integrimit ndërkombëtar? Cilët mund të ishin partnerët ekonomikë afatgjatë dhe afatshkurtër? Këto dhe pyetje të tjera si këto u bënë një pjesë integrale e dilemave të cilat lindën gjatë transformimeve ekonomike postkomuniste.15 Tashmë, pavarësisht këtyre pengesave, Rusia ngjan të jetë e ndarë më dysh, duke u luhatur ndërmjet përshtatjes 57

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

gjeopolitike për një botë të globalizuar dhe një gjeopolitike të stilit të vjetër në të cilën ushtarakët duhet të vazhdojnë të luajnë një rol udhëheqës.16 Arma kryesore e Rusisë është menaxhimi i burimeve të saja të shumta të gazit e të naftës dhe shtimi i influencës në vendet post-komuniste me qëllim kontrollin e rrugëkalimeve të gazit e të naftës. BE është një treg i pasur dhe në këtë mënyrë Rusia ka varësi nga ky treg sa ç’kanë edhe europianët prej gazit të saj. Në ndryshim nga marrëdhëniet Rusi-BE, tregtia e energjisë në hapësirën post-Sovjetike është shumë e politizuar, duke reflektuar një marrëdhënie asimetrike fuqie ndërmjet Rusisë dhe fqinjëve të saj në njërën anë e gjeopolitikës dhe gjeoekonomisë së sigurisë globale, në tjetrën.17 Lufta për kontrollin e burimeve është pikërisht një fryt i gjeoekonomisë. Problemi kryesor është raporti mes nevojës dhe burimeve të disponueshme. Si do të shpërndahen burimet? Nuk ka shumë gjasa që rezervat e fosileve të shpërndahen nëpërmjet një racionimi demokratik -e me solidaritet- të burimeve të naftës.18 Shqipëria dhe një pjesë e vendeve post-komuniste përballen pikërisht me këto probleme të furnizimit e të qenit rrugëkalime për tubacionet kryesore furnizuese ebergjetike prej Rusisë në Europë. Integrimi i tyre në BE do të thotë prekje e interesave ruse, dëmtim i sferës së influencës së Rusisë, në Ballkan e Lindje.

3.2 Vlera gjeopolitike dhe gjeoekonomike e Ballkanit dhe e Shqipërisë “Në vitin 1919 Mackinder përmblodhi shkurt dhe qartë pikëpamjen e tij disi mistike në lidhje me sundimin e botës: 58

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

‘Kush sundon Evropën Lindore komandon Zemrën e Tokës (heartland); kush sundon Zemrën e Tokës komandon Ishullin e Botës; kush sundon Ishullin e Botës komandon Botën. (Mackinder 1919: 194)’. Parandalimi i një aleance mes Gjermanisë dhe Rusisë në lindje, brenda “Heartland”-it, duhet të jetë baza e politikës së Aleatëve (Mackinder 1919: 155-60)”19 “Zgjidhja e propozuar nga Mekinder për problemin e Evropës Lindore, i cili rrjedh nga “një konsideratë e realiteteve të paraqitura nga gjeografia e globit tonë,” ishte formimi i një “rreshti shtetesh të pavarura midis Gjermanisë dhe Rusisë”, që do të formonin “një pykë të gjerë pavarësie, duke u shtrirë nga Adriatiku dhe Deti i Zi deri në Balltik.” Ky “tampon territorial midis Gjermanisë dhe Rusisë” shkruante Mekinder, duhet të ketë mundësi hyrje në oqean dhe duhet të mbështetet nga “vendet periferike” (d.m.th Britania dhe Shtetet e Bashkuara). Përndryshe, vakuumi i fuqisë së Europës Lindore, do të shërbejë sërish si shkëndijë për të ndezur një betejë tjetër për hegjemoninë euro-aziatike.”20 Kjo është edhe pika në të cilën strategjia shqiptare, që do të shfrytëzonte teoritë gjeopolitike dhe pozicionin gjeografik të Shqipërisë, duhet të mbështetet. Shqipëria mund të ndërtojë një aleancë më të qëndrueshme me aksin euroatlantik (kryesisht SHBA, Britani), për faktin se në rajonin e Ballkanit jemi e vetmja popullsi që nuk ka asnjë pikë të përbashkët, kulturore, racore, fetare apo strategjike me Rusinë. Madje mund të thuhet se kemi interesa të kundërta.

Kjo gjë i shkon shumë për shtat mendimit të Mekinderit për zonën Adriatik-Deti i Zi, mendim i cili sot është po aq i rëndësishëm sa dhe më parë. Saul B. Cohen vinte në dukje se: pjesa më e madhe e strategëve perëndimorë vazhdojnë ta 59

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

shohin botën ashtu siç është përshkruar fillimisht nga Mekinder.

Ndërkohë ashtu si trajtuam më lart, gjeoekonomia është një model gjeopolitik për sa i përket objektivave, por mënyrat e përdorura prej saj ndryshojnë nga ato të gjeopolitikës tradicionale ku konflikti ushtarak dhe fuqia ushtarake ishin në plan të parë. Ky transformim nga një regjim gjeopolitik i politikave të bashkuara të tregtisë ndërkombëtare në atë gjeoekonomik, është lëshimi i një beteje dinamike për skalitjen e një gjeografie të re historike, të bashkimit të tregtisë në një hapësirë globale ekonomike në rritje e të padisiplinuar.

Kolapsi i Bashkimit Sovjetik ka çelur hapësira të reja – veçanërisht në Europën Qendrore dhe Lindore por gjithashtu edhe në vende të tjera – dhe mundësi për aktivitete ndërkombëtare të tregtisë.21 Paragrafi 9 i Strategjisë Kombëtare të Sigurisë të Rusisë thotë: “ndryshimi nga konfrontim në bllok në parime të diplomacisë multi-vektoriale dhe potencialet e burimeve [natyrore] të mundshme të Rusisë, së bashku me politikat pragmatiste të përdorimit të tyre kanë zgjeruar mundësitë e Federatës Ruse për të forcuar ndikimin e saj në arenën botërore”. Autorët e Strategjisë besojnë se çështja e energjisë dhe konkurrenca ndërkombëtare për akses dhe kontroll të pasurive të hidrokarbureve do të jenë shqetësimi kryesor në çështjet botërore të së ardhmes së parashikueshme.22 Në këtë skemë, risia e veçantë e presidentit Putin, ka qenë shndërrimi i gjeopolitikës në gjeoekonomi: përdorimi i levave ekonomike për politikë po aq sa dhe për përfitim financiar.23 Këtu mund të gjendet edhe përgjigja për (mos)integrimin e Ballkanit në strukturat euroatlantike. I konsideruar si një rajon ku influenca ruse ka një vazhdimësi historike, ai 60

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

përballet me presionin e dy forcave: integrimi euroatlantik dhe disintegrimi i influencuar nga veprimi rus dhe i aktorëve të tjerë që kanë interesa në këtë rajon. Metodat e përdorura janë politike dhe ekonomike. Nëse shohim privatizimet strategjike, sektorin e energjisë e më saktë të hidrokarbureve, rrugëkalimet kryesore të tubacioneve të gazit e të naftës atëherë do të shohim se në Ballkan interesat janë të shumëanshme. Në këtë kontekst nëse deri në Luftën e Ftohtë balanca qëndronte te kërcënimi ushtarak, sot kërcënimi është ai i depërtimit në struktura i influencave të ndryshme dhe i frenimit, përdorimit, bllokimit apo fuqizimit ekonomik.

Rusia, Kina, SHBA dhe natyrisht BE (Turqia e bota islame gjithashtu), janë aktorët të cilët kanë interesa në rajonin e Ballkanit. Vlera gjeopolitike e Ballkanit vazhdon të jetë ajo që ka qenë, por gjeoekonomia është ajo që po vendos fatin e rajonit. “Dy zgjerimet evropiane, sidoqoftë, kanë shërbyer si katalizator për ndryshimet thelbësore në mendimin rus në lidhje me marrëdhëniet ndërkombëtare, ndryshim nga një mendim ‘gjeopolitik’ në një ‘gjeoekonomik’, i cili (nëse nuk është i frenuar) mund ta shpjerë Rusinë në botën postmoderne.”24 3.3 Përfundime BE është një aktor i rëndësishëm në arenën botërore të marrëdhënieve ndërkombëtare dhe këtë e dëshmon më së miri edhe në marrëdhëniet që ka me vendet të cilët nuk janë anëtarë të organizatës. BE përveç se është një treg i pasur e i lakmuar është edhe një burim nga i cili dalin teknologji të reja, ndihma ekonomike dhe investime në sektorë të rëndësishëm. Këto të mira, në kohën e fuqisë ekonomike, e bëjnë atë një qendër të rëndësishme graviteti ashtu siç bënte 61

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

fuqia ushtarake dikur Bllokun Lindor apo atë Perëndimor.

“Duket se është e nevojshme për shtetet me ekonomi relativisht të vogël apo të pazhvilluar që të integrohen me ekonomitë e mëdha fqinje [...] me qëllim që të konkurrojnë në mënyrë globale.”25 Shqipëria është një prej këtyre shteteve. “Duke ndjekur shembullin e CEEC, të cilët ishin duke u lëshuar brenda rrjetit të marrëveshjeve institucionale të BE dhe duke marrë ndihmë nëpërmjet programit PHARE, Shqipëria pa përherë e më shumë rëndësinë predominuese të BE në strategjinë e saj për integrim në sferat gjeoekonomike dhe gjeopolitike.

Kjo strategji mund të shihet që nga viti 1992 e këtej, kur partitë politike shqiptare filluan të kishin kërkimin e anëtarësimin në BE si pjesë të platformave të tyre politike.”26 Po çfarë kuptimi ka “Europa” teksa jemi në shek. 21-të?

Një klub shtetesh që po zgjerohet me shpejtësi? Një treg i vetëm i gjerë në të cilin puna, të mirat dhe shërbimet mund të lëvizin lirshëm? Një super-shtet i centralizuar i drejtuar nga burokratë të pazgjedhur? Një gjigant ekonomik, por në arenën botërore një “xhuxh” politik?

Këto janë disa pyetje për të cilat Shqipëria duhet të ketë një mendim të qartë pasi në këtë mënyrë ka të qartë synimin se ku kërkon të integrohet dhe mënyrën se si ta bëjë atë që dëshiron. Adenauer, De Gasperi, Monnet, Schuman, synonin një Europë të paqtë dhe demokratike në të cilën të gjithë njerëzit e kontinentit tonë të mund të jetonin së bashku në siguri, liri, drejtësi dhe barazi. Udha drejt këtij qëllimi, argumenton Romano Prodi, ish-Presidenti i Komisionit Europian për kohën, është në mënyrë të pagabueshme e lidhur me ekonominë: Në dekadat e pasluftës, rajonet e Mesdheut në anën evropiane panë drejt zemrës së Europës, 62

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

përtej Pirenejve dhe Alpeve, nga frika e izolimit në mbylljes brenda Mesdheut. Disa kanë argumentuar se në atë kohë, kjo zonë ishte “sinonim i një postimi në Botën e Tretë dhe në autoritarizëm”, teksa i kundërviheshin zhvillimeve demokratike dhe ekonomike në vendet e Europës qendrore dhe veriore të cilat ishin të angazhuara në procesin e integrimit perëndimor. Qendra financiare (ashtu si përcaktohet në dokumentet e Bashkimit Europian), e cila është një makrorajon që mbulon Londrën, Parisin dhe tashmë edhe Berlinin, bashkë me zonën qendrore franko-gjermane, përbëjnë themelet ekonomike mbi të cilat u ndërtua integrimi. Efektet materiale të këtij graviteti gjeoekonomik dhe gjeopolitik mund të shihen nga fakti se zhvillimi potencial ulet teksa gradualisht largohesh nga këto zona, pavarësisht reduktimeve të konsiderueshme në diferencat që unë përmenda më parë.

Potenciali matet jo vetëm në termat e fitimit, por edhe në termat e aftësisë së kontrollit të marrëdhënieve ekonomike ndërkombëtare në zonat periferike të Komunitetit Europian dhe veçanërisht në zonën e Mesdheut.”27 Kjo zonë është zona në të cilën Shqipëria bën pjesë. Lënia pas dore e këtyre rajoneve është e pamundur për shkak të rëndësisë që ka pozita e tyre strategjikë por ajo që vonon integrimin është largësia nga qendrat gravitacionale gjeoekonomike. Disa vende në Europën Qendrore kanë avantazhe krahasuese në të qenit të integruar në një rajon gjeoekonomik europian. Këto avantazhe krijojnë diferenca ndërmjet vendeve aplikuese. Disa mes tyre, janë gjeografikisht më pranë shteteve anëtare se sa të tjerët.28 Por kjo gjeografi ka pësuar shndërrime dhe Ballkani tashmë është pjesë e integruar e Europës Qendrore. Makrorajoni Baltik, ai i Danubit dhe makro-rajoni Adriatik-Jon janë 63

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dëshmi të zgjerimit gjeografik evropian. Në këtë dinamikë të madhe shihet dhe gjendet edhe vendi i Shqipërisë e politikës së saj. Të tre makro-rajonet që u përmendën janë shtresa e shteteve izoluese në kontekstin gjeopolitik të Luftës së Ftohtë, por në betejën e re gjeoekonomike ato janë shtete që po integrohen brenda kontureve të BE e kësisoj në sferën e ndikimit Perëndimor. Çfarë duhet të ketë parasysh Shqipëria në rrugën e saj për anëtarësim në BE? Duhet bërë një analizë e thellë e cila të mbajë parasysh pyetje të tilla si: cilën formë gjeoekonomike do të ndjekin saktësisht vendet anëtare të BE? Cili do të jetë konturi përcaktues në politikën evropiane gjatë vitit 2012 e deri në vitin 2020? Çfarë do të thotë saktësisht mbizotërim gjeoekonomik për politikat evropiane në rajone dhe zona të veçanta? Çfarë tip fuqie gjeoekonomike është duke u bërë BE dhe çfarë tipi duhet apo synon që të jetë? Dhe ajo pyetje që qëndron në krye e që ka lidhje të drejtpërdrejtë me anëtarësimin e Shqipërisë në BE është: Si do të reflektojnë këto vendime në politikën e jashtme të BE në 2012 si vit kyç në nj situatë krize?

Pse janë të rëndësishme këto pyetje për Shqipërinë?

Përgjigja e këtyre pyetjeve dhe kuptimi i rrymave të brendshme gjeoekonomike në strukturën e BE do të ndihmonte Shqipërinë që të arrinte një fuqizim ekonomik.

Ky lloj fuqizimi që duhet të vijë si shkak i pozitës gjeografike.

Kjo pozitë ka peshë gjeopolitike dhe strategjike, për sa i përket rrugëkalimeve si p.sh korridori VIII dhe hyrja në Adriatik; rrugëkalimeve të mundshme të tubacioneve që mund të furnizojnë Europën na jugu i saj si p.sh TAP; burimeve hidrike, minerare etj. TAP, nga shumë analistë të huaj u 64

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

konsiderua si një sukses gjeoekonomik për Shqipërinë.

Anëtarësimi në BE i Shqipërisë do të ishte futje në sistemin global gjeoekonomik si pjesëz e njërit prej aktorëve kryesorë.

Detyra jonë është që të kuptohet sa më drejt se si funksionon ky sistem global.

Harta gjeoekonomike e Europës nuk përkon më saktësisht me hartën gjeopolitike të saj. Rajonet ekonomikisht homogjene (makro-rajonet, në fjalorin e BE) kanë kufij që shpesh kryqëzohen me dy ose më shumë shtete.29 Por gjeopolitika nuk e ka humbur peshën e saj dhe gjeoekonomia ka fituar hapësirë më të gjerë veprimi. Është jetike për vende të vogla si Shqipëria që të kryejnë ekspertiza të sakta të zhvillimeve të sistemit pasi aleancat janë ato që vendosin zhvillimin e vendeve të vogla. Shtrirja e influencës së Europës në shekullin e 21-të është një nga çështjet themelore të një rendi botëror në ndryshim të shpejtë. Sa rëndësi vazhdon të ketë Europa në çështjet gjeostrategjike?

A do të kërkojnë europianët ndikim më të madh ndërkombëtar dhe të kenë dëshirë për të paguar edhe çmimin për të? Mbi të gjitha, a do të lulëzojë apo do të dobësohet partneriteti euro-amerikan? Dhe përgjigja e këtyre pyetjeve ka rëndësi jetësore për paqen, sigurinë dhe zhvillimin botëror.

“Gjeopolitika dhe gjeoekonomia janë aspekte të gërshetuar gjithnjë e më shumë të një beteje të gjerë konkurruese kryq e tërthor rruzullit, në të cilën luftërat ndërmjet shteteve janë rralluar por në të cilat balancat tregtare, përqindja e bursës e madje edhe konkurrenca mes korporatave kanë domethënie të konsiderueshme në ekuilibrin e fuqisë politike. Se si do t’ia bëjnë europianët në këtë konkurrencë të gërshetuar, nuk është plotësisht e qartë.”30 Ditët e sotme edhe ato vende që kanë problem me fqinjët 65

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

e tyre mendojnë për zgjidhjen e tyre nëpërmjet mënyrave jo ushtarake edhe pse problematika është e mprehtë. Rritja ekonomike e Indisë është një shembull i mirë për këtë. Marr si shembull Indinë për të treguar se nëse mendimi gjeoekonomik shihet si baza zgjidhjes së konfliktit, mund të imagjinohet lehtë se si shikohet në Perëndimin e traditave diplomatike një lojë e tillë gjeoekonomike. Siguria mund të shtohet dhe kërcënimet mund të minimizohen nëpërmjet mënyrave jo-ushtarake, të tilla si tregtia dhe negociatat në vend të mënyrave ushtarake. Në këtë pikëshikimi, gjeneralmajor(shënim:indian) D.Banerjee vëzhgon me të drejtë se: “gjeokonomia i konsideron fqinjët si shokë”.31 E njëjta praktikë do të kërkohet të bëhet (ashtu si po bëhet) edhe në Ballkan. BE është i interesuar që konfliktet e Ballkanit të mos kthehen më dhe mundësisht të ketë një integrim rajonal ku lufta e armatosur të shndërrohet në luftë politike dhe të ketë fitues dominuesin gjeoekonimik. Kjo lloj kërkese mund të lexohet ndërmjet rreshtave të kërkesë së BE për dialog mes Kosovës e Serbisë. Prioritet për Shqipërinë dhe hapësirën e kombit shqiptar, pra edhe Kosovën mbetet ri-ngritja sa më e shpejtë e ekonomisë dhe në këtë mënyrë fitohet edhe beteja rajonale me Serbinë e cila në dekadat e ardhshme do të ndjejë akoma më shumë nevojën për burime. Ky fuqizim ekonomik do të sillte një rivlerësim të Shqipërisë për rolin rajonal dhe do të përshpejtonte integrimin me qendrat kryesore gjeoekonomike evropiane. Çfarë duhet pasur kujdes në ndërtimin e një strategjie afatgjatë për fuqizimin ekonomik dhe përfitimin e rolit drejtues rajonal gjeokonomik? Duhet parashikuar saktësisht raporti dhe pozicioni mes tre qendrave gravitacionale BE, Rusi dhe Turqi. Ky raport përcaktohet nën qëndrimin e një vendi si Shqipëria, që 66

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

deklaron se ka aleat strategjik kryesor SHBA, që ka aleat kryesor ekonomik BE, që shpesh herë konsiderohet edhe si një vend “nën hijen” apo influencën e Turqisë e që ka një konflikt të hapur më Rusinë si mbështetëse kryesore e Serbisë në Ballkan. Hapësira euroatlantike ka rrymat e saja të brendshme pavarësisht se aleancat Perëndimore janë të qëndrueshme. Në gjeoekonomi konkurrenca është e gjithanshme. Gjeoekonomia është era e rritjes së ekonomizimit të marrëdhënieve ndërkombëtare – nuk është më era e gjeopolitikës, e fuqisë ushtarake që përcakton e vetme renditjen e shteteve në konkurencën globale, por e fuqisë teknologjike dhe konkurrencës së sistemeve gjithashtu.32 Natyrisht që kjo lojë e madhe gjeoekonomike, shikon si aktorin më të madh SHBA. Gjeoekonomia, (shikohet si) koncepti që faktorët e lidhur me globalizimin ekonomik do të përcaktojnë marrëdhëniet ndërkombëtare, me SHBA që kërkojnë të dominojnë ekonominë botërore të globalizuar.33 Retorika e konkurrencës – e parë kjo në fjalët e Presidentit Klinton, ku secili shtet është si ‘një korporatë e madhe që konkurron në tregun global’ – ka depërtuar mes opinionit të drejtuesve përqark botës. [...] Një industri e tërë këshilltarësh mbi konkurrencën, ‘gjeoekonomistë’ dhe teoricienë të menaxhimit të tregtisë kanë shpërthyer në Washington.”(Krugman 1998:4). Tashmë ne mund të shtojmë: kjo industri ka shpërthyer edhe në Bruksel gjithashtu. 34 E në këtë lojë të madhe gjeoekonomike vihet re edhe partnerët më të ngushtë nuk janë tërësisht partnerë por ka raste që ata janë rivalë që luftojnë njëri-tjetrin. Po cilët luftonte administrata Klinton në arenën globale?

67

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Kundërshtarët nuk ishin rivalë politikë, të tillë si Kina e Rusia, por demokraci partnere të tilla si Japonia, Gjermania dhe Bashkimi Europian (BE). Në vitet e para të saja, administrata Clinton zhvilloi “luftë” gjeoekonomike kundër Japonisë dhe Europës.35 Në terma ekonomike e teknologjike, Europa dhe Amerika Veriore, janë partnerë por gjithashtu edhe konkurrentë... .36 U sollën këto shembuj për të treguar se integrimi i Shqipërisë në BE nuk është thjesht një stacion final apo një zgjidhje e problemeve tona kombëtare. Zgjidhja e këtyre problemeve vjen vetëm nëpërmjet zbatimit të metodave të luftës gjeoekonomike. Ata që i quajmë aleatët më të ngushtë i kemi edhe rivalët më të fortë, pasi ky është rregulli i lojës – ashtu siç janë edhe ata me njëri-tjetrin. Nëse nuk kuptohet skema globale dhe influencat e brendshme rajonale në këtë lojë gjeoekonomike, me qëllim që kjo mendësi të pasqyrohet në strategjitë afatgjata shqiptare, atëherë procesi i integrimit në BE nuk do të ketë frytet e shumëpritura. Në terma gjeoekonomike BE është partner, por edhe konkurrent me SHBA, e të dy së bashku janë partnerë dhe konkurrentë ndaj Shqipërisë. Një politikë ku të gjitha vendet Perëndimore janë “vende miq”, aleatë, partnerë etj, është thjesht një përgjumje gjeoekonomike. Zbatimi i një lufte gjeoekonomike rajonale dhe ndërtimi i partneritetit strategjik gjeoekonomik është përgjigja për integrimin e shpejtë shqiptar në BE. Kjo konkurrencë gjeoekonomike do të thotë “t’i trajtosh vërtet si miq” aleatët.

68

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

Referenca 1 COHEN, Soul. B.; Global geopolitical change in the post-Cold War era.

Annals of the Association of American Geographers, 81(4); 1991, f. 570-574.

2 SPARKE, M. (1998). From geopolitics to geoeconomics: transnational state effects in the borderlands. Geopolitics, f.69.

3 PRESTON, Peter. “Pacific Asia in the global system: an introduction”, WileyBlackwell, 1998, f 253 4 M. SCOTT, James . After the end: making U.S. foreign policy in the postcold war world, Duke University Press, 1998, f.320 5 D. WARD, Michael dhe D. HOFF, Peter “Analyzing dependencies in geoeconomics and geo-politics”; June 25, 2007; Authors’ Note: Prepared for an International Conference on Advanced Political Network Modeling, organized by John T. Scholz and Paul W. Thurner at the Mannheimer Zentrum FÄur EuropÄaische Sozialforschung, June 28-29, 2007. An earlier version was prepared for a meeting on the Economics of International Security, Universit¶e Pierre-Mendµes-France, Grenoble, France, March 16-March 17th,2007.

