Revista MN-12 Marredhenie Nderkombetare ISSN 2218 3981 by nderkombetare

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

PUNIMET GRAFIKE

Albert Hitoaliaj

A 2

Tiranë 2014

Nr. 12 viti i 4-të i botimit

MARRËDHËNIE NDËRKOMBËTARE Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË” Bordi Shkencor Kryetar i bordit shkencor Prof. Dr. Pajtim Ribaj Bordi Prof. Dr. Kaliopi Naska Prof. Dr. Bashkim Rama Prof. Dr. Ismail Hasani Dr. Roland Lami Dr. në proces Shpëtim Cami Dr. në proces Elton Qëndro Dr. në proces Albert Hitoaliaj Kryeredaktor Dr. në proces Blendi Lami Redaktorë shkencorë Dr. në proces Rovena Aliraj Dr. në proces Romina Kuko Përgjegjës Marketingu Dr. në proces Ergys Llanaj

MN 3

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Hapësirë

Qendra "Hapësirë" është krijuar me aktin e Themelimit në datën 21.12.2009. Themeluesit e qendrës janë: 1. Albert Hitoaliaj 2. Blendi Lami 3. Elton Qëndro 4. Shpëtim Cami

Qendra "Hapësirë" është një organizatë joqeveritare që nuk ka qëllime përfitimi ekonomik, nuk ndjek qëllime politike ose fetare dhe nuk merr pjesë në fushata politike në favor të ndonjë kandidati për në post publik.

Qëllimi i qendrës është studimi, kërkimi dhe promovimi i ideve mbi proceset e zhvillimit global, rajonal dhe kombëtar në fushën e shkencave politike, strategjike, gjeopolitike, diplomatike, të sigurisë dhe marrëdhënieve ndërkombëtare dhe hartimi i projekteve në shërbim të politikë-bërjes dhe vendimmarrjes përkatëse. Qendra do të ushtrojë aktivitetin e saj si një organizëm joqeveritar, jofitimprurës, jofetar, i pavarur, që nuk përkrah dhe nuk është e ndikuar nga asnjë parti apo grupim politik (jopolitike). Qendra synon të luajë një rol të rëndësishëm në promovimin e njohurive mbi proceset e zhvillimit global, rajonal dhe kombëtar si dhe mbështetjen me përgatitje analitike të politikë-bërjes strategjike në vend, nëpërmjet kërkimeve shkencore dhe studimeve politike, strategjike, gjeopolitike dhe diplomatike ne fushën e: • Procesit të integrimit evropian • Prezantimit të zhvillimeve politike ndërkombëtare, rajonale dhe kombëtare • Aspekteve të veçanta të sigurisë, gjeopolitikës dhe mjedisit ndërkombëtar • Mbrojtjes së mjedisit në të gjitha segmentet e tij • Politikave të Energjisë dhe ndryshimeve të klimës • Konkurrencës dhe zhvillimit të sipërmarrjes dhe grupimeve • Politikave kulturore dhe komunikimit • Marrëdhënieve ndërkombëtare, ekonomike dhe politike • Kryerjes së shërbimeve dhe realizimit të projekteve për qëllime në të mirë dhe në interes të publikut. • Zhvillimit të programeve e kurseve për trajnimin e studiuesve të rinj në shkencat politike, gjeopolitike dhe të sigurisë. • Bashkëpunimit me institucione dhe organizata analoge shqiptare dhe të huaja për realizimin e misionit të saj. • Botimeve si gazeta, libra, revista, përmbledhje etj.

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

PËRMBA JTJA Mbrojtja e minoriteteve kombëtare dhe etnike në Poloni ...........10 Ph.D Albana LADA Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor................................................................................26 Dr.proc. Luljeta TAFANI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke..................57 Dr.proc. Blendi LAMI Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi ....78 Dr.proc. kol (r) Dritan DEMIRAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë..........................................................................98 Msc. Kudret SELIMAJ Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO ? ...............140 Dr. në proces Lindita MUKA, Msc. Nikoll NDOI Kontributi i shqiptarëve nga trojet shqiptare të Maqedonisë së sotme, gjatë Luftës së Dytë Botërore ...................................................172 Dr. Shpëtim CAMI Abstracs (english) ...................................................................................130

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

© Të gjitha të drejtat e botimit dhe ribotimit për autorin. Asnjë material nuk mund të riprodhohet, kopjohet, ripublikohet, modifikohet, shpërndahet apo shitet në asnjë mënyrë, i plotë apo pjesë të tij në formë elektronike apo në letër, pa autorizimin e shkruar të autorit. Përdorimi i materialeve të kësaj reviste, pa autorizim, përbën shkelje penale të të drejtave të autorit.

Hapësirë Pikëpamjet e shprehura në revistën "MN - Marrëdhënie Ndërkombëtare", janë të autorëve dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht qëndrimin zyrtar ose pozicionin e "Qendrës Hapësirë" dhe revistës së botuar prej saj, "MN - Marrëdhënie Ndërkombëtare". Autorët e publikimeve në revistën "MN - Marrëdhënie Ndërkombëtare" gëzojnë liri të plotë akademike, me kushtin e vetëm që kur shkruajnë, ata të zbatojnë të gjithë legjislacionin përkatës të komunikimit, i cili nuk cenon të drejtat e ndryshme. Një liri e tillë akademike i fuqizon ata dhe u jep atyre mundësinë për të ofruar perspektiva të reja dhe ndonjëherë të diskutueshme, me interesin për të çuar më tej debatin mbi çështje kyçe.

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Ph.D Albana LADA PhD në Shkenca Politike

Mbrojtja e minoriteteve kombëtare dhe etnike në Poloni Në Poloni aktualisht jetojnë 13 minoritete kombëtare dhe etnike. Qeverisja komuniste nuk u përpoq të minimizonte dallimet midis shumicës polake dhe pakicave etnike, në drejtim të lirive dhe të barazisë etnokulturore, por u përpoq të asimilonte pakicat në emër të sloganeve ideologjike. Pas ndryshimeve demokratike të vitit 1989, edhe qëndrimi ndaj pakicave kombëtare në Poloni pësoi ndryshime të mëdha.

Fjalë kyçe kyçe: mbrojtja e minoriteteve etnike dhe kombëtare, parimi i mosdiskriminimit, koordinimi i aktiviteteve qeveritare, respektimi i ligjeve ndërkombëtare, bashkëpunim në nivel lokal e kombëtar, integrim

Albana LADA Mbrojtja e minoriteteve kombëtare dhe etnike në Poloni

Abstrakt Polonia është një shtet me një popullsi homogjene dhe kulture uniforme. Pakicat kombëtare janë në numër relativisht të vogël. Pas luftës së dytë Botërore, në Poloni jetonin pothuajse vetëm shtetas polake, kjo edhe për faktin se Polonia nuk ishte një vend tërheqës për të huajt. Situata filloi të ndryshojë në vitet në vazhdim. Tranzicioni politik, hapja e kufijve dhe mbi të gjitha hyrja e Polonisë në BE, ishin ndër faktorët kryesore që ndikuan ndjeshëm në rritjen e shkallës së imigrimit dhe emigrimit në Poloni. Polonia filloi të shikohej me një sy tjetër, si një shtet drejt

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

të cilit mund të emigrohej dhe jo vetëm si një shtet tranzit. Hyrje Republika e Polonisë ka një sipërfaqe 312.683 km² me një popullsi prej 38.511.800 banorësh, nga te cilët 38.445.600 shtetas polakë 1 - shifër e cila tregon qartë përbërjen homogjene të popullsisë. Në Poloni aktualisht jetojnë 13 minoritete kombëtare dhe etnike. Politikat e saj ndaj pakicave, gjatë periudhës komuniste, kishin përgjithësisht si synim asimilimin e drejtpërdrejtë, duke ua ndaluar atyre çdo mundësi për ruajtjen e traditave dhe të trashëgimisë. Qeverisja komuniste nuk u përpoq të minimizonte dallimet midis shumicës polake dhe pakicave etnike, në drejtim të lirive dhe të barazisë etnokulturore, por u përpoq të asimilonte pakicat në emër të sloganeve ideologjike. Pas ndryshimeve demokratike të vitit 1989, edhe qëndrimi ndaj pakicave kombëtare në Poloni pësoi ndryshime të mëdha. Shqetësimi për pakicat është reflektuar në miratimin e Akteve ndërkombëtare që sigurojnë të drejtat e pakicave në kushtet e një shoqërie të hapur. Problematika rreth minoriteteve kombëtare dhe etnike lidhet me funksionimin e institucioneve shtetërore dhe evolucionin e marrëdhënieve midis grupeve të ndryshme të popullsisë që jetojnë ne territorin e shtetit përkatës. Përpara luftës së Dytë Botërore Polonia ishte një shtet multietnik, në të cilën minoritetet përbenin 30% të popullsisë ndërsa sot, minoritetet përbejnë vetëm 2- 4 % te popullsisë. Në këtë artikull flitet për politikën e Polonisë ndaj mbrojtjes së minoriteteve etnike dhe kombëtare duke përshkruar legjislacionin dhe qëndrimin e institucioneve polake ndaj kësaj çështje të rëndësishme për një shtet 12

Albana LADA Mbrojtja e minoriteteve kombëtare dhe etnike në Poloni

demokratik. Mbrojtja e minoriteteve në Europë Kontinenti bashkëkohor evropian është shumë i ndryshëm në aspektin e përkatësisë etnike, gjuhës, kulturës dhe fesë. Termi pakicë kombëtare u referohet grupeve që mund të identifikohen me një territor të caktuar; në rastin e pakicave etnike nuk ka asnjë element territorialiteti.2 Termi pakicë, mund të klasifikohet në pakicë fetare, gjuhësore, etnike dhe kombëtare. Këto kategori shpesh mbivendosen me njëra-tjetrën. Megjithatë, diferencimi midis pakicave kombëtare dhe etnike është më shumë problematik. Minoriteti kombëtar është një grup njerëzish që jetojnë në një zonë të shtetit dhe dallohen nga shumica tjetër e popullsisë nga gjuha, kultura, prejardhja etnike ose fetare.3 Pakica Kombëtare në krahasim me një pakicë etnike kanë pasur ose kanë shtetin e tyre, që sipas teorisë funksionale të krijimit të shtetit është forma më e lartë e zhvillimit të grupit shoqëror. Të drejtat dhe liritë e minoriteteve në Evropë dhe më gjerë shprehen dhe mbrohen nga shumë organizata me shtrirje rajonale dhe globale si: 1. Kombet e Bashkuara (OKB) 2. Këshilli i Evropës (KE) 3. Bashkimi Evropian (BE) 4. Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE) 5. Marrëveshje të tjera shumëpalëshe 6. Marrëveshjet dypalëshe

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Prania e pakicave kombëtare në Evropë është e lidhur ngushtë me historinë politike dhe ekonomike, kufijtë e shteteve, formimit dhe zhdukjes se tyre, aneksimin dhe përcaktimin e territoreve, proceset e kolonizimit dhe migrimit. Rëndësia politike e këtyre komuniteteve në Evropë rrjedh nga fakti se në rrjedhën e historisë, ata u bënë shumë shpesh shkak i persekutimit, shfarosjes, konflikteve të armatosura dhe luftërave jo vetëm brenda shteteve, por edhe në shtrirje të gjëra rajonale dhe kontinentale. Mbrojtja e minoriteteve ka një traditë të gjatë në Kontinentit Evropian. Në kohët romake ekzistonin rregullat e zbatueshme për qytetarët dhe të huajt - gentium ius (pjesë e të drejtës romake për “jo-shtetasit”, qe sot kuptohet si ligji i kombeve, i së drejtës publike ndërkombëtare) dhe jus peregrinorum (ligji peregrynów, të huajt) si përpjekje për mbrojtjen e personave që u përkasin pakicave. Pas Luftës së Dytë Botërore zhvillimi i normave ndërkombëtare në lidhje me mbrojtjen e pakicave mori një drejtim tjetër nga ajo që ishte me përpara. Rendi i ri botëror që u specifikua nga Karta e OKB-së dhe Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut4 iu referua të drejtave të pakicave, duke u përqendruar kryesisht në të drejtat universale të njeriut, të kombinuara me parimin e mosdiskriminimit. Bashkimit Evropian, ka filluar të jetë shume aktiv në fushën e mbrojtjes së pakicave në fillim të viteve 1990. Përcaktimi i politikave efektive ndaj pakicave në BE u bë e dukshme pas ndryshimeve të mëdha politike që ndodhën në Evropë në vitin 1989, me konfliktet etnike në ishJugosllavi dhe fillimin e procesit të anëtarësimit të vendeve ish-komuniste në BE . Në Evropë, sipas Pan dhe Pfeil, gjenden mbi 300 pakica me mbi 100 milionë persona, qe do të thotë se një në shtatë 14

Albana LADA Mbrojtja e minoriteteve kombëtare dhe etnike në Poloni

qytetar i takon një minoriteti.5 Një shifër kjo për mos tu anashkaluar. “Kriteret e Kopenhagenit” përmbajnë një peizazh të rëndësishëm për çështjen e minoriteteve: u pranua që të gjitha shtetet kandidate duhet të arrijnë “stabilitetin e institucioneve që garantojnë demokracinë, sundimin e ligjit, të drejtat e njeriut dhe respektimin dhe mbrojtjen e minoriteteve.” 6 Traktati i Amsterdamit , nëpërmjet Nenit 13, parashikon marrjen e masave për te eleminuar diskriminimin në bazë: seksi, origjine racore ose etnike, fesë apo besimit, paaftësisë, moshës apo orientimit seksual. Nëpërmjet Traktatit të Lisbonës fjala “minoritete” u fut në tekstin e ligjeve primare të BE. Në fakt, “të drejtat e personave që u përkasin minoriteteve”, u shtua në nenin 1A, si një nga vlerat mbi të cilat është themeluar Bashkimi. Ne traktatin e Lisbonës, mbrojtja e të drejtave të personave që u përkasin minoriteteve nuk do të jetë vetëm një kriter pranimi në BE, por gjithashtu do të jetë një vlerë në të cilën BE-ja është themeluar, zgjeruar dhe konsoliduar. Akti më i rëndësishëm i së drejtës evropiane është Konventa për mbrojtjen e pakicave kombëtare (ang. Framework Convention for the Protection of National Minorities, fr. Convention-Cadre pour la Protection des Minorités Nationales), e miratuar me 1 korrik 1998. Ky akt përben aktin e parë evropian tërësisht i fokusuar në këtë çështje.7 Në Evropë ekziston një numër i konsiderueshëm i organizatave qeveritare dhe joqeveritare te cilat japin ndihmesën e tyre në mbrojtjen e të drejtave të pakicave. Ndër organizatat kontinentale me shtrirje dhe ndikim të madh përmendim: Komisioneri i Lartë i OSBE-së për Pakicat Kombëtare 15

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Zyra e Komisionerit të Lartë për të Drejtat e Njeriut Zyra për Institucione Demokratike dhe të Drejtat e Njeriut Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut Komisioneri i Këshillit te Detit Balltik për Zhvillimin e Demokracisë. Organizatat ndërkombëtare joqeveritare: · Amnesty International · Grupi ndërkombëtar i te Drejtave te Pakicave · Federata Ndërkombëtare e Helsinkit për të Drejtat e Njeriut Vlefshmëria e instrumenteve ndërkombëtare rrjedh nga mundësia dhe e drejta e tyre për te kufizuar lirinë ligjore dhe vendimmarrëse të shteteve Evropiane ndaj minoriteteve. Shtetet nuk munden që të marrin vendime dhe të nxjerrin ligje mbi minoritetet pa marrë parasysh vendimet ndërkombëtare. Vendimet e tyre duhet të jenë konform detyrimeve ndërkombëtare dhe te mbështetura në marrëveshjet ndërkombëtare dy apo shumëpalëshe. Këto dokumente përmbajnë metoda që garantojnë ushtrim kontrolli ndërkombëtar mbi politikën e shteteve ndaj minoriteteve. Legjislacioni polak mbi mbrojtjen e minoriteteve Lech Valesa dhe kryeministri Tadeusz Mazowiecki në vitin 1989, kanë pohuar në media se pakicat kombëtare duhet të ndjehen si ‘në shtëpi’ në Poloni dhe se zhvillimi i gjuhëve dhe kulturave të tyre duhet të mbështeten nga shteti.8 Në 1989, u krijua në Parlament (Sejm) një Komision mbi Minoritetet Kombëtare dhe Etnike (Komisja Mniejszoœci Narodowych i Etnicznych). Një ligj i ri mbi shoqatat u dha 16

Albana LADA Mbrojtja e minoriteteve kombëtare dhe etnike në Poloni

minoriteteve lirinë për t’u vetorganizuar në baza etnike. Në periudhën midis viteve 1991 dhe 1993 u miratuan një numër ligjesh zgjedhore parlamentare përmes të cilave u lehtësua pjesëmarrja politike e organizatave të minoriteteve. Për më tepër, Akti i Edukimit (viti 1991) dhe një rezolutë nga ministri i arsimit në vitin 1992 ofruan bazat për futjen e masave proaktive për të mbrojtur nxënësit e minoriteteve,duke mundësuar në kushte të caktuara organizimin e orëve shtesë në gjuhën e pakicës.9 Si rezultat i fillimit të interesimit të të huajve për të emigruar në Poloni, problemi i emigrimit filloi të ketë ndikim më të gjerë në shoqërinë polake. Kjo situatë është reflektuar edhe në jetën publike, ku gjatë kohëve të fundit emigrimi është bërë një temë interesante për ligjvënësit dhe politikanët polake. Përfshirja e një sërë masash kundër diskriminimit të të huajve në ligjin polak është shumë e rëndësishme për shkak të rritjes së numrit të emigrantëve. Kushtetuta e Polonisë10 në kapitullin e saj të dytë “Te drejtat dhe detyrat e njeriut të qytetarit” përfshinë parimin e trajtimit të barabartë : Art.32, neni 1.citon: “Te gjithë janë të barabartë ndaj ligjit. Te gjithë kanë të drejtë për një trajtim të barabarte nga autoritetet publike”. Neni 2. “Asnjë s’mund të diskriminohet në jetën politike, shoqërore apo ekonomike për asnjë lloj arsye”. Kushtetuta përmban edhe te dhëna të drejtpërdrejta qe i referohen të drejtave të minoriteteve racore dhe etnike: Art. 35, neni 1. “Republika e Polonisë siguron për shtetasit polake që përfshihen në minoritete kombëtare, etnike, te drejtën për te ruajtur dhe zhvilluar gjuhën e tyre, traditat si dhe garantimin e trajtimit të barabartë”. Parimi i trajtimit të barabartë të personave me prejardhje të ndryshme, përfshihet gjithashtu edhe në Kodin e Punës. Artikulli 18 par.1 thekson se 17

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

punëtoret duhet te trajtohen në mënyre të barabartë, pavarësisht përkatësisë gjinore, moshe, race, feje, kombësie, bindjeve politike, prejardhjes etnike, orientimit seksual.11 Të drejtat themelore të pakicave kombëtare, garantuar nga ligji polak përfshijnë: Ndalimin e diskriminimit dhe ekzistencës se programeve dhe organizatave,aktivitetet e të cilëve nxitin urrejtjen racore dhe kombëtare Lirinë për të ruajtur dhe zhvilluar gjuhën e tyre Lirinë për të ruajtur zakonet, traditat dhe për të zhvilluar kulturën e tyre Të drejtën për të mësuar gjuhën polake dhe gjuhën e pakicës Të drejtën e mundësive për te praktikuar fenë Të drejtën për të krijuar institucionet e tyre arsimore, kulturore, qëllimi i të cilave është mbrojtja e identitetit kombëtar Të drejtën për të marrë pjesë në vendimmarrje me identitetin e tyre kombëtar Të drejta zgjedhore për komisionet zgjedhore të organizatave të minoriteteve. Sipas ligjit te 6 janarit 2005 “Mbi minoritetet kombëtare dhe etnike si dhe te gjuhës” (Dz.U. z 2005 r. Nr 17, poz. 141, Nr 62, poz. 550) minoritet kombëtare është grupi i qytetarëve i cili plotëson kushtet e mëposhtme: 1) është numerikisht më i vogël se pjesa tjetër e popullsisë së Republikës polake; 2) ndryshon nga popullsia autoktone në mënyrë të konsiderueshme nga karakteristikat e gjuhës, kulturës apo traditës; 3) kërkon të ruajnë kulturën e vet, gjuhën ose traditën; 18

Albana LADA Mbrojtja e minoriteteve kombëtare dhe etnike në Poloni

4) është i vetëdijshëm për komunitetin historik, kombëtar, dhe është i fokusuar në mbrojtjen e saj; 5) paraardhësit kane banuar në territorin e tanishëm të Republikës polake për të paktën 100 vjet; 6) identifikohet me kombin në vendin e origjinës. Minoritetet kombëtare në Poloni: 1) bjellorusët 2) çekët 3) lituanët 4) gjermanët 5) ormanët 6) rusët 7) sllovenët 8) ukrainasit 9) hebrenjtë. Minoriteti etnik: 1) është numerikisht më i vogël se pjesa tjetër e popullsisë së Republikës Polake; 2) ndryshon nga popullsia autoktone në mënyrë të konsiderueshme nga karakteristikat e gjuhës, kulturës apo traditës; 3) kërkon të ruajnë kulturën e tyre, gjuhën ose traditën; 4) është i vetëdijshëm për komunitetin historik, kombëtar, dhe është i fokusuar në mbrojtjen e saj; 5) paraardhësit kane banuar në territorin e tanishëm të Republikës se Polonisë për të paktën 100 vjet; 6) nuk kanë dhe nuk kanë pasur asnjëherë një shtet te tyre. 19

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Minoritetet etnike te njohura ne këtë ligj janë: 1) karaimska 2) ³emkowska 3) romët 4) tatarët. Ky ligj përkufizon pakicat kombëtare dhe etnike në Poloni; lejon përdorimin e gjuhës së pakicave në disa komuna si gjuhë ndihmëse, që kanë të bëjnë me autoritetet komunale dhe në gjykatën e shkallës së parë; specifikon se pranë emrave gjeografikë në polonisht mund të përdoren edhe emra shtesë, emrat tradicionale në gjuhën e pakicës për fshatin, për objektet fiziografike dhe rrugët. Ligjet polake në lidhje me minoritetet pas vitit 1990 · Ligji i 7 shtatorit 1991 mbi sistemin arsimor. Ligjet 2004 Nr 173, pika. 1808 lejojnë qe shkollat publike të ruajnë identitetin e tyre kombëtar, etnik, gjuhësor ose fetar, në veçanti, për të mësuar gjuhën, historinë dhe kulturën. · Ligji i 29 Dhjetorit 1992 mbi radion dhe televizionin publik përcakton se radio dhe televizioni duhet të marrin parasysh nevojat e pakicave kombëtare dhe etnike. · Kushtetuta e vitit 1997. Republika e Polonisë u garanton minoriteteve kombëtare, etnike te drejtën për të ruajtur dhe zhvilluar gjuhën e tyre, traditat si dhe garantimin e trajtimit të barabartë. · Ligji i datës 6 qershor 1997, Kodi Penal kriminalizon shkeljet e kryera për arsye etnike. · Ligji i datës 29 gusht 1997 mbi mbrojtjen e të dhënave personale ndalon përpunimin e të dhënave personale që zbulojnë origjinën etnike. 20

Albana LADA Mbrojtja e minoriteteve kombëtare dhe etnike në Poloni

· Ligji i datës 7 tetor 1999 mbi gjuhën polake, siguron, se në vendet ku gjenden minoritetet, tekstet në polonisht mund të shoqërohen me një përkthim në gjuhën e pakicës përkatëse. · Ligji i 6 janarit 2005 mbi minoritetet kombëtare dhe etnike si dhe mbi gjuhën rajonale. · Ligji i 5 janar 2011 - Kodi Zgjedhor. Ligjet e 2011 Nr 21, pika. 112 ilejon komitetet zgjedhore të votuesve të krijuara nga pjesëtarët e pakicave kombëtare por qe të tejkalojë 5% te pragut zgjedhor në zgjedhjet për Parlamentin Polak. Institucionet polake në mbrojtje të minoriteteve Propozimi i parë për një ligj mbi mbrojtjen e minoriteteve ishte ai i vitit 1990. Mbrojtja e të drejtave të minoriteteve ka qenë temë e një diskutimi politik prej shumë vitesh. Në vitin 1997, një grup Inter - departamental për Çështje të Pakicave Kombëtare u krijua në kuadër të administratës qeveritare (Miêdzyresortowy zespó³ do spraw mniejszoœci narodowych12). Detyrat kryesore të tij ishin: - zhvillimin e aktiviteteve të qeverisë për të krijuar kushte të përshtatshme për pakicat kombëtare; - koordinimin e aktiviteteve të organeve qeveritare që merren me çështjet e pakicave; - te vlerësoje dhe të propozojë zgjidhje për të siguruar të drejtat dhe nevojat e minoriteteve; - për të luftuar shkeljet e të drejtave të pakicave; - studime mbi situatën e pakicave kombëtare në Poloni; - promovimi i çështjeve dhe i problemeve të minoriteteve në shoqërinë polake. Më vonë, qeveria krijoi Departamentin e Pakicave Kombëtare dhe Etnike13 (Wydzia³ mniejszoœci narodowychi etnicznych) në Ministrinë e Brendshme (2000) organi i parë që 21

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

ka bashkuar përfaqësuesit e departamenteve të ndryshme qeveritare. Edhe pse nuk ka përfshirë përfaqësues të minoriteve, ka organizuar dialogje dhe seanca informuese me aktivistë të shquar dhe përfaqësues te organizatave të minoriteteve të njohura zyrtarisht. Në kuadrin e zbatimit të Ligjit për minoritetet qeveria ka formuar edhe një Komision të përbashkët të Qeverisë dhe të Pakicave Kombëtare dhe Etnike 14 (Komisja Wspó³na Rz¹du i Mniejszoœci Narodowych i Etnicznych), i cili funksionon si një organ kryesor këshillimor për këshillin qeveritar duke përfshire përfaqësuesit e pakicave. Gjithashtu mund të përmendim edhe dy institucione të tjera monitoruese të mbrojtjes së minoriteteve si: 1. Komisioneri i qeverisë për Mbrojtjen e të Drejtave Civile, i njohur gjithashtu si Avokati i Popullit (Rzecznik Praw Obywatelski), dhe 2. Komisioneri i qeverisë për status të barabartë të grave dhe burrave (Pe³nomocnik do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mezczyzn). Përfundime Polonia pas vitit 1989 dhe sidomos pas hyrjes në BE në vitin 2004, filloi t’i kushtojë më tepër vëmendje pakicave minoritare. Propozimi i parë për një ligj mbi mbrojtjen e minoriteteve ishte ai i vitit 1990. Pas futjes së Polonisë në BE u përfundua edhe hartimi i ligjit mbi minoritetet kombëtarë, etnike dhe mbi gjuhën rajonale. Ky ligj i miratuar me 6 janar 2005, përmbante katalogun e të drejtave të minoriteteve kombëtare, ndalimin e diskriminimit bazuar në veçori etnike, kombëtarë si dhe ndalimin e asimilimit. Pas transformimit të sistemit, nga ai komunist ne atë demokratik, çështja e minoriteteve kombëtare vazhdon të jetë një çështje e 22

Albana LADA Mbrojtja e minoriteteve kombëtare dhe etnike në Poloni

rëndësishme në politikën e vendit. Polonia ka ratifikuar konventa të shumta dhe nënshkruar traktate që e obligojnë atë në respektimin e ligjeve ndërkombëtare lidhur me të drejtat e njeriut dhe trajtimin e minoriteteve. Disa nga instrumentet ndërkombëtare te nënshkruara nga Polonia janë: the International Covenant of Civil and Political Rights; the International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination; the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms; and the Framework Convention for the Protection of National Minorities. Në Poloni, qeveria ka ndërmarrë një sërë iniciativash që lidhen në bashkëjetesën me OJQ-të te cilat luajnë një rol të rëndësishëm në organizimin dhe mbarëvajtjen e shumicës se aktiviteteve kulturore. Në nivelin qeveritar, disa çështje kushtetuese janë adresuar në mbrojtjen e të drejtave të pakicave. Disa organe qeveritare dhe disa programe të sponsorizuara nga qeveria, janë krijuar me qëllim lehtësimin e analizës, mbrojtjes dhe integrimit pozitiv të minoriteteve. Bashkëpunimi ndërkombëtar ka qenë dhe vazhdon të jetë faktor i rëndësishëm për të iniciuar dhe promovuar lëvizje në mbrojtje të lirive dhe të të drejtave të minoriteteve në të gjitha nivelet e qeverisë por edhe të veprimtarisë së OJQ-ve . Qeveria ka bërë përpjekje për të adresuar shqetësimet ligjore dhe të sigurisë të grupeve të pakicave përmes ndryshimeve në Kodin Penal. Për më tepër, ndryshime janë bërë dhe në kushtetutë dhe është financuar për të siguruar akses në media, arsimim në gjuhën e pakicës dhe realizimin e aktiviteteve të caktuara kulturore.Veprimtari të ndryshme kulturore organizohen gjithashtu edhe nga OJQ-të, organizatat lokale dhe ndërkombëtare që ndodhen në Poloni. Promovimi 23