6 GUO, Sujian, GUO, Baogang. “Greater China in an era of globalization”Challenges facing Chinese political development, Rowman & Littlefield, 2010, f.30 7 HILL, Christopher. Robert Schuman Centre; “The geo-political implications of enlargement, Issues 2000-2030”; EUI working paper. no. 2000/30; EUI working paper: RSC; European University Institute, Robert Schuman Centre, 2000, f.7 8 KVINT, Vladimir ; “The global emerging market: strategic management and economics”; Taylor & Francis, 2009, f.251 9 SÖRENSEN, Jens Stilhoff ; “State collapse and reconstruction in the periphery: political economy, ethnicity and development in Yugoslavia, Serbia and Kosovo”; Berghahn Books, 2009, f.43 10 LUTTWAK, Edward N., (1990), “From Geopolitics to Geo-Economics: Logic of Conflict, Grammar of Commerce”. The national interest 20, pp. 17–23 11 CLESSE, Armand; COOPER, Richard N.; SAKAMOTO, Yoshikazu; “The international system after the collapse of the east-west orden: (“The Theory and Practice of Geo-Economics”, Edward N. Luttwak); Institute for European and International Studies, Luxembourg; Martinus Nijhoff Publishers, 1994; f.220 12 PAPIC, Marko, “The Divided States of Europe”, June 28, 2011, http://

69

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

www.stratfor.com/weekly/20110627-divided-states-europe 13 KARKAZIS, John; VIDAKIS, Ioannis; “Germany and France in the context of European geo-economic dynamics”, CEDEG REPORTS Special Issue, Issue 5, June 2011, ISSN 1792 – 9458, CONSTANTINE PORPHYROGENETUS INTERNATIONAL ASSOCIATION, Center of Defence, Energy and geopolitical Research (CEDEG), UNIVERSITY OF THE AEGEAN (DEPARTMENT OF SHIPPING, TRADE & TRANSPORT), Laboratory of Geographic Information Systems, Geo-economy and Geo-politics (GEOPOL) 14 KAUSCH, Kristina, FRIDE, 2012, Challenges for European Foreign Policy in 2012, What kind of geo-economic Europe?, “A geo-economic Germany?”, First published in Spain in 2011 15 SIDENKO, Volodymyr, “Geoeconomic Problems Facing the Postcommunist States”, The Political Analysis of Postcommunism. Kyiv: Political Thought, 1995, f. 285-299 16 LEHTI, Marko; SMITH, David James; Post-Cold War identity politics: northern and Baltic experiences, 2003, f.203 17 WENGER, Andreas; PEROVIC, Jeronim; ORTTUNG, Robert W. ; Russian Business Power: The role of Russian business in foreign and security relations; Routledge, f.17 18 PANITCH, Leo; LEYS, Colin ; “Coming to terms with nature”; Merlin Press, 2006, f.50 19 DODDS, Klaus; ATKINSON, David ; “Geopolitical traditions: a century of geopolitical thought”; Routledge, 2000; f.38 20 P. SEMPA, Francis ; “Geopolitics: From the Cold War to the 21st Century”; Transaction Publishers, 2007; f.17 21 HEROD, Andrew; Ó TUATHAIL, Gearóid; ROBERTS, Susan M. ; “An unruly world?: globalization, governance, and geography”, Routledge, 1998, f.164 22 PENKOVA, Tomislava. “ISPI Policy Brief” N. 144 - JUNE 2009, artikulli “Russia’s New Security Doctrine: “Security through Stable Development” 23 “Global security: Russia, second report of session 2007-08”, Volume 51 of Paper (Great Britain Parliament. (Session 2007-08). House of Commons)), Volume 2 of Report (Great Britain Parliament. (Session 2007-08). House of Commons. Foreign Affairs Committee)); The Stationery Office, 2007; f.27 24 HALLENBERG, Jan; KARLSSON, Håkan; “Changing transatlantic security relations: do the US, the EU and Russia form a new strategic triangle?”, Taylor & Francis, 2006, f.142 25 LESLIE, P. ; ‘The European regional system: a case of unstable equilibrium?’, Journal of European Integration, May 1999.

26 PETTIFER, James dhe VICKERS, Miranda; Albania: From Anarchy to a Balkan Identity; Hurst and Company, London, 1997 27 PRODI, Romano; “Europe as I see it”; Wiley-Blackwell, 2000, f. 80, (Europe and Mediterranean) 28 PRICE, Victoria Curzon; “The enlargement of the European Union: issues

70

Albert HITOALIAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës

and strateges”, Volume 7 of Routledge studies in the European economy; Routledge, 1999, f.132 29 FARINA, Francesco; TAMBORINI, Roberto; “Macroeconomic policy in the European Monetary Union: from the old to the new stability and growth pact” Volume 17 of Routledge studies in the European economy; Routledge, 2008, f.3 30 TIERSKY, Ronald; OUDENAREN, John Van; “European Foreign Policies: Does Europe Still Matter?”; Rowman & Littlefield, 2010, f. viii 31 BUDANIA, Rajpal ; “India’s national security dilemma: the Pakistan factor and India’s policy response; Indus Publishing, 2001, f.36 * Chair: Maj Gen D Banerjee (Retd)] Indian Army Doctrine 32 SHAHABADI, Amrita; “World Trade Organization; APH Publishing, 2007, f.19-20 33 ARMSTRONG, Werwick; ANDERSON, James; “Geopolitics of European Union Enlargement: The fortress empire”; Routledge, f. 104 34 MUNTIGL, Peter; Weiss, Gilbert; WODA, Ruth; “European Union discourses on un/employment: an interdisciplinary approach to employment, policymaking and organizational cange”, Volume 12; John Benjamins Publishing Company, 2000, f.202 35 DEUTSCH, Klaus-Günter; SPEYER, Bernhard; “The World Trade Organization millennium round: freer trade in the ...,”; 2001, f. 246 36 DETTKE, Dieter; “The challenge of globalization for Germany’s social democracy: a ...”, 1998, f.142

71

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Hergis JICA Dr. në proces në Akademinë e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”

Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare Strategjitë Kombëtare Kundër Krimit tëOrganizuar, mbështeten në kushtetutën dhelegjislacionin e aplikueshëmnë vendet perkatese, instrumentet ligjore ndërkombëtare dhe praktikat mëtë mira ndërkombëtare. Këto strategji janë të strukturuara në mënyrë tëtillë që të identifikojnë qartë objektivat që duhet të përmbushen në mënyrë që i gjithëmekanizimiinstitucional të vihet në funksion të parandalimit dhe goditjes mesukses të krimit të organizuar, si dhe duke qenë partnerë me vende dhe organizata ndërkombëtare tëtjera në luftë kundër kësaj dukurie përmes bashkëpunimit sa më të gjerë.

Fjalë kyçe kyçe: kapja e shtetit, krim i organizuar, siguri kombëtare, grup kriminal i organizuar, krime serioze, grup i strukturuar, terrorizëm ndërkombëtar, aktivitet kriminal, hierarki, përfitim financiar, korrupsion, trafik narkotikësh

72

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare

“Ai, opinioni i të cilit është se paratë mund të bëjnë gjithçka, mund të bëjë gjithçka për para”.

Benjamin Franklin

Abstrakt Krimi i Organizuar, organizata të ligjshme dhe të paligjshme, investojnë duke financuar në mënyrë të paligjshme në politikë për të kërkuar një avantazh konkurrues në treg, dhe në manifestimet ekstreme ata kërkojnë për të eliminuar konkurrencën dhe mposhtin rregullin. Në vendet demokratike në tranzicion, financimi i paligjshëm politik mund të synojë në shtyllat e shoqërisë demokratike – “kapjen” e politikanëve apo partive politike, gazetarë apo organe te medias, të policisë dhe gjyqësorit.

Shembuj të mundshëm të financimit të paligjshëm në politikë 73

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

mund të përfshijnë edhe lobimin nga korporatat e mëdha për të ndikuar në politika, duke shfrytëzuar pagesa legale dhe ilegale për ligjvënësit, ose mitmarrjen për të “blerë” ligjvënësit dhe partitë politike. “Kapja e shtetit” shpesh fillon me përpjekjet për mite, ata duhet të dështojnë për të arritur efektin e dëshiruar, atëherë financimi i paligjshem politik mund të përdoret për frikësim dhe dhunë. Në një numër vendesh shohim përmbysje të forcave të zbatimit të ligjit dhe gjyqësorit duke u përhapur në parti politike dhe ligjvënës.

Fjalë kyçe: kapja e shtetit, krim i organizuar, siguri kombëtare, grup kriminal i organizuar, krime serioze, grup i strukturuar, terrorizëm ndërkombëtar, aktivitet kriminal, hierarki, përfitim financiar, korrupsion, trafik narkotikësh Abstract Organized Crime, licit and illicit organizations, investin illicit political finance to seek a competitive advantage in the marketplace, and in extreme manifestations they seek to eliminate competition and defeat regulation. In democratic countries under transition, illicit political finance may be aimed at the pillars of democratic society – the capture of politicians or political parties, journalists or media organs, the police and the judiciary. Possible examples of illicit political finance also include lobbying by large corporations to influence policies, utilizing legal and illegal payments to legislators, or outright bribery to purchase legislators and political parties. “State Capture” often begins with bribery attempts; should they fail to attain the desired effect, then illicit political finance may be used for intimidation and violence. In a number of countries we see subversion of law 74

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare

enforcement and the judiciary spreading into political parties and legislatures.

Key words: state capture, organized crime, national security, organized crime group, serious crimes, structured group, international terrorism, criminal activity, hierarchy, financial gain, corruption, narcotics trafficking Si mund ta kuptojmë Krimin e Organizuar Megjithëse janë bërë shumë takime ndërkombëtare, ende nuk ka një përkufizim përfundimtar për krimin e organizuar, për të cilin të kenë rënë dakord të gjithë anëtarët e kësaj tryeze “interesash ndërkombëtare”. Megjithatë mund të pranohet si përkufizim i krimit të organizuar fraza “një aktivitet kriminal i dënueshëm, i vazhdueshëm e vetëveprues, duke patur një strukturë të organizuar, të ushqyer nga frika dhe korrupsioni e të motivuar nga etja për fitim”.

Në Konventën e Kombeve të Bashkuara kundër krimit të organizuar ndërkombëtar e cila është ratifikuar dhe nga parlamenti ynë me Ligjin Nr.8920, datë 11.07.2002 “Për ratifikimin e “konventës së kombeve të bashkuara kundër krimit të organizuar ndërkombëtar” dhe dy protokolleve shtesë të saj”, do të vërejmë që krimi i organizuar si terminologji përbëhet nga disa terma dhe ku mund të dallonim lehtësisht: a) “Grup kriminal i organizuar” nënkupton një grup të strukturuar, i cili ka ekzistuar për një periudhë kohe të caktuar, i përbëre nga tre ose më shumë persona, të cilët veprojnë në harmoni me njëri-tjetrin, me qëllim që të kryejnë 75

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

një ose më shumë krime ose vepra penale serioze, të përcaktuara si të tilla në përputhje me dispozitat e kësaj Konvente, me qëllim që të sigurojnë në mënyrë direkte ose indirekte, përfitime financiare ose materiale. 1 b) “Krim serioz” nënkupton atë akt që përbën një vepër penale të ndëshkueshme me një dënim maksimal të heqjes së lirisë prej të paktën katër vjetësh ose me një dënim më të rëndë. 2 c) “Grup i strukturuar” nënkupton një grup që nuk është formuar në mënyrë të rastësishme për kryerjen e menjëhershme të një vepre penale dhe që nuk nevojitet të ketë të përcaktuar rolet e anëtarëve të tij, vazhdimësinë e anëtarësimit në të ose të ketë një strukture të zhvilluar.3 Pra sic shohim dhe nga përkufizimet që janë dhënë për “grupin kriminal të organizuar”, “Krimin serioz” dhe “Grup i strukturuar” mund të krijojmë një përkufizim të përgjithshëm në lidhje me krimin e organizuar i cili mund të ishte shkurtimisht dhe në përbërje të termave të mësipërm “Një grup kriminal i organizuar të cilët në mënyrë të strukturuar kryejnë krime serioze”.

Karakteristikat e Krimit të Organizuar Pavarësisht nga përkufizimet e ndryshme, në parim pranohet se krimi i organizuar ka disa karakteristika thelbesore të cilat mund të quheshin fare mirë dhe karakteristikat e krimit dhe të cilat mund të jenë si mëposhtë: a. Kërkimi i fitimit financiar Fitimi financiar është një kërkesë e domosdoshme e organizatave kriminale gjë e cila sjell në mënyrë të menjëhershme etjen për të gllabëruar gjithcka e cila mund të 76

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare

sjellë këto fitime financiare. Njësoj si në një ekonomi tregu ku kërkesa dhe oferta do të përcaktonin “rregullat e lojës”ashtu dhe në një grup të organizuar kriminal kërkesa për fitime gjithmonë e më të mëdha do të diktojë dhe veprimet e organizatave kriminale në më të shumtën e rasteve. b. Kërkon besnikëri të antarëve të organizatës Besnikëria ndërmjet antarëve të organizatës kriminale është dicka thelbësore dhe primare gjë e cila në shumë raste për të patur garanci sa më të plota antarët i përkasin një familje, fisi apo etnie. Kjo ka avantazhet e saj në mbrojtjen e organizatës kriminale pasi shumë nga metodat e përdorura nga organet e zbatimit të ligjit janë jo efektive duke qenë se antarët e organizatës e njohin shumë mirë njëri-tjetrin. Megjithatë nuk përjashtohen rastet kur besnikëria e antarëve të organizatës të mos kushtëzohet nga familja, fisi apo etnia por të ketë nocion tjetër i cili do të varej në përfitimet që do të kishin këta antarë nga kjo organizatë psh. “Nëse organizata do të krahasohej me një Robin Hood modern atëherë dhe antarët e organizatës do të ishin më të motivuar për të ruajtur besnikërinë ndaj saj”. c. Shtyrja drejt korrupsionit të zyrtarëve dhe të qeveritarëve Faktor tjetër thelbësor është dhe pjesmarrja e organizatës kriminale në strukturat shtetërore të hetimit apo të vendimarrjes. Kjo është një shprehje pak e cuditshme në mënyrën e formulimit të saj por a është e vërtetë? Duhet të kemi parasysh që në raste specifike është shumë e domosdoshme që organizatat kriminale të kenë lidhjet e nevojshme apo mbështetjen në veprimtarinë e tyre kriminale 77

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dhe kjo mund të sigurohet vetëm me koorruptimin e zyrtarëve apo personave të ngarkuar me zbulimin, kapjen dhe hetimin e këtyre veprimtarive kriminale. Në këtë formë shumë herë suksesi i veprimtarisë së tyre kriminale varet nga lidhja mes organizatës dhe këtyre personave e ngadonjëherë lidhja është kaq e fortë sa është shumë e vështirë të përcaktosh rolet e paleve në këtë veprimatari. d. Struktura hierarkike Që një grup i krimit të organizuar të funksonojë padyshim duhet të ketë një strukturë hierarkie të përcaktuar ku do të ndahen më së miri rolet e antarëve të kësaj organizate. Në ketë ndarje do të përcaktohet lideri dhe vartësit e tij sipas një shkalle përkatëse e cila duhet të funksionojë për të patur një jetëgjatësi të organizatës dhe ku urdhërat e marra nga lideri do të zbatohen për të arritur pikësynimet e organizatës. e. Diversiteti i krimit Karakteristikë tjetër e organizatës kriminale është dhe diversiteti në krimet e kryera pasi këto organizata kanë tendencën për tu përfshirë në më shumë se sa një lloj krimi.

Kjo vjen si pasojë e shtrirjes së organizatës si dhe mbrojtjes që ajo duhet të kryejë nga situata të ndryshme të cilat mund të venë në diskutim ekzistencën e saj. f. Pjekuria organizative Në organizatat kriminale personat të cilët marrin pjesë në të, në shumicën e rasteve janë të përhershëm gjë e cila siguron jetëgjatësinë dhe mos shpërbërjen e këtyre grupeve. Kjo sjell si pasojë një pjekuri organizative e cila demonstrohet herë pas herë në ndarjen e roleve brenda organizatës si dhe në vendosmërinë e veprimeve kriminale që ndërrmeren nga organizata.

78

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare

Vecoritë e grupeve të krimit të organizuar Nuk mund të lemë pa përmendur disa vecori të grupeve kriminale shqiptare të cilat në shumë raste nuk mund të përkufizohen si grupe të mirfillta kriminale pasi dhe krijimi i tyre në shumë raste varet nga faktorë momentalë dhe jo si pasojë e një bashkëveprimi të mirë organizuar dhe hierarkie funksionale. Disa prej këtyre vecorive janë si mëposhtë: 1. Nuk kanë pretendime territorial gjë e cila ka të bëjë me faktin se gjithsecili që mund të jetë i zoti mund të kryejë një veprimtari të tillë. Pa u përplasur në shumicën e rasteve me njëra tjetrën këto organizata veprojnë në heshtje duke respektuar në një farë forme pjestarët si dhe veprimet e kryera nga organizata të ndryshme.

2. Nuk kane strukture hierarkike brenda organizatës gjë e cila sjell mos pasjen e një lideri apo kupole drejtuese.

Secili nga pjestarët e organizatës vepron më vete duke u bazuar fort tek lidhjet familjare gjë e cila krijon një rreth mbrojtës për aktivitetin e tij kriminal dhe në rast të shtrirjes së këtij aktiviteti kriminal bashkëpunohet me pjestarë të tjerë të grupit por nuk përjashtohet mundësia e bashkëpunimit dhe me pjestarë të nje grupimi tjetër kriminal.

3. Pjestarët e grupeve kriminale ndërojnë vartësi përsa i përket bashkëveprimit në situata të ndryshme gjë e cila ndodh sa herë që konsiderohet e drejtë nga këta pjestarë pasikjo njihet si e drejta e tyre për të “punuar me kë të duan”. Kjo karakteristikë vërehet gati në të gjitha grupimet kriminale shqiptare.

4. Egërsia dhe dhuna në zgjidhjen e problemeve është një karakteristikë tjetër që spikat në grupet kriminale shqiptare dhe kjo vihet re sidomos në vendet perëndimore.

Shumë grupe kriminale shqiptare të cilat shtrijnë aktivitetin 79

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

e tyre në vendet perëndimore nuk pranojnë bisedime për zgjidhjen e problemeve të krijuara gjatë aktivitetit të tyre kriminal ata preferojnë ti zgjidhin ato duke e patur kundërshtarin në pozita inferioriteti gjë e cila mund të bëhet fare mire me “gjuhën e armëve” dhe jo me bisedime ndërmjet grupeve. Kjo është tërësisht e ndryshme tek grupet kriminale jo shqiptare pasi tek ata bisedimet u paraprijnë armëve.

5. Besnikëria dhe funksionimi i grupeve kriminale në perëndim varet nga personat të cilët janë pjestarë të këtij grupi dhe për këtë arsye këto grupe janë të organizuara duke patur si bazë familjen dhe qytetet e tyre të prejardhjes si psh vëllezër, kushurinj etj si dhe fierakë, beratas etj.

6. Qarkullimi i vlerave monetare tek grupet shqiptare bëhet në shumicën e rasteve në “Cash” pra me para në dorë dhe jo nëpërmjet transaksioneve bankare gjë e cila demostron për një strukturë të cekët brenda organizatës gjë e cila nuk mundëson krijimin e lidhjeve të nevojshme për fshehjen e prejardhjes dhe riqarkullimin e vlerave monetare të përfituara nga aktiviteti kriminal i këtyre grupimeve. Ndërkohëgrupet kriminale jo shqiptare të cilat funksionojnë në bazë të strukturave hierarkike krijojnë dhe lidhjet e nevojshme për qarkullimin e vlerave monetare të përfituara.

7. Në shumë raste karakteri i fortë i këtyre grupeve ose domosdoshmëria që ata të krijojnë tek grupet e tjera përshtypjen e grupeve që s’kanë frikë asgje apo askënd krijon probleme në shprehjen e situatave të ndryshme nëpër mjete komunikimi apo ambjente të ndryshme publike gjë e cila krijon mundësi për ekspozimin e aktivitetit të tyre kriminal. Ndërkohëgrupet e tjera kriminale jo shqiptare, nuk kërkojnë shumë “reklamë” për punët që ata kryjenë apo të kërkojnë zgjidhjen e problemeve të tyre në mënyrë 80

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare

të menjëhershme dhe të jenë të c’kujdesur gjatë kontaktimit të pjestarëve të tjerë të grupit apo të pjesëtarëve të grupimeve të tjera.

Në vitin 2002, në procesin e përshtatjes së legjislacionit ndaj standardeve ndërkombëtare, Shqipëria ratifikoi Konventën e O.K.B.-së për Luftën Kundër Krimit të Organizuar (UNTOC) dhe protokollet shtesë që rregullojnë përkatësisht trafikun dhe kontrabandën e qenieve njerëzore. Nëshkurt 2008 u ratifikuan edhe protokolli i dytë e i tretë mbi trafikun earmëve. Nga viti 1995 Shqipëria është vend anëtar i Këshillit të Evropës.

Nëvitin 2001 ajo u bë anëtare e Grupit të Shteteve kundër Korrupsionit(GRECO) dhe në vitin 2006 ajo ratifikoi Konventën e Kombeve tëBashkuara Kundër Korrupsionit (UNCAC).Në muajt e parë të vitit 2008 kanë hyrë në fuqi Konventa e Këshillit tëEvropës mbi luftën kundër trafikut të qenieve njerëzore dhe Konventa përluftën kundër pastrimit të parave, zbulimin dhe konfiskimin e të ardhuravetë paligjshme, të dyja të firmosura në vitin 2007.

Fenomeni i terrorizmit ndërkombëtar dhe krimi i organizuar Fenomeni i krimit që njihet ndryshe me emrin “terrorizëm ndërkombëtar” shfaqet në skenën politike të shoqërive perëndimore që në fund të viteve 1800 e në krye të viteve 1900, por zhvillohet dhe forcohet sidomos mes gjysmës së viteve ’90 dhe në fillim të vitit 2000. Në të vërtetë, në tridhjetë vitet e fundit, bota perëndimore është tronditur vazhdimisht nga fenomene terroriste që kanë vënë në rrezik themelet, rregullat e bashkëjetesës civile dhe u kalua kështu nga një fazë në të cilën gjendeshim para një terrorizmi të 81

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

llojit nacionalist autonomist dhe gjeopolitik (p.sh. terroristë që luftonin për çlirimin e territoreve palestineze, por edhe më parë për çlirimin e atyre të Frontit Çlirimtar Kombëtar Algjerian) me ngjyrime e karakteristika raciale dhe me objektiva të marra në shënjestër nga një terrorizëm ndërkombëtar dhe fetar, i cili shfaq për disa aspekte të tij tipare edhe më shqetësues, duke vepruar mbi ndjenjat fetare të ngulitura dhe thellësisht të rrënjosura në disa pjesë të botës dhe, në veçanti në zonat arabe dhe në ato afrikanoveriore. Ky ndryshim epokal tregohet qartë nga pohimi, që tashmë mbizotëron në skenën ndërkombëtare të lëvizjeve integraliste islamike me impostim të pastër terrorist dhe të afta të shfaqen si zëdhënëse të idesë së një ndërkombëtarizmi islamik, që panë në botën perëndimore dhe sidomos tek Shtetet e Bashkuara të Amerikës armikun që duhet shkatërruar. Ajo çka tashmë mund të quhet sot terrorizëm ndërkombëtar është me siguri terrorizmi islamik, fenomenqë, pas atentateve të njohura të 11 Shtatorit 20014 në Nju Jork dhe në Uashington u shfaq me gjithë egërsinë dhe dramaticitetin e vet. Ngjarjet e 11 shtatorit 2001 dhe atentatet e mëtejshme të Madridit5 në 11 Mars 2004 dhe të Londrës6në 07 Korrik 2005 e Sharm el Sheikut 7 në 23 Korrik 2005 treguan përfundimisht se sa i mprehtë është për vendet perëndimore kërcënimi nga terrorizmi me matricë islamike.

Sigurisht që, për të shmangur çdo paqartësi, duhet të vëmë menjëherë në dukje se pavarësisht nga elementi i fuqishëm fetar, i lëvizjeve integraliste islamike, nuk ekziston sidoqoftë asnjë shenjë barazie mes terrorizmit dhe fesë islamike.

Në të vërtetë, aspekti fetar përfaqëson faktikisht faktorin e vetëm lidhës mes veprimeve të këtyre grupeve të dhunshme, 82

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare

pra, në aspektin e shkakësisë apo qëllimit, ai përfaqëson vetëm mundësinë më të mirë e domethënëse.

Fondamentalizmi dhe fanatizmi fetar që për fat të keq kemi njohur në këto vite të fundit, nuk ka të bëjë aspak me totalitarizmin psikologjik dhe social që karakterizon fenë islamike. Në të vërtetë, sidomos në një këndvështrim antiperëndimor, është një fenomen vetëm politik dhe ka të bëjë me faktorë ekonomikë që nga ana e tyre lidhen me disekuilibra ekonomikë botërorë.

Po nëse do të shihnim në një aspekt më të gjerë fenomenin e terrorizimit ndërkombëtar a mund të gjenim krahasime ndërmjet tij dhe krimit te organizuar?

Kjo është një pyetje shumë e vështirë duke patur parasysh që terrorizmi ndërkombëtar ka si faktor lidhës në veprimet e tij aspektin fetar. Tek krimi I organizuar pjestarët e tij mund të jenë besnikë ndaj njëri tjetrit duke u bazuar dhe tek feja gjë e cila përbën faktorin lidhës tek terrorizmi ndërkombëtar.

Por a ka nevojë për bashkëveprim ndërmjet grupeve kriminale për përfitim ekonomik e më saktësisht tek grupet të cilat kryejnë veprime terroriste dhe grupeve të krimit të organizuar? Kësaj pyetje shumë herë do ti përgjigjeshim që nuk ka pasi dhe veprimet e dhunshme që kryen shkojnë deri vetëeliminim gjë e cila nuk do tëjustifikonte në asnjë moment bashkëveprimin mes këtyre grupeve. Nëse do të vështronim në mënyrë më të gjerë problemin atëherë do të shihnim që këto grupe që të funksionojnë kanë nevojë për mbështetje ekonomike e cila mund të sigurohet për arsye të ndryshme nga persona apo grupime me aktivitete të ndryshme financiareose nga persona apo grupime me aktivitete të ndryshme kriminale të cilët kanë dhe përfitime ekonomike. Duke u nisur nga kjo atëherë mund të themi që 83

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

këto lloj grupimesh kanë një bashkëveprim të ndërsjelltë përsa i përket nevojës së tyre për të funksionuar.