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dhe mbrojtja e të drejtave të minoriteteve kërkon vëmendje të veçante në çështje të tilla si: njohja e ekzistencës së minoriteteve; përpjekjet për të garantuar të drejtat e tyre kundër diskriminimit dhe pro barazisë; promovimi i edukimit multikulturor dhe ndërkulturor, në nivel kombëtar dhe në nivel lokal; promovimi i pjesëmarrjes së tyre në të gjitha aspektet e jetës publike; përfshirja e shqetësimeve të tyre drejt procesit te zhvillimit dhe uljes se varfërisë; pabarazitë në treguesit sociale të tilla si punësimi, shëndetësia dhe strehimi; gjendja e grave dhe shqetësimet e veçanta të fëmijëve që u përkasin minoriteteve. 15 Promovimi dhe mbrojtja e identitetit etnik parandalon asimilimin dhe siguron ruajtjen e kulturave, feve dhe gjuhëve te pakicave. Polonia ka bërë hapa përpara në këtë drejtim. Megjithatë në shoqëri ekzistojnë akoma probleme, pasi për arsye historike polakët mbajnë qëndrim jo të hapur veçanërisht ndaj hebrenjve, gjermanëve, bjellorusëve dhe ukrainasve. Jo të rralla janë manifestime të intolerancës, që përfshin ngacmim, dhunë ose refuzimin. Gjithashtu ka raste diskriminimi, duke i konsideruar minoritetet si njerëz më inferiorë se polakët, dhe ngurrimi për t’iu dhënë atyre të drejta të barabarta. Stereotipat ndaj disa minoriteteve nuk janë zhdukur në shoqërinë polake, por me kalimin e viteve situata është përmirësuar dhe shoqëria polake ka filluar të jetë me tolerante ndaj këtyre grupeve minoritare. Duhet më tepër angazhim real, bashkëpunim në nivel lokal e kombëtar, për të siguruar integrimin dhe bashkëjetesën normale të polakëve me minoritetet që jetojnë në këto territore.

Albana LADA Mbrojtja e minoriteteve kombëtare dhe etnike në Poloni

Referenca 1 G³ównego Urzêdu Statystycznego „Narodowy Spis Powszechny Ludnoœci i Mieszkañ 2011.Raport z wyników, lipiec 2012 2 Miko³ajczyk B., 1996, Mniejszoœci w prawie miêdzynarodowym, Katowice, s.16. 3 http://www.wos.org.pl/sciaga/mniejszosci-narodowe.html 4 It consists of 30 articles which have been elaborated in subsequent international treaties, regional human rights instruments, national constitutions and laws 5 C. Pan, B.S. Pfeil: Minderheitenrechte in Europa. Handbuch der europäischen Volksgruppen. Band 2. Springer, Wien 2006, p. 1. 6 J. Haaland Matláry: Intervention for Human Rights in Europe, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2002, p. 77. 7 http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/17/plik/ot599.pdf 8 Lech Wa³êsa do wyborców w sprawie mniejszoœci’, Gazeta Wyborcza, No. 6, May 15, 1989. Mazowiecki’s speech is quoted by the Polish Government (2002a: 7). 9 http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WMP19910100072 10 Konstytucja zosta³a przyjêta w referendum ogólnonarodowym w dniu 25 maja 1997 r. i wesz³a w ¿ycie 17 paŸdziernika 1997 11 Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. Dz. U. z 1998 r., nr 21, poz. 94. 12 U krijua më 6 shkurt 2002, si trup konsultativ dhe këshillëdhënës të Kryetarit të Këshillit të Ministrave. 13 Departamenti i Minoriteteve Kombëtaredhe Etnike është themeluar brenda Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe Administratës në janar te viti 2000. Në nëntor të vitit 2011, bashke me Departamentin e besimeve fetare eshte inkorporuar në Ministrinë e Administratës dhe Digjitalizimit. 14 Komisioni i përbashkët i Qeverisë dhe i minoriteteve Kombëtare dhe etnike është themeluar në bazë të Art. Paragrafi 23. Aktit i pare i datës 6 janar 2005 mbi pakicat Etnike dhe Kombëtare dhe gjuhes Rajonale. (Dz. U. Nr 17, poz. 141, z póŸn. zm.) si një organ konsultativ dhe këshillimor të Presidentit të Këshillit të Ministrave. 15 http://www.ohchr.org/Documents/Publications/MinorityRights_en.pdf

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Luljeta TAFANI Dr. në proces

Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor Martin Dixon thekson se, sipas “doktrinës” së ndërhyrjes humanitare argumentohet që një shtet (Shteti A) mund të përdorë forcën në territorin e një shteti tjetër (Shteti B), me qëllim që të mbrojë të drejtat njerëzore të individit në shtetin B, të cilët zakonisht janë shtetas të shtetit B. Për pos të tjerash, ky u përdor si “argumenti bazë për veprimet e NATOs kundër Serbisë”.

Fjalë kyçe kyçe: siguri bashkëpunuese, ndërhyrja humanitare, siguri ndërkombëtare, operacione paqeruajtëse, e drejtë e re ndërkombëtare, legalizimi i ndërhyrjes humanitare

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

Abstrakt Mbrojtja e të drejtave të njeriut është një çështje ndërkombëtare. Komuniteti ndërkombëtar duhet të përdorë të gjitha mënyrat e mundshme për të siguruar respektimin e të drejtave të njeriut dhe për të parandaluar shkelje masive dhe sistematike të këtyre të drejtave. Një nga mënyrat që komuniteti ndërkombëtar ka përdorur për këtë qëllim, në vendet ku qeveritë kanë qenë të paaftë të ndalojnë shkeljet e rënda të të drejtave njerëzore ose ato vetë ka qenë përgjegjëse për shkeljen e tyre, ka qenë edhe ndërhyrja humanitare. Arritja e një konsensusi ndërkombëtar, për një bazë ligjore të ndërhyrjeve humanitare, do të lehtësonte mundësinë e komunitetit ndërkombëtar për të vepruar në situata krizash humanitare. Artikulli e fokuson vëmendjen në strategjinë për stabilitetin dhe sigurinë, duke argumentuar legjitimitetin dhe rolin e Aleancës si faktor vendimtar. 27

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Hyrje Mjedisi i ri i sigurisë në Ballkani Perëndimor (BP) pas përfundimit të Luftës së Ftohtë (LF) është ende i brishtë dhe përmban kërcënime e rreziqe jo të pakta. Nga ana tjetër, Ballkani Perëndimor është ende në proces stabilizimi, demokratizimi dhe konsolidimi të sigurisë. Respektimi i të drejtave të njeriut nga shteti konsiderohet nga e drejta ndërkombëtare e sotme si kusht për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare. Mbrojtja e të drejtave njerëzore nuk është një çështje që i përket ekskluzivisht juridiksionit të brendshëm të shteteve. Këshilli i Sigurimit dhe Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara janë organet që kanë të drejtë të veprojnë ose të autorizojnë veprime në raste konfliktesh të armatosura, që përfshijnë shkelje masive të të drejtave njerëzore. Por, vitet e fundit ndërhyrje humanitare janë ndërmarrë edhe nga shtete të veçanta, ose organizata rajonale pa marrë më parë autorizimin e Këshillit të Sigurimit.1. Martin Dixon2 thekson se, sipas “doktrinës” së ndërhyrjes humanitare argumentohet që një shtet (Shteti A) mund të përdorë forcën në territorin e një shteti tjetër (Shteti B), me qëllim që të mbrojë të drejtat njerëzore të individit në shtetin B, të cilët zakonisht janë shtetas të shtetit B. Përpos të tjerash, ky u përdor si “argumenti bazë për veprimet e NATO-s kundër Serbisë”. Megjithëse ka pasur pretendime që “ndërhyrja humanitare” është arsyeja e ndërhyrjes së Indisë në Pakistanin Lindor më 1971 dhe ndërhyrja e Tanzanisë në Ugandë 1979, asnjë nga këto shtete që realisht përdori forcën nuk u përligj duke nxjerrë këtë argument. Për më tepër, kur Vietnami u mbështet mbi këtë “të drejtë” në lidhje me pushtimin e 28

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

Kamboxhias më 1978, kjo u hodh shprehimisht poshtë nga shumica dërrmuese e shteteve, që morën pjesë në debatet e Këshillit të Sigurimit për këtë çështje. Në Kosovë, pa dyshim që veprimet e NATO-s motivoheshin nga një dëshirë e çiltër për të mbrojtur kosovarët, “por kjo nuk mjafton për t’i bërë ato të ligjshme” 3 . Megjithatë, çështja sesa e brishtë është praktika shtetërore, provohet nga fakti i mungesës së ndërhyrjes në krizat e Ruandës dhe Sudanitapo hijet e Somalisë4 pa folur për rastet e ngjarjet e fundit në Siri, shembuj të një dhune shumë të rëndë dhe shkelje të gjerë të së drejtave të njeriut. Çështja politike me të cilat përballet sot bota, shkruan Chegley5, është se çfarë hapash mundet dhe duhet të arrihet të ndërmerren për mbrojtjen e këtyre të drejtave. Akoma është duke u punuar për t’u arritur marrëveshja mbi shtrimin, të cilin komuniteti ndërkombëtar ka detyrimin që të ndërhyjë në mënyrë që të mbrohen të drejtat e njeriut. Ashtu si vuri theksin Komisioni Ndërkombëtar i Ndërhyrjes dhe Sovranitetit Shtetëror në raportin e vet Përgjegjësia për të Mbrojtur: “Nëse ndërhyrja për mbrojtje të çështjeve njerëzore duhet pranuar, duke përfshirë edhe mendësinë e veprimeve ushtarake, mbetet një imperativë fakti që komuniteti ndërkombëtar zhvillon standarde të qëndrueshme, të besueshme dhe të detyrueshme për të udhëhequr praktikat shtetërore dhe ndërqeveritare” 6 Komuniteti global ka shtrirë mbrojtjen e ligjshme të së drejtave të njeriut në mënyrë të ndjeshme për gati mbi pesë dekadat e fundit. Për këtë, një numër i madh konventash janë vënë në zbatim, të cilat kanë pajisur individët me të drejta dhe garanci nga komuniteti ndërkombëtar, etj. Robert Devijk, ish këshilltar kryesor i presidentit të Holandës, theksonte se, detyra e NATO-s si organizatë për 29

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

realizimin e mbrojtjes kolektive ishte plotësuar, përderisa kërcënimi nga lindja pothuajse nuk ekzistonte, NATO duhet të transformohet në organizatë për realizimin e sigurisë nëpërmjet bashkëpunimit, sepse e drejta për ekzistencë do të formatohet para se gjithash, në organizimin e operacioneve ushtarake për rregullimin e konflikteve dhe dhënien e ndihmës humanitare. Në këtë kah, nga mjaft analistë,e kanë quajtur ndërhyrjen në Kosovë si siguri bashkëpunuese në vijën e zjarrit7 1 Ndërhyrja humanitare - një formë e re ndërhyrjeje Në sistemin ndërkombëtar shtetet janë aktorët kryesorë dhe nga pikëpamja e së drejtës ndërkombëtare ekzistojnë disa pengesa për ndërhyrjen siç është sovraniteti shtetëror. Zhvillimet dhe ndryshimet në sistemin ndërkombëtar kanë çuar në lindjen e mendimit për rishikimin e disa parimeve themelore të saj të cilat i bën të nevojshme rendi ndërkombëtar. Tensioni ndërmjet përparësisë së parimit të sovranitetit shtetëror dhe vlerave të tjera të cilat e sfidojnë këtë parim është njëra nga çështjet më të diskutueshme në të drejtën ndërkombëtare. Njëra nga këto vlera është edhe respektimi i të drejtave të njeriut të cilat si fushë e së drejtës ndërkombëtare filluan të zhvilloheshin pas Luftës së Dytë Botërore. 8 Dimensioni në rritje dhe rregullimet ndërkombëtare të këtyre të drejtave kanë bërë që këto të drejta të jenë në plan të parë. Megjithëse parimi i sovranitetit dhe i mosndërhyrjes në punët e brendshme të shtetit i ruajnë vlerat e tyre, ka një kompromis ndërkombëtar që mban parasysh së ndërhyrja e OKB-së në rastet kur shkelen të drejtat njerëzore duhet të jetë më tepër reaguese. Ndërhyrja humanitare është në ato raste kur një shtet ndërhyn kundrejt 30

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

një shteti tjetër në të cilin shkelen në mënyrë masive të drejtat e njeriut duke përdorur forcën. Ndërhyrja humanitare nënkupton përdorimin e forcës nga një shtet, nga një grup shtetesh ose nga një organizatë ndërkombëtare në ato raste kur ka shkelje sistematike të të drejtave njerëzore dhe vuajtje të mëdha njerëzore me qëllim që të mbrojë shtetasit e atij vendi ku bëhet ndërhyrja. Ndërhyrja humanitare është përdorimi i forcës nga një shtet apo nga një grup shtetesh për t’i dhënë fund dhunimit të papranueshëm të të drejtave të njeriut në atë vend.9 Kur kemi ndërhyrje të njëanshme me përdorimin e forcës dhe pa pëlqimin e shtetit ndaj të cilit ndërhyhet, gjendemi përballë diskutimit të ligjshmërisë apo paligjshmërisë së kësaj ndërhyrje. Debati për ligjshmërinë apo paligjshmërinë e ndërhyrjes në një masë të madhe karakterizohet nga rendi normativ për përdorimin e forcës me synim ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare, i themeluar në rendin juridik ndërkombëtar duke filluar që nga Karta e OKB-së e deri në praktikën e shteteve në marrëdhëniet ndërkombëtare gjithashtu edhe në doktrinë.10 Rritja e ndërhyrjeve humanitare pasqyron një pranim të gjerë të doktrinave universale si ajo e të drejtave te njeriut dhe faktin se mbështetja demokratike për veprime luftarake, gjithnjë e më shumë mund të mobilizohet në bazë të një kauze morale. Ndërhyrja humanitare është konsideruar si e justifikuar në rrethanat e mëposhtme. Në rastin e një abuzimi të madh të të drejtave të njeriut (dëbimi ose shfarosja e një numri të madh njerëzish të pambrojtur). Kur këto abuzime me të drejtat e njeriut kërcënojnë sigurinë e shteteve fqinje. Kur mungesa e demokracisë dobëson parimin e vetëvendosjes kombëtare. Kur mënyrat diplomatike nuk funksionojnë dhe kur kostoja e ndërhyrjes është më e ulët se kostoja e 31

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

mosndërhyrjes. Kritikët e kësaj ndërhyrje humanitare kanë nxjerrë në pah pikat e dobëta të saj ku përmendin se: a. Çdo dhunim i sovranitetit të shtetit dobëson rregullat e krijuara të rendit botëror. b. Ndërhyrja ushtarake e përkeqëson situatën, ose i detyron fuqitë që ndërhyjnë që të përfshihen për një kohë më të gjatë në konflikt.11 Pengesat për ndërhyrje humanitare janë parimi i sovranitetit shtetëror, i mosndërhyrjes në punët e brendshme të një shteti. Nga ana tjetër, vlerat njerëzore që sfidojnë këto parime përbëjnë një nga temat më të debatueshme në të drejtën ndërkombëtare. Megjithatë, bota (sistemi ndërkombëtar) nuk mundet dhe nuk duhet të rrijë duarkryq duke jetuar në një botë ku shkelen sistematikisht dhe në mënyrë masive të drejtat e njeriut dhe dhunohet popullsia e pambrojtur. Henri Kissinger – Sekretari i Jashtëm i SH.B.A (1973-1977) në librin e tij “A ka nevojë Amerika për politikë të jashtme?”, duke iu referuar Xhozek Nai Xhumes rendit katër parimet (kushtet) që duhet të përmbushen për ndërhyrje humanitare, si: të pasurit e një kauze të drejtë; përpjeshtueshmërinë midis mjeteve dhe përfundimeve; mundësi e lartë suksesi; dhe , atje ku është e mundur, forcimi i krizës humanitare nga ekzistenca e interesave të tjera ndërkombëtare12 2. Në ecurinë e historisë Doktrina e ndërhyrjes humanitare ka tërhequr vëmendjen veçanërisht pas krizës së Kosovës dhe luftës së NATO-s kundër Jugosllavisë. Megjithatë ideja e saj është shumë më e vjetër. Një prej themeluesve të së Drejtës Ndërkombëtare, Hugo de Groct (1583 – 1645), qysh në fillim të shekullit të XVII, mbrojti të drejtën e shteteve për të ndërhyrë, në qoftë se trajtimi që një shtet i bënte qytetarëve të tij do të shokonte 32

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

ndërgjegjen e njerëzimit. Sipas Grocit, “Qytetarët kanë të drejtë për revolucion në rastet ekstreme të tiranisë.”Ndërsa këto të drejta do të ushtroheshin së pari nga qytetarët e kombit në fjalë, shtetet e tjera lejoheshin të mbështesnin qytetarët e shtypur, në qoftë se ata i kërkonin ndihmë fuqive të huaja. Mbrojtja që Groci i bënte ndërhyrjes humanitare lidhej me doktrinën e rezistencës legjitime ndaj represionit. Ideja e Grocit ndihmohej nga fakti që në atë kohë e drejta ndërkombëtare nuk kishte vendosur ende një ndalim absolut të përdorimit të forcës, si e drejta ndërkombëtare moderne që njohu Paktin Briand – Kellog, në vitin 1928 dhe tashmë në Nenin 2(4) të Kartës së Kombeve të Bashkuara mbi ndalimin e luftës. Ideja e nxjerrë nga Groci u mbështet nga pjesa më e madhe e juristëve deri në fund të shekullit të XIXtë. Ndërhyrje humanitare kanë ndodhur edhe në të shkuarën: Mbretëria e Bashkuar, Franca dhe Rusia ndërhynë në Greqi, në vitet 1827 – 1830, për të ndaluar masakrat turke dhe shtypjen e popullsisë civile greke. Austria, Franca Italia, Prusia dhe Rusia ndërhynë në Kretë, në vitet 1866 – 1868, për të mbrojtur popullsinë kristiane, e cila shtypej nga turqit. Fuqitë evropiane ndërhynë kolektivisht në Ballkan, në vitet 1875 – 1878, në mbështetje të kryengritësve kristianë në Bosnjë-Hercegovinë dhe Bullgari, të cilët kishin qenë subjekt i masakrave turke. Fuqitë evropiane ndërhyjnë në Turqi, në vitet 1903 – 1908, për të mbrojtur popullsinë e shtypur kristiane maqedonase.. Pas Luftës së Parë Botërore përdorimi legjitim i forcës u kufizua në rastet e vetëmbrojtjes, mbrojtjes së paqes dhe sigurisë ndërkombëtare. Kjo vlen edhe sot, kur Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara ka mundësinë e mbrojtjes të së drejtave njerëzore përmes masave sipas Kapitullit VII, i cili fillimisht nënkuptonte “vetëm mbrojtjen 33

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare”, veçanërisht kur shkeljet masive dhe sistematike të të drejtave humane kanë potencial për të kërcënuar paqen dhe sigurinë ndërkombëtare dhe në rastet kur duhet përballur me një numër të madh refugjatësh, me shkelje të të drejtave humane lidhur me etnicitetin (si në Kosovë) dhe angazhimin e kombeve fqinjë (si në luftën e Kongos). Gjatë Luftës së Ftohtë, në një kohë kur Këshilli i Sigurimit kishte shumë mundësi të dështonte plotësisht për shkak të faktit që si SHBA dhe BS kishin të drejtën e vetos, ndërhyrja nuk mund të ndodhte meqë nuk ekzistonte vullneti dhe as mundësia për të ndërhyrë kolektivisht për qëllime humanitare, veçanërisht lidhur me vendet në sferën e influencës së njërës apo tjetrës palë në Luftën e Ftohtë. Frika e një Lufte të Tretë Botërore në atë kohë ndalonte mbrojtjen me forcë të të drejtave humane. Për më tepër, pjesa më e madhe e anëtarëve të Kombeve të Bashkuara, të cilët nga viti 1960 përbëheshin nga kombe jo perëndimore dhe ishkoloni, e konsideronin nocionin e ndërhyrjes humanitare si një relike të kolonializmit dhe shkelje të doktrinës themelore të barazisë sovrane të shteteve, gjë që çonte në heshtje të shumë kombeve përballë shkeljeve masive të të drejtave njerëzore në atë kohë. .Në kontekstin e paqeruajtjes tradicionale të Luftës së Ftohtë, Këshilli I Sigurimit të OKBsë autorizoi disa dislokime ushtarake të kufizuara në madhësi dhe në qëllime. . misione të mbështetura në Kapitullin VI të kartës së Kombeve të Bashkuara mbi zgjidhjet paqësore të çështjeve” dhe kapitulli VII, I cili autorizon Kombet e Bashkuara të përdorë forcën për të ruajtur paqen dhe sigurinë ndërkombëtare. Në vitet 1948-1978 u kryen 13 misione të tilla13.Ndërkohë kombet e Bashkuara autorizuan një operacion të drejtuar nga amerikanët për vendosjen e 34

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

paqes njëherë gjatë Luftës së Ftohtë, pikërisht në vitin 1950 në Korenë e Veriut14, dhe kjo ndoshta për faktin se BS, në këtë periudhë bojkotonte Këshillin e Sigurimit dhe nuk vuri veton për këtë rezolutë. Apo rasti tjetër kur Këshilli I Sigurimit lejoi që misioni paqeruajtës në Kongo (1960-1964) të kthehej në një operacion paqevendosës. Ndryshe nga këto, ndërhyrjet humanitare të OKB-së të periudhës së pos Luftës së Ftohtë, kanë qënë më të gjëra dhe më komplekse. Ndërhyrjet e reja janë karakterizuar nga detyra të një spektri më të gjerë, që përfshinë mbrojtjen e territorit, mbrojtjen e popullsisë, operacionin e ndihmave, çmilitarizimin, monitorimin e çmolibizimit, vëzhgimin dhe realizimin e zgjedhjeve, si ndihmën për të rindërtuar qeveritë, forcat policore dhe ushtritë. Në fillim ushtria britanike I quajti këto “operacione të gjera paqeruajtëse” 15. Është e njohur se, megjithë arritjet, kjo doktrinë paraqiste një pamje të zymtë të asaj se “çfarë ndodh kur një force modeste I jepet një mandate ambicioz”16. Vetëm pasi Luftës së Ftohtë i erdhi fundi me revolucionet paqësore të vitit 1989, ideja e mbrojtjes së detyrueshme të të drejtave humane ishte në gjendje të fitonte përsëri terren. Ndërhyrja humanitare është veprimtari e pas Luftës së Ftohtë. Gjatë Luftës së Ftohte kjo lloj ndërhyrjeje ishte e rrallë, për tri arsye.17 Së pari, Lufta e Ftohte dominoi politiken ndërkombëtare. Fuqitë e mëdha i përqendruan përpjekjet e tyre ushtarake ne bërjen e Luftës së Ftohtë, duke mobilizuar forca të shumta ushtarake për të frenuar kundërshtarin. Fuqitë e mëdha, ne fakt, ndërhynë në konfliktet e Botës në Zhvillim, por këto ndërhyrje u bënë për të mbështetur shtetet e tyre kliente ose për të nënshtruar shtetet klientë të kundërshtarit. Ndërhyrje të tilla ushtarake thjesht i nxitën 35

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

më shumë këto luftëra ndërmjetësuese, sesa i frenuan ato. Fuqitë e mëdha gjithashtu kanë furnizuar dhe financuar shtetet kliente që morën pjesë në krime masive ndaj të drejtave te njeriut. Së dyti, nuk pati një presion të mjaftueshëm publik nga fuqitë e mëdha për të bërë diçka më të dobishme në konfliktet e Botes në Zhvillim. Popujt e Lindjes dhe Perëndimit ishin indoktrinuar t’i shihnin këto konflikte dhe shtetet kliente si elemente të një lufte më të madhe (Luftës së Ftohtë), ku të drejtat e njeriut mund te sakrifikoheshin për interesa të sigurisë kombëtare. Së treti, politikat e Luftës së Ftohtë penguan bashkëpunimin ndërkombëtar për shtypjen e konflikteve të Botes në Zhvillim ose për ndëshkimin e shteteve rebele, kryesisht duke paralizuar Këshillin e Sigurimit. Që të jetë e ligjshme, ndërhyrja ushtarake në një krize humanitare, duhet të autorizohet nga një rezolute e Këshillit te Sigurimit. Megjithatë, rezolutat e KS mund të hidheshin poshtë nga secili prej pesë shteteve anëtare të përhershme të tij (me anë të vetos). Në Kosovë, pa dyshim që veprimet e NATO-s motivoheshin nga një dëshirë e çiltër për të mbrojtur kosovarët, “por kjo nuk mjafton për t’i bërë ato të ligjshme”18. Megjithatë, çështja sesa e brishtë është praktika shtetërore, provohet nga fakti i mungesës së ndërhyrjes në krizat e Ruandës dhe Sudanit, pa folur për rastet e ngjarjet e fundit në Siri, shembuj të një dhune shumë të rëndë dhe shkelje të gjerë të së drejtave të njeriut. Në kontrakst me anglezë, ushtria amerikane e përfshiu si paqeruajtjen dhe vendosjen e paqes në kategorinë e operacioneve të paqes. Në doktrinën e saj “operacione të paqes”(1994) shumë nga detyrat që fillimisht shiheshin nga britanikët si detyra të ruajtjes gjerësisht të paqes, tani nga amerikanët shiheshin si vendosje 36

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

e paqes. Ndërkohë, janë të njohura rastet e dështimit të ndërhyrjeve humanitare si në Somali (1992-1995), Ruandë (1993-1994). Po kështu janë të njohura politikat e ndërhyrjes humanitare, pesha e opinionit publik, politikat e Këshillit të Sigurimi, etj. Ndërsa kur vlerësohet karakteri ushtarak i operacioneve të paqes, p.sh. nëse marrim katër parimet kryesore të luftës si:objektivi, uniteti I komandës, madhësia dhe befasia. , shohim se këto parime janë problematike kur vjen puna tek operacionet e paqes19. Edhe për sa i përket opinionit publik dhe patologjitë operacionale, shohim se shqetësimet politike së bashku me opinionin publik, prodhojnë tri patologji në operacionet e paqes: së pari, është tkurrja strategjike e fushë betejës; së dyti, përqendrimi i operacioneve në mbrojtjen e plotë të trupave paqeruajtëse dhe së treti, mbështetje e tepruar në fuqinë ajrore20 3. Roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor. Ballkani Perëndimor përjetoi kriza politike dhe humanitare të thella, si kriza boshnjake 1992-1995, shqiptare e 1997, kosovare e 1999 dhe ajo maqedonase në vitin 2001. Në zgjidhjen e krizës në ish-Jugosllavi me instrumente politike dhe ekonomike, si një aktor Sigurie, “BE kërkoi lidershipin mbi krizën”21, por dështoi, “nuk arriti t´i japë zgjidhje paqësore krizës jugosllave përmes mekanizmave që aktivizoi dhe institucioneve që krijoi”.22 Në plotësim të detyrave themelore të sigurisë, të përshkruara në Konceptin Strategjik, NATO iu fut seriozisht “përpjekjeve për të sjell paqe në Ballkan”, 23 pavarësisht se i futej një eksperimenti të rrezikshëm. Duke synuar përherë qëllimin themelor ruajtjen e sigurisë të anëtarëve të saj, NATO e ndërthuri me “detyrimin e veçantë 37