Gjithashtu mund të theksojmë se Terrorizmi ndërkombëtar dhe trafiku i lëndëve narkotike i cili është pjesë e veprimtarisë së krimit të organizuar, përbëjnë dy kërcënime, të cilat janë të lidhura me njëra-tjetrën dhe kërcënojnë seriozisht të gjitha vendet dhe vlerat e demokracisë. Tëdyja janë bërë pjesë e njëra-tjetrës dhe kërcënimi që kanë krijuar në këto zhvillime ka fituar një qartësi edhe më të madhe mbas përfundimit të Luftës së Ftohtë. Trafikimi i lënëdve narkotike siguron financimet e nevojshme për blerjen e armatimit të organizatave terroriste dhe radhitet midis elementëve që përdoren në operacionet e pastrimit të parave. Koha ka provuar se ashtu si terroristët kanë nevojë për para, ashtu edhe grupet e krimit të organizuar kanë nevojë për organizatat terroriste. Trafikimi armatimit tëgrupeve të krimit të organizuar me terrorizimin ndërkombëtar tashmëështë vërtetuar se është në marrdhënie reciproke interesash.

Kështu që mund të mos jetë më i saktë referimi vetëm në dy grupe të ndryshme, të dallueshme. Madje, edhe kur ka një ndarje të qartë, njëri grup mund të fillojë si grup terrorist dhe të shndërrohet në atë të krimit të organizuar.

Krimi organizuar dhe siguria kombetare Lufta kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit do të vazhdojnë të jenë në qendër të veprimtarisë së shtetit dhe shoqërisë shqiptare.

Institucionet ligjore shqiptare kanë për detyrë të ndërveprojnë mes tyre në mënyrë efikase. Zbatimi i ligjit në luftën kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit përbën 84

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare

një element të rëndësishëm të sigurisë së Republikës të Shqipërisë.8 Krimi i organizuar konsiderohet si kërcënimndaj sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare. Ky kërcënimmund të manifestohet në forma të ndryshme, në varësi mezhvillimine jetës ekonomike dhe shoqërore sidomos në kushtet e globalizmit.

Pozita gjeostrategjike e vendeve të ndryshme si dhe kushtet e krijuara në ato vende, u mundësojnë grupeve të ndryshme kriminale për të zhvilluar aktivitete të ndryshme tëkrimit të organizuar. Shkalla e lartë e papunësisë dhe varfëria, gjithashtu kontribuojnë në krijimin e kushteve të përshtatshmepër zhvillimin e krimit në përgjithësi dhe krimit të organizuar nëveçanti.

Strategjitë kombëtare që krijohen janëdokumenta të cilët përcaktojne synimet, parimet themelore, përcaktojne objektivat, institucionet përgjegjëse dhe mënyrat për arritjene suksesit nëparandalimin dhe luftën kundër krimit të organizuar.

Strategjitë Kombëtare Kundër Krimit tëOrganizuar, mbështeten në kushtetutën dhelegjislacionin e aplikueshëmnë vendet perkatese, instrumentet ligjore ndërkombëtare dhe praktikat mëtë mira ndërkombëtare.

Këto strategji janë të strukturuara në mënyrë tëtillë që të identifikojnë qartë objektivat që duhet të përmbushen në mënyrë që i gjithëmekanizimiinstitucional të vihet në funksion të parandalimit dhe goditjes mesukses të krimit të organizuar, si dhe duke qenë partnerë me vende dhe organizata ndërkombëtare tëtjera në luftë kundër kësaj dukurie përmes bashkëpunimit sa më të gjerë. Strategjitë ndihmojnë në zhvillimin dhe implementimin e politikave 85

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

duke forcuarkapacitetet institucionale kundër krimit të organizuar në të gjitha nivelet e organizimit institucional dhe shoqëror. Politikat për parandalimin dhe kontrollimin e krimit të organizuar ,duhet të bazohennë të kuptuarit mëtë thellë se çfarëparaqet, sipasstandardeve ndërkombëtarekrimi i organizuar, cila është fushëveprimtaria,kërcënimet, metodat e operimeve dhetrendet e krimit në një shtet apo zonë të caktuar. Problemit të krimit të organizuar në cdo shoqëri, i duhet kushtuar kujdes i veçantë sidomos nga mekanizmat shtetërore, institucionale dhe shoqërorë, duke uangazhuar aktivishtnë parandalimin dhe zbulimin e të gjitha formave të krimit të organizuar.

Krimi i organizuar nga forma e veprimit të tij dhe nga hapesira e veprimit të tij përbën një rrezik real për sigurinë kombëtare. Ky rrezik i cili nuk ështëi dukshëm në pamje të parë shfaqet sa herë goditen grupe të krimit të organizuar nga ku dalin të implikuar që nga shtetas të thjeshtë të një vendi deri tek zyrtarë të implikuar në veprimtari të ndryshme kriminale. Shtrirja e krimit tëorganizuar në shumë raste mund të marri dhe përmasa katastrofale përsa I përket implikimit të personave të cilët bëhen pjesë të aktivitetit kriminal që këto grupe ushtrojnë.

Siguria kombëtare është e cënueshme nga krimi organizuar për faktin se vetë krimi i organizuar krijon mardhënie ndërshtetërore të cilat mund të bëhen burim për veprimtari të ndryshme kriminale. Krimi organizuar veprimtarinë e tij e shtrin në shumë shtete dhe ku gjatë aktivitetit kriminal mund tëkorruptohen persona me pozita të ndryshme shoqërore apo shtetërore duke ndikuar rëndë në parimet thelbësore të sigurisë kombëtare të atij vendi.

86

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare

Situata e krimit të organizuar në Shqipëri 9 Pas viteve 90’ janë disa faktorë që ndikuan në zhvillimin gradual të krimit të organizuar në Shqipëri, fillimisht i shfaqur në forma të thjeshta të grupeve kriminale dhe më pas në grupe të strukturuara e të organizuara. Faktorët kryesore që studiuesit renditin për zhvillimin e kësaj forme të ashpër të kriminalitetit janë; · Vendosja e kontakteve midis elementeve me tendenca kriminale shqiptare me ata të vendeve fqinje, marrja e eksperiencës së tyre si dhe i formave të zhvillimit të këtij krimi. · Ndërgjegjësimi i pakët i komunitetit për rrezikshmërinë dhe pasojat e krimit të organizuar · Fitimi maksimal i siguruar nëpërmjet krimit të organizuar për një periudhë kohe shumë të shkurtër · Nivel i lartë varfërie pothuajse në të gjithë vendin · Pozicioni gjeografik i vendit në udhëkryqet midis lindjes e perëndimit · Nivel i ulët i reagimit të institucioneve të shtetit, për të përballuar, goditur e ndërprerë lindjen e zhvillimin e formave të krimit të organizuar në Shqipëri. · Mungesa e instrumenteve ligjore të nevojshme në luftën kundër krimit të organizuar. · Rritja e korrupsionit sidomos në strukturat e zbatimit të ligjit, gjykatë, prokurori e polici Për shkak të këtyre faktorëve, si dhe të shkaqeve të tjera, brenda një periudhe të shkurtër kohe, Shqipëria filloi të përmendet në raportet e institucioneve ndërkombëtare si një vend burim i nje kriminaliteti te larte. Gradualisht grupet kriminale shqiptare me kalimin e viteve u bene konkurrente 87

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

te grupeve kriminale italiane, franceze, belge, angleze, greke etj.

Krahas lindjes dhe zhvillimit të krimit tëorganizuar në Shqipëri, lindi edhe reagimi i institucioneve të shtetit dhe kryesisht i organeve të specializuara për tu vënë në dijeni si dhe goditur raste tipike të disa formave të shfaqjes të krimit te organizuar si – trafikut të lëndëve narkotike, - trafikut të qënieve njerëzore dhe sidomos trafikut të femrave për shfrytëzim për prostitucion, - kontrabandës si dhe veprave të tjera penale të lidhura me trafiqe të paligjshme.

Ndër kohe janë konstatuar edhe tendenca të krijimit të organizatave kriminale me synime kriminale, të cilat filluan të kryejnë vepra të rënda si vrasje, grabitje me armë, rrëmbime personi, deri në akte terroriste të përdorimit të lëndëve plasëse etj. Organizime kriminale të mirëfillta ishin edhe disa nga firmat piramidale që u krijuan në Shqipëri, me tendencë për pastrim parash apo edhe synime të tjera kriminale.

Për vite të tëra reagimi ndaj një situate kriminale në rritje ka qenë i dobët, përforcuar dhe nga faktorë të tjerë si presioni, korrupsioni, frika e pasiguria, etj. Ishte presioni i madh nga organizmat ndërkombëtare dhe nga vetë komuniteti që bëri të ndërmerren hapa institucionale në luftën kundër krimit të organizuar në shqipëri si dhe disa formave të shfaqjes së tij si – luftës kundër trafikut të njerëzve, femrave apo fëmijeve, luftës kundër trafikut të armëve, luftës kundër trafikut të makinave, trafikut të lëndëve narkotike e kundër kultivimit të bimëve narkotike.

Vetëm në vitet 2005-2007 janë goditur dhe çuar deri në fund disa procese të luftës së krimit të organizuar të cilat kanë ndikuar pozitivisht në rritjen e besimit dhe opinionit të komunitetit.

88

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare

Ndikim pozitiv në luftën kundër krimit të organizuar pati edhe fillimi i dënimeve me burgime të rënda i personave të kapur për trafiqe të paligjshme, e vepra të tjera të rënda të lidhura me krimin e organizuar.

Gjendja pozitive që shfaqet në luftën kundër krimit të organizuar është edhe rrjedhojë e miratimit të instrumenteve ligjore efikase si dhe aplikimit të eksperiencave më të mira në këtë drejtim, pranimit, ratifikimit dhe implementimit të akteve ndërkombëtare për luftën kundër krimit të organizuar dhe terrorizmit.

Zbatimi i ligjit Nr. 9284, datë 30.9.2004 “Për parandalimin dhe goditjen e krimit të organizuar” bëri të mundur rritjen cilësore të nivelit të identifikimit, hetimit e grumbullimit të provave për goditjen e autorëve që kryejnë vepra penale në lidhje me krimin e organizuar ose forma të shfaqjes së tij, krijoi mundësinë e kryerjes së veprimeve për sekuestrimin e konfiskimin e pasurisë së vënë si rezultat i kryerjes së veprimtarisë kriminale, si dhe krijimit të Komitetit Këshillues për Masat Kundër krimit të Organizuar për monitorimin e veprimtarisë të bashkërendimit të punës së institucioneve në zbatim të ligjit, për vlerësimin e ecurisë së administrimit dhe përdorimit të pasurive të sekuestruara e konfiskuara, për dhënien e mendimit për kërkesat për financim të projekteve nga Fondi i Posaçëm për Parandalimin e Kriminalitetit dhe Edukimin Ligjor, si dhe për çështje të tjera që lidhen me parandalimin e goditjen e krimit të organizuar.

Baza ligjore për luftën kundër krimit të organizuar10 Në fushën e krimit të organizuar dhe trafiqeve të paligjshme ekziston një bazë e gjerë legjislative, ku si legjislacion parësor mund të përmendet: 89

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

· Ligji Nr. 8920 dt. 11.7.2002, “Për ratifikimin e Konventës së Kombeve të Bashkuara, kundër krimit të organizuar ndërkombëtar dhe dy protokolleve shtesë të saj; Protokolli i Palermos, i vitit 2000 “Për parandalimin, pengimin dhe ndëshkimin e trafikut të personave veçanërisht të femrave dhe fëmijëve, në plotësim të konventës së OKBsë “Kundër krimit të organizuar ndërkombëtar”. · Ligj nr. 9749 Date 04.06.2007 “Për Policinë e Shtetit” · Ligji nr. 8677 dt. 02.11.2000 “Për organizimin dhe funksionimin e policisë Gjyqësore”. · Ligji nr. 7895 dt. 27.01.1995 “Kodi Penal” të cilit në mënyrë të vazhdueshme i janë bërë disa herë ndryshime duke shtuar figura të reja veprash penale kryesisht në fushën e luftës kundër krimit të organizuar. · Ligji Nr. 7905 date 21.03.1995 “Kodi i Procedurës Penale i Republikës së Shqipërisë”, të cilit i janë bërë gjatë këtyre viteve një sërë ndryshimesh dhe përmirësimesh në lidhje me procedimin penal të autorëve të krimit dhe aplikimin e teknikave dhe metodave speciale të hetimit. · Ligji Nr. 9284 dt. 30.9.2004 “Për parandalimin dhe goditjen e Krimit të Organizuar” · Ligji nr. 8610 datë 17.05.2000 “Për parandalimin e pastrimit të parave” i ndryshuar me ligjin nr. 9804 datë 19.06.2003, hartuar në përputhje me standartet e Bashkimit Europian sipas direktivës 91/308/EC të datës 10.06.1991 “Për parandalimin e shfrytëzimit të sistemit financiar për pastrimin e parave” dhe direktivës 01/97/EC të datës 04.12.2001 e cila amendon direktivën 91/308/EC. · Ligji nr. 9258 datë 15.07.2004 “Për masat kundër financimit të terrorizmit”. · Ligji nr. 8722, datë 26.12.2000 “Për aderimin e 90

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare

Republikës së Shqipërisë në “Konventën e Kombeve të Bashkuara kundër trafikut të paligjshëm të drogave narkotike dhe të lëndëve psikotrope, 1988”. · Ligji nr. 8723, datë 26.12.2000 “Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në “Konventën e Vetme Mbi Drogat Narkotike”, e ndryshuar nga Protokolli i vitit 1972 “Për ndryshimin e Konventës së Vetme mbi drogat narkotike, 1961”. · Ligji nr .8965, datë 07.11.2002 “Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në Konventën e Kombeve të Bashkuara mbi substancat narkotike e psikotrope, 1971”. · Ligji nr. 8750, datë 26.03.2001 “Për parandalimin dhe luftën ndaj trafikut të substancave narkotike ose psikotrope”. · Ligji nr. 7975, datë 26.07.1995 “Për barnat narkotike dhe lëndët psikotrope” · Ligji nr. 8874, datë 29.03.2002 “Për kontrollin e lëndëve që përdoren për fabrikimin e paligjshëm të lëndëve narkotike dhe psikotrope”.

Konkluzione dhe rekomandime Krimi i organizuar është një koncept dinamik i cili është në përshtatje të vazhdueshme ndaj ambientit ku ai shtrin aktivitetin e tij si dhe ndaj mundësive të reja që ofrohen për krimin.

Gradualisht po përdoren të gjitha lidhjet që mund të favorizojnë krimin e organizuar si dhe po bashkëpunohet ndërmjet grupeve kriminale për shtrirjen e aktivitetit kriminaldhe forcimin e tyre Në të gjitha vendet vihet re një shtim i kriminalitetit të brendshëm si dhe një rritje e personave të cilët po implikohen në grupe kriminale qofshin ato të struktururara apo jo.

91

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Me maturimin e tregjeve të krimit grupet kriminale përpiqen të konsolidojnëaktivitetet e tyre kriminale, të shtrihen në aktivitete të tjera dhe të legalizojnë përfitimet si dhe pozicionet në shoqëri. Korrupsioni në cdo nivel qoftë ai, ngelet mjeti kryesor për të depërtuar në strukturat politike dhe ekonomike.

Krimi i organizuar funksionon nëpërmjet rrjeteve që tejkalon kufijtë e shteteve dhe ky “internacionalizëm” i krimit imponon nevojën për vendosjen e formave të bashkëpunimit të organeve ligjzbatuese ndërmjet vendeve të ndryshme të rajonit dhe më gjerë me qëllim të koordinimit dhe zhvillimit të suksesshëm të luftës kundër tij.

Duke patur për qëllim forcimin e luftës kundër krimit të organizuar dhe terrorizmit institucionet duhet të përshtaten profesionalisht, të rriten kapacitetet që angazhohen kundër krimit të organizuar si dhe të analizohen gjerësisht situatat e krijuara në cdo aspekt.

Cënimi i sigurisë kombëtare nga krimi i organizuar duhet të përbëjë një prej objektivave kryesore për tu marre parasysh nga institucionet ligjzbatuese të cilat duhet të hartojnë mekanizma kontrolli dhe monitorimi të personave që mund të implikohen apo janë të implikuar në veprimtari kriminale të krimit të organizuar me qëllim parandalimin dhe goditjen e lidhjeve ndërmjet personave shtetërorë dhe krimit të organizuar.

92

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare

Literatura 1.

Lig j Nr. 8920, datë 11.7.2002 “Për ratifikimin e “konventës së kombeve të bashkuara kundër krimit të organizuar ndërkombëtar” dhe dy protokolleve shtesë të saj”, Konventa e Kombeve të Bashkuara Kundër Krimit të Organizuar Ndërkombëtar” 2.

Ligj Nr.9322, Datë 25.11.2004 “Për Miratimin e Strategjisë së Sigurisë Kombëtare të Republikës së Shqipërisë” 3.

Strategjia ndërsektoriale e luftës kundër krimit të organizuar, trafiqeve dhe terrorizmit, Gusht 2008 4.

Fletorja zyrtare e Republikës së Shqipërisë Nr.41, Korrik 2002 5.

Fletorja Zyrtare: Viti 2007, Nr 73 , Faqe 2171, Data e aprovimit 04-052007, Botuar 19-06-2007; 6.

Fletorja Zyrtare: Viti 2000, Nr 37 , Faqe 1798 , Data e aprovimit 02-112000, Botuar 24-11-2000 7.

Ligj nr.7895, datë 27.1.1995, Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë 8.

Ligj nr.7905, datë 21.3.1995, Kodi Procedures Penale i Republikës së Shqipërisë 9.

Fletorja Zyrtare: Viti 2004, Nr 79 , Faqe 5852 , Data e aprovimit 30-092004, Botuar 08-11-2004 10. Fletorja Zyrtare: Viti 2000, Nr 14 , Faqe 635 , Data e aprovimit 17-052000, Botuar 06-06-2000 11. Ligji nr. 9258 datë 15.07.2004 “Për masat kundër financimit të terrorizmit” 12. Fletorja Zyrtare: Viti 2000, Nr 50 , Faqe 2156 , Data e aprovimit 26-122000, Botuar 29-01-2001 13. Fletorja Zyrtare: Viti 2000, Nr 50 , Faqe 2190 , Data e aprovimit 26-122000, Botuar 29.01.2001 14. Ligji nr. 8750, datë 26.03.2001 “Për parandalimin dhe luftën ndaj trafikut të substancave narkotike ose psikotrope” 15. Ligji nr. 7975, datë 26.07.1995 “Për barnat narkotike dhe lëndët psikotrope” 16. Ligji nr. 8874, datë 29.03.2002 “Për kontrollin e lëndëve që përdoren për fabrikimin e paligjshëm të lëndëve narkotike dhe psikotrope”

93

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Referenca Lig j Nr. 8920, datë 11.7.2002 “Për ratifikimin e “konventës së kombeve të bashkuara kundër krimit të organizuar ndërkombëtar” dhe dy protokolleve shtesë të saj”, Konventa e Kombeve të Bashkuara Kundër Krimit të Organizuar Ndërkombëtar,Neni 2, Përdorimi i termave, pika a 2 Lig j Nr. 8920, datë 11.7.2002 “Për ratifikimin e “konventës së kombeve të bashkuara kundër krimit të organizuar ndërkombëtar” dhe dy protokolleve shtesë të saj”, Konventa e Kombeve të Bashkuara Kundër Krimit të Organizuar Ndërkombëtar,Neni 2, Përdorimi i termave, pika b 3 Lig j Nr. 8920, datë 11.7.2002 “Për ratifikimin e “konventës së kombeve të bashkuara kundër krimit të organizuar ndërkombëtar” dhe dy protokolleve shtesë të saj”, Konventa e Kombeve të Bashkuara Kundër Krimit të Organizuar Ndërkombëtar,Neni 2, Përdorimi i termave, pika c 4 Nga sulmi vdiqën 2977 persona, 19 rrëmbyesit e avionëve, 246 në 4 avionë, 2606 në Nju Jork dhe 125 në Pentagon.

5 Nga sulmi vdiqën 191 persona dhe u plagosën 1800 6 Nga sulmi vdiqën 52 persona, 4 terroristë dhe më shumë se 700 vetë u plagosën 7 Nga sulmi vdiqën 88 persona dhe më shumë se 200 vetë u plagosën 1

8 Ligj Nr.9322, Datë 25.11.2004 “Për Miratimin e Strategjisë së Sigurisë Kombëtare të Republikës së Shqipërisë”, Pjesa e pare, strategjia e sigurisë, Objektivat e sigurisë, paragrafi 16.7 9 Strategjia ndërsektoriale e luftës kundër krimit të organizuar, trafiqeve dhe terrorizmit, Gusht 2008, Kreu 1, pika 1.1 10 Strategjia ndërsektoriale e luftës kundër krimit të organizuar, trafiqeve dhe terrorizmit, Gusht 2008, kreu 2

94

Hergis JICA Krimi i organizuar dhe Siguria KombĂŤtare

WEB-Referenca 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

http://en.wikipedia.org/wiki/September_11_attacks http://en.wikipedia.org/wiki/2004_Madrid_train_bombings http://en.wikipedia.org/wiki/7_July_2005_London_bombings http://en.wikipedia.org/wiki/2005_Sharm_el-Sheikh_attacks http://www.qpz.gov.al/ http://www.ligjet.org/ http://www.parlament.al/ http://ligjet.info

95

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Erjola Xhuvani Dr. në proces

Ecuria e procesit të integrimit Europian të Shqipërisë dhe e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së Marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Bashkimit Europian janë vendosur prej 20 vjetësh. Fillesat e para të bashkëpunimit kanë qënë me nënshkrimin e Marrëveshjes së Tregtisë dhe Bashkëpunimit, marrëveshje, e cila u nënshkrua në maj të vitit 1992 dhe hyri në fuqi në datën 1 dhjetor të të njëjtit vit1. Nënshkrimi i kësaj Marrëveshjeje hapi rrugën për thellimin e mëtejshëm të marrëdhënieve midis Komunitetit Europian dhe vendeve të saj anëtare me Shqipërinë, duke e konsideruar këtë të fundit si pjesë të Ballkanit Perëndimor dhe duke e përfshirë në strategjinë e saj të procesit të zgjerimit.

Fjalë kyçe kyçe: Bashkimi Europian, procesi i integrimit, Ballkani Perëndimor, zgjerimi I BE-së, Marrëveshja e Stabilizim Asocimit, procesi i përafrimit të legjislacionit, Marrëveshja e Tregtisë së Lirë.

96

Erjola XHUVANI Ecuria e procesit të integrimit Europian të Shqipërisë dhe e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së

Abstrakt Në këtë artikull do të parashtroj një prezantim të përgjithshëm të ecurisë së procesit të integrimit Europian të Shqipërisë në BE, duke u fokusuar në procesin e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me atë të BE-së.

Pjesa e parë e këtij artikulli do të fokusohet në hapat në të cilat ka kaluar Shqipëria në rrugën e gjatë dhe sfiduese të integrimit europian. Në pjesën e dytë do të trajtoj çështjen e përafrimit të legjislacionit shqiptar me atë të BE-së, risitë kryesore institucionale dhe teknikat e hartimit të ligjit që duhet të përgatisë administrata shqiptare për të realizuar një nga detyrat kryesore që rrjedhin nga Marrëveshja e Stabilizim Asocimit.

Fjalët kyçe: Bashkimi Europian, procesi i integrimit, Ballkani Perëndimor, zgjerimi I BE-së, Marrëveshja e Stabilizim 97

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Asocimit, procesi i përafrimit të legjislacionit, Marrëveshja e Tregtisë së Lirë.

Abstract This paper will provide a general presentation of the progress of the integration European process of Albania to the European Union, focusing on the process of approximation of national legislation with that of the EU. The first part of this paper will focus on the steps Albania has gone through the long and challenging road to European integration. The second part will address the issue of approximation of legislation with the EU, the main institutional innovations and drafting techniques to prepare the Albanian administration to fulfill one of the main tasks arising from the Stabilization and Association Agreement.

Key words: European Union, integration process, Western Balkans, EU enlargement, Stabilization and Association Agreement, approximation process of legislation, Free Trade Agreement

1. Marrëdhëniet midis Bashkimit Europian dhe Shqipërisë Marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Bashkimit Europian janë vendosur prej 20 vjetësh. Fillesat e para të bashkëpunimit kanë qënë me nënshkrimin e Marrëveshjes së Tregtisë dhe Bashkëpunimit, marrëveshje, e cila u nënshkrua në maj të vitit 1992 dhe hyri në fuqi në datën 1 dhjetor të të njëjtit vit1.

Nënshkrimi i kësaj Marrëveshjeje hapi rrugën për thellimin e mëtejshëm të marrëdhënieve midis Komunitetit Europian 98

Erjola XHUVANI Ecuria e procesit të integrimit Europian të Shqipërisë dhe e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së

dhe vendeve të saj anëtare me Shqipërinë, duke e konsideruar këtë të fundit si pjesë të Ballkanit Perëndimor dhe duke e përfshirë në strategjinë e saj të procesit të zgjerimit.

Interesi i BE-së për intensifikimin e marrëdhënieve me Shqipërinë vërehet më së miri në vitet në vijim, konkretisht në vitin 1997, vit në të cilin Bashkimi Europian miratoi përqasjen rajonale të tij, duke përcaktuar kushtet politike dhe ekonomike për zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve dypalëshe.

Dy vjet më vonë, në maj të vitit 1999, BE miratoi një iniciativë të re për rajonin e Europës Juglindore (pjesë e të cilit ishte dhe Shqipëria), të quajtur Procesi i Stabilizim Asocimit2. Në të njëjtin vit në mbledhjen e Këshillit të Ministrave të Jashtëm të BE-së të mbajtur në Luksemburg, Këshilli i kërkoi Komisionit Europian të hartojë një studim fizibiliteti të vlefshëm për nënshkrimin e një Marrëveshje Stabilizim Asocimi me Shqipërinë.

Vlen për t’u përmendur fakti se në fillimet e procesit të saj të zgjerimit, BE-ja aplikoi Marrëveshjet Europiane3 me vendet e Europës Qendrore4. Këto marrëveshje u miratuan në bazë të kushteve specifike të çdo vendi anëtar, por sipas objektivave të përbashkëta ekonomike, politike dhe tregtare.

Ndërsa në politikën e saj të re në çështjet e zgjerimit me vendet e Ballkanit Perëndimor, BE-ja aplikoi Marrëveshjen e Stabilizim Asocimit, duke qenë se këto vende sapo kishin dalë nga regjime politike diktatoriale, dhe duhet të përballnin ndryshimet ekonomike dhe politike në mënyrë që të ishin gati për të filluar një proces të ri, atë të anëtarësimit në BE. Më pas, në vitin 2000, Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme të BE-së vendosi të miratonte studimin e fizilibilitetit dhe të njëjtin vit për herë të parë produktet nga Shqipëria u 99

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

përfshinë në hyrjet pa doganë në Bashkimin Europian.

Për t’i ardhur në ndihmë vendeve që aspironin të ishin vendeve anëtare, BE-ja miratoi programe të ndryshme, të cilat ndryshonin në varësi të rëndësisë dhe nevojës së asistencës. Konkretisht për vendet e Ballkanit Perëndimor u zbatua Programi CARDS5 (Asistenca Komunitare për Rindërtim, Zhvillim dhe Stabilizim).

Katër qëllimet kryesore të asistencës së Programit CARDS janë rikonstruksioni, stabilizimi demokratik, ribashkimi dhe kthimi i refugjateve, zhvillimi institucional dhe legjislativ, zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik dhe social, duke përfshirë reformën strukturale, promovimin e marrëdhënieve të ngushta dhe të bashkëpunimit rajonal midis vendeve të rajonit dhe BE-së, si dhe vendeve kandidate të Europës Qendrore.

Një vit më vonë, në vitin 2001, BE ndërmori hapa të rëndësishëm duke intensifikuar marrëdhëniet me Shqipërinë. Këshilli i Ministrave i BE-së miratoi raportin e Komisionit Europian mbi progresin e bërë nga Shqipëria dhe i kërkoi Komisionit Europian të hartojë ProjektDirektivën për negocimin e një Marrëveshjeje Stabilizim Asocimi (MSA). Për të lehtësuar procedurat për përgatitjen e negociatave për nënshkrimin e MSA-së Këshilli i Ministrave të BE-së vendosi ngritjen e Grupit Konsultativ BE-Shqipëri.

Hapja zyrtare e negociatave për nënshkrimin e MSA-së u bë nga Presidenti i Komisionit Europian të asaj kohe, Romano Prodi, dhe në muajin shkurt të vitit 2003 u zhvillua raundi i parë i negociatave midis Komunitetit Europian dhe vendeve të tij anëtare – nga njëra anë dhe Shqipërisë – nga ana tjetër. Procesi i negocimit të kësaj marrëveshjeje zgjati 100

Erjola XHUVANI Ecuria e procesit të integrimit Europian të Shqipërisë dhe e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së

për rreth 3 vjet.

Gjatë kësaj faze impenjuese negocimi u diskutua mbi katër shtyllat kryesore: dialogu politik dhe bashkëpunimi rajonal, dispozitat tregtare lidhur me liberalizimin progresiv të këmbimeve deri në vendosjen e një zone të tregtisë së lirë midis palëve, liritë kontraktuale dhe bashkëpunimi në fushat prioritare kryesisht në atë të drejtësisë dhe të çështjeve të brendshme.

Pas përfundimit të negociatave, në datën 12 qershor 2006, në Luksemburg u nënshkrua teksti i plotë për 135 nene, 5 anekse dhe 6 protokolle të Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit dhe Marrëveshjes së Përkohshme ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Bashkimit Europian për Tregtinë dhe Bashkëpunimin Tregtar.

Gjatë periudhës së zhvillimit të negociatave midis palës komunitare dhe asaj shqiptare për MSA-në, një tjetër zhvillim i rëndësishëm ndodhi në institucionet e BE-së. Në muajin qershor të vitit 2003 u mbajt Samiti i Selanikut, i cili konfirmoi politikën e BE-së për Ballkanin Perëndimor6 dhe i hapi rrugë shfrytëzimit të instrumenteve të përdorur nga vende të tjera anëtare. Në këtë Samit u legjitimua dhe Procesi i Stabilizim Asocimit si politika e BE-së për vendet e Ballkanit Perëndimor.

Vitet 2006-2008 shënojnë zhvillime të rëndësishme në procesin e zgjerimit7. Së pari hyri në fuqi Marrëveshja e Ndërmjetme, si dhe u miratua nga Këshilli i Ministrave të Shqipërisë Plani Kombëtar i Zbatimit të Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit.

Gjithashtu Këshilli i Bashkimit Europian miratoi një rregullore të re duke krijuar një instrument të ri për Ndihmën e Para-Anëtarësimit (IPA8). Ky instrument i vetëm financiar 101

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

thjeshtëzonte dhe projektonte ndihmën e jashtme të BE-së gjatë periudhës së para-anëtarësimit. IPA zëvendësoi instrumentet ekzistuese (PHARE, SPA, SAPARD, CARDS) prej 1 janarit 2007.

Një zhvillim i rëndësishëm që ndikoi drejtpërdrejt në fushën e lëvizjes së lirë, ishte dhe nënshkrimi i Marrëveshjes për lehtësimit të lëshimit të vizave ndërmjet Bashkimit Europian dhe Shqipërisë, duke përjashtuar nga shtetet anëtare të BE-së Mbretërinë e Bashkuar të Britanisë së Madhe dhe Irlandës së Veriut, Republikën e Irlandës, Mbretërinë e Danimarkës, Republikën e Islandës dhe Mbretërinë e Norvegjisë. Marrëveshja përcakton një numër procedurash të thjeshtësuara për nxjerrjen e vizave.

Në muajin prill të vitit 2009, qeveria shqiptare dorëzoi në Bruksel aplikimin për anëtarësim në BE. Komisioni Europian iu përgjigj pozitivisht kësaj kërkese të Shqipërisë dhe vendosi ta pranojë kërkesën, por njëkohësisht me përgjigjen pozitive Komisioni dërgoi dhe një pyetësor për t’u plotësuar nga pala shqiptare. Në procesin e përgatitjes së përgjigjeve të pyetësorit të Komisionit Europian u angazhuan të gjitha strukturat e Administratës Publike Shqiptare.

Pas një pune katër mujore për plotësimin e pyetësorit, dokumenti përfundimtar me të gjitha përgjigjet e pyetjeve iu dërgua Komisionit Europian për vlerësim.

Duke u mbështetur në rezultatet pozitive të arritura nga Shqipëria në procesin e stabilizim asocimit, Komisioni i Jashtëm i Parlamentit Europian miratoi rezolutën për heqjen me vizave me Shqipërinë. Së fundmi, Shqipëria aplikoi edhe për statusin e vendit kandidat, vendim i cili është ende në shqyrtim nga pala europiane.

102

Erjola XHUVANI Ecuria e procesit të integrimit Europian të Shqipërisë dhe e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së

2. Procesi i përafrimit të legjislacionit të brendshëm me atë të Bashkimit Europian Aktualisht Shqipëria është duke zbatuar Marrëveshjen e Stabilizim Asocimit. Një ndër nenet më të rëndësishëm për t’u zbatuar është dhe ai i përafrimit. Detyrimi për përafrimin e legjislacionit shqiptar me atë të BE-së, rrjedh si detyrim nga nenet 6 dhe 70 të MSA-së. Gjatë procesit të përafrimit të legjislacionit vendas me atë të BE-së, hartuesi i legjislacionit duhet të përgatisë tekstin në përputhje me parimet kombëtare ligjore si edhe me parimet bazë ligjore dhe administrative të BE-së, duke përfshirë respektimin e shtetit ligjor, mirëqeverisjes, sigurinë ligjore dhe transparencën. Procesi i përafrimit të legjislacionit zhvillohet si me poshtë. Hartuesit krahasojnë legjislacionin ekzistues kombëtar me përmbajtjen e akteve ligjore të BE-së, të cilët duhet të transpozohen.

Hartuesit duhet të dinë nëse çështja është rregulluar (dhe nëse po, deri në ç’shkallë) në legjislacionin kombëtar. Nëse jo, duhet të hartohet një akt në mënyrë që të transpozohet përmbajta e aktit ligjor komunitar. Nëse çështja është rregulluar, atëherë hartuesi krahason nëse çështja mbulohet plotësisht apo pjesërisht dhe nëse është bërë në përputhje me legjislacionin europian.

Ata kontrollojnë nëse çështja trajtohet edhe në MSA; nëse po, ata kontrollojnë nëse është i nevojshëm legjislacion shtesë.

Gjithashtu nevojitet të kontrollohet programi vjetor i qeverisë, i cili përmban afatin kohor dhe fazat e procedurës legjislative për miratimin e aktit ligjor në vitin që kërkohet.

Hartuesit e ligjit testojnë qasjen e tyre duke përdorur një listë që kombinon kontrollin e përafrimit me kontrollin ligjor 103

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

të përputhshmërisë me kërkesat e sistemit ligjor shqiptar.

Lista përfshin pyetje të tilla si: 1. A është kjo një masë legjislative që do të parashikojë një kuadër të përgjithshëm dhe parimet kryesore për një sektor specifik?

2. Si do të përshtatet kjo masë në sistemin e brendshëm ligjor?

3. A do të kërkojë kjo masë miratimin e një rregulloreje tjetër më teknike?

4. A parashikon kjo masë procedura që kanë efekt në sistemin e procedurave administrative?

5. A kërkon kjo masë ngritjen e një strukture mbikëqyrëse dhe/ose monitoruese?

Përveç këtyre hapave, vlerësimi i impaktit rregullues përfshin një preventiv, për qëllime përafrimi. Kjo do të thotë p.sh. vlerësim i kapacitetit praktik për zbatimin e masave legjislative, vlerësim i kapaciteteve praktike për plotësimin e aktiviteteve, për sigurimin e rregullimeve institucionale dhe për zbatimin e sanksioneve siç kërkohet nga legjislacioni komunitar9, dhe një parashikim se sa do të realizojnë masat legjislative objektivat e BE-së.

Gjatë fazës së parë të anëtarësimit, nuk ka ndryshim midis procesit të përafrimit të legjislacionit me Rregulloret, Direktivat ose akte të tjera ligjore të BE-së. Sipas çështjes gjyqësore të Gjykatës Europiane të Drejtësisë, vendet anëtare janë të detyruara të shmangen nga transpozimi i Rregulloreve në legjislacionin e brendshëm përderisa këto akte janë drejtpërdrejt të zbatueshme në legjislacionin e brendshëm të këtyre vendeve.10 Kjo do të thotë se pas anëtarësimit në BE, vendet anëtare duhet të shfuqizojnë legjislacionin e tyre të brendshëm pasi 104

Erjola XHUVANI Ecuria e procesit të integrimit Europian të Shqipërisë dhe e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së

nenet e Rregulloreve zbatohen në rendin ligjor të brendshëm në fazën e parë të anëtarësimit. Ky detyrim nuk zbatohet për aktet të cilat zbatojnë Rregulloret ose pjesë të saj (masat me të cilat ngrihen strukturat administrative për të monitoruar dhe zbatuar Rregulloret në rendin e brendshëm ligjor).

Edhe pse kërkesat përgatitore të lartpërmendura janë të zbatueshme për përafrimin e legjislacionit të brendshëm, transpozimi i Direktivave të BE-së është një proces i veçantë dhe për këtë arsye meriton vëmendje të veçantë në fazën përgatitore: i.

Sqarimi i objektivave të direktivës Teksti i direktivës është i ndarë në tri pjesë dhe elemente: a) baza ligjore, referenca në një ose më shumë nenet e Traktatet e Komunitetit Europian; b) preambula, e cila parashikon arsyetimin dhe justifikimin si dhe përmbajtjen kryesore të Direktivës; c) nenet operacionale.

Duke lexuar nenet e Traktatit, të cilët përdoren si bazë ligjore, jepen dhe sqarime për objektivat e përgjithshme dhe fushat e politikës të direktivës. Objektivat specifike dhe baza ligjore e direktivës jepen në preambulë. ii. Identifikimi I legjislacionit kombëtar I cili rishikohet në respekt të direktivës iii. Sqarimi nëse transpozimi i direktivës parashikon transpozimin paraprak dhe/ose zbatimin e direktivave të tjera iv. Identifikimi i llojit të harmonizimit Preambula tregon llojin e harmonizimit të direktivës së 105

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

kërkuar. Janë tri tipe harmonizimi: a) Harmonizimi minimal. Në këtë rast direktiva nuk parandalon rregulla kombëtare që janë më strikte. Direktivat e këtij lloji shpesh përdoren në fushat e politikës së konsumatorit dhe mbrojtjes mjedisore ku objektivi është sigurimi i mbrojtjes minimale të BE-së. b) Harmonizimi i plotë. Në këtë rast ligji kombëtar do të ndjekë nenet e tekstit të direktivës. P.sh. kur kërkesat teknike për produktet harmonizohen në mënyrë që të shmangin barrierat tregtare. c) Harmonizimi opsional. Ky është pak a shumë harmonizim “tailor-made” për sa i përket për shembull masës, fushave specifike të punës dhe normave. v. Përcaktimi nëse direktiva ose një pjesë e saj ka efekt të drejtpërdrejtë Nocioni i efektit të drejtpërdrejtë nuk shprehet në mënyrë eksplicite në Traktatin e KE-së, po është përmendur në çështjet e Gjykatës Europiane.11 Nuk jepet një përshkrim gjithëpërfshirës i këtij parimi. Pavarësisht legjislacionit të vendeve anëtare, legjislacioni i Komunitetit nuk vendos detyrime për individët, por vendos të drejta të cilat bëhen pjesë e trashëgimisë ligjore. Për këtë arsye, çdo nen i direktivës shqyrtohet në mënyrë individuale dhe të analizohet me kujdes për të parë nëse ai i referohet (i) të drejtave individuale; (ii) është mjaftueshëm i qartë; dhe (iii) është i pakushtëzuar.

3. Përfundime Marrëdhëniet midis Bashkimit Europian dhe Shqipërisë 106

Erjola XHUVANI Ecuria e procesit të integrimit Europian të Shqipërisë dhe e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së

janë intensifikuar për shkak të thellimit të procesit të Stabilizim Asocimit. Raportimet mbi zbatimin e rekomandimeve të BE-së në fusha të ndryshme në nënkomitetet e ngritura midis palës shqiptare dhe asaj europiane në zbatim të Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit, si dhe raportet vjetore të Bashkimit Europian, janë fakte që e vërtetojnë thellimin e bashkëpunimit midis të dy palëve.

Sa më të shpejta të jenë zbatimet e detyrimeve të përcaktuara nga pala europiane aq më e afërt do të jetë edhe arritja e objektivit të radhës, pra marrja e statusit të vendit kandidat për Shqipërinë. Por detyrat e caktuara nga Bashkimi Europian pikësëpari lidhen me zbatimin e nenit 70 të Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit që është pikërisht përafrimi i legjislacionit të brendshëm me atë të BE-së. Pas përafrimit të legjislacionit të fazës së parë në fushën e lëvizjes së lirë të mallrave dhe të shërbimeve, Shqipëria duhet të vazhdojë me përafrimin e legjislacionit të fazës së dytë në fushën e lëvizjes së lirë të shërbimeve dhe të kapitalit.

Procesi i përafrimit të legjislacionit do të vazhdojë të thellohet derisa Shqipëria të jetë pranë momentit të anëtarësimit në BE. Hartimi i ligjeve të mira është një aftësi e veçantë dhe domosdoshmëri për hartuesin e legjislacionit.

Qartësia, përdorimi i saktë i gjuhës shqipe, thjeshtësia e gjuhës, përdorimi uniform i terminologjisë janë disa nga parimet kryesore që duhet të kihen parasysh gjatë hartimit të legjislacionit.

107

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Bibliografia John O’brennan, 2011, The EU and the Western Balkans: Stabilization and Europeanization through Enlargement Chris Preston, 1997, Enlargement and integration in the European Union Christophe Hillion, 2004, EU enlargement. A legal Approach Traktati i Lisbonës, firmosur ne 13 Dhjetor Lisbone 2007, hyre ne fuqi ne dhjetor 2009 Raport mbi procedurat e përafrimit te legjislacionit shqiptar me acquis communitaire, Alfred Kellermann, Revista për Studime Parlamentare, 2008 Çështja 26/62 e Gjykatës Europiane të Drejtësisë, Van Gend en Loos, ECR [1963] Çështja C-176/03, e Gjykatës Europiane të Drejtësisë, Komisioni kundra Këshillit të Ministrave, ECR [2005] I-7879. Çështja 39/72 e Gjykatës Europiane të Drejtësisë, Komisioni kundra Italisë (Varela), ECR [1973] 101 Manuali për Hartimin e Ligjeve publikuar nga EURALIUS, 2000 The Economist, September 2012, The Balkans and the EU: Integrated circuit Bagenholm A, 2005, The Eastern European Transitions: A Survey of the Research Fields, Eastern Europe: The Integration Model and its Limits.” Democratization” Emerson, Michael, et. al. 2006. Just what is this ‘absorption capacity’ of the European Union? (CEPS Policy Brief No. 113). Brussels: Centre for European Policy Studies.

Avery, Graham. 2004. “The Enlargement Negotiations.” In The Future of Europe. Integration and Enlargement, edited by Fraser Cameron, 35-62. London: Routledge.

Heidelberg Institute for International Conflict Research. 2010. Conflict Barometer 2010. Heidelberg: University of Heidelberg.

Hillion, Christophe. 2010. The Creeping Nationalisation of the EU Enlargement Policy. Stockholm: Swedish Institute for European Policy Studies.

European Policy Centre “The democratic transformation of the Balkans, EPC Issue Paper, November 2011 Dimitrova, Antoaneta, and Pridham, Geoffrey. 2004, International Actors and Democracy Promotion in Central and Eastern Europe: The Integration Model and its Limits Bagenholm A, The Eastern European Transitions: A Survey of the Research Fields, 2005, http://www.gupea. ub. gu.se/.A.%20 Bågenholm%20 transition Cameron R.David, 2003, The Challenges of Accession, East European Politics

108

Erjola XHUVANI Ecuria e procesit të integrimit Europian të Shqipërisë dhe e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së

and Societies, Vol.17, No.1 www.europa.eu www.mie.gov.al www.ec.europa.eu www.eu.europa/enlargement/cards (Endnotes) 1 www.mie.gov.al 2 The EU and the Western Balkans: Stabilization and Europeanization through Enlargement, John O ’brennan, 2011 3 www.ec.europa.eu 4 EU Enlargement. A legal Approach, Christophe Hillion, 2004, p. 248, 5 www.europa.eu/enlargement 6 Integrimi Europian dhe Ballkani Perendimor, Arolda Elbasani, 2011, fq.8 7 Enlargement and integration in the European Union, Chris Preston, 1997 8 www.ec.europa.eu 9 Çështja C-176/03, e Gjykatës Europiane të Drejtësisë, Komisioni kundra Këshillit të Ministrave, ECR [2005] I-7879. Në këtë gjykim Gjykata Europiane e Drejtësisë bëri të qartë se në disa rrethana vendet anëtare janë të detyruara të mbrojnë acquis nëpërmjet sanksioneve ligjore. Vendet aplikante duhet të marrin në konsideratë këto detyrime dhe të konsiderojnë pasojat kur të përafrojnë legjislacionin.

10 Çështja 39/72 e Gjykatës Europiane të Drejtësisë, Komisioni kundra Italisë (Varela), ECR [1973] 101.

11 Cështja 26/62 e Gjykatës Europiane të Drejtësisë, Van Gend en Loos, ECR [1963] 1. Nocioni i “Efektit të drejtpërdrejtë”, nuk duhet të ngatërrohet me parimin e “zbatueshmërisë së drejtpërdrejtë”, përmes së cilës një rregullore ndikon në rendet ligjore të vendeve anëtare pa nevojën e transpozimit (neni 249 I Traktatit të Komunitetit Europian).

109

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Eni Kokalari Dr. në proces

Analizë e teorisë së etiketimit në shpjegimin e sjelljeve devijante Teoria e etiketimit, e njohur ndryshe dhe si teoria e reagimit social, e ka zanafillën në fillim të shekullit XX me përfaqësues kryesor, Edwin Lemert. Por zhvillimin e saj e mori në vitet ’60 nga Howard Becker. Teoria mban qëndrimin që një akt nuk është në vetvete deviant. Ajo fokusohet në tendencën që ka shumica për të konsideruar sjelljet e minoriteteve si deviante nga normat sociale. Devianca , si bukuria, vlen vetëm për sytë e vëzhguesit. Nuk ka asgjë deviante në vetvete në veprimet njerëzore. Një veprim është dedviant vetëm se disa njerëz e etiketojnë atë si të tillë. Ky është përkufizimi që J. Simons jep për teorinë e etiketimit në studimet e tij. Teoria e etiketimit është një teori me bazë sociologjike.

Fjalë kyçe kyçe: teoria e etiketimit, devianca, steriotipit të kriminelit, procesi i etiketimit, kritikat

110

Eni KOKALARI Analizë e teorisë së etiketimit në shpjegimin e sjelljeve devijante

Abstrakt Teoria e etiketimit ka dhënë një kontribut të vlefshëm në zhvillimin e nocionit sociologjik të krimit. Ajo u bë një teori shumë popullore në SHBA në vitet ’60. Megjithë zhvillimin e teorive të shumta që kanë dalë për të shpjeguar kriminalitetin, ajo i ka rezistuar kohës dhe do të rezistojë përderisa sjelljet devijante vazhdojnë të ekzistojnë. Suksesi i saj lidhet me faktin që ajo e pa devijancën në një këndvështrim të ri; jo thjesht si shkelje të normave sociale, por si refleksion i asaj që shoqëria konsideron sjellje devijante. Problemi kryesor në studimin e sjelljeve kriminale është fshehtësia në të cilën ato kryhen. Kjo e bën vëzhgimin e këtyre sjelljeve tepër të vështirë nga studiuesit. Një studiues e ka të pamundur të ndjekë individin si objekt studimi në çdo moment të jetës së tij. Një problem tjetër që mund të shfaqet gjatë vëzhgimit është mundësia e përfshirjes së vetë studiuesit në sjellje 111

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

kriminale duke qenë se detyrohet të veprojë në një ambient kriminal. Si do të vepronte një vëzhgues nëse ai dhe individi që ai vëzhgon, do të përfshiheshin në një akt dhune? Si do të vepronte studiuesi nëse ai do të shikonte të kryhej një vepër penale? A nuk do të ishte i detyruar ta denonconte atë duke qenë se ligji ia jep një detyrë të tillë?

Fjalë kyçe: teoria e etiketimit, devianca, steriotipit të kriminelit, procesi i etiketimit, kritikat

Abstract Labeling theory has provided a valuable contribution to the development of sociological notion of crime. It became a very popular theory in the U.S. in the sixties. Despite the development of many theories explaining the crime, this theory has resisted the test of time and will resist while deviant behaviors continue existing. Its success is related to the fact it considered the deviance from a new perspective; not simply as a violation of social norms, but a reflection of what society considers deviant behavior. The main problem in the study of criminal behavior is the secrecy in which they are incurred. This makes the observation of these behaviors more difficult on the part of the researchers. A researcher is unable to follow the individual as an object of study in every moment of his life. Another problem that may occur during the observation is the possibility of involvement in criminal behavior of the researchers themselves, being forced to act in a criminal environment. How would a researcher act if he/she and observed individual were involved in an act of violence? How would this researcher act if one witnesses a criminal offense? Would he/ 112

Eni KOKALARI Analizë e teorisë së etiketimit në shpjegimin e sjelljeve devijante

she be obliged to denounce this crime fulfilling his/her duty as a citizen?

Key words: labeling theory, deviance, stereotype of criminal, labeling process, critics Teoria e etiketimit, e njohur ndryshe dhe si teoria e reagimit social, e ka zanafillën në fillim të shekullit XX me përfaqësues kryesor, Edwin Lemert. Por zhvillimin e saj e mori në vitet ’60 nga Howard Becker.

Teoria mban qëndrimin që një akt nuk është në vetvete deviant. Ajo fokusohet në tendencën që ka shumica për të konsideruar sjelljet e minoriteteve si deviante nga normat sociale. Devianca , si bukuria, vlen vetëm për sytë e vëzhguesit. Nuk ka asgjë deviante në vetvete në veprimet njerëzore. Një veprim është dedviant vetëm se disa njerëz e etiketojnë atë si të tillë1. Ky është përkufizimi që J. Simons jep për teorinë e etiketimit në studimet e tij. Teoria e etiketimit është një teori me bazë sociologjike.