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

për të punuar në drejtim të një sigurie më cilësore, por edhe më të zgjeruar për Evropën.”24 Në menaxhimin e këtyre krizave NATO luajti një rol të rëndësishëm, duke i shtuar misionit të tij edhe një dimension të ri. Duke kuptuar drejtë kompleksitetin e problemit të krizave, limitet e saj institucionale dhe bazuar në kapacitetet e nevojshme ushtarake vetëm NATO ishte i vetmi aktor që mund të ruante rolin vendimtar në këto kriza. E kush aktor tjetër mund ta luante këtë rol? Kështu, operacionet e NATO-s në Europën Juglindore, ishin përpjekjet kryesore të sistemit të sigurisë nëpërmjet bashkëpunimit në veprim. Fluturimet ajrore në Jugosllavi, misionet humanitare të udhëhequra nga NATO në Shqipëri e Maqedoni, misioni i KFOR-it, në Kosovë dhe i SFOR-it në Bosnje, të gjitha këto operacione ishin shpesh përpjekjet e koordinuara për vendosjen e stabilitetit në këtë rajon të vështirë të Europës. NATO dhe institute të tjera ndërkombëtare morën në vetvete përgjegjësi afatgjatë për sigurimin e stabilitetit në Ballkan. N.q.s. përpjekjet e stabilizimit të situatës në Bosnje e Kosovë shtohen suksesshëm, kjo konsolidon seriozisht krijimin e NATO-s model i sistemit të sigurisë nëpërmjet 25 bashkëpunimit .Strategjia e NATO-s për zgjidhjen e krizave u bazua në përdorimin e diplomacisë parandaluese, nëpërmjet faktorit politik të ruajtjes së strukturave dhe procedurave të mjaftueshme për parandalimin e konflikteve dhe administrimin e krizave. Partneriteti dhe bashkëpunimi me vendet e BP ka ndihmuar për “vendosjen e marrëdhënieve të ndërsjella, të ndërthurura e plotësuese, por edhe në administrimin më të mirë të parandalimit të konflikteve dhe krizave.”26 Ndihma e NATO-s ka qenë e frytshme, duke u angazhuar fuqimisht rast pas rasti në administrimin e krizave, 38

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

përfshirë operacionet kundërvepruese në vendet e BP. Një rol përcaktues ka luajtur NATO për menaxhimin e konfliktit në Maqedoni në vitin 2001 midis qeverisë dhe një grupimi etnik shqiptar. NATO me ndërhyrjen e tij të menjëhershme parandaloi atë që “mund të shndërrohej në një luftë të një shkalle të gjerë”. Në përgjigje të kërkesës së Presidentit Maqedonas Trajkovski, NATO “mori masa në mbështetje të qeverisë, kundër veprimtarive ekstremiste, duke nxitur njëherësh qeverinë që të zbuste veprimtarinë ushtarake dhe të miratonte reforma kushtetuese për të rritur pjesëmarrjen e shqiptarëve etnikë në shoqëri e në politikë.” 27 Ulja e të dy palëve në dialogun politik çoi në Marrëveshjen Bazë të Ohrit, më 31 gusht 2001, që i hapi rrugën hyrjes së trupave të NATO-s në vend dhe për paraqitjen e reformave të brendshme. NATO kreu 3 operacione në Maqedoni: operacioni 30-ditor “Korrja e Domosdoshme” në të cilin morrin pjesë 3500 trupa të NATO-s, operacioni 3-mujor “Dhelpra e Qelibartë” (700 trupa) për sigurimin e mbrojtjes së vëzhguesve ndërkombëtarë që mbikëqyrnin zbatimin e planit të paqes, “Harmonia Aleate” (16 dhjetor 2002 – 31 mars 2003) për zvogëlimin e rrezikut të paqëndrueshmërisë në vend. NATO ka mbajtur më pas një prani civile dhe ushtarake në vend për të këshilluar e ndihmuar autoritetet kombëtare mbi zhvillimin e reformave në fushën e sigurisë. Në strategjitë kombëtare të shteteve të BP prevalojnë interesat kombëtare mbi ato rajonale. Një faktorë i dëmshëm për sigurinë ka qenë se “interesi kombëtar ka mbizotëruar për marrjen e vendimeve në politikën e jashtme”. Në vendet e BP janë të theksuara ndarjet me natyrë etnike, nacionale, kulturore apo fetare, të cilat mbajnë gjallë rreziqet për kriza të tjera në to. Mungesa e komunitetit civil në shoqëritë e vendeve të BP, nuk ndihmon 39

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

në zhvillimin e politikave të përbashkëta rajonale. 4. E drejta e Këshillit të Sigurimit për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Shkelja e të drejtave të njeriut ka qenë shkaku i shumë konflikteve të brendshme dhe shoqërues i këtyre konflikteve.28 Kombet e Bashkuara shpeshherë kanë arritur në përfundimin se shkeljet e mëdha dhe sistematike të të drejtave njerëzore përbëjnë kërcënim për paqen dhe sigurinë ndërkombëtare. 29 Në disa raste abuzimi me të drejtat e popullsisë ka qenë në nivele të tilla saqë është gjykuar i nevojshëm përdorimi i forcës si mundësi e vetme për t’i ndaluar këto abuzime. E drejta për përdorimin e forcës, kur vërehen shkelje të të drejtave të njeriut brenda një shteti që mund të përbëjnë kërcënim për paqen dhe sigurinë ndërkombëtare, i takon Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara. 30 Këshilli i Sigurimit mund të ushtrojë të drejtën e tij për ndërhyrje nëpërmjet dërgimit të trupave paqeruajtëse (të njohura edhe si helmetat blu), duke mbajtur komandën operacionale, ose mund të autorizojë një palë të tretë që të ndërhyjë. 31 Kjo e drejtë e Këshillit të Sigurimit për të autorizuar përdorimin e forcës për qëllime humanitare në shtetet sovrane, bazuar në pushtetet e Kapitullit VII të Kartës, që përfshijnë: përdorimin e forcës në situata në të cilat Këshilli ka vendosur “ekzistencën e ndonjë kërcënimi për paqen, shkeljen e paqes ose akt agresioni”, është e njohur dhe e pranuar nga komuniteti ndërkombëtar.32 Pas Luftës së Ftohtë, Këshilli i Sigurimit në fakt ka autorizuar përdorimin e forcës nëpërmjet disa rezolutave. Këto rezoluta kanë zgjeruar në njëfarë mënyre përkufizimin e “kërcënimit për paqe dhe siguri ndërkombëtare”.33 Praktika e ndjekur nga 40

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

Këshilli i Sigurimit, pas Luftës së Ftohtë për t’i konsideruar konfliktet e brendshme dhe shkeljet e të drejtave të njeriut si bazë për ndërhyrje ndërkombëtare, tregon se respektimi i sovranitetit të një shteti kushtëzohet nga fakti se sa ky shtet i respekton të drejtat e qytetarëve të tij.34 Megjithatë, Këshilli i Sigurimit shpesh është penguar në realizimin e qëllimit të tij nga mungesa e vullnetit politik të anëtarëve të tij të përhershëm, të cilët kanë përdorur të drejtën e vetos edhe në situata krizash të rënda humanitare. Çështja e vullnetit politik ka qenë tragjikisht evidente në krizën e Ruandës dhe Kosovës. Përsa i përket Ruandës, Kombet e Bashkuara kishin dijeni se një gjenocid po planifikohej, por ky informacion duket sikur humbi në zinxhirin e burokracisë.35 Në krizën e Kosovës, për shkak të mungesës së vullnetit politik, reagimi i Këshillit të Sigurimit ishte shumë i dobët, po të kihen parasysh krimet e rënda të kryera në kurriz të shqiptarëve etnikë në Kosovë, nga shkurti 1998 deri në mars 1999. Ndërsa ndërhyrja humanitare e aprovuar nga Kombet e Bashkuara konsiderohet përgjithësisht si e ligjshme meqë autorizohet nga një organ ndërkombëtar përfaqësues, ndërhyrjet e ndërmarra pa autorizimin e Këshillit të Sigurimit kanë qenë në qendër të shumë debateve. Dihet që Karta e Kombeve të Bashkuara nuk përjashton mundësinë e veprimit të organizatave rajonale në ruajtjen e paqes dhe sigurimit ndërkombëtar. Sipas nenit 53 të Kartës, organizatat rajonale mund të ndërmarrin aksione të zbatimit të paqes, por duke marrë më parë autorizimin e Këshillit të Sigurimit.36 Pa këtë autorizim asnjë aksion force nuk mund të ndërmerret nga organizatat rajonale. Mendimi i shumë studiuesve është që ndërhyrjet e ndërmarra jashtë sistemit të 41

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Kombeve të Bashkuara janë të paligjshme, sepse dëmtojnë rregullin ligjor ndërkombëtar që mbron të drejtat e shteteve. Çështja më e debatueshme në këtë drejtim ka qenë ajo e ndërhyrjes së NATO-s në Kosovë. Por, në qoftë se pranojmë tezën e paligjshmërisë së ndërhyrjes së paautorizuar nga Këshilli i Sigurimit, duke u bazuar në interpretime statike të konceptit të sovranitetit shtetëror dhe duke u interesuar vetëm për germën e dispozitës juridike, pa marrë parasysh frymën e përgjithshme të drejtësisë, si do t’i përgjigjeshim realiteteve tragjike që imponojnë ndërhyrjen? Si do t’i përgjigjeshim katastrofave humanitare që u shpalosën në Bosnjë, Ruanda, Kosovë dhe barbarizmave që u kryen atje në kundërshtim me çdo parim të sjelljes njerëzore? 5. Ndërhyrja humanitare në Kosovë dhe NATO Konflikti i hapur ndërmjet UÇK-së dhe forcave ushtarake e policore serbe në Kosovë në pranverë të vitit 1998, bëri që komuniteti ndërkombëtar të reagonte, sepse pasojat humanitare të konfliktit që përshkallëzohej ishin shumë të rënda dhe ekzistonte rreziku i përhapjes së konfliktit në vende të tjera. U kërkua që serbët t’i jepnin fund sulmeve kundër popullsisë civile. Përpjekje të shumta diplomatike u bënë për të bindur Milosheviçin që të tërhiqte forcat nga Kosova dhe të lejonte vendosjen e një prezence të NATO-s në Kosovë. Përpjekjet diplomatike u pasuan nga kërcënimi i NATO-s për goditje ajrore më 13 tetor 1998. Këto goditje nuk u zbatuan në atë kohë sepse i ndodhur përballë kërcënimit për ndërhyrje ushtarake Milosheviçi pranoi të bashkëpunonte, duke premtuar dhënien fund dhunës dhe duke pranuar lejimin e kthimit të refugjatëve. Pas bisedimesh të gjata e të vështira ndërmjet të dërguarit të SHBA për Ballkanin, Richard 42

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

Holdbrook, dhe Milosheviçit u arritën marrëveshjet e 15-18 tetorit 1998, të cilat sollën një tërheqje të pjesshme të forcave serbe të sigurisë nga Kosova dhe siguruan vendosjen e monitoruesve të OSBE-së në Kosovë për të vëzhguar zbatimin e marrëveshjes në terren, si dhe u krijua misioni i survejimit ajror të NATOs. Pavarësisht nga këto marrëveshje të përkohshme, konflikti mes UÇK-së dhe forcave serbe si dhe reprezaljet e këtyre të fundit ndaj popullsisë civile vazhduan gjatë dimrit të vitit 1998 dhe fillimit të vitit 1999. Situata u përkeqësua në fillim të vitit 1999, kur autoritetet serbe vunë në veprim një numër të madh forcash ushtarake dhe policore. Më 15 janar të vitit 1999 u vranë 45 shqiptarë etnikë në fshatin Raçak, 18 milje në jug-perëndim të Prishtinës. Kjo masakër u konsiderua nga vendet perëndimore dhe Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuara si simboli i shkeljes së marrëveshjes së tetorit 1998. Në 29 janar, në Londër, ish sekretarja amerikane e shtetit Madlin Albright, e cila drejtoi procesin diplomatik që përfundimisht rezultoi në ndërhyrjen ushtarake kundër forcave të Milosheviçit në mars të vitit 1999, deklaroi publikisht mbajtjen e konferencës në Rambuje të Francës, më 6 shkurt 1999. 37 Në 18 mars 1999, delegacioni shqiptar,amerikan dhe britanik nënshkruan marrëveshjen e Rambujesë, ndërsa delegacioni serb dhe rus refuzuan. Çështja e Kosovës u bë objekt diskutimi edhe në Këshillin e Sigurimit të Kombeve të Bashkuara.. Pas shumë përpjekjesh të dështuara diplomatike për të bindur presidentin Millosheviç që të tërhiqej, presidenti Klinton deklaroi publikisht: “Me diktatorët e Ballkanit, nëse heziton u jep atyre licencën për të vrarë”.38 Në mbrëmjen e 23 marsit 1999, Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s Havier Solana urdhëroi 43

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Gjeneralin Klark të nisë operacionet ushtarake. Veprimet e NATO-s kundër Jugosllavisë shkaktuan reagime të ndryshme. Legjitimiteti i fushatës bombarduese të NATO-s u bë objekt i shumë debateve. Ajo u pa nga disa si ndërhyrje e paligjshme, agresion i armatosur, cenim i tërësisë territoriale dhe sovranitetit shtetëror duke qenë se Kosova ishte brenda hartës politike të Serbisë. Argumentet që u përdorën për të kritikuar ndërhyrjen ishin të shumta. Sipas kundërshtarëve të ndërhyrjes humanitare në Kosovë, neni 2(4) i Kartës së Kombeve të Bashkuara, ndalon ndërhyrjet ushtarake në vendet e tjera sovrane. Një tjetër argument që u përdor nga ata që nuk janë në favor të ndërhyrjes humanitare të paautorizuar nga Këshilli i Sigurimit ishte se NATO nuk kishte të drejtë të ndërhynte pa siguruar më parë autorizimin e Këshillit të Sigurimit. NATO është një organizatë e krijuar për mbrojtjen e anëtarëve të saj, kur ata bëhen objekt i ndonjë sulmi. Ndërhyrja e NATO-s në një vend sovran kundër udhëheqjes së tij, megjithëse nuk gjeti një mbështetje ligjore krejt të saktë, u justifikua ligjërisht nga ajo pjesë e njerëzve që nuk pranuan ta konsideronin ndërhyrjen humanitare në Kosovë si shkelje të së drejtës ndërkombëtare.39 Ndërhyrja ushtarake në Kosovë në mars 1999 përfaqëson një përdorim të suksesshëm të forcës ndërkombëtare për t’i thënë “ndal” abuzimit me të drejtat njerëzore dhe për t’i dhënë fund krimeve kundër njerëzimit, të kryera nga një shtet brenda kufijve të tij. Mediatori amerikan Richard Holbrooke e quajti veprimin e NATO-s si një precedent. “Rasti i parë në histori që një organizatë ushtarake i njohu vetes të drejtën e ndërhyrjes në një vend sovran kundër udhëheqjes së tij.” Drejtuesit politikë të shteteve perëndimore pretenduan se 44