Referuar edhe emrit të teorisë, ajo e shikon deviancën si produkt të kontrollit social dhe jo si pasojë e faktorëve psikologjikë apo trashëgimisë biologjike. E veçanta e kësaj teorie nga teoritë e tjera sociologjike qëndron në faktin se si e shohin studiuesit e saj konceptin e deviancës.

Nëse sociologët e tjerë e marrin të mirëqenë përkufizimin tradicional që jepet për deviancën, këta studiues e vënë në dyshim atë që në fillim. Formuluesit e teorisë së etiketimit e shikojnë deviancën nga këndvështrimi i personit që ka kryer një akt deviant. Ata mbajnë qëndrimin se, kur një person kryen një akt deviant, ai nuk është deviant si pasojë e këtij veprimi sesa nga fakti që shoqëria e përshkruan si të tillë.

Howard Becker argumenton që grupet sociale e krijojnë 113

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

deviancën duke vendosur rregulla, thyerja e të cilave konsiderohet si sjellje deviante. Pra, si pasojë e reagimi social të grupit, këto sjellje konsiderohen deviante dhe personi që i kryen ato deviant 2.

Dy supozimet e teorisë Supozimi i par Supozimi ka të bëjë me përcaktimin e nocionit të sjelljes deviante. Sjellje deviante nuk do të thotë vetëm të shkelesh normat. Sjellje deviante do të konsiderohet edhe ajo që shikohet si e tillë. Me fjalë të tjera, një akt nuk pranohet si deviant në vetvete, por nga fakti se ai etiketohet si i tillë.

Supozimi i dytë sugjeron se etiketimi si deviant shpie në kryerjen e veprimeve të tjera deviante. Kjo do të thotë që individi i përgjigjet reagimit të shoqërisë duke vërtetuar hamendjen e tyre derisa ta shohë veten të mbyllur brenda rolit të shkelësit të normave. Me fjalë të tjera, kjo shpjegon se pse devianca konsiderohet të jetë në sytë e mbajtësit të saj. Individi bëhet deviant duke e parë veten si të tillë.

Teoria e etiketimit Kjo teori është më komplekse se teoritë e tjera. Ndërsa teoritë kriminologjike në përgjithësi tentojnë të shpjegojnë pse disa individë të caktuar kryejnë sjellje deviante dhe të tjerë jo, teoria e etiketimit nuk fokusohet vetëm në këtë pikë.

Ajo mundohet të shpjegojë faktin që shumë individë kryejnë krime ose sjellje deviante në një moment të caktuar në jetën e tyre por jo të gjithë etiketohen si kriminelë.

Pse ndodh kjo? Në çfarë procesi kalon një individ për t’u konsideruar si i tillë? Një ilustrim i qartë i këtij fakti shihet në punën e punonjësve të policisë. Ata kanë krijuar steriotipe 114

Eni KOKALARI Analizë e teorisë së etiketimit në shpjegimin e sjelljeve devijante

për kriminelet tipikë. Sa më afër këtij steriotipi të jetë një person aq më e mundur është që të shikohet si i dyshuar për një vepër penale pavarësisht se sa lidhje ka ai me te. Dhe anasjellas, personat që janë larg steriotipit të kriminelit, janë më pak të predispozuar të shihen si të dyshuar.

Teoria e etiketimit flet për etiketën dominuese, e cila quhet ndryshe Master Status. Etiketa dominuese është ajo cilësi e cila e bën individin të njohur në shoqëri. Në momentin që individi merr një Master Status si deviant dhe e pranon veten si të tillë, ai është më i prirur të kryejë ato sjellje deviante me të cilat etiketohet3. Për këtë arsye, nëse një individ kapet në një akt të izoluar vjedhjeje, ai dënohet dhe e pret burgu. Më vonë, kur del nga burgu, shokët e tij e etiketojnë si hajdut dhe mbajnë distancë prej tij. Punëdhënësit nuk dëshirojnë ta punësojnë për shkak të së kaluarës kriminale. Ai përjashtohet kështu nga të gjitha aktivitetet sociale. Personi e gjen veten e tij të izoluar dhe në një situatë të tillë është shumë e mundur që ai t’i kthehet kriminalitetit si mënyrë jetese. Ai mund të hyjë në atë që teoricienët e përkufizojnë si karrierë deviante.

Karriera deviante Ky term përkufizohet nga Becker si një sërë etapash në të cilat individi merr etiketën e kriminelit dhe vazhdon rrugën e kriminalitetit derisa kthehet në një kriminel me “kohë të plotë” dhe bëhet shumë e vështirë për të hequr etiketën e kriminelit. Procesi i etiketimit nuk është një proces i pagabueshëm që prek vetëm deviantët. Me fjalë të tjera, etiketimi si deviant nuk e bën një person domosdoshmërisht deviant.

Aaron Circouel bëri një studim mbi procesin e etiketimit 115

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

në Kaliforni. Ai arriti në përfundimin se disa individë janë më të prirur për t’u etiketuar si deviantë krahasuar me individë të tjerë. Kjo për shkak se policët përdorin politika të ndryshme për të trajtuar grupe të ndryshme shoqërore.

Ky përfundim u mbështet më vonë edhe nga E. Schur, i cili vuri re se doktorët e merrnin më lehtë reputacionin e përdoruesit të drogës ndërsa punonjësit e bankave atë të hajdutit të bankave. Është e kuptueshme që doktorët kanë akses të lehtë ndaj drogave sesa njerëzit e tjerë ndërsa punonjësit e bankave punojnë shumë pranë parave.

Doktorët e kanë më të lehtë të gjejnë drogë sesa personat e tjerë që duhet të dalin në rrugë për ta gjetur atë. Nga ana tjetër, punonjësit e bankave punojnë shumë pranë parave. Është më e lehtë për ta të vjedhin bankën se sa është për grabitësit me armë që duhet të hyjnë me forcë në bankë dhe të ekspozohen shumë më tepër.

Në këtë rast, shoqëria reagon në këtë mënyrë ndaj këtyre personave për shkak të mundësisë që kanë ata për të kryer këto veprime dhe për të mos u kapur. Mirëpo kjo nuk mund të na lejojë të dalim në përfundimin se këta persona kryejnë këto krime vetëm se pozicioni i tyre i lejon ata t’i mbulojnë ato më me lehtësi.

Procesi i etiketimit Ky proces mund të dëmtojë rëndë jetën e disa personave, por kjo nuk do të thotë që ai është i dëmshëm për shoqërinë.

Nëpërmjet etiketimit shoqëria vendos dhe ruan vlerat e saj.

Ajo bën dallimin se çfarë është e mirë dhe çfarë është e keqe.

Etiketimi është një metodë efikase për ruajtjen e rregullit dhe të zbatimit të ligjit. Ai është një ndëshkim social për autorët e krimeve. Në këtë mënyrë, duke i ditur pasojat sociale që 116

Eni KOKALARI Analizë e teorisë së etiketimit në shpjegimin e sjelljeve devijante

sjellin veprimet e tyre deviante në rast se ato zbulohen, individët priren të jenë më të përmbajtur në kryerjen e këtyre veprimeve.

Pra, etiketimi luan një rol të fuqishëm parandalues ndaj krimit. Kuptohet që njerëzit duhet të tregohen të kujdesshëm kur etiketojnë personat si kriminelë. Siç u shprehem më lart, pasojat e etiketimit mund të jenë katastrofike për individin dhe për shoqërinë. Nga ana tjetër, edhe njerëzit që janë të prirur të etiketohen si deviantë duhet të marrin masat nga ana e tyre për të mos e pësuar një gjë të tillë.

Kritikat ndaj teorisë Një nga kritikat ndaj teorisë ka qenë se ajo nuk u jep shpjegim krimeve më të rrezikshme. Në mbështetje të teorisë së tij, Beckeri ka bërë vëzhgime mbi përdoruesit e marijuanës.

Ai vuri re se gjatë përdorimit për herë të parë përdoruesit nuk e pëlqenin eksperiencën që jepte ajo. Në momentin që ata zbuloheshin dhe etiketoheshin si përdorues të marijuanës, ata ktheheshin në përdorues të rregullt të saj.

Gjithashtu, studimet e tjera që janë bërë për të mbështetur këtë teori, janë bërë mbi persona që kryejnë vepra penale të lehta si vjedhje. Kuptohet që është e vështirë të bëhen studime me persona që kryejnë vepra penale të rënda, por për këtë do të flasim pak më poshtë.

Beckeri u mbrojt ndaj këtyre kritikave duke sqaruar se pikëpamjet e tij janë thjesht teorike dhe se ai ka pasur parasysh mënyrën e sjelljes së shoqërisë në tërësi dhe nuk është fokusuar të rastet e veçanta.

Teoria është kritikuar gjithashtu për pikëpamje separatiste duke qenë se në një farë mënyre i jep të drejtë shumicës të diktojë rregullat e sjelljes në shoqëri, ndërsa minoritetet janë 117

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

të detyruara t’i zbatojnë ato për të mos marrë etiketën e deviantit, ndërkohë që një nga kërkesat e demokracisë është që shumica të jetë ajo që toleron, duke i krijuar mundësinë pakicës të jetojë pa qenë e paragjykuar.

Një tjetër kritikë ndaj teorisë është se ajo duket sikur mban anën e të keqit, duke justifikuar kriminelët për sjelljet e tyre kriminale. Teoria mban qëndrimin se të etiketuarit si kriminelë detyrohen nga shoqëria të hyjnë në rrugën e kriminalitetit. Ata nuk kanë asnjë zgjedhje tjetër, por të fillojnë një karrierë deviante. Në përgjigje të kësaj kritike, Becker është shprehur se është detyra e tij si sociolog që të rreshtohet në krah të devijantit duke qenë se është detyrë e tij të rregullojë sjelljet devijante në shoqëri.

Pikërisht ndaj kësaj përgjigje është bërë një kritikë tjetër: disa sjellje devijante në shoqëri nuk është e thënë të jenë të këqija, edhe nëse përbejnë vepra penale. Historia njerëzore ka treguar shumë shembuj të të tillë.

Gjithashtu është vënë re se njerëzit reagojnë më ashpër ndaj sjelljeve devijante të një rrezikshmërie shoqërore të vogël si homoseksualiteti apo prostitucioni dhe shumë më butë ndaj sjelljeve të tilla shumë më të rrezikshme si korrupsioni, racizmi.

Një nga kritikat më të mëdha të teorisë është fakti që shumë krime kryhen në fshehtësi dhe nuk zbulohen asnjëherë. Në këtë rast shoqëria nuk reagon ndaj devijantëve. Është e vërtetë që shumë kriminelë gëzojnë një reputacion shumë të mirë në shoqëri. Në këtë pikë teoria e etiketimit dështon për të shpjeguar sjelljen e tyre kriminale.

Një kritikë tjetër ndaj teorisë është se ajo është shumë deterministe. Duket sikur kriminelët nuk kanë asnjë zgjedhje tjetër, por t’i drejtohen kriminalitetit. Duket sikur teoria e 118

Eni KOKALARI Analizë e teorisë së etiketimit në shpjegimin e sjelljeve devijante

përjashton thuajse tërësisht vullnetin e individëve për të kryer krime. Duke qenë se përfundimet janë nxjerrë në mënyrë teorike, Becker e ka nënvlerësuar faktorin njerëzor në kryerjen e krimit. Ai i sheh njerëzit si robotë që janë të programuar të veprojnë në një mënyrë të caktuar.

Referenca J. Simmons. Deviants, 1969 California f.4 Becker, H. S. Outsiders, 1963 New York f.12 3 Becker, H. S. Outsiders, 1963 New York f.122 1 2

119

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Kudret SELIMAJ Dr. në proces në Akademinë e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”

Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA Kjo e keqe e ditëve të sotme, e lidhur në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë me dukuri të tjera të përafërta mbarëbotërore, si krimi i organizuar, pastrimi i parave, trafiku ilegal i armëve, drogës dhe qenieve njerëzore, është një kërcënim real për të gjitha vendet dhe popujt. Prandaj vëmendja jonë duhet të përqendrohet fuqimisht tek instrumentet e duhur dhe më të përshtatshëm për të luftuar vetë bazat dhe burimet e terrorizmit, duke marrë në konsideratë të dy aspektet: aspektin ndërhyrës dhe atë parandalues.

Madje, duke e klasifikuar luftën kundër terrorizmit si një tip të ri lufte dhe, për më tepër, duke e radhitur atë si elementin më të rrezikshëm ndaj sigurisë kombëtare dhe asaj botërore

Fjalë kyçe kyçe: stabilitetin rajonal dhe ndërkombëtar, plane operacionale, komandantët ushtarakë, konsiderata politike dhe ushtarake, kooperim, shërbimet gjeohapësinore

120

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

Abstrakt Shtetet e Bashkuara vënë në veprim një strategji të sigurisë kombëtare, e cila realizohet për të mbrojtur interesat e sigurisë kombëtare dhe arritjen e objektivave strategjikë nëpërmjet drejtimit të të gjithë elementeve të fuqisë kombëtare (diplomatike, ekonomike, informative e ushtarake) drejt përfundimit strategjik të përcaktuar.

Strategjia e Sigurisë Kombëtare shpall se, ndërkohë që forcat e Shteteve të Bashkuara ruajnë e mbajnë kapacitete të njëanshme kurdoherë që është e mundur, ato do të kërkojnë të veprojnë së bashku me forcat e aleancës ose të koalicionit, duke integruar e bashkuar kapacitetet e tyre dhe duke shfrytëzuar fuqinë e tyre për të përkrahur stabilitetin rajonal kudo në botë.

Fjalë kyçe: stabilitetin rajonal dhe ndërkombëtar, plane 121

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

operacionale, komandantët ushtarakë, konsiderata politike dhe ushtarake, kooperim, shërbimet gjeohapësinore Abstract The United States put into action a national security strategy, which is implemented to protect the interests of national security and the achievement of strategic objectives through the management of all elements of national power (diplomatic, economic, informational and military) toward a well-defined strategy. National Security Strategy states that, while U.S. forces preserve and maintain the unilateral capacities whenever possible, they will seek to work together with coalition forces by integrating their capabilities and using their power to promote regional stability around the world.

Key words: regional and international stability, operational plans, military commanders, military and political considerations, geospatial services Hyrje Kërcënimet e përhershme për objektivat e sigurisë kolektive janë bërë më të dykuptimshme apo të dyshimta dhe shfaqen të përqendruara sipas një shpërndarjeje rajonale që prej fundit të Luftës së Ftohtë. “Ndërkohë që rreziqet për sigurinë në shekullin XX vinin kryesisht nga shtetet e fuqishme që ndërmorën orientime agresive, dimensionet kryesore të shekullit XXI - globalizimi dhe përhapja e armëve të shkatërrimit në masë – nënkuptojnë rreziqe më të mëdha që mund të vijnë nga shtete relativisht të dobëta dhe rajone të paqeverisura.”1 “Operacionet shumëkombëshe” përbëjnë një term të 122

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

përgjithshëm (të përbashkët), i cili përshkruan të gjitha veprimet ushtarake të kryera nga forcat e dy ose më shumë vendeve (kombeve). Operacione të tilla ndërmerren zakonisht brenda kuadrit të strukturës së një koalicioni ose të një aleance, megjithëse organizime e rregullime të tjera të mundshme përfshijnë mbikëqyrjen e ushtruar nga organizata të ndryshme ndërkombëtare (siç mund të jenë Organizata e Kombeve të Bashkuara ose Organizata për Sigurimin dhe Bashkëpunimin në Evropë). Çdo koalicion paraqet në vetvete organizimin që bëhet ndërmjet dy ose me shumë vendeve apo kombeve për kryerjen e veprimeve të përbashkëta. Aleanca është rezultat i organizimeve zyrtare (p.sh. traktatet) midis dy ose më tepër vendeve për arritjen e objektivave më të gjerë e më afatgjatë, të cilët ndihmojnë e përforcojnë më tej interesat e përbashkëta të anëtarëve të këtyre aleancave. Koalicionet formohen nga vende të ndryshme, të cilat kanë objektiva të ndryshme, krahasuar me aleancat e qëndrueshme e me shtrirje kohore më të gjatë që kryhen për një rast të veçantë ose për një bashkëpunim më të gjatë, por gjithnjë në një sektor të ngushtë të fushës së interesit të përbashkët. Ndonëse përkufizimi “operacionet shumëkombëshe” mund të përdoret për të tilla forca dhe komandantë ushtarakë, ai mund të përshkruhet gjithashtu edhe në kuptimin e “lidhjes”, “aleancës”, “marrëveshjeve dypalëshe”, “ndërthurjes”, “marrëveshjeve shumëpalëshe” ose “aleancave” sipas gjendjeve e rasteve përkatëse të paraqitura.

Shtetet e Bashkuara shpesh kanë e ndajnë interesa sigurie të përbashkëta apo të ndërsjella, të pajtueshme me njëra-tjetrën, si edhe marrin pjesë në operacione ushtarake së toku me vende (kombe) të tjera. Komandantët luftarakë 123

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

mund të konfrontohen me një larmi faktorësh të cilët mund të sfidojnë stabilitetin e vendeve (shteteve) e rajoneve që përfshihen në zonat e tyre të përgjegjësisë. Në këto rrethana, është e domosdoshme që ata “… të artikulojnë qartësisht konceptin e tyre të operacioneve në kohë, hapësirë, qëllim dhe burime…”2 Mjaft dokumente doktrinore theksojnë “…aftësinë e një komandanti për të kuptuar një problem kompleks dhe shpesh të pastrukturuar, duke siguruar qartësi të mjaftueshme dhe logjikë [një pjesë e të cilës është intuitive] për të mundësuar planëzimin e detajuar dhe urdhrat e nevojshëm.”3 Çështjet e sovranitetit mund të përbëjnë një prej problemeve më të vështira për komandantët e forcave shumëkombëshe, për t’i trajtuar e zgjidhur, si në pikëpamje të forcave të vendeve kontribuuese ashtu edhe të vendeve mike pritëse për këto forca. Shpeshherë do të paraqitet e domosdoshme që komandantët e forcave shumëkombëshe të përmbushin misionin nëpërmjet realizimit të bashkërendimit, komunikimit dhe konsensusit, krahas konceptit të tyre të komandimit tradicional. Është gjithashtu e nevojshme që të njihen ndjeshmëritë politike dhe jo rrallë herë mund të ndodhë që komandantët e këtyre forcave (si dhe vartësit e tyre) duhet të jenë të ndërvarur nga aftësitë e tyre diplomatike, ashtu si edhe vetë ato luftarake.

Gjendjet e paqëndrueshme mund të shkaktojnë nivel në rritje të veprimeve jashtë standardeve të pranuara në mënyrë të përbashkët të ligjeve, rregullave dhe mirëbesimit, siç janë ato të përdorimit të kërcënimit (frikësimit për përdorimin e forcës), trafikut të lëndëve narkotike, terrorizmit, kryengritjes së armatosur (rebelimit), konflikteve rajonale, prodhimit e përhapjes së armëve të shkatërrimit në masë, 124

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

luftërave civile, shfrytëzimit të sistemeve të komunikimit apo prishjes së tyre. Për këto rrethana do të jetë mjaft e vështirë të parashikohet se kur dhe ku mund të shfaqen të tilla kërcënime. Atje ku në mënyrë të përbashkët e të pajtueshme ekzistojnë interesat, vendet (kombet) e ndryshme mund të hyjnë në partneritet (pjesëmarrje) politik, ekonomik dhe ushtarak. Këto partneritete mund të ndodhin si në forma rajonale ashtu edhe në forma mbarëbotërore, nëse vendet kërkojnë mundësi për të nxitur interesat kombëtare reciproke; të garantojnë siguri të ndërsjellë kundrejt kërcënimeve reale ose atyre të pritshme; për të kryer ndihmën (asistencën) e jashtme humanitare dhe operacionet paqeruajtëse.

Në operacionet shumëkombëshe do të ndikojnë gjithashtu të gjithë faktorët kulturorë, psikologjikë, ekonomikë, teknologjikë, informativë e politikë, si edhe tërë rreziqet transnacionalë (ndërkombëtarë). Shumë plane operacionale për të parandaluar ose për t’iu kundërpërgjigjur kërcënimeve përgatiten brenda kontekstit të një traktati apo kuadrit të aleancës. Shpeshherë ata përpunohen e zhvillohen në një kuadër koalicioni më pak të strukturuar e jo të plotë - bazuar në marrëveshje ose organizime (rregullime) të përkohshme.

Në operacionet shumëkombëshe gjejnë përdorim shumica e informacionit dhe e udhëzimeve të siguruara për unifikimin e veprimeve dhe operacioneve të përbashkëta. Gjithsesi, duhet të mbahen në konsideratë ndryshimet e dallimet në ligje, doktrina, organizim, armatim, pajisje, terminologji, kulturë, politika, besime fetare dhe çështje gjuhësore.

Zakonisht, çdo aleancë apo koalicion përpunon e zhvillon protokollet dhe planet e veta për raste të veçanta për të drejtuar veprimet shumëkombëshe.

125

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Shtetet e Bashkuara vënë në veprim një strategji të sigurisë kombëtare, e cila realizohet për të mbrojtur interesat e sigurisë kombëtare dhe arritjen e objektivave strategjikë nëpërmjet drejtimit të të gjithë elementeve të fuqisë kombëtare (diplomatike, ekonomike, informative e ushtarake) drejt përfundimit strategjik të përcaktuar.

Strategjia e Sigurisë Kombëtare shpall se, ndërkohë që forcat e Shteteve të Bashkuara ruajnë e mbajnë kapacitete të njëanshme kurdoherë që është e mundur, ato do të kërkojnë të veprojnë së bashku me forcat e aleancës ose të koalicionit, duke integruar e bashkuar kapacitetet e tyre dhe duke shfrytëzuar fuqinë e tyre për të përkrahur stabilitetin rajonal kudo në botë. “Veprimi i përbashkët përfshin përdorimin e matur dhe orkestrimin e kapaciteteve e veprimtarive ushtarake për të realizuar efekte mbi vullnetin, kuptimin dhe aftësitë e aktorëve të tjerë, si dhe në kohezionin ndërmjet tyre. Vihet në jetë nëpërmjet bashkërendimit e sinkronizimit të funksioneve të përbashkëta.”4 Komandantët e forcave të SHBA-së do të duhet të presin e parashikojnë të drejtojnë e kryejnë operacione si një pjesë të atyre të një force shumëkombëshe. Forcat e SHBA-së mund të marrin pjesë në këto përpjekje shumëkombëshe përmes një spektri të operacioneve ushtarake e civile, në lidhje të ngushtë me një shumëllojshmëri të agjencive qeveritare të SHBA-së, me forcat ushtarake të vendeve (kombeve) të tjera, autoriteteve vendore e ndërkombëtare, si dhe organizatave joqeveritare (OJQ).

Roli i komandantëve ushtarakë. Në përgjigje ndaj krizave, komandantët ushtarakë të SHBA-së duhet të arrijnë të kuptojnë që operacionet ushtarake janë një pjesë e strategjisë së përgjithshme për të përqendruar të gjitha elementet e 126

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

fuqisë kombëtare. “Ndërkohë që përgatisin konceptin e tyre të operacionit, komandantët konsiderojnë misionin e tyre, vendosin cilën taktikë të përdorin dhe balancojnë elementet e operacioneve me spektër të plotë.”5 Megjithëse vetëm përdorimi ushtarak i kësaj fuqie kombëtare mund të mos arrijë i vetëm objektivat strategjikë të SHBA-së, pamjaftueshmëria apo dështimi i përdorimit të kësaj fuqie sa e ashtu siç duhet, mund të pengojë e ndalojë arritjen e objektivave të lartpërmendura.

Kurdoherë që vlerësojnë mjedisin strategjik të teatrit të operacionit, është e domosdoshme që komandantët luftarakë të marrin në konsideratë marrëveshjet e sigurisë ndërkombëtare, marrëdhëniet zyrtare e jozyrtare të komandimit me vendet anëtare të aleancave e të koalicioneve, strategjitë e sigurisë kolektive, stabilitetin global (ndërkombëtar) e atë rajonal si dhe marrëdhëniet reciproke midis vendeve të rajonit. Bazat për përdorimin e forcave ushtarake mund të sigurohen gjithashtu nga rezolutat e Këshillit të Sigurimit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Në operacionet shumëkombëshe, planëzuesit dhe pjesëmarrësit duhet të jenë të ndjeshëm ndaj kërkesave të konsensusit të arritur gjatë marrjes së vendimeve.

“Komandimi i forcave shumëkombëshe kërkon jo vetëm një përqasje shumëkombëshe, por gjithashtu edhe aftësinë për të kuptuar pozicionet e ndryshme kombëtare, si dhe kombinimin e tyre për arritjen e qëllimit të përbashkët’6 Më poshtë trajtohen konsideratat kryesore gjatë planëzimit dhe zbatimit të operacioneve shumëkombëshe: Analiza e misionit dhe përcaktimi i detyrave Kushtet të cilat mund të gjenerojnë një operacion 127

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

shumëkombësh janë të ndryshme dhe mund të rrjedhin nga shkaqe të krijuara nga vetë njeriu, siç janë agresioni i armatosur nga një komb (shtet) kundër një kombi tjetër ose fatkeqësi natyrore. Koncepti strategjik i SHBA-së ka në konsideratë mjedisin shumëkombësh dhe se forcat janë “…të ekspozuara ndaj rreziqeve dhe sfidave që variojnë nga sulme të drejtpërdrejta në kërcënime indirekte që vijnë nga agresione dhe destabilitete të rrezikshme.”7.