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

ata kishin një përgjegjësi morale për të ndaluar barbarizmat e tmerrshme që po kryheshin në Kosovë. Në kohën kur filloi bombardimi Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Havier Solana justifikoi ndërhyrjen duke thënë: “Ne duhet të ndalojmë dhunën dhe t’i japim fund katastrofës humanitare që tani po shpaloset në Kosovë. Ne kemi një detyrë morale për të vepruar kështu. Përgjegjësia është e jona dhe ne do ta përmbushim atë.” Në mbështetje të ligjshmërisë së veprimit ushtarak të NATO-s në Kosovë, presidenti Bill Klinton dhe kryeministri Toni Bler në fjalimet e tyre kryesore për luftën argumentuan se situata në Kosovë përbënte një kërcënim për paqen dhe sigurinë ndërkombëtare. Ata theksuan se numri i madh i refugjatëve që largoheshin nga Kosova mund të krijonte destabilizim në vendet fqinjë dhe të çonte në një zgjerim të luftës. Ndërhyrja ushtarake e NATO-s i dha fund spastrimit etnik që autoritetet serbe po zbatonin ndaj shqiptarëve të Kosovës brenda kufijve të shtetit të tyre. Ajo ishte legjitime edhe pse nuk siguroi autorizimin e Këshillit të Sigurimit, sepse u përdor pas shterimit të të gjitha mjeteve diplomatike ndërkombëtare dhe çliroi popullsinë e Kosovës nga shtypja serbe.40 Ndërhyrja e NATO-s në Kosovë lëkundi konceptin e sovranitetit shtetëror dhe rriti vlerësimin ndërkombëtar për të drejtat njerëzore. 6. A mund të flitet për një të drejtë të re ndërkombëtare? Megjithë rritjen e ndjeshmërisë ndaj të drejtave të njeriut, përsëri mungon një pranim i përgjithshëm i kësaj ndërhyrje dhe nuk është e kodifikuar në një doktrinë të së drejtës ndërkombëtare apo të së drejtës zakonore ndërkombëtare. 45

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Kjo nuk ka arritur as statusin e një norme në politikën ndërkombëtare për të udhëhequr praktikën e shteteve. Një nga risitë dhe interesat e 2005 World Summit Outcome ishte dokumenti i aprovuar dhe i bazuar mbi parimin responsibility to protect - përgjegjësia për të mbrojtur. Sipas këtij parimi, shtetet kanë përgjegjësinë për të mbrojtur shtetasit e vet nga katastrofat si nga dhunimi masiv i të drejtave të njeriut dhe në rastet kur shtetet nuk kanë mundësi për t‘i mbrojtur apo nuk kanë vullnetin, atëherë veprimi do të ndërmerret nga bashkësia e gjerë ndërkombëtare. Pra, masat janë si nga një shtet ashtu edhe nga një grup shtetesh dhe këto masa nuk përjashtojnë përdorimin e forcës ushtarake.41 Koncepti i sigurisë njerëzore shpreh domosdoshmërinë e garantimit të lirive individuale nga çdo lloj forme e pasigurisë dhe, si pasojë, detyra e shtetit nuk është vetëm të garantojë dhe mbrojë kufijtë por edhe të kontribuojë për mbrojtjen e çdo individi, të shtetasve te tij dhe të tjerë që ndodhen në të. Ky koncept sjell për shtetin një përgjegjësi të dyfishtë: një përgjegjësi të jashtme për të respektuar sovranitetin e shteteve të tjera, dhe nga ana tjetër, një përgjegjësi të brendshme për të garantuar dinjitetin dhe të drejtat e çdo individi në atë shtet.42 Sipas disa autorëve, kjo lëvizje është përshkruar si një revolucion në çështjet ndërkombëtare. Në fakt, kjo është një përpjekje për të shuar tensionin ndërmjet konkurrimit të sovranitetit dhe të drejtave të njeriut duke gjetur një konsensus rreth parimeve që do të udhëheqin mbrojtjen e njerëzve të rrezikuar.43 6.1. Responsibility to Protect - Parimet e ndërhyrjes ushtarake: 1- Kauza e drejtë; 2. Parimi parandalues i shkeljeve; 3. 46

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

Autoriteti i duhur;4. Parimet operacionale. 1. Ndërhyrja humanitare për qëllime humanitare është një masë e jashtëzakonshme dhe përjashtimore. Në mënyrë që kjo të legjitimohet duhet të ekzistojnë rrethana të tilla si: humbja në një shkallë të madhe të jetëve njerëzore qofshin këto me qëllime gjenocidi ose jo si dhe spastrime etnike të një shkalle të madhe. 2- Tek parimi i parandalimit, ka katër elemente: qëllimi i drejtë i ndërhyrjes duket te jete te ndaloje vuajtjet njerëzore. Ndërhyrja ushtarake duhet të jetë opsioni i fundit që do të thotë që të gjitha mjetet e tjera të zgjidhjes paqësore të krizës të jenë ezauruar dhe të mos kenë arritur sukses për zgjidhjen e krizës. Mënyrë proporcionale që do të thote se shkalla, kohëzgjatja dhe intensiteti i aksionit ushtarak të planifikuar duhet të jetë minimuni i domosdoshëm për të siguruar mbrojtjen e njerëzve. Një të ardhme të arsyeshme, pra, duhet që ndalimi i vuajtjeve njerëzore të ketë sukses, pra, që rezultatet e veprimit nuk duhet të jenë më të këqija se ata të mosveprimit. 3- Për sa i përket autoritetit të duhur për të bërë ndërhyrjen, raporti i referohet Këshillit të Sigurimit duke thënë se nuk ka autoritet më të përshtatshëm se K.S. i OKB-së për te autorizuar ndërhyrjen ushtarake me qëllime humanitare. Këshilli i Sigurimit duhet të marrë masa me shpejtësi kur bëhen kërkesa për ndërhyrje dhe kur ka deklarata për humbje masive të jetëve njerëzore ose spastrim etnik. Pesë anëtaret e përhershëm të Këshillit të Sigurimit duhet të bien dakord që të mos vendosin veton kur interesat e tyre shtetërore nuk përfshihen për të ndaluar kalimin e rezolutës e cila do të autorizojë përdorimin e forcës për qëllime humanitare. 47

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

4- Rregulla të përshtatshme angazhimi me konceptin operativ/ preçize, proporcionale dhe në përputhje të plotë me të drejtën ndërkombëtare humanitare.44 Këshilli i Sigurimit ka miratuar Rezolutën për mbrojtjen e civilëve në konfliktet e armatosura (Rezoluta 1674 (2006) duke rikonfirmuar paragrafin 138 dhe 139 te World Summit Outcome që synon përgjegjësinë për të mbrojtur popullsitë nga gjenocidi, krimet e luftës, spastrimet etnike dhe krimet kundër njerëzimit. 6.2. Nevoja për ndryshim Ndërhyrja e NATO-s e vitit 1999 kundër ish-Jugosllavisë, pati kritika të ashpra nga Rusia dhe Kina, por u mbështet më pas nga Kombet e Bashkuara. Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara Kofi Annan, duke iu drejtuar Komisionit të Kombeve të Bashkuara mbi të drejtat humanitare, theksonte: “Për vrasësit masivë, për spastruesit etnikë, për ata që janë fajtorë për shkelje të mëdha dhe shokuese të të drejtave njerëzore, pandëshkueshmëria është e papranueshme. Kombet e Bashkuara nuk do të jenë kurrë streha e tyre. Karta e Kombeve të Bashkuara nuk do të jetë kurrë burim qetësie ose justifikimi. Ngadalë, por patjetër do të ndodhë që një normë ndërkombëtare kundër represionit të minoriteteve do të fitojë epërsi mbi sovranitetin shtetëror.” Një shtet sovran, sipas të drejtës ndërkombëtare, ka të drejtën e ushtrimit të një juridiksioni total brenda kufijve të tij territorialë. Shtetet e tjera kanë detyrimin për të mos ndërhyrë në çështjet e brendshme të një shteti sovran. Ky parim postkolonial është mbështetur dhe mbrojtur më shumë nga shtetet e dobëta, meqë atyre ju ofron mbrojtjen e fundit përballë presionit të shteteve më të fuqishme, veçanërisht në botën e sotme të 48

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

globalizuar. Por, a dëshiron sot komuniteti ndërkombëtar të autorizojë shtetet, ose grupet e shteteve, të përdorin forcë kundër një shteti që nuk respekton të drejtat e shtetasve të tij? Ende nuk ekziston një konsensus në komunitetin ndërkombëtar për zhvillimin dhe formalizimin e kritereve për ndërhyrje humanitare, megjithëse pranohet mundësia e vendosjes së kritereve të tilla. Përdorimi i forcës për të ndaluar privimet masive të të drejtave të njeriut është një çështje e kontestuar në shumë nivele. Arritja e konsensusit ndërkombëtar mbi kriteret e ndërhyrjeve të tilla dhe në veçanti për ndërhyrjet e paautorizuara, do të kërkojë diskutime të gjera dhe debate ndërmjet akademikëve dhe organizatave joqeveritare eksperte në këtë fushë. Është e vështirë të gjesh një konsensus ndërkombëtar, madje edhe ndërmjet shteteve të NATO-s, për të mbështetur këtë ide. Nuk ekziston ndonjë praktikë shumë e përhapur shtetërore që të mbështesë këtë pikëpamje. Rezolutat e Asamblesë së Përgjithshme, që dënojnë ndërhyrjet specifike, përdorimin e forcës në mbrojtje të të drejtave të njeriut, demonstrojnë kundërshtimin ndërkombëtar për një rregull të tillë. Për më tepër statutet e asnjë prej Gjykatave Penale Ndërkombëtare ekzistuese nuk autorizojnë ndërhyrje të tilla (Gjykata për Jugosllavinë, Ruandën dhe Gjykata Penale Ndërkombëtare). Rusia dhe Kina kritikuan hapur faktin që NATO veproi pa autorizimin e Këshillit të Sigurimit. Gjithashtu, pjesa më e madhe e shteteve anëtare të NATO-s, të cilat morën pjesë në ndërhyrjen e Kosovës, kanë theksuar se përdorimi i paautorizuar i forcës në këtë rast ishte një incident i vetëm dhe nuk duhet parë si përpjekje për të modifikuar regjimin e përdorimit të forcës. 49

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Deklarime të tilla kanë bërë disa shtete anëtare të NATOs, përfshirë Shtetet e Bashkuara, Francën, Gjermaninë dhe Belgjikën. A mundet e drejta ndërkombëtare ta legalizojë ndërhyrjen humanitare? Mund të argumentohet se ky hap është moralisht i kërkuar edhe nga ana etike. E drejta ndërkombëtare publike, si të gjitha të drejtat, duhet t’i përshtatet idealeve më të larta. Ndërhyrja humanitare mund të mbrojë të drejtat e njeriut, shkelja e të cilave mund të shkaktojë rreziqe për paqen dhe sigurinë ndërkombëtare, por, nga ana tjetër, ndërhyrja humanitare paraqet rrezik për abuzim. Nëse një e drejtë e tillë do të pranohet, ajo do të jetë praktikisht e vështirë për t’u kontrolluar. Përdorimi i forcës jashtë Kombeve të Bashkuara krijon mundësinë e keqpërdorimit të konceptit të ndërhyrjes humanitare nga vende të ndryshme. Ne nuk duhet të harrojmë se në vitin 1939 Gjermania naziste përdori arsyet humanitare për të legjitimuar pushtimin e Çekosllovakisë, duke deklaruar se gjermanët etnikë po keqtrajtoheshin në Sudetenland. Apo rasti kur Rusia aneksimin e Krimesë e barazon me ndërhyrjen në Kosovë kur dallimet janë të dukshme, etj. Pra ndërhyrja humanitare paraqet vështirësi serioze, pavarësisht nga qëllimi i saj fisnik. Pavarësisht nga këto pengesa, mbështetja për doktrinën e ndërhyrjes humanitare mund të vijë duke u rritur. Nëse komuniteti ndërkombëtar dëshiron të vendosë një ligj të ri, i cili të lejojë ndërhyrjen humanitare, ai duhet të zbatohet në ato situata kur ka shkelje të rënda dhe masive të të drejtave të njeriut. Mënyra më e përshtatshme, por gjithashtu edhe më e vështirë për t’u realizuar, me qëllim që të përmbushet objektivi i mbrojtjes së të drejtave të njeriut por pa kaluar në abuzime, do të ishte amendimi i Kartës së Kombeve të Bashkuara.. 50

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

Ndoshta ndërhyrja në Kosovë vendosi një precedent të ri për zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Mbi të gjitha, e drejta ndërkombëtare e përgjithshme mund të ndryshohet përmes identifikimit të mangësive të saj dhe zhvillimit të një politike të re të shteteve. Disa përfundime Kërcënimi serioz i ambientit të sigurisë nga zhvillimet gjeopolitike të BP pas vitit 1990 legjitimuan ndërhyrjen e NATO-s për përfundimin e konflikteve, krijimin e paqes dhe të stabilitetit në rajon. Bashkësia ndërkombëtare nuk e luajti si duhet rolin në to. Për të nxjerr nga lufta në paqe dhe për të krijuar një stabilitet BP, rolin vendimtar e luajti NATO, pa mohuar rolin e BE që kontribuoi për të dalë këto vende nga dezintegrimi në integrim. Reagimi i Këshillit të Sigurimit ndaj shkeljes së të drejtave njerëzore në Kosovë tregoi që Këshilli i Sigurimit është një organ që njeh dhe mbron të drejtat ndërkombëtare të njeriut dhe e konsideron respektimin e këtyre të drejtave si kusht të domosdoshëm për ruajtjen e paqes dhe sigurisë botërore. Ndërhyrja ushtarake në Kosovë në mars 1999 përfaqëson një përdorim të suksesshëm të forcës ndërkombëtare për t’i thënë “ndal” abuzimit me të drejtat njerëzore dhe për t’i dhënë fund krimeve kundër njerëzimit, të kryera nga një shtet brenda kufijve të tij. Ndërhyrja ushtarake në Kosovë ishte “Rasti i parë në histori që një organizatë ushtarake i njohu vetes të drejtën e ndërhyrjes në një vend sovran kundër udhëheqjes së tij.”Ndërhyrja ushtarake e NATO-s i dha fund spastrimit etnik që autoritetet serbe po zbatonin ndaj shqiptarëve të Kosovës brenda kufijve të shtetit të tyre. Ajo ishte legjitime edhe pse nuk siguroi autorizimin e 51

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Këshillit të Sigurimit, sepse u përdor pas shterimit të të gjitha mjeteve diplomatike ndërkombëtare dhe çliroi popullsinë e Kosovës nga shtypja serbe. NATO-s mbetet organizmi kryesor i sigurisë dhe i mbrojtjes kolektive. Por ekzistenca e një mendimi se NATO është garantues i sovranitetit dhe tërësisë tokësore të vendit është i pabazuar. Hyrja në NATO përbën një element stabiliteti dhe sigurie në Ballkan, dhe kjo duhet të jetë një gurrë themelor i politikës së sigurisë së vendeve të BP. NATO mbetet “urë e fuqishme” për integrimin e vendeve të BP në BE. NATO përfaqëson në vetvete modelin veprues të tillë sistemi sigurie nëpërmjet bashkëpunimit. Ne kohen e sotme BE i shtohet bërthamës së NATO-s dhe përpiqet të krijojë bazën e vet sa më të gjerë dhe hapësire sa më të thellë të sigurisë euroatlantike nëpërmjet bashkëpunimit45 ..Duke synuar realizimin e objektivave strategjike për integrimin euroatlantik, njëherazi nga ne duhet luftuar “tirania “ e planit, të synojmë zgjidhjet më të mira e larg gjendjes në formën e rërave thithëse që kanë shoqëruar të kaluarën e hidhur etj. Ndoshta, ne ushtarakët duhet të vështrojmë tej planizimit të mbrojtjes 46, ç’ka realizon or ganiz imin dhe menaxhimin e pjesës ushtarake të sigurisë kombëtare. Sot më tepër se kurrë, lidershipi i çdo niveli duhet të kuptojnë se siguria nuk përcaktohet thjesht nëpërmjet kapaciteteve (duke pasur ushtri të mira, aleanca më të forta, rritje ekonomike), por është më tepër e varur nga një ekuilibër dinamik ndërmjet kërcënimeve dhe kapaciteteve që në fund të fundit krijon një politikë të qëndrueshme për paksimin e rreziqeve. Veç të tjerash, kjo do të mundësonte konceptimin dhe realizimin e sigurisë si një e mirë e përbashkët; do të na mundësonte daljen nga “modele të planizimit mbrojtës kundër të tjerëve, nga kufizimet e një klubi shtëpiak të 52

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

rehatshëm, te i cili pak të tjerë kanë të drejtën e hyrjes dhe të lëvizin për nocionin e sigurisë me të tjerët47.

Bibliografi Manuali i NATO-s. Botimi Public Diplomacy Division NATO. Belgjikë, 2006 John Baylis James J Wirtz, Colin and Eliot Cohen, Strategjia në botën bashkëkohore, UET, Tiranë, 2013, Kissinger, Henry. A ka nevojë Amerika për një politikë të jashtme, Plejad, Tiranë, 2003 Kugley, Charles. W. Politikat Botërore, UFO Press, Tiranë, 2009 Siguria, Mbrojtja dhe Çështjet e Brendshme në Bashkimin Evropian. Buletin nr. 4, Qershor 2009. Botim i Qendrës për Çështjet Evropiane dhe të Sigurisë. Xhavit SHALA, Ballkani, Gjeopolitika dhe Siguria. Botimi “Onufri”. Tiranë 2009 Charter of the United Nations, June 26, 1945, entered into force October 24, 1945. Larry Minear, Ted van Baarda, and Marc Sommers, NATO and Humanitarian Action in the Kosovo Crisis. Watson Institute 2000 K. Mills, (Qershor 2000) The legitimacy of humanitarian access and intervention. Schmitt, Michael N. “The use of force in International Law”. The JAG Warrior, June 1999 Schmitt, Michael N. “The Use of Force in International Law”. The JAG Warrior, June 1999 Medllin Ollbrajt dhe Lidershipi nga Kosova, Politika Shqiptare, 2006 Ribaj, P. Siguria bashkëpunuese, model sigurie në përsosje, AFA, 2004

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Referenca Ndërhyrja e NATOs në Kosovë në vitin 1999 ndodhi pa autorizimin eksplicit të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara. Shih ndër të tjera Albrecht Schnabel and Ramesh Thakur, (2000) Kosovo and the Challenge of Humanitarian Intervention: Selective Indignation, Collective Intervention, and International Citizenship. 1 Dixo, Martin. E drejta Ndërkombëtare, Sh. Botuese Instituti i Sudimeve Ndërkombëtare, Tiranë, f 422-423. 2 Po aty, f 223. 3 Somalia është quajtur si “Vietnami”: paqeruajtës, Shih dhe :f.401 4 Kugley, Charles. W. Politikat Botërore, UFO Press, Tiranë, 2009, f. 236. 5 Kugley, Charles W. Politikat Botërore, UFO Press, Tiranë, 2009, f 236. 6 Për më gjërë shih Ribaj, Pajtim , Siguria ba/punuese-sistem sigurie në përsosje, AFA, 2004 7 Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut OSCE-ODIR 8 Gargiulo, Pietro. Artikulli: Dall´intervento umanitario alla responsabilità di proteggere: Riflessioni sull´usa della forza e la tutela dei dirritti umani. 9 Po aty. 10 Heyëood, Andrey. Politika, Botimet Dudaj,Tiranë 2008.f.156 11 H. Kisssnger, A ka nevojë Amerika për një politikë të jashtme, Botimet “ Plejad”, Tiranë, 203,f.413 12 John Baylis James J Wirtz, Colin and Eliot Cohen, Strategjia në botën bashkëkohore, UET, Tiranë, 2013, f..377-378 13 Po aty 14 Për më gjërë shih: John Baylis James J Wirtz, Colin and Eliot Cohen, Strategjia në botën bashkëkohore, UET, Tiranë, 2013, f.378-380 15 Pop aty,f..379 16 John Baylis James J Wirtz, Colin and Eliot Cohen, Strategjia në botën bashkëkohore, UET, Tiranë, 2013,f.376 17 Po aty, f 223. 18 .Për më gjerë shih: John Baylis James J Wirtz, Colin and Eliot Cohen, Strategjia në botën bashkëkohore, UET, Tiranë, 2013, f391-394 19 John Baylis James J Wirtz, Colin and Eliot Cohen, Strategjia në botën bashkëkohore, UET, Tiranë, 2013 f.394-397 20 Siguria, Mbrojtja dhe Çështjet e Brendshme në Bashkimin Evropian. Buletin nr. 4, Qershor 2009. Botim i Qendrës për Çështjet Evropiane dhe të Sigurisë,f.6 21 Xhavit SHALA. Ballkani, gjeopolitika, siguria, Tiranë, 2009, fq. 161. 22 Aleksandër HAIG, ish-Kryekomandant i NATO-s, intervistë, Prill 1999. Revista “Eurozëri”. 15 Maj 1999. 23 Manuali i NATO-s. Botimi Public Diplomacy Division NATO. Belgjikë, 2006. Fq. 19.

Luljeta TAFANI Ndërhyrja humanitare dhe roli i NATO-s në zgjidhjen e krizave në Ballkanin Perëndimor

Shih dhe Ribaj, Pajtim , Siguria bashkëpunuese-sistem sigurie në përsosje, AFA, 2004 25 Manual i NATO-s. Fq. 19. 26 Manual i NATO-s. Fq. 161. 27 Michelle Maiese, (2003) Human Rights Violations. 28 Stefan Kirchner, The Human Rights Dimensions of International Peace and Security: Humanitarian Intervention after 9/11. Journal of Humanitarian Assistance 25 October 2004. 29 Oliver Corten, Humanitarian intervention: a controversial right, June 1999. 30 Hannes Peltonen, Right and Responsibility, Ëhat Kind of Right is the Right of Humanitarian Intervention? EUI Ëorking Papers SPS No. 2006/03. 31 Larry Minear, Ted van Baarda, and Marc Sommers, NATO and Humanitarian Action in the Kosovo Crisis. Ëatson Institute 2000. 32 Penelope C. Simons, (2000) Humanitarian Intervention: A Revieë of Literature. The Ploughshares Monitor. December 2000, volume 21, No.4. 28 F. J. Leon Diaz, (2002) Humanitarian Intervention Issues. 29 K. Mills, (Qershor 2000) The legitimacy of humanitarian access and intervention. 30 Schmitt, Michael N. “The use of force in International Laë”. The JAG Ëarrior, June 1999. 33 Medllin Ollbrajt dhe Lidershipi nga Kosova, Politika Shqiptare, 2006. 34 Medllin Ollbrajt dhe Lidershipi nga Kosova, Politika Shqiptare, 2006. 41 Noelle Quenivet, (2000) Humanitarian assistance: a right or a policy? Case study: the Security Council and the armed conflict in the former Yugoslavia. 35 Hannes Peltonen, Right and Responsibility, Ëhat Kind of Right is the Right of Humanitarian Intervention? EUI Ëorking Papers SPS No. 2006/03. 36 Gargiulo, Pietro. Artikulli: Dallíntervento umanitario alla responsabilità di proteggere: Riflessioni sullúsa della forza e la tutela dei dirritti umani. 37 Po aty. 38 Bellamy, Alex J.; Ëheeler, Nicholas J. Artikulli: Humanitarian Intervention in Ëorlds Politics. 39 Gargiulo, Pietro. Artikulli: Dallíntervento umanitario alla responsabilità di proteggere: Riflessioni sullúsa della forza e la tutela dei dirritti umani. 40 Perry, and John D.Steinbrunner, A Neë Concept of Cooperative Security Washington, DC: The Brooking Institute Press, 1993 41 D.Nelson, Përtej Planizimit të Mbrojtjes, 2003, përkthim nga frëngjishtja (nga P. Ribaj) ndodhet në Akademinë e Forcave të Armatosura 42 Po aty 24

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Blendi LAMI Dr. në proces

Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke Imagjinata gjeografike përcakton “hartat konjitive të elitave politike dhe në këtë mënyrë shtron rrugën për etiketimin e rajoneve (p.sh. Lindje e Mesme), zona mendore ndërtimore (p.sh. Lindje dhe Perëndim) dhe formatimin e kulturës së gjeopolitikës . . . dhe ofron një kuadër për supozime dhe përfaqësime për politikëbërësit.”1 Në këtë pikëshikim abstragues, Turqia, teksa i ka shtuar kontaktet me vendet fqinje nëpërmjet mekanizmave politike, ekonomike dhe kulturore, ka bërë që të faniten perceptimet konfliktuale të së kaluarës. Për pasojë, “siguria e Turqisë identifikohet me sigurinë rajonale”

Fjalë kyçe kyçe: imagjinata gjeografike, thellësia strategjike, qendra gjeografike, trashëgimi osmane, influencë politike, dominim

Blendi LAMI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke

Abstrakt Pozicioni unik historik dhe gjeografik i Turqisë kërkon një strategji gjithëpërfshirëse. Në këtë kontekst, Davutoglu thekson se “analiza e sferës së marrëdhënieve ndërkombëtare pa depërtuar në thellësinë historike është e ngjashme me analizën psikologjike kur nuk merr në konsideratë të dhënat për kujtesën e një personi.” Pra, një perspektivë e politikës së jashtme pa marrë në konsideratë asetet historike dhe thellësinë gjeografike nuk do të ishte kompatibël me gjeografinë e Turqisë. Imagjinata gjeografike Nga leximet e fundit dhe ajo çka po ndodh në fushën e politikës së jashtme, Turqia ka adoptuar parime të reja në formimin e politikës së jashtme. Kjo ka ndodhur si pasojë e ndryshimeve të brendshme, por edhe të jashtme, që e kanë transformuar Turqinë. Kjo politikë e re e jashtme është 57

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

tashmë brenda një kuadri konceptual të thurur nga Ahmet Davutoglu, nga referencat dhe ligjëratat e të cilit hasim terma të tillë si pro-aktiv, shumë-dimensional, asnjë problem me fqinjët, politikë konstruktive etj. Është i pamohueshëm fakti që Turqia ka marrë një drejtim të ri në këtë fushë. Duke e pranuar këtë ndryshim në formatimin e politikës së jashtme turke, Aras dhe Fidan e shpjegojnë këtë ndryshim duke iu referuar nocionit të “imagjinatës gjeografike”. Imagjinata gjeografike përcakton “hartat konjitive të elitave politike dhe në këtë mënyrë shtron rrugën për etiketimin e rajoneve (p.sh. Lindje e Mesme), zona mendore ndërtimore (p.sh. Lindje dhe Perëndim) dhe formatimin e kulturës së gjeopolitikës . . . dhe ofron një kuadër për supozime dhe përfaqësime për politikëbërësit.” 1 Në këtë pikëshikim abstragues, Turqia, teksa i ka shtuar kontaktet me vendet fqinje nëpërmjet mekanizmave politike, ekonomike dhe kulturore, ka bërë që të faniten perceptimet konfliktuale të së kaluarës. Për pasojë, “siguria e Turqisë identifikohet me sigurinë rajonale”. 2 Konceptualizimi i Aras dhe Fidan – që me sa duket janë aderues të gjeopolitikës kritike – për imagjinatën gjeografike është një “krijim mendor” me anë të të cilit perceptohet dhe përcaktohet gjeopolitika e një vendi. Ky instrument është një lloj mendësie se si gjeopolitika duket të interpretohet. Në këtë këndvështrim, Turqia duket se po ri-interpreton pozicionin e saj ndërkombëtar nëpërmjet një vizioni të ri të politikës së jashtme. I është vënë shumë rëndësi eliminimit të imazheve negative dhe paragjykimeve, duke i konsideruar ato mbetje të së kaluarës. Kështu, në këtë kontekst davotuglian, Aras thekson si vijon: 58

Blendi LAMI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke

“Ripërcaktimi i Davutoglusë për rolin e Turqisë në politikat rajonale dhe ndërkombëtare . . . ka shtrirë hartën konjitive në mendjen e politikëbërësve përtej kufijve të Turqisë. Limitet territoriale për sa i përket përfshirjes turke në vendet fqinje janë zhdukur sipas kësaj mendësie. Marrëdhënia ndërmjet ‘kufizimit dhe tjetrit’ e ka humbur kuptimin pas heqjes së sforcove përkundrejt kërcënimeve të brendshme në kuadër të një politike rajonale. “3 Imagjinata gjeopolitike është një koncept i përdorur që në shkrimet e Halford Mackinder-it për të “justifikuar” imperializmin britanik. Mackinder përpunoi konceptin e “vizualizimit” për të cilin theksonte se “është thelbi i vërtetë i fuqisë gjeografike”.4 Më tej, Mackinder-i argumentonte se njohja dhe kultivimi i kësaj aftësie të rëndësishme – imagjinata vizuale – janë thelbësore për edukimin e popujve imperialë.5 Një autor i njohur bashkëkohor si David Newman shpjegon konceptin e imagjinatës gjeografike, kur thotë: “Teksa impakti i hapësirës kibernetike (cyberspace) e bën botën të tkurret në madhësi, shtetet kanë filluar të vënë në pikëpyetje vendin e tyre në sistemin botëror. Pozicioni gjeografik nuk është më i mjaftueshëm. Po aq i rëndësishëm është imagjinata gjeopolitike e një vendi - perceptimi i tyre se ku përshtaten në sistemin global dhe si shtetet e tjera në atë sistem e vështrojnë atë.”6 Përcaktimi i Newman-it sikur shpjegon burimin e mendimit davutogluian për hapësirën në të cilën ai e vendos Turqinë. Gjithsesi, përpara se të shpjegojmë thellësinë gjeografike të Davotoglusë, është me interes t’i referohemi një autori me peshë ndërkombëtare si Gearóid Ó Tuathail, një nga përfaqësuesit kryesorë të gjeopolitikës kritike. Me anë të një 59