Në të njëjtën mënyrë, burimet (pikënisjet) për udhëzimin apo drejtimin strategjik, në përgjigje e reagim ndaj situatave të jashtëzakonshme (emergjencave) të tilla janë të shumta dhe mund të vijnë prej organizatave të tilla, siç janë OKB, NATO, aleanca ose koalicione të tjera ekzistuese apo një shtet i vetëm. Pavarësisht e pa marrë parasysh burimet e këtij udhëzimi (drejtimi) strategjik, kërkohet të kryhet një analizë e hollësishme e misionit, gjë që përbën një nga detyrat më të rëndësishme në planëzimin e operacioneve shumëkombëshe.

Kjo analizë e misionit duhet të arrijë në shpalljen e misionit dhe planin e betejës për forcat shumëkombëshe si një e tërë dhe në ritheksimin e misionit për elementet e SHBA-së në lidhje me forcat.

Përpara caktimit të detyrave për elementët e ndryshme të forcave shumëkombëshe, çdo komandant, me ndihmën e shtabit të tij, do të duhet të kryejë vlerësimin e situatës. Kjo do të lejojë komandantët e forcave shumëkombëshe të analizojnë në mënyrë të organizuar shumë faktorë që mund të ndikojnë në përmbushjen e misionit apo misioneve të caktuara. Kjo analizë do të nevojitet të përfshijë kapacitetet përkatëse, vullnetin politik dhe interesat kombëtare (të vendeve pjesëmarrëse) të gjithë përbërësve të forcës shumëkombëshe. Si një pjesë e analizës së misionit, do të 128

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

duhet të sqarohen e identifikohen kërkesat e forcave, standardet e publikuara për pjesëmarrjen (për shembull, kompetencën e përshtatshmërinë e nivelit të stërvitjes dhe logjistikës, duke përfshirë kapacitetet për hapjen e dislokimin (rigrupimin), mbështetjen dhe ridislokimin); kërkesat për fonde financiare; procedurat e certifikimit; angazhimin apo kryerjen e veprimeve të forcave të kërkuara nga pjesëtarët e aleancës ose koalicione të ngjashme me këtë.

Përveç këtyre, do të nevojitet të trajtohen kontributet e pritshme e të ardhshme të ndër-agjencive apo agjencive bashkëvepruese dhe përfshirja e çdo vendi pjesëmarrës. Ky është një hap vendimtar porsa çdo vend përcakton se cili do të jetë kontributi i tij në operacion. Angazhimet për kryerjen e veprimeve të forcave të një vendi, madje edhe në një aleancë të themeluar, nuk bëhen në mënyrë automatike e vetvetiu.

Duke u mbështetur në kontributet kombëtare përkatëse dhe pas përcaktimit të detyrave të nevojshme për të zbatuar kërkesat që mbështetin përmbushjen e misionit, komandanti i forcave shumëkombëshe duhet të caktojë detyra të veçanta për elementet e forcës shumëkombëshe që janë më të aftë për të plotësuar këtë detyrë. Në qoftë se janë elemente të ndryshme që do të plotësojnë detyrën, komandanti i forcës shumëkombëshe duhet të ketë parasysh caktimin e kësaj detyre në mënyrë të tillë që të sigurojë që të gjithë këta elemente të mund të japin kontribute kuptimplotë e të ndjeshëm për arritjen e përfundimit të dëshiruar.

Konsideratat politike dhe ushtarake Kapacitetet. Përqasja bazuar në kapacitetet përbën një ndër katër orientimet kryesore që formojnë bazën strukturore të planëzimit dhe vendimmarrjes strategjike të SHBA-së.

129

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Zbërthimi i strategjisë në plane operacionale kryhet “…për të adresuar dhe dhënë zgjidhje rreziqeve dhe kërcënimeve të njohura dhe atyre të shfaqura rishtas, nëpërmjet vendosjes së përparësive në morinë e kapaciteteve që konkurrojnë njëri-tjetrin.”.8 Kapacitetet ushtarake të shteteve të ndryshme mbështeten në interesat e objektivat shtetërore, kufizimet e armatimit dhe kontrollin e armëve, doktrinën, organizimin, stërvitjen, zhvillimin e drejtuesve, pajisjet e aparaturat, historinë, buxhetin e mbrojtjes dhe politikat e brendshme.

Komandanti i forcave shumëkombëshe duhet të jetë në dijeni të plotë e i ndërgjegjshëm për dallimet në kufizimet dhe kapacitetet e forcave të vendeve të ndryshme si dhe të mbajë në konsideratë këto ndryshime gjatë përcaktimit të misioneve dhe kryerjes së operacioneve. Të gjithë komandantëve të forcave shumëkombëshe mund t’u kërkohet të shpenzojnë kohë të konsiderueshme duke punuar për çështje të karakterit politik. Roli i komandantit si diplomat asnjëherë nuk do të duhet të nënvlerësohet.

Komandantët do të punojnë në mënyrë të zakonshme drejtpërdrejt me autoritetet politike rajonale. Madje, brenda komandës së tyre, në përdorimin e forcave ushtarake në operacionet e veprimet e përditshme do të ndikojnë shumë kufizimet dhe detyrimet (shtrëngimet) politike.

Integrimi. Sfida kryesore në operacionet shumëkombëshe është integrimi dhe shfrytëzimi e përdorimi efektiv i të gjitha mjeteve të siguruara e në dispozicion, drejt arritjes së një objektivi apo qëllimi të përbashkët. Ky objektiv mund të realizohet nëpërmjet unitetit të përpjekjeve, pavarësisht nga pabarazitë, ndryshimet, mospërputhjet (dhe sipas rastit të papajtueshme) në kapacitete, në rregullat e angazhimit, në pajisjet, aparaturat dhe procedurat. “Veprimet e përbashkëta 130

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

ndërmjet vendeve që ndajnë interesa të përbashkëta ndihmojnë si për zgjerimin e pjesëmarrjes së forcave e mjeteve ushtarake në operacion, ashtu edhe për të legjitimuar veprimet midis bashkësisë së kombeve dhe kjo përbën një arsye më shumë për krijimin e koalicioneve.”9 Për të zvogëluar pabarazitë apo ndryshimet në mes të forcave pjesëmarrëse duhet të krijohen e vendosen standardet e kapaciteteve minimale dhe të përpunohet e zhvillohet procesi i certifikimit. Mungesat e paraqitura dhe shkeljet e gabimet e identifikuara mund të plotësohen e korrigjohen me anë të marrëveshjeve dypalëshe e shumëpalëshe të mbështetjes (zyrtare ose jozyrtare) qysh përpara hapjes e dislokimit të forcave në zonën e operacionit. Ky proces mbështetet fuqishëm në bashkërendimin e hollësishëm ndërmjet komandantëve të forcave të ardhshme në perspektivë dhe atyre të forcave aktuale shumëkombëshe.

Shkalla e përfshirjes së çdo pjesëmarrësi ka gjasë që të jetë krejtësisht një vendim politik dhe komandanti i forcave duhet të jetë i njohur me një mandat kombëtar i vendosur për njësinë (repartin) e veçantë. Do të mund të paraqitet e nevojshme që forcat të përdoren në përputhje me konsideratat kombëtare dhe politike.

Përdorimi i forcave. Interesi kombëtar i shteteve ndryshon në shumicën e situatave të paparashikuara dhe rezulton e përfundon në ndryshimin e shkallës së angazhimit në operacion nga anëtarët e aleancës ose koalicionit. Këto angazhime më të mëdha do të autorizojnë një shkallë të gjerë të përdorimit të forcave. Vende të tjera mund të kufizojnë përdorimin e forcave të vendit të tyre në role mbrojtjeje ose mbështetjeje me shërbime të luftimit (operacionit).

Faktorët që ndikojnë në kapacitetet ushtarake të vendeve 131

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

përfshijnë objektivat; kufizimet dhe kontrollin e armatimeve; doktrinën; organizimin; stërvitjen; njohjen e historisë (ushtarake); zhvillimin e drejtuesve; buxhetin e mbrojtjes; pajisjet; politikat e mbrojtjes. Theksi vihet në “…një forcë të përbashkët të zhdërvjelltë, të aftë për të kufizuar opsionet e kundërshtarit, arritjen e një rezultati vendimtar në veprimet kryesore luftarake dhe krijimin e kushteve të sigurisë për zgjidhje afatgjata të qëndrueshme të konflikteve.”10 Zbulimi dhe informacioni Zbulimi është “Produkti që rezulton nga përpunimi i informacionit në lidhje me vendet e huaja, forcat ose elementët armiqësorë apo potencialisht armiqësorë ose zonat e operacioneve aktuale apo të mundshme. Termi është gjithashtu i aplikuar për aktivitetin, që rezulton në produkt, si dhe për organizmat e angazhuar në veprimtari të tilla.”11 Çdo etapë e ciklit të zbulimit - planëzimi dhe drejtimi i zbulimit, grumbullimi, përpunimi i të dhënave, shfrytëzimi apo përdorimi i të dhënave, analiza dhe rezultatet e zbulimit, përhapja (shpërndarja) dhe integrimi, vlerësimi dhe informacioni i ndërsjellë (marrja e informacionit dhe dhënia e udhëzimeve) ndikojnë së tepërmi në operacionet shumëkombëshe.

Përveç këtyre, lloji i operacionit qoftë lufta apo operacionet ushtarake të tjera të ndryshme nga ato të luftës paraqesin e shfaqin konsiderata të mëtejshme, të cilat në mënyrë të ndjeshme ndryshojnë operacionet e përhershme (standarde) të përbashkëta të zbulimit. Si rrjedhojë, çdo koalicion apo aleancë duhet të zhvillojë procedurat e veta respektive të zbulimit si dhe përdorimin e mjeteve në dispozicion, të cilat përshtaten sipas misionit.

132

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

Gjithsesi, në çdo rast, procedurat që zhvillohen duhet t’u përgjigjen kërkesave të komandantit të forcave shumëkombëshe dhe shpërndarjes në kohë e me saktësi të rezultateve të zbulimit.

Vënia në qarkullim e informacionit të klasifikuar për forcat shumëkombëshe administrohet nga politika kombëtare e përhapjes së të dhënave (të zbulimit).12 Udhëzime të shkruara më të hollësishme mund të plotësohen me delegimin e kufizuar të kompetencave përkatëse të shpërndarjes atje ku është e përshtatshme (p.sh, qëllimet e mbrojtjes së forcave të bashkuara). Gjithsesi, oficerët e lartë të SHBA-së nevojitet që të jenë vetë personalisht të lidhur me çështjet e zbulimit, marrjen dhe shpërndarjen e informacionit sa më herët e në vijimësi, me qëllim që të sigurojnë që kërkesat e komandantit kanë qenë shpallur e bërë të njohura qartë dhe janë kuptuar drejt; që udhëzimi i nxjerrë është mbështetës i këtyre kërkesave dhe, që procedurat që do të ndiqen në të ardhmen, janë të mbështetshme nga komandanti i forcave shumëkombëshe.

Planëzimi i zbulimit Në rastet kur planëzohen dhe drejtohen operacionet e zbulimit këshillohet kontroll i centralizuar, por shpesh ai bëhet i paarritshëm. Ashtu si me marrëdhëniet e përgjithshme të komandimit, por veçanërisht në zbulim, një kombinim e larmi e tij përfshijnë faktin se zakonisht ka disa mjete kombëtare të vendosura në dispozicion të koalicionit (nëpërmjet të cilave bëhet grumbullimi i të dhënave të zbulimit), ndërkohë që mjetet e tjera mbeten nën kontrollin e drejtpërdrejtë të vendeve të veçanta. Për shkak të natyrës së fshehur, të mbuluar e klandestin të shumë operacioneve 133

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

të grumbullimit të të dhënave të zbulimit, vendet pjesëmarrëse nuk kanë dëshirë apo kundërshtojnë të shpërndajnë e marrin pjesë në burimet dhe metodat për të siguruar të dhënat e zbulimit. Është mjaft e pabesueshme dhe paraqitet e vështirë të ngjasë që vendet të ngrenë shumë nga burimet e zbulimit në dispozicion drejtpërdrejt për detyra nga një koalicion. Shumë vende mund të përshtatin teknikën e pasjes në dispozicion të një qendre apo elementi të zbulimit kombëtar në shtabin e forcave shumëkombëshe, nëpërmjet të cilës detyrat dhe/ose mbështetja do të shkojnë për tek një vend dhe/ose nga një vend dhe shtabit të forcave shumëkombëshe.

Baza e strategjisë së grumbullimit të të dhënave të zbulimit krijohet me anë të ndërthurjes së kërkesave të zbulimit me mjetet në dispozicion të mbivendosura në vlerësimin e zbulimit të koalicionit të faktorëve ekzistues gjeografikë, politikë, shoqërorë, kulturorë, ekonomikë dhe ushtarakë në një zonë të operacionit dhe kurset (drejtimet) e mundshme të kërcënimit të veprimit. Sipas konceptit të SHBA-së “…mbështetja me zbulim, përfshirë dhe vlerësimet për dëmet në betejë, mund të sigurohet nga jashtë teatrit të operacionit.”.13 Çdo kapacitet i vendeve për të mbledhur e përpunuar të dhënat e zbulimit me anë të metodave të zbulimit me njerëz e me mjete teknike ndryshon gjerësisht. Drejtuesit (menaxherët) e grumbullimit të të dhënave të zbulimit të forcave shumëkombëshe duhet të bëjnë llogaritjet për këtë dhe burimet (rezervat) për detyrat, në përputhje me këto. Është e domosdoshme që drejtuesi t’i përqaset kësaj detyre me mendësinë apo logjikën e “zbulimit me të gjitha burimet”, duke mbledhur atë informacion që u përgjigjet 134

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

kërkesave të zbulimit nga një shumëllojshmëri e burimeve të zbulimit dhe ndërthurjes, si dhe duke përforcuar besueshmërinë e konkluzioneve të përgjithshme në vijimësi.

Procesi i grumbullimit të të dhënave, procesi i përpunimit të këtyre të dhënave dhe i vlerësimit përfundimtar të tyre për një spektër të gjerë të përdoruesve të informacionit konfirmohet me komunikimin efektiv si në linjë vertikale ashtu edhe në atë paralele. Përdorimi i të dhënave të zbulimit për komandantin e forcave shumëkombëshe është në përpjesëtim të drejtpërdrejtë me fazat e përshkallëzimin, si dhe saktësinë e operacionit, veçanërisht në marrjen në shenjë të objektivave dhe kryerjen e manovrës.

Arkitekturat e ndërlidhjes (komunikimit) dhe e përpunimit të të dhënave të zbulimit. Për shkak të natyrës delikate të lidhjeve dhe të shpërndarjes së të dhënave të zbulimit, është e rëndësishme që të vendoset një sistem për dhe nga anëtarët e forcave shumëkombëshe që të jetë në gjendje për transmetimin me shpejtësi për në njësi ushtarake sipas destinacionit të informacionit më të rëndësishëm të zbulimit. Shpesh ky sistem mbështetet në shpërndarjen e pajisjeve e aparaturave të standardizuara nga forcat e një vendi për të siguruar përbashkësinë. Ky sistem duhet të rrënjoset fort në rrjetin e zbulimit të oficerëve të ndërlidhjes së bashkëveprimit të koalicionit në rezultatet kryesore të zbulimit ose qendrën e ndërlidhjes, për të siguruar kanale të shumta të ndërlidhjes së elementëve zbulimit për vendet përkatëse kontribuuese dhe për të përcaktuar e siguruar në kohë të dhënat e zbulimit në mënyrë unike, në përshtatje me misionin përkatës të vendit për t’i shfrytëzuar efektivisht 135

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

këto të dhëna.

Bashkërendimi i zbulimit Brenda aleancës, është e zakonshme që të kryhen, vendosen e testohen marrëveshje të standardizuara për procedurat e praktikat e zbulimit që përpara vënies në veprim të tyre (procedurave e praktikave). Megjithatë, shpeshherë koalicionet janë organizime të përkohshme, të cilat krijohen por edhe shpërndahen e shpërbëhen relativisht me shpejtësi.

Nisur nga kjo, është e rëndësishme të bëhet kompensimi i mungesave e boshllëqeve të çështjeve të standardizimit nëpërmjet bashkërendimit. Siç u përmend edhe më lart, arkitekturat e ndërlidhjes janë elemente themelore për të arritur bashkërendimin.

Fusha të tjera që kërkojnë bashkërendim të gjerë përfshijnë përdorimin nga forcat mike (forcat e veta) të spektrit elektromagnetik, përdorimin e hapësirës dhe ose të mjeteve të hapësirës, vendvendosjen gjeografike të mjeteve të grumbullimit të të dhënave të zbulimit dhe objektivat në të cilat do të përqendrohet mbledhja e të dhënave të zbulimit.

Qendra e përpunimit të informacionit të zbulimit, në karakterin e saj, duhet të jetë shumëkombëshe, duke u shërbyer kështu komandantëve të forcave shumëkombëshe, por gjithashtu të dallojë edhe informacionin që konsiderohet me vlerë në mbështetjen e misioneve kombëtare (të vendeve pjesëmarrëse).

Gjithsesi, krijimi apo ngritja e këtyre qendrave shumëkombëshe të përpunimit të të dhënave, në veçanti në rastin e koalicioneve të përkohshme, do të kërkojë përfshirje të gjerë individuale dhe mbështetje (të vendeve pjesëmarrëse) nga komandanti i forcës shumëkombëshe dhe nga vendi 136

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

përkatës me qëllim që ta bëjë e kthejë këtë me të vërtetë sa më funksionuese.

Gjithashtu, kërkesat parësore të zbulimit të komandantëve të forcave shumëkombëshe do të mund të shërbejnë si moment me rëndësi e bazë për të përqendruar plotësisht përpjekjet e zbulimit. Për këtë, përgjigja apo zgjidhja më e mirë mund të arrihet vetëm nëpërmjet bashkërendimit efektiv në të gjitha nivelet.14 Operacionet ushtarake të tjera të ndryshme nga ato të luftës Operacionet e kryera në një mjedis që përfshin operacione ushtarake të tjera përveç atyre të luftës kërkojnë nga analistët ushtarakë një vëmendje mjaft të madhe sesa në luftën e zakonshme, për shkak të zhvillimeve e dinamikës së gjerë politike, shoqërore, ekonomike dhe kulturore që ndodhin brenda zonës së operacionit (ZO) dhe ose brenda zonës së operacioneve të përbashkëta (ZOP). Të tilla operacione zgjerojnë e shtrijnë mjaft konsideratat e mëparshme gjeografike e të kapacitetit (aftësive luftarake) të përgatitjes në pikëpamje të zbulimit të fushëbetejës të forcave.

Në një mjedis të operacionit ushtarak tjetër përveç atij të luftës, qendra e rëndesës nuk janë shpesh e vazhdimisht forcat ushtarake të zakonshme (konvencionale) ose terreni.

Burimet që përshkruajnë e paraqesin këtë dinamikë e zhvillim jotradicional, janë mjaft të shumtë. Brenda një zone të operacionit, media lokale, personeli i misioneve diplomatike (duke përfshirë atashetë ushtarakë), organizatat joqeveritare, organizatat e thjeshta vullnetare dhe organizatat ndërkombëtare mund të sigurojnë të dhëna të rëndësishme të cilat janë të paarritshme diku tjetër.

137

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Elementët tradicionalë të zbulimit e përnjohjes, siç janë forcat e operacioneve speciale (FOS), janë gjithashtu mjaft të përshtatshme e të përdorshme. Megjithatë, mund të jepen konsiderata të veçanta për rolin e zbulimit që kanë trupat e mbështetjes së luftimit gjatë operacioneve në një mjedis që përfshin operacione ushtarake të tjera përveç atyre të luftës.

Duke dhënë këtë, zona e operacioneve nuk është tradicionale (p.sh. jolineare), personeli mjekësor, personeli i transportit, personeli kontraktues, personeli i çështjeve civile (ÇC), personeli i operacioneve psikologjike (OPPS) dhe ushtarët (ushtarakët) që kryejnë misionet, duke përfshirë edhe kontaktet e zgjeruara me popullsinë, do të garantojnë edhe më tepër burime për informacion sesa në operacionet tradicionale (konvencionale). Tërë ky personel do të veprojë në mjedisin e vendit pritës (vendit mik) në mënyrë të zakonshme e të përsëritur dhe do të jetë në gjendje të dallojë ndryshimet brenda tij.

Konsiderata të tjera Është e rëndësishme të merret parasysh degëzimi i informacionit të administruar rreth një zone të përgjegjësisë (ZP) dhe ose një zone të operacioneve të përbashkëta (ZOP) si informacion zbulimi, sidomos në rastet kur ndërveprohet apo bashkëveprohet me organizata joushtarake. Në shumë kultura e botëkuptime, mbishtresohet apo ka domethënie plotësuese e merr disi një ngjyrim tjetër kuptimor informacioni i zbulimit që grumbullohet nga qytetarët (shtetasit) e një vendi, për ta përdorur siç duhet këtë informacion. Për më tepër, përpjekjet për të ndryshuar apo shkëmbyer informacionin me mjaft organizata joqeveritare ose organizata të thjeshta vullnetare do të kenë të ngjarë të 138

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

ngrijnë a të ftohen, ndërkohë që ato do të përpiqen e luftojnë të ruajnë asnjanësinë politike në të gjithë botën dhe nuk do të mund të bashkohen apo të vendosin lidhje në çdo përpjekje për arritjen, dallimin e grumbullimin e të dhënave të zbulimit. Për këtë arsye, faktet dhe/ose të dhënat e paklasifikuara do të duhet të merren në referencë si informacion i mirëfilltë, me qëllim që të lehtësojnë shkëmbimin e tij në të gjithë zonën e operacionit dhe/ose zonën e operacioneve të përbashkëta, me qëllim që të edukojë e nxitë interesin reciprok në dhënien fund apo ndalimin e konflikteve ose në dhënien e ndihmës për këtë.

Informacioni dhe shërbimet gjeohapësinore Operacionet shumëkombëshe kërkojnë kapacitete për sigurimin e të dhënave të ndërveprueshme për informacionin dhe shërbimet gjeohapësinore, realizimin e tyre dhe shkëmbimin e këtyre të dhënave. Kurdoherë që është e mundshme, pjesëmarrësit do të bien dakord të punojnë me të dhëna standarde e të përhershme dhe të sigurohen që të gjitha rezultatet e përfundimet e arritura kanë në dispozicion e shfrytëzojnë këto të dhëna. Është e domosdoshme që çdo plan shumëkombësh për informacionin (të dhënat) dhe shërbimet gjeohapësinore të bashkërendojë të gjitha rezultatet për përdorim nga forcat e vendeve pjesëmarrëse, të përfshijë procedurat e miratuara për përqasje e hyrje, kombinimin e integrimin e mjeteve të tyre në programet e rezultateve apo përfundimeve kohezive (të përbashkëta).

Ligjet ndërkombëtare dhe ligjet e luftës “Legjitimiteti i perceptuar i një operacioni dhe kryerja e 139

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

tij do të varen edhe nga pajtueshmëria e tij me ligjin në fuqi, duke përfshirë të drejtën ndërkombëtare. Është thelbësore që të gjitha vendet pjesëmarrëse të kenë një kuptim të qartë të bazës ligjore për një operacion dhe për më tepër, kuptimin gjerësisht të saj në nivelet e ulëta.”15 Forcat ushtarake të SHBA-së, gjatë kryerjes së operacioneve ushtarake, do të veprojnë në përputhje me ligjet përkatëse të SHBA-së dhe ato ndërkombëtare. Forcat e SHBA-së do të vënë në zbatim ligjet e luftës gjatë gjithë kohës së konflikteve të armatosura, sido të karakterizohen të tilla konflikte, si dhe me parimet dhe frymën e ligjeve të luftës gjatë tërë operacioneve.

Komandantët e SHBA-së duhet të sigurojnë që Programi i Ligjeve të Luftës i Departamentit të Mbrojtjes të zbatohet në përputhje me direktivat e Departamentit të Mbrojtjes dhe që procedurat e përshtatshme janë me vend, për të siguruar që të gjitha aktet e dhunës, shkeljet e ligjeve apo mosrespektimi i ligjeve të luftës raportohen menjëherë dhe hetohen e shqyrtohen tërësisht në pajtim të plotë me këto direktiva.

Këshilltarët ligjorë duhet të vihen menjëherë e të jenë vazhdimisht në dispozicion në të gjitha nivelet e duhura të komandimit dhe gjatë tërë etapave të planëzimit e të zbatimit të operacionit, për të siguruar këshillat e nevojshme në lidhje me ligjet e luftës, në pajtim me to.