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dritareje që na hap Tuathail, ne përpiqemi të kuptojmë anën tjetër të imagjinatës gjeografike. Ai shprehet: “Jetojmë në një botë të komplikuar, në hapësirë të përshkuara nga rrjedha globale dhe të deformuara nga intensiteti dhe shpejtësia e teknologjive të informacionit. Sido që ta emërtojmë modernitet apo post-modernitet, është një rrethanë që po gërryen . . . ontologjitë tona dhe imagjinatat fikse për mënyrën se si funksionon bota. Imagjinata jonë konvencionale gjeopolitike, e cila parashikon dhe projekton botën në lidhje me blloqet hapësinore, praninë territoriale dhe identitetet fikse, nuk është më i përshtatshëm në një botë ku hapësira po lihet pas nga ritmi, ku territori po eklipsohet nga telemetrikaliteti (transmetimi i të dhënëve me teknologji) dhe identitetet po mjegullohen në rrjete të një hibriditeti të papërcaktuar dhe kompleks. “7 Gjithë sa thotë Ó Tuathail vënë në pikëpyetje gjuhën gjeopolitike të përdorur në shumë doktrina. Ai e mbyll me fjalët: “A po na jep postmodernizmi një gjeopolitikë të re?”8 Doktrina: “Thellësia strategjike” Siç u theksua më lart, Turqia ndryshoi kursin e saj, duke mos harruar se ka në fakt në dorë alternativa të cilat duhet të dijë t’i shfrytëzojë. Rrjedhimisht spektri ndryshoi “nga kontributi për vendosjen e paqes dhe stabilitetit në Lindjen e Mesme në marrjen e një roli aktiv në luftën kundër terrorizmit dhe ekstremizmit apo nga një nyjë e re energjetike në të vepruarit si njëra prej arkitekteve të iniciativave të dialogut ndërqytetërimor, duke synuar në krijimin e një vizioni të ri për botën të bazuar në dialog, tolerancë dhe 60

Blendi LAMI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke

bashkëjetesë.”9 Kështu, studiuesi Kemal Kirisci bën një krahasim ndërmjet mënyrës së të bërit politikë të jashtme gjatë viteve ’90 dhe pas vitit 2002. Në mars të vitit 1995 u ndërmorën operacione ushtarake në veri të Irakut për të shkatërruar bazat e Partisë Komuniste të Kurdistanit. Por, e gjendur nën të njëjtin kërcënim nga kurdët, pas vitit 2002, shteti turk ndërmerr një qasje krejtësisht të ndryshme përkundrejt këtij procesi. Ndërsa në rastin e parë po kryhej thjesht një vendim ushtarak me motive të sigurisë dhe “i mbyllur” ndaj debateve dhe konsultimeve si të brendshme, ashtu edhe të jashtme, në rastin e dytë, operacioni i shtatorit 2008, u ndërmor në një atmosferë të një debati publik jo vetëm në Parlament, por edhe në media, ushtri dhe grupe të tjera. Pati konsultime edhe me qeverinë irakiane dhe qeverinë e Irakut Verior. Më në fund, operacioni u ndërmor pas një vendimi zyrtar nga ana e Parlamentit. Ky rast u mor thjesht për të kuptuar një ndër qasjet e reja që po ndërmerren në politikën e jashtme të Turqisë. Fundja, politika është edhe lojë, por duhet të dish si të luash. Në këtë kontekst të ri politik, pra, në të ashtuquajturën “epokë të shndritshme” të AKP-së, po ndiqej një perspektivë e re teorike – “Thellësia Strategjike”, një kodifikim doktrinar i përpiluar nga Ahmet Davutoglu. Kjo doktrinë është hartuar nga Davutoglu, një profesor i marrëdhënieve ndërkombëtare, i cili u caktua këshilltar i kryeministrit pas zgjedhjeve të nëntorit 2002, ndërsa më 2009, ai mori postin që i përshtatet për atë çka kishte arritur: Ministër i Punëve të Jashtme. Ai quhet nga shumë analistë si arkitekti i politikës së jashtme turke. Më 2013 “shpërblehet” me postin e kryeministrit për arritjet e tij në politikë. 61

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Thellësia strategjike bazohet kryesisht në analizën gjeopolitike dhe historike të pozicionit ndërkombëtar të Turqisë. Siç thotë edhe vetë autori, koncepti është një “riinterpretim i historisë dhe gjeografisë së Turqisë në përputhje me kontekstin e ri ndërkombëtar.”10 Doktrina është shtjelluar në veprën “Thellësia strategjike: Pozicioni ndërkombëtar i Turqisë”, botuar në vitin 2001. Ky libër u bë preferencial për politikën e jashtme të Turqisë. Librit iu rritën më tej kredencialet kur Davutoglu u zgjodh ministër dhe e përcakton doktrinën e tij si një program strategjik për t’u ndjekur nga politika e jashtme turke. Në këtë kuadër, analiza e Thellësisë Strategjike është thelbësore për të kuptuar axhendën aktuale të formatimit të politikës së jashtme turke. Sipas Kirisci-t, “domethënia e librit buron nga . . . futja e konceptit të Thellësisë Strategjike si një faktor që duhet të karakterizojë politikën e jashtme turke.”11 Pra, Thellësia Strategjike është udhërrëfyesi i politikës së jashtme turke. Në bazë të këtij udhërrëfyesi, gjeografia merr një rol shumë të rëndësishëm për Turqinë, po ashtu edhe kultura dhe historia. Vendndodhja strategjike dhe trashëgimia historike e gjeografisë turke i jep mundësi Turqisë të përfshihet në të gjitha proceset dhe zhvillimet gjeopolitike të rajonit (apo edhe rajoneve) që ka përreth. Kjo rrethanë e bën atë qendër gjeografike – një nga konceptet bazë të Davutoglusë. Ky centralistet i Turqisë e bën Turqisë të veprojë në qendër të “imagjinatës gjeografike” në vend të që anashkalohet nga qendrat e fuqive të tjera. Nëse nuk e bën, shprehet Tarik Oguzlu, “qendra të tjera do të prodhojnë politika apo strategji me qëllim që të përcaktojnë dhe përdorin pozicionin e Turqisë duke e perceptuar Turqinë 62

Blendi LAMI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke

thjesht si instrument të tyrin. Kjo është arsyeja se pse Turqia duhet të veprojë e vetme për të krijuar qendrën e saj ndërkohë që harton vizionin e saj për politikë të jashtme”.12 “Thellësia Strategjike” dhe “Qendra gjeografike” Hartuesi i doktrinës “Thellësia strategjie”13, emrin e të cilin mban edhe libri i tij, Ahmet Davutoglu parashtron premisa teorike për sa i përket zhvillimit të mendimit gjeopolitik në mënyrë që orientimi i tij për politikën e jashtme turke të marrë prioritet. Në këtë aspekt, ai përdor dy koncepte gjeopolitike – qendra gjeografike dhe thellësia strategjike. Koncepti i quajtur prej Davutoglu “qendra gjeografike” përftohet nga qëndrimi i tij se Turqia është qendra gjeopolitike e tri zonave gjeografike: 1) Baseni i afërt tokësor në të cilin ai përfshin tre rajone që lidhen me Turqinë me kufij tokësorë: Gadishulli Ballkanik, Lindja e Mesme dhe Kaukazi; 2) Baseni i afërt detar që kufizohet nga Deti Kaspik, Deti i Zi, Deti Adriatik, Mesdheu Lindor, Deti i Kuq dhe Gjiri Persik; dhe 3) Baseni i afërt kontinental, një zonë që kufizohet nga Europa, Afrika e Veriut, Azia Jugore, Azia Qendrore dhe Lindore. Qendra gjeografike është një koncept i përdorur prej doktritnarëve më të vjetër të gjeopolitikës, gjithnjë në shërbim të formatimit të një perandorie ose ruajtjes së hegjemonisë së saj. Në vijimësi të kësaj logjike, mund të përmendim përsëri Halford Mackinder-in, i cili pohon se për një shtet pozita më e mirë gjeografike është të jetë mesi – pozita qendrore. Qendërzimi (pra, pozita qendrore) është kuptim 63

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

relativ dhe në çdo kontekst gjeografia mund të ndryshojë.14 Koncepti tjetër ku bazohet doktrina davutogluiane është “thellësia strategjike”, e cila është pazgjidhshmërisht e lidhur me konceptin e mësipërm dhe bazohet në këndvështrimin se Turqia ka avantazhe në zonën e saj gjeografike: 1) Është një qendër gjeografike dhe gjeopolitike dhe për këtë arsye ka thellësi gjeografike; 2) Është një qendër historike dhe për pasojë ka thellësi historike; 3) Është një qendër kulturore për rajonet rreth saj për shkak të lidhjeve gjuhësore, fetare dhe kulturore dhe për pasojë mund të ushtrojë influencë në periferinë e saj; dhe 4) Është një qendër e transitit energjetik dhe për pasojë mund të ushtrojë influencë gjeopolitike (gjeo-energjetike).15 Baseni i afërt tokësor Për arsye të këtij studimi do të fokusohemi tek baseni i afër tokësor. Davutoglu i jep rëndësi të veçantë zonës gjeografike, të cilën ai e cilëson baseni i afërt tokësor, në të cilin ai përfshin tre zona që lidhen me Turqinë me kufij tokësore: Ballkanin, Lindjen e Mesme dhe Kaukazin. Dhe ky përkufizim zonal ka sigurisht rëndësi në rrafshet gjeopolitike, gjeoekonomike dhe gjeokulturore. Në fakt, si nga thellësia historike, ashtu edhe pozita gjeografike, Turqia ka qenë dhe mbetet pjesë e pandarë e këtij baseni. Për këtë arsye, rrjedhimisht, ai ndikon drejtpërdrejt në formulimin e politikës së jashtme turke. Davutoglu i jep një rëndësi të jashtëzakonshme kësaj zone teksa thekson se “Turqia nuk duhet të bëjë gabimet e mëparshme . . . në tjetërsimin e këtij baseni nën tërheqjen e marrëdhënieve aleate përtej-zonale dhe unifikimit në 64

Blendi LAMI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke

Europën Perëndimore. Nuk duhet harruar se pesha specifike politike, ekonomike dhe kulturore e Turqisë . . . do të vazhdojë të jetë e varur nga ndikueshmëria dhe efektiviteti që do të ketë në këtë basen.”16 Madje, Davutoglu deklaron se “ne do të bëjmë ç’është e mundur për të vendosur siguri të përhershme në Ballkan, Lindje të Mesme dhe Kaukaz.”17 Ndërsa Turqia tenton të bëhet një superfuqi ekonomike, ajo gjithashtu po përpiqet të zgjerojë kufijtë e saj të influencë në këto rajone. Dihet botërisht se Ballkani është ura e Turqisë drejt Perëndimit. Dhe ajo kërkon ta shfrytëzojë këtë urë, jo vetëm për të ushtruar ndikimin e saj aty, por edhe për të krijuar marrëdhënie me Perëndimin. Pra, synimet e Turqisë janë më se të qarta dhe në rastin e Ballkanit kanë qëllim të dyfishtë: influencë në rajon dhe mundësi për hapësira të tjera drejt Europës, sepse “një vend anadollian që nuk ka ndikim mbi zhvillimet në Ballkan . . . as që mundet ta ruajë tërësinë mbi këtë fushë gjeopolitike të ndjeshme e as nuk mund të hapet drejt botës.”18 Është për t’u theksuar fakti se për përkufizimin e Ballkanit janë përdorur historikisht, si nga Europa (Perëndimi) ashtu edhe nga Perandoria Otomane shprehje gjeografike apo edhe gjeopolitike të ndryshme, secila prej tyre në interes të palëve reciproke gjer në fund të shekullit XIX, kur fuqitë e mëdha akoma nuk kishin marrë vendimet me ndarjet përfundimtare, në pritje të shkërmoqjes së Perandorisë Otomane. Për shembull, europianët për Ballkanin shpreheshin me fjalët European Turkey, Turkey D’Europe, Turkey in Europe (Turqia Europiane, Turqia e Europës, Turqia në Europë), kurse osmanllinjtë parapëlqenin emërtime si Europa Osmane apo edhe Lindja e Afërt. 65

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Davutoglu sugjeron se “për herë të parë në literaturën politike, termi Ballkan dhe Gadishulli Ballkanik u përdorën nga A. Zeune në vitin 1808”19 ... “dhe termi Europë u përfshi atëherë kur fuqitë europianë filluan të shfaqnin interes për Ballkanin”.20 Por nuk duhet të harrojmë se togfjalëshi Lindje e Mesme apo Lindje e Afërt është përdorur në literaturë duke iu referuar Ballkanit edhe në fund të shekullit XIX.21 (Mund të jetë përdorur për mosdije të autorit ose thjesht për çështje interesi gjeostrategjik). Mund të thuhet se, me terminologji të tilla, politologët kërkojnë të përfshijnë myslimanët, të cilët popullojnë Ballkanin në një shkallë të konsiderueshme. Për këtë arsye, Davutoglu shpjegon se “konceptet Lindje e Mesme apo Lindje e Afërt më shumë se koncepte gjeografike janë koncepte diferencimi gjeokulturor dhe ... polotologët perëndimorë i kanë ripërkufizuar kufijtë e këtyre koncepteve në përshtatje me regresin e shtetit osman.”22 Sipas Davutoglusë, duke futur në përdorim termin Ballkan, do të krijohej një zonë me një identitet të ri, kështu që do të përcaktoheshin kufijtë e një linje të lëvizshme mes Perëndimit dhe Lindjes. Sipas Enciklopedisë Britanike, “nuk ka një marrëveshje të përgjithshme për përcaktimin e Ballkanit. Disa e përkufizojnë në terma historikë, të tjerë në terma gjeografikë. Pra, ka interpretime të ndryshme ndër