Trajtimi i luftëtarëve. Luftëtarët janë ata persona të cilët kanë të drejtën, sipas ligjin ndërkombëtar, të marrin pjesë drejtpërdrejt në konfliktin e armatosur dhe përfshijnë të gjithë pjesëtarët e forcave të armatosura, të organizuara në mënyrë të rregullt të një pale a grupi për konfliktin (me përjashtim të personelit mjekësor, të shërbimit fetar, personelit të mbrojtjes civile dhe anëtarëve të forcave të armatosura të 140

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

cilët kanë përftuar statusin e mbrojtjes civile). Gjithashtu mund të konsiderohen luftëtarë pjesëtarët e forcave të parregullta, të cilat janë nën komandën përkatëse, që i mbajnë armët haptas, dallojnë qartë veten e tyre prej popullsisë civile dhe kryejnë operacione në pajtim me ligjet dhe zakonet e luftës. Megjithëse luftëtarët janë subjekte të ligjshëm, e drejta e forcave ushtarake të SHBA-së të dëmtojë apo të fyejë luftëtarët është e kufizuar nga ligjet e luftës.

Trajtimi i robërve të luftës. Luftëtarët që janë rrethuar ose, ndryshe, kanë rënë në duart e armikut, u jepet e drejta e statusit të robërve të luftës dhe mbrohen nga Konventa e Tretë e Gjenevës e vitit 1949. Në përgjithësi, ata duhet të trajtohen në mënyrë njerëzore dhe të mbrohen ndaj dhunës, frikësimit, kërcënimit, fyerjes dhe kuriozitetit publik.

Do të mund të jetë një çështje e ngritur apo e hapur lidhur me titullimin apo dhënien e të drejtës së robit (të të kapurit rob) për statusin e robit të luftës, që individëve do të mund t’u jepet trajtimi i robit të luftës derisa një organ a trup kompetent gjykues të përcaktojë statusin se cili nga këta individë cilësohet a titullohet ashtu siç duhet.

Trajtimi i joluftëtarëve. Joluftëtarë janë ata persona që nuk formojnë një palë apo grup të forcave të armatosura dhe që, ndryshe nuk i referohen apo i përmbahen një cilësimi si të tillë nga një komision, si të lidhur me veprime armiqësore.

Joluftëtarët përfshijnë gjithashtu ata pjesëtarë të forcave të armatosura që gëzojnë status të veçantë, siç janë personeli mjekësor, ai i shërbimit fetar ose ata persona që konsiderohen të paaftë të luftojë për shkak të plagosjes, sëmundjeve ose kapjes rob. Ligjet e luftës ndalojnë bërjen e personave joluftëtarë objekt i sulmeve të paramenduara e të qëllimshme dhe kërkojnë që ata të mbrohen e ruhen nga dëmtimet jo të 141

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

rastit për operacionet ushtarake që drejtohen kundër objektivave ushtarake.

Joluftëtarët të cilët marrin pjesë drejtpërdrejt në veprime armiqësore duke marrë armët në dorë ose, përndryshe, përpiqen të kryejnë vrasje, të dëmtojnë, të kapin rob ose të pengojnë përmbushjen e misionit të personelit të SHBA-së dhe ose atij të forcave shumëkombëshe apo të shkatërrojnë pasurinë e SHBA-së dhe ose të forcave shumëkombëshe, humbasin paprekshmërinë ose imunitetin e tyre dhe mund të sulmohen.

Trajtimi i të ndaluarve të tjerë. Për shkaqe të mbrojtjes së forcave ose të përmbushjes së misionit, gjatë operacioneve shumëkombëshe, forcat e SHBA-së mund të mbajnë nën arrest personel, në rastet kur SHBA nuk janë palë në një konflikt të armatosur. Megjithëse jo si në rastin e robërve të luftës, të ndaluarve do t’u jepet mbrojtja minimale nga ku dhe do të trajtohen njerëzisht në të gjitha rrethanat derisa të lirohen ose të kthehen përsëri në vendin përkatës pritës ose tek autoritetet ndërkombëtare.

Ligjet e detit. Të gjitha ujërat në drejtim të detit të territorit detar (zona e afërt apo kufitare, zona e veçantë apo ekskluzive ekonomike, ujërat ndërkombëtare) janë ujëra ndërkombëtare në të cilët liria e ujërave ndërkombëtarë të lundrimit dhe mbikalimet e fluturimit ruhen e mbrohen për komunitetin ndërkombëtar. Ujërat ndërkombëtare përfshijnë të gjitha pjesët e ujërave në drejtim të oqeanit të zonës së veçantë (ekskluzive) ekonomike. Ujërat ndërkombëtare janë të hapura për të gjitha shtetet dhe asnjë shtet nuk mund të pretendojë apo të lerë të nënkuptojë, në mënyrë të vlefshme e të nevojshme të nënshtrojë apo të marrë në vartësi asnjë pjesë të ujërave ndërkombëtare për të ushtruar sovranitetin e vet.

142

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

Vendet mund të kenë shpjegime, argumentime e interpretime të disa aspekteve të ligjeve të detit, të cilat ndryshojnë në hollësira ose në pikëpamje materiale prej atyre të partnerëve të tjerë, veçanërisht po qe se ata mund të lidhen e vendosin marrëdhënie të ngushta e kanë të bëjnë me të drejtat e kalimeve të padëmshme e të drejta, të kalimit tranzit si dhe me linjat detare arkipelagjike, të quajtura kërkesa apo pretendime të skajshme bregdetare e detare të shteteve të tretë. Është e domosdoshme që komandanti i komponentit bregdetar (detar) të jetë në dijeni të dallimeve kombëtare në argumentimin, interpretimin dhe ndikimin që këto mund të kenë në operacione. Komandantët e forcave të vendeve kanë një përgjegjësi të veçantë për të njoftuar komandantin e komponentit bregdetar (detar) për çdo interpretim e shpjegim kombëtar që mund të ketë lidhje të drejtpërdrejtë me sa më lart. Mbështetja ligjore është rëndësishme për operacionet shumëkombëshe, veçanërisht kur ajo shtrihet në një vend pritës, duke përfshirë ujërat territoriale dhe hapësirën e tij ajrore. Vendet pjesëmarrëse kërkohet të sigurojnë komandantët me mundësinë e hyrjes e të zgjedhjes së të dhënave me informacion për këshilltarët ligjorë gjatë gjithë operacionit, për të garantuar që ekziston një kuptim i gjithanshëm i çdo dallimi kombëtar për drejtimin dhe kontrollin e operacioneve në det ose i ndryshimeve në pozicionet apo qëndrimet kombëtare në lidhje me kërkesat apo pretendimet bregdetare (detare) të vendeve në teatrin e operacionit.

Aspekte të medias Mjedisi aktual teknologjik e siguron median me më shumë 143

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

mundësi e rrugë afrimi e hyrjeje në operacionet ushtarake. Është e domosdoshme që komandantët të marrin në konsideratë ndikimin e medias gjatë planëzimit dhe zhvillimit të operacioneve shumëkombëshe. Planëzimi kërkohet të lehtësojë ndërveprimin midis ushtrisë dhe organeve të medias e të shtypit kombëtar e ndërkombëtar. Çdo vend ka pikëpamjet e tij të veçanta për lirinë dhe rrugët e afrimit e të hyrjes së medias, ndaj komandanti i forcave shumëkombëshe kërkohet ta mbajë mirë parasysh këtë gjatë planëzimit.

Për pikëpamjet e vendeve të tjera nevojitet të tregohet respekt, ndonëse ato mund të paraqiten të kundërta me ato të Shteteve të Bashkuara. Thjeshtësia e qartësia kërkohet të jenë faktorë drejtues në planëzimin e mbështetjes me media në një mjedis shumëkombësh. Komandantët duhet të planëzojnë rrugët e afrimit e mundësitë e hyrjes së mediave të rregullta në këtë mjedis. Nevojiten të vendosen rregulla themelore të cilat janë të qarta dhe mbështesin sigurinë e kërkuar të operacioneve.

Duhet që konsideratat e medias të kanalizohen nëpërmjet qendrës së koordinimit të medias në nivelin e komandantit të forcës shumëkombëshe, qendër e kompletuar me përfaqësues nga të gjitha vendet pjesëmarrëse. Qendra e koordinimit të medias të forcës shumëkombëshe do të funksionojë mbi një bazë të përbashkuar e të integruar me organizatat ndërkombëtare përfaqësuese që ushtrojnë veprimtari brenda zonës së operacionit Operacionet apo veprimtaritë e medias nevojitet të koordinohen, si brendapërbrenda linjës së komandimit të forcave të SHBA-së, ashtu edhe nëpërmjet hallkave të forcës shumëkombëshe. Përgatitja e stërvitja e medias lidhur me hapjen e dislokimin paraprak për personelin ushtarak e civil 144

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

(i përfshirë në veprimtarinë e medias) përbën një çështje themelore. Ka rëndësi të sigurohet qysh më parë e të kryhet bashkërendimi i vazhdueshëm midis çështjeve publike, çështjeve civile e operacioneve psikologjike si dhe që mesazhet e tyre të mos jenë kontradiktore, mospërputhëse e të dëmshme për kredibilitetin e komandantit të forcave shumëkombëshe.

Krahas kësaj, në procesin e planëzimit kërkohet të përfshihen oficerët e nëpunësit e çështjeve publike e ata të informacionit publik. Duhet të përpunohet e zhvillohet gjithashtu një politikë e mjeshtëri e veçantë për shpërndarjen e vënien në qarkullim të informacionit mbi incidentet, veçanërisht raportet për viktimat e humbjet (të vrarët e të plagosurit). Politikat dhe mjeshtëritë duhet të bëjnë dallimin midis situatave ku viktimat janë të një vendi/vendeve të ndryshme.16 Meteorologjia dhe oqeanografia Kuptimi sa më i thellë i meteorologjisë e oqeanografisë dhe përdorimi i këtyre njohurive në zbatimin e misionit mund të kontribuojë në mënyrë të ndjeshme në suksesin e një operacioni shumëkombësh. Gjendja e motit dhe e oqeaneve mund të jetë një shumëfishues i forcës ose pakësues i saj. Komandantët e suksesshëm e përdorin mjedisin për avantazhet e tyre. Në operacionet shumëkombëshe vendimtar është planëzimi i sa më i hershëm.

Ndryshimet në pikëpamje gjuhësore, teknike, në renditjen e formatimin e të dhënave dhe në komunikim e ndërlidhje nevojitet të kapërcehen përpara kryerjes së çdo operacioni.

Për të siguruar që forcat meteorologjike dhe oqeanografike (METOC) e të gjithë vendeve pjesëmarrëse veprojnë së 145

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

bashku, komandanti i forcave shumëkombëshe mund të emërojë një oficer të lartë të shërbimit meteorologjik dhe oqeanografik për të bashkërenduar mbështetjen e këtij shërbimi. Ky oficer do të sigurojë që të tëra forcat e shërbimit meteorologjik dhe oqeanografik të veprojnë sipas një parashikimi të planëzuar e të bashkërenduar të motit dhe të plotësojë të gjitha kërkesat e shërbimit meteorologjik e oqeanografik.

Konsiderata mjedisore Konsideratat mjedisore mund të përbëjnë një faktor të rëndësishëm në çdo operacion të përbashkët shumëkombësh. Këto konsiderata përfshijnë: ndotjen e ajrit nga anijet, automjetet, avionët dhe makineritë e ndërtimit; pastrimin e kampeve kryesore dhe të zonave të tjera të zëna në një nivel të përshtatshëm të zonave; sigurimin mjedisor dhe të shëndetit; menaxhimin e materialeve të rrezikshme; asgjësimin dhe zhvendosjen e materialeve të rrezikshme; menaxhimin, asgjësimin e zhvendosjen (heqjen) e materialeve të rrezikshme mjekësore dhe infektive; mbrojtjen e burimeve (resurseve) natyrore dhe kulturore; pakësimin e zhurmave, duke përfshirë zhurmat nga operacionet e aviacionit; menaxhimin e pesticideve; ruajtjen e burimeve (resurseve) të energjisë nëpërmjet praktikave të parandalimit të ndotjeve; menaxhimin dhe asgjësimin e zhvendosjes së materialeve të ngurta (solide); parandalimin dhe kontrollin e derdhjes së vajrave dhe lëndëve të rrezikshme; ndotjen e ujit prej kanaleve të ujërave të zeza, shërbimin e ushqimit dhe veprimtari të tjera.

Për shtrirjen, shkallën e zbatimit praktik dhe në përputhje me përmbushjen e misionit, komandantët duhet të marrin 146

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA

parasysh këta faktorë mjedisorë gjatë planëzimit, zhvillimit dhe përfundimit të një operacioni shumëkombësh.

Gjithashtu, komandantët duhet të njohin e identifikojnë qartë udhëzimet që mund të jenë të ndryshme nga praktikat e zakonshme të çdo vendi pjesëmarrës dhe të sigurojnë marrëveshje prej vendeve pjesëmarrëse.

Përveç pajtueshmërisë me marrëveshjet për qëllimet dhe objektivat e përbashkëta të operacionit, kërkohet që komandantët e forcave pjesëmarrëse shumëkombëshe të arrijnë në disa marrëveshje e mirëkuptime mbi masat e mbrojtjes së mjedisit gjatë operacionit. Mungesa e pamjaftueshmëria në arritjen e kësaj të fundit mund të çojë në keqkuptime, në uljen e ndërveprimit dhe në një pamjaftueshmëri për të zhvilluar operacionin në mënyrë të suksesshme.

Në rastet kur sigurohet udhëheqja e drejtimi i aleancës ose koalicionit, komandantët ushtarakë, sipas shtrirjes gjeografike, duhet të sigurojnë që operacionet e përbashkëta të bashkëveprojnë njëkohësisht e të sinkronizohen në kohë, në hapësirë dhe sipas qëllimit me veprimet e aleancës përkatëse, për të përfshirë operacione tokësore, detare, ajrore, operacione speciale, operacione të informimit (OI), të kërkimit e shpëtimit dhe operacione të mbështetjes së hapësirës.

Të gjitha këto operacione, në lidhje të ngushtë me operacionet e ndëragjencive, ato qeveritare, vullnetare ose përfaqësuese OKB-së, nevojitet të integrohen, me qëllim që të arrihet shkrirje strategjike e të gjitha përpjekjeve dhe situatë strategjike përfundimtare.

147

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Bibliografia *Strategjia Ushtarake Kombëtare e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, mars 2005, botim në shqip, gazeta “Ushtria’’, 8 prill 205, faqe 11; 15 prill, 22 prill, faqe 11, 29 prill faqe 11; 3 qershor, faqe 11 dhe 10 qershor, faqe 11. *Departamenti i Mbrojtjes të SHBA-së: “Raport për Rishikimin Katërvjeçar të Mbrojtjes”. Washington. DC, maj 1997; 11. *Doktrina e Përbashkët e Aleancës për kryerjen e operacioneve [AJP-3 B], përkthim në shqip në Qendrën e Doktrinës e të Manualëve të Akademisë së Mbrojtjes “Spiro Moisiu”, Tiranë, mars 2011, kreu I, faqe 1-11. *Guidë për Politikën dhe Strategjinë e Sigurisë Kombëtare. Vëllimi II; botim i Akademisë së Mbrojtjes “Spiro Moisiu”, Tiranë 2009, faqe 254-270. *Operacioni i bashkuar dhe shumëkombësh”, Akademia e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”, Tiranë, 2009, faqe 60. *Operacionet e përbashkëta luftarake e joluftarake [MP 3 - 0], Tiranë, 2006, faqe 233-236. *Termat Operativë, botim në shqip, Tiranë, 2001 * Doktrinën Taktike të Forcave Tokësore të NATO-s, -ATP -35 (B), Tiranë, 1999

Referenca Strategjia Ushtarake Kombëtare e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, mars 2005, botim në shqip në gazetën “Ushtria’’, 8 prill 2005, faqe 11.

2 FM 3-0, 2011, kreu: “Kombinimi i elementëve të operacioneve me spektër të plotë” 3 Doktrina e përbashkët e Aleancës, AJP- 01 [D], dhjetor 2010, botim i paklasifikuar. [Shqipëruar në Qendrën e Analizave të Mbrojtjes të Komandës së Doktrinës dhe Stërvitjes]. Tiranë, 2011, faqe 72.

4 Doktrina e Përbashkët e Aleancës për kryerjen e operacioneve [AJP-3 B], përkthim në shqip në Qendrën e Doktrinës e të Manualëve të Akademisë së Mbrojtjes “Spiro Moisiu”, Tiranë, mars 2011, paragrafi 0141, faqe 1-10; 1-11.

5 FM 3-0, ribotim 2011, kreu: “Kombinimi i elementëve të operacioneve me spektër të plotë” 6 Doktrina e përbashkët e Aleancës, AJP- 01 [D], dhjetor 2010, botim i paklasifikuar. [Shqipëruar në Qendrën e Analizave të Mbrojtjes të Komandës së Doktrinës dhe Stërvitjes]. Tiranë, 2011, faqe 20.

7 Strategjia Ushtarake Kombëtare e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, mars 2005, botim në shqip në gazetën “Ushtria’’, 8 prill 2005, faqe 11.

1

148

Kudret SELIMAJ Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA 8 Strategjia Ushtarake Kombëtare e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, mars 2005, botim në shqip në gazetën “Ushtria’’, 8 prill 2005, faqe 11.

9 Departamenti i Mbrojtjes të SHBA-së: Raport për Rishikimin Katërvjeçar të Mbrojtjes. Washington. DC, maj 1997; 11.

10 Strategjia Ushtarake Kombëtare e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, mars 2005, botim në shqip në gazetën “Ushtria’’, 3 qershor 205, faqe 11.

11 AAP-6, Fjalor i Termave dhe Përkufizimeve të NATO-s, burim i cituar në dokumentin: “Doktrina e përbashkët e Aleancës, AJP- 01 [D]”, dhjetor 2010, botim i paklasifikuar. [Shqipëruar në Qendrën e Analizave të Mbrojtjes të Komandës së Doktrinës dhe Stërvitjes]. Tiranë, 2011, faqe 122.

12 Për komandantët e rangjeve të larta të SHBA-së duhet të sigurohen udhëzime të hollësishme nga linja (zinxhiri) e komandimit në përputhje me Memorandumin Nr.119 të Vendimit të Sigurisë Kombëtare “Përhapja e Informacionit të Klasifikuar Ushtarak të SHBA-së për Qeveritë e Huaja dhe Organizatat Ndërkombëtare” dhe “Politikat dhe Procedurat për Përhapjen e Informacionit të Klasifikuar Ushtarak për Qeveritë dhe Organizatat Ndërkombëtare”, NDP-1.

13 Strategjia Ushtarake Kombëtare e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, mars 2005, botim në shqip në gazetën “Ushtria’’, 10 qershor 2005, faqe 11.

14 Hollësi e saktësime të mëtejshme, për bashkërendimin efektiv të zbulimit në të gjitha nivelet jepen në dokumentin JP 2- 02 “Mbështetja Kombëtare me Zbulim për Operacionet e Përbashkëta”.

15 Doktrina e përbashkët e Aleancës, AJP- 01 [D], dhjetor 2010, botim i paklasifikuar. [Shqipëruar në Qendrën e Analizave të Mbrojtjes të Komandës së Doktrinës dhe Stërvitjes]. Tiranë, 2011, faqe 71.

16 Në dokumentin JP 3-61 “Doktrina për Çështjet Publike në Operacionet e Përbashkëta” jepet informacion më i zgjeruartë për këtë problem.

149

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Evelina LUSHA Dr. në proces në Akademinë e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”

Globalization and its effects on education.

The modeling of universities Today the world is governed by globalization, a phenomenon with great impact on economic, political, cultural, social and environmental aspects. Globalization is a long-term transformation process, which brings about risks, challenges, crises and insecurity in the entire world. Globalization is not a solitary process, but a group of processes operating simultaneously following a variety of dimensions and levels. In present days, it is noticed that all mankind has become part of this complexity of phenomena and community of interdependence from which it is not easy to be detached.

Fjalë kyçe kyçe: Globalization, education, university, financial development

150

Evelina LUSHA Globalization and its effects on education.

The modeling of universities

Abstract Today, globalization is present everywhere. It is affecting all the aspects of our everyday life. It is knocking on anyone’s door. Globalization is not simply a phenomenon that is just happening in large and small countries as another ongoing process, but it is a challenge bringing about very different impacts of economic and financial nature, impacts that can be truly considered as tests to be dealt with. The biggest challenge of this phenomenon is not only considered the avoidance or the fear towards globalization, but the greater and wider involvement in it, identification of trends and effective strategies in order to benefit from globalization, as well as finding of the right ratio between national traditions and new international standards.

Key words: Globalization, education, university, financial 151

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

development Sot, globalizimi është i pranishëm kudo. Ai po ndikon të gjitha aspektet e jetës tonë të përditshme. Po troket në derën e gjithsecilit. Globalizimi nuk është thjesht një fenomen që po ndodh vetëm në vendet e mëdha dhe të vogla si një proces i vazhdueshëm, por është edhe një sfidë që po shkakton ndikime të ndryshme të natyrës ekonomike dhe financiare.

Sfida më e madhe e këtij fenomeni nuk është konsideruar vetëm shmangia apo frika ndaj globalizimit, por përfshirja më e madhe dhe më gjerë në të, identifikimi i tendencave dhe strategjive efektive në mënyrë që të përfitohet nga globalizimi, si dhe gjetja e raportit të drejtë mes traditave kombëtare dhe standardeve të reja ndërkombëtare.

Fjalë kyçe: Globalizim, edukim, universitet, zhvillim financiar

1. Introduction Today the world is governed by globalization, a phenomenon with great impact on economic, political, cultural, social and environmental aspects. Globalization is a long-term transformation process, which brings about risks, challenges, crises and insecurity in the entire world. Globalization is not a solitary process, but a group of processes operating simultaneously following a variety of dimensions and levels. In present days, it is noticed that all mankind has become part of this complexity of phenomena and community of interdependence from which it is not easy to be detached.

152

Evelina LUSHA Globalization and its effects on education.

The modeling of universities

We already live in an interconnected and interdependent world. Everything that happens in one country affects the lives and future of people everywhere. In this new era, “the free market dominates almost everywhere and the Internet connects different components of the global economy in real time.1 The evolution in information technology, internet or global networks of communication, is the product, but also a driver of globalization. Globalization has brought about an abundance of wealth and a high degree of technological advancement that could not have been imagined in previous times. There is a wide range of benefits coming out of this phenomenon.2 These benefits are universal and diversified; they are political, economic, social, cultural and technological. Globalization is a phenomenon including every level of interaction. It is a process creating opportunities for the use of all goods and services, restructuring life or paving the way for activities that have not yet been explored. But such a process has its own setbacks. On the one hand, globalization offers development opportunities, but on the other hand, it might appear as a mechanism giving rise to crises all over the world where the unequal distribution of natural resources creates interdependency to the majority of the countries of the world.3 This era of globalization is prevailed by the idea that uncertainty shall be a permanent reality, for instance, “Choice, Global Domination or Global Leadership.

The competition for securing and controlling the energy resources is reframing global politics and economy. This fact is more associated with the powerful states that manage and control the world economy, but “knowledge economy and 153

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

information society” are showing that the world is not suffering from “excessive” globalization, but an inability of many countries to adapt to the globalization.4 As developing countries, including Albania, are getting involved in the “new economy”, it becomes easier for them to follow the required rhythm of growth and performance of the developed countries in order for them to get integrated into the world economy and benefit from it. Beyond the aspirations and political goodwill, as well as reflections in the framework of the university academism, the Albanian society is making sluggish steps in this direction. In this context of globalization of the 21st century, the basic elements of the competition and performance of a country are knowledge economy and information society. They are considered the main factors of the development in which everyone is trying to fully “adapt” and maximally benefit.

2. TOWARDS THE NECESSITY OF MODERNIZATION The world is being transformed rapidly into an information society which is included in knowledge economy and modern technologies. Many developed countries have already established a strategic priority: “the inclusion to integration society and knowledge economy” by preparing and implementing social projects and programs and having humane support. It is noticed that many companies of developed countries or institutions handling issues of economic and social development are creating a new profession – the position of Chief Knowledge Officer. Consequently, greater competition and disparities in development are increasingly occurring as a result of what is called the “economy of 154

Evelina LUSHA Globalization and its effects on education.

The modeling of universities

knowledge and services”, which heavily relies on high-tech information systems.

Where does Albania find itself in this new context with such modern international trend? To answer this question, we refer to a fact already known, but still very significant: according to Annual Report of the World Economic Forum (WEF, Geneva, 2005)5 in regard with “Comparison of levels of competitiveness”, Albania is classified in the group of last 20 countries out of 117 countries that were surveyed.

In the world specialized evaluations, this classification is considered the most accurate barometer on the international scale to measure each country’s economic dynamism, capacity and flexibility to adapt to global economic trends. In addition to the indicators of macroeconomic stability and institutional functioning, the most important indicators are the level of absorbing the knowledge and techno- logical progress. Although first indicators, macroeconomic stability and institutional functioning, are relatively evaluated, for the other two indicators related mainly to the information society and know- ledge economy, Albania is classified in the last places, leaving behind countries like Bolivia, Tajikistan, Ethiopia, Bangladesh, Paraguay, Moldova etc.

But even if we refer more specifically to the statistics of our daily reality, the figures are equally alarm- ing: the percentage of expenditures for technological research and development at national level is still quite small and has almost no impact on the economic development of the country; the number of the “Knowledge Officers” in our institutions, companies or business is extremely low; we are classified well below concerning the indicators related to readings or 155

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

new scientific and technical publications of books per 1000 habitants; we also have a lower number of scientific editions or magazines per 100 inhabitants compared to the majority of developing countries; including in the same group the university professors and the employees of research institutions out of university system, we reach about 1600-1700 persons or only 0.13% of the employees in this sector, while such percentages in EU, USA and Japan are respectively 0.6%, 0.9% and 1.1%; the role of our universities in the spread of new technologies is almost nonexistent: for instance, scientific workshops are as rare in our universities and institutions as they become subjects of television programs with the participation of ministers and members of parliament, considering them as special events etc.6 According to the Ministry of Education and UNICEF, with an average of 8.6 years of education, it turns out that Albanians follow education 6 years less than Europeans; only 50% of young people attend secondary education, while higher education is followed only by 13% 6; the amount of patents and new technologies imported each year is very small, a phenomenon that is clearly demonstrated if we analyze our structure of imports or destination of bank loans; number of computers per citizen or the level of the Internet user ranks us in the last group of the countries of the world; strategies or work plans (current and the 10-year period ones) for e-governance are not being fulfilled with the expected quality and efficiency; substantial improvement of information technology and involvement of elements of knowledge economy in university, public or private structures have not become real priorities of any strategic document of the development of the country etc. Consequently, we are ranked 156

Evelina LUSHA Globalization and its effects on education.

The modeling of universities

in the last places in the international classifications in terms of index of performance, business competitiveness or institutional functioning.7 Currently the world is facing a substantial transfer related to technical system throughout the whole sphere of economy. By 1950 - 70, the economy was characterized by a system used since the end of the 19th century and based on the trinomial: chemistry + mechanics + electricity. This system has created great opportunities for the development of mechanism process in all areas and economic activities, targeting mainly the replacement of manual labor with machinery work. But two new systems, the first one, the convergence between microelectronics + computing + television, made big steps from mechanism to automation, opening thus a new page in terms of the concept of direct connection between “production” and “intellectual work”. The synergy between microelectronics, automation and IT created the opportunity to begin the époque of the “third technological revolution”, whose symbols became the new information and communication technologies 7. Their birthday can be considered Au- gust 9, 1995, when “Netscape Communications” exploded in the stock market. It started with the value zero in the morning and reached billions of dollars at the end of the day. The prominent “Internet Companies” or differently referred to as “dot-com”, would have no limits. Economists have begun to think that actually a comprehensive revolution is necessary even to the measurement indicators and the expression of this new “immaterial” economy. For example, in his book, “The Computer Revolution”, Daniel Sichel argues that “while IT occupies only 2% of the capital stock in the U.S., its assistance to the eco157

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

nomic growth is several times higher”.8 As a result of the facilities of conveying information and abilities of labor force, knowledge and expertise can be transferred only in a second from a corner of the globe to another.

Globalization, whose effects we feel and comment every day, is primarily a result of the evolution of information and communication technologies, as well as the liberal system of trade exchanges in the framework of WTO or regional agreements in different continents of the world. Essentially, globalization is the development of the knowledge economy and knowledge management. The increase of competition on an international scale, resulting from this process, is much stronger than classical competition of commodities and products, a kind of competition we have encountered so far. Handling it is closely related to a continuous innovative process based on deep scientific knowledge of and, above all, on the ability of their distribution and immediate acquisition. Under these conditions, accelerating intellectual content of the process of conception, production and distribution of a product or service make the economy and management of knowledge and information an essential factor of development.

The economy of the developed countries is already included in the new system: information and communication technologies are present everywhere and accompany in every step the process of production and distribution. New economy or “net-economy” is increasingly becoming a compelling reality. The world has now entered into a new period of economic history. Economic challenges do not occur only in Europe, as in the early 19th century, they do not occur only in Europe, North America or Japan, as it 158

Evelina LUSHA Globalization and its effects on education.

The modeling of universities

was observed during the 20th century, but nowadays, as a result of this “third technological revolution”, economic challenges happen throughout the world, producing a new reality in which “any- one faces anyone”. 9 This new situation in which we currently find ourselves, is closely related to the development and globalization of markets and financial “products and services”, with banking activity in general and with the expansion of the credit system in particular. Such a situation also depends on the performance of the world’s major currencies. Most importantly, it is affected by decision making over which we have no influence. Above all, this new situation requires information which should always be updated, specialized, professional and open to the “public”. It also requires the adaptation of many mechanisms and instruments in the service of each of us, being businessmen, budgetary employees, buyers or sellers, depositors or borrowers, retirees or unemployed. Do we really have the possibility to possess such information, which is simply explained and easily accessible?

Of course not! Furthermore, to have this kind of information we need more than just a source or an institution.

3. The Public Education on Banking and Financial Culture Their impact on Universities In developed countries, the so-called “economic and financial culture open to the public” is not only evident at the highest political, economic, financial and academic circles, but, above all, it is also manifested in the society of common people, simple individuals and families that are con159

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

stantly informed of expected economic and financial developments, exchange rates, stock market values, performance of the shares value in financial markets, best ways where to invest the capital etc. It is time that this kind of experience or practice should be widely extended in Albania. For sure, the solution can not be expected to happen tomorrow or only with one element.10 Let’s go into some examination of such question.

Firstly, culture and knowledge in relations with banks.

When depositing money or taking loans in a bank, most people do not read in details the contract i.e. terms and conditions of this contract with the bank, let alone knowing what is “LIBOR”, “EURIBOR”, “basic interest rate” or “treasury bills”. Again, most of them do not know how the system of on demands deposits or the system of monthly, quarterly or yearly deposits works out, when and how they are going to earn the interest, what are the predictions for the inflation and to what extent the loan shall be affected by the inflation, what are the consequences while the loan is taken in a currency other than the one coming from the person’s basic incomes etc. Such things are ordinarily noticed in any customer service desk where you see the large number of “misunderstandings” between the bank and the customers on these issues: you become a witness of “despairs” or “joys” occurring spontaneously in these scenes (banks). But, in addition to “ignorance” or lack of information on the part of customers, a negative role - from this perspective - plays lack of information that the banks should provide for their clients and the public in general. It is one thing to advertise or promote a particular financial product or service, through which banks handle competition and expand their market, 160

Evelina LUSHA Globalization and its effects on education.

The modeling of universities

and another thing not to provide the client with the necessary information and possible “scenarios” of the fate of his/ her money.

Secondly, instruments to educate the public with necessary banking and financial culture. Even though the treatment of topics and the knowledge of this nature have already started in some educational programs or special subjects in our education system, again we can state without hesitation that the ratio between the spread activities and contacts with banks and various currencies of Albanian population is disproportional with the knowledge possessed by the people and the knowledge provided for public assistance. If you take a look at the main pages of newspapers in different countries of the world, you will immediately see information about exchange rate, value of Euribor and Libor, performance of the stock exchanges, stock value, treasury bills, recommendations for different investment, interest rates, main monetary policy decisions, performance and inflation trends, “tracking” closely the declarations and decisions of the Governors of Central Banks and Executives of other commercial or investment banks, most successful combinations using the free cash flow, various financial indexes etc. In these publications, almost every week, there are detailed analysis and extensive comments on these topics, including numerous supplements, in order to improve banking and financial culture of the public. The same could be said about television. Still there is no periodic rubric for the discussion and analysis of financial and banking problems, formation and information of the Albanian citizen with specific knowledge in this area. In Albania, such information and culture is quite insufficient. In fact, Bank of Albania of161

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

fers a positive experience. Since several years it has applied a wide program of activities and policies to assist the public education with this kind of necessary culture through publications, brochures and leaflets in the entire territory of the country.

Thirdly, lack of financial consultants offering their services to the public and the businesses. In Albania, there are few or almost no studio or office specialized for consultancy and recommendations for decisions related directly to the actions with the banks or other financial markets. It is time that this kind of “specialty” should be more present in our daily lives.

“Financial consultants” should be graduated by our universities. Such thing is not happening right now. Deepening the profiling of the students of finance bank or business administration toward the orientation of financial analysts and consultants shall have a positive impact on the Albanian businesses and citizens who could get proper advices to efficiently use their money and capital.11 4. High Education and its Evolution Currently, it results that almost all the countries of the world have three main objectives in this area.

First, the high education is becoming more and more a “massive education”, thus not being considered anymore as “elite education”, which normally would be attended by about 10 - 15% of the young people. In the end of years 60 - 70 of the last century, the percentage of young people aged 18 to 22, who attended the university, did not exceed 8%, while today this figure in all EU countries varies between 35 to 40%.12 Everywhere in the world, the number of people enrolled in the university education increases by 10 to 15% 162

Evelina LUSHA Globalization and its effects on education.

The modeling of universities

every year, including the poor and underdeveloped countries. For instance, National Autonomous University of Mexico has about 270,000 students, New Delhi University has 310,000, Azad University in Iran, the biggest private university in the world has 850,000 students and 145 campuses, Anatolia University in Turkey more than 1 million students etc. Universities are losing the image of “high-walled and immune from the everyday influence and problems” institutions and of places where the academic elite is formed.

Nowadays, long queues of students waiting to find a free seat in the lectures hall or in the library are a normal and common view. Various states and governments are responding to this new situation by considerably increasing and stimulating investments in the public and private financing of this sector.

Second: it is the ambition of each country to improve the quality of its universities. During the last decades, the criteria and the concepts are changing more than anything else.

Today, a university cannot be considered as a qualitative one if lacking in electronic equipment, lecture halls, university residences, libraries, laboratories etc.13 The most qualitative teaching programs are not based only on books, but on the “availability of the most up-to-date and the most qualitatively selected information”, as well as the availability of the electronic system. Today, the globalization of the information has reached high levels. Most of the best texts have been scanned and are at the students’ disposal though electronic devices easily accessible for them. But that is not all.

Wherever students are, at home, in the library, in the lecture hall or in the dormitory, they may have access to this information. A major evolution is occurring in the content 163

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

of its courses. Professors should aim not only to convey to students knowledge on a certain subject, but also to offer them a better analysis of information regarding this area, to indicate the most qualitative sources of this information.

Today, when we talk about the quality of university libraries, the evaluation is not done considering the amount of books that they possess, but the volume of information they have access to and can provide. So, how connected and accessible to “electronic global library” and information networks are they? These networks are already international and university libraries in Europe, North America, Asia, etc are part of them.

The possibility of students of each university to “possess” this information and providing the libraries with high capacity information are considered now as the demarcation line that differs qualitatively from those common libraries of the classic type.

Third, it is the common objective of many universities of the world to “increase the chances of everyone to attend a university.” The philosophy of this ambition is concrete practices and criteria to follow, including the university scholarship system, public assistance, business financing, individual private payments, etc., but all share the same opinion regarding the fact that the state cannot assume anything and that it cannot consider mass university education as a public obligation. The state or the institutions are more and more orientated towards financial support for students in need, for branches and degrees which represent special public interest, for the most talented students, etc., creating the possibility that a significant number of students who have individual and family financial opportunities to finance their 164

Evelina LUSHA Globalization and its effects on education.

The modeling of universities

own studies.

5. How to fund Universities?

Reaching the above three objectives is very expensive and only a few countries are able to finance their universities with public funds only. Confronted with the considerable increase in the number of students and the quality requirements necessary to universities, the institutions, public policies and budgets of each country are facing very strong pressure to increase expenses in this sector, but also facing with the impossibility to do it. Funding of universities and higher education has turned into a problem and global debate: how should the higher education fund its objectives and challenges in relation to the limited opportunities offered by its traditional conception, as a public service only? By considering the structure and sources of university funding in the U.S, EU, Japan, Australia, Canada, etc., it is noticed that funding from the state budget is about 15-55%, from the local government 10-15%, from the private sector 8-12%, from third institutions profiting from university services 1520% and from the proceeds of the students only 5-8%.

According to an analysis of S. Heyneman, University of Tennessee (USA), “... the loans given by the state to the American public universities already represents only 15-20% of their operational budget ... it is the duty of every university to try to finance the rest ... by stimulating a multitude of strategies and targets applications in the management of universities and above all in establishing their reputation.14 When it comes to the ways and forms of financing, today the world does not make a traditional distinction between public and private universities. As more important in rais165

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

ing their budgets, are being considered elements such as: differentiation of traditional sources of financing i.e. what is called diversification of income that is provided by the universities and a combination of public with private financing, turning toward new sources of funding, little known until now by universities, such as: the sale or provision of copyright for patents and their research results, investments in stock markets, treasury bills or scholarships, participation in state development programs or fulfillment of the needs for research and studies by private businesses; performing salaries differentiated by type and service, for their personnel (e.g. a professor should have a differentiated salary for the period when he teaches from another time when he is to be paid for “another product”) etc.15 Those who today are considered as quality universities, not only find easily their financial resources by making society increasingly interested in their products and services, but on the other hand, this category of universities is considered as “the group of universities that are able to better assume their responsibilities as part of the public service”.

The core of all this philosophy is the very clear division of concepts and functions of the universities: public sector or public service. Today, taking into account the difficulties that the public sources are facing more and more each day in financing the higher education, the tendency to cover the entire university system under the umbrella of the public sector, while it is aimed by all means at making it a quality services, it is considered a wrong move.

6. Universities and Social Cohesion Another important tendency that the globalization is pro166

Evelina LUSHA Globalization and its effects on education.

The modeling of universities

filing in the university education, is increasing its role in the social cohesion of each country. Whether public or nonpublic, universities should aim not only graduation of experts in different fields, but firstly, the graduation of citizens who are able to understand and comply with the requirements of the overall development and democracy, open to new ideas and practices, able to feel equal and without inferiority complex or supremacy in relation to any culture or people of the world. Today, modern universities are differentiated from others by the facilities of students to have available texts, books, information and contacts from around the world, from all economic, philosophical, political or social currents (naturally, not those of fascist, terrorist or racial content, etc.)

Another very important element that universities should possess to help social cohesion is their impact on the behavior and attributes of students in relation to professional ethics and academic discipline. This starts from the rules and criteria by which academic titles of the staff are evaluated and selected, the level of compliance with the code of ethics of the staff and students of any university, from education to scientific and academic rigor against the practice of plagiarism and tolerating mediocre standards, till creating a general climate that helps free debate and guarantees respect for opposing opinions in all the universities. The more universities follow this path, the more chances have students to develop their human capacities, to enrich their social sense, to develop tolerance and awareness of the common benefits. On the contrary, the universities where corruption prevails, where the university degrees, exams or other obligations of students and professors can be obtained by un167

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

fair methods etc, become negative factors for the development of their countries.

Today, the fight against corruption in higher education is a global problem with significant effects. In the EU and in many other countries outside it, it is already Bologna process that allows different countries to harmonize their systems of higher education by allowing a qualitatively similar mobility accepted by students and professors. While UNESCO16 on its side, has already published a full set of directives for the accreditation that allows all world universities to compare the quality of their programs, starting from an equal standard, etc.

7. Conclusions In conclusion, we figure out that globalization is increasingly contouring the universities towards a “generalized” model, which is intended to be applied to the whole world.

This is a model in which higher education is taking a unique and primary role in improving the social cohesion of a country, a model in which universities are becoming the source of the distribution of professionalism and ethical civil values, a model in which universities are at the forefront in terms of compliance with codes of conduct in all areas.

In this complex world, where knowledge and information society is also a large-scale consumption society, we clearly notice the need for a certified and highly prestigious education, the formation of specialized knowledge and the study of the most competitive branches in a more unstable and insecure market. There are two main characteristics of this new trend of adaptation with the global technologies in an ever more fragmented and heterogeneous era, where states, 168

Evelina LUSHA Globalization and its effects on education.

The modeling of universities

multinational companies, global media and cosmopolitan civil society create a polycentric world, whose roots are in the ether.

But on the other side, this new generation of students has properly understood the dynamics of market and power of competitiveness in a globalized world. They are using the Archimedes’ lever in the right place, serving thus in improving the personal welfare. To be successful in the labor market, synthesizing ability, interdisciplinary training and adaptive skills are increasingly required in a more dynamic market where convergences often occur spontaneously.

In this world more and more competitive, in the area of possessing specialized knowledge, in the synthesizing abilities of young and dynamic individuals, in the “economies of scale� with prices increasingly affordable to the average customer, the increase of trading activity and volume goes in parallel with the risks.

Only those who shall show ability for synthesis, have extensive formation information and culture, are able to do team work, are open-minded and dynamic and are educated in certified qualitative institutions will manage to adapt themselves to the new realities and be successful. Increase of the educational quality and investment to the human resources even to the areas where we could be competitive in the European and global markets, should be priorities of any national strategy.

On the other hand, profiling according to market requirements, ability to receive and synthesize information and level of adaptability are fully in the hands of any young man or woman who only through the application of knowledge and work culture will be able to fulfill themselves in this new 169

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

century.

How about Albania? Albania should establish a “new educational diplomacy”, especially with the neighboring countries and beyond, creating thus a sustainable environment in a collaborative framework. Such an initiative would bring about positive results and would enable an integration process with advantageous and beneficial projects and strategies of other factors in the Western Balkans, even though there are many differences between the countries.

Specific policies and strategies should be developed at a time when the region and the world are facing many common challenges. Such policies and strategies should have a clear national vision, short-term or long-term one, concerning education in general and universities in particular. These attempts are extremely indispensable because even after more than two decades from the fall of communism, the Western Balkans countries are still in the phase of political and economic transition, wasting many opportunities. However, they also find themselves in European integration process and this is a sign of hope. Let’s hope these countries will cooperate!

170

Evelina LUSHA Globalization and its effects on education.

The modeling of universities

REFERENCES [1] Kissinger, H. (2005) Tirane,Does America Need a Foreign Policy , Plejad pp. 321-322.

[2] Morgenthau, H. (2008) Politics Among Nations, AIIS, pp. 361-363.

[3] Joshua S .Goldstein, (2003), International relations ,”Dituria”, Tirane, pp 499 [4] Brzezinski, Z. (2006) Choice, Global Domination or Global Leadership, Prishtine, pp. 19 [5] Annual Report of the World Economic Forum (2005). (WEF, Geneva).

[6] Civici, A. (2009). Globalization, Tirane, UET-Press.

[7] Higher Education and Scientifc Research, The Vision (2010.) <http:// www.mash.gov.al >.

[8] Daniel, S. (1997). The Computer Revolution, Brookings Institution; Place of Publication: Washington DC. [9] Civici, A. (2008). Globalization, Tirane, UET-Press,pp. 238-255.

[10] Pajtim, R. (2009). Globalization and security challenges, “Dudaj” Tirane. pp. 28-39.

[11] Pajtim, R. (2009). Globalization and security challenges, “Dudaj” Tirane. pp. 88-97.

[12] BE faqa zyrtare ds [13] Bashkurti, L. (2004). Diplomacy, “Dituria”, pp. 17.

[14] Heyneman, H. (2005). What the word‘s schools need is an outside and profesional eye, International Herald Tribune, February15.

[15] Karen A. Mingst, (2008). Essentials of International Relations,Tirane, pp. 385-388 [16] “UNESCO. General Conference, 32nd Session. (2003). Communiqué: Ministerial Round Table on “Towards Knowledge Societies.” (UNESCO Headquarters, 9 and 10 October 2003). 14 October 2003. 32 C/INF.26. UNESDOC database”

171

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.1 •Dinamikat komplekse të hapësirave të lirisë MA Shpëtim Cami •Zgjerimi i BE-së dhe Integrimi i Ballkanit Perëndimor MA Joana Kosho •Vlerat e përbashkëta MA Blendi Lami •Gjeopolitika vs. Globalizimit: Përdorimi i Gjeografisë si armë Gjeopolitike në Ballkan MAElton Qëndro •NATO dhe Rusia, pikëshikime të kundërta për sigurinë MA Albert Hitoaliaj

172

Përmbajtja e nr.2 • Siguria energjetike në Evropë, një ambicie e vështirë ?!

MA Elton Qëndro • Turqia: ku po shkon?

Ndërmjet qemalizmit dhe neo-otomanizmit MA Blendi Lami • Në prag të rendit të Botës së Re NATO 2020 - Koncepti i Ri Strategjik MA Albert Hitoaliaj • Diplomacia publike në erën e re të marrëdhënieve ndërkombëtare MA Joana Kosho • Gjeopolitika dhe partitë politike Shpëtim Cami

173

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.3 • Korridori VIII, një interes kombëtar, në grahmën e fundit?

Prof. Dr. Pëllumb Xhufi • Formula e Mekinderit, gjeopolitika aktuale dhe një qasje shqiptare MA Albert Hitoaliaj • Shqipëria në teatrin e gjeopolitikës botërore MA Valbona Mehmeti • Politikat mjedisore si dimension i tretë i marrëdhënieve ndërkombëtare MA Elton Qëndro • Media globale dhe ndikimi i saj tek politikat ndërkombëtare MA Joana Kosho • Stalini i Ri MA Blendi Lami

174

Përmbajtja e nr.4 • Një botë plot trazira dhe sfidat e sigurisë energjetike në MNd MA Elton Qëndro • Ontologjia gjeopolitike dhe rasti i Shqipërisë MA Albert Hitoaliaj • Politika e jashtme e BE pas Traktatit të Lisbonës -Kriza e zgjerimit të BE dhe integrimi i Shqipërisë MA Joana Kosho • Gjeopolitika Post-Moderne, një gjeopolitikë e re?

MA Romina Gjata Kuko • Plani 4P, njohja e gjenocidit grek në Çamëri MA Ergys Llanaj • Fuqia e gjeokulturës në sistemin ndërkombëtar MA Rovena Aliraj • Gjeopolitika dhe marrëdhënia e saj me Biznesin Ndërkombëtar MA Alda Mazreku

175

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.5 Le të përpiqemi të shohim se nga na vjen drita... f.10 Prof. Dr. Pajtim Ribaj European Union - Mediterranean Relations and Current Crisis Prof.Dr. Lisien Bashkurti Efekte e reja të globalizimit, mbi krimin e organizuar MA Ergys Llanaj Roli i komunitetit të inteligjencës në një botë të globalizuar MA Mimoza Xharo Atentatet ndaj Ahmet Zogut - Eliminimi fizik, si zgjidhje politike në marrëdhëniet mes shteteve MA Veli Haklaj Siguria mjedisore: pse është çështje e sigurisë kombëtare MA Elton Qëndro Greqia: nga fustanella te Megali Idea - Fabrikimi i identitetit si fabrikim i fuqisë kombëtare MA Albert Hitoaliaj Siguria kombëtare kundrejt të drejtave të njeriut MA Evelina Lusha

176

Përmbajtja e nr.6 Qëndrimi i Polonisë ndaj integrimit Evropian të Ballkanit Perëndimor f.14 MA Albana Lada Identiteti kombëtar serb f. 30 MA Rovena Aliraj Teoritë gjeopolitike globale dhe Eurazia f. 54 MA Sokol Mitrushi Zhvillimi i industrisë private të sigurisë në Shqipëri f. 66 MA Agron Malaj Marrëdhëniet shqiptaro-greke, nga konfrontimi drejt bashkëpunimit f. 80 MA Alban Përmeti Globalizimi, sfidat e sigurisë globale dhe bashkëpunimi SHBA - BE f. 100 MA Lindita Mukaj Matrica e gjeopolitikës, në ndryshim f. 114 MA Ardian Elezi Në kërkim të një strategjie të Sigurisë Kombëtare detare të Republikës së Shqipërisë f. 140 MA Artur Meçollati (Kapiten i Rangut të Parë) MA Suard Alizoti

177

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.7 Një strategji italiane për Ballkanin f.16 Edit Kane Rreziku i kontaminimit të inteligjencës nga politika. f.34 Mimoza XHARO Lidershipi, roli i tij në kompanitë private të sigurisë f.54 Agron MALAJ Ndrydhje gjeostrategjike f.70 Festim ALIMADHI Gjeopolitika dhe krimi kibernetik f.82 Hergis JICA Demokracia dhe teknologjia f.96 Albana LADA Gjeopolitika e terrorizmit f.110 Sokol MITRUSHI

178

Gjeopolitika e tubacioneve në Euroazi f.124 Rovena ALIRAJ Narkostrategët dhe narkopolitika ballkanike f.140 Ergys LLANAJ Globalizimi: teoritë dhe impakti i tij te siguria f.160 Fatmir RIBAJ A po funksionon parimi davutogluian “asnjë problem me fqinjët”? f.180 Blendi LAMI Rëndësia e gjeografisë në politikë f.190 Evelina LUSHA Shtetet e dështuara dhe promovim i jashtëm i demokracisë f.210 Flamur MUHARREMI Gjendja e Botës: Një vështrim f.226 George FRIEDMAN (përkthyer Romina KUKO)

179

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.8 Çfarë fshihet pas gjithë trazirës Afgane? f.10 Kol. Dritan DEMIRAJ Shpallja e Pavarësisë, 1912 - shqiptarët faktor në arenën ballkanike f.24 Edit Kane Bota gjermane, aleate e natyrshme e popullit shqiptar. f.40 Prof. Asc. Dr. Thanas L. GJIKA Kërcënimet ndaj sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare f.52 Ergys LLANAJ Globalizimi, eliminimi i punës së fëmijëve, sfidë e zhvillimit të qëndrueshëm për Vendet në Zhvillim f.72 Shkëlqim SIRIKA Emigracioni, si kërcënim i Sigurisë në Europën e shek. XXI f.86 Albana LADA Dukuri të terrorizmit në Evropë f.100 Kudret SELIMAJ

180

Revista MN, nr.9 Botim i qendrës Hapësirë Tiranë, vjesht 2012 ISSN 2218-3981 Key title: Marrëdhënie Ndërkombëtare Abbreviated key title: Marrëdhënie Ndërkomb.

ISSN International Centre Bibliographic Data Section 45 rue de Turbigo, 75003 PARIS FRANCE

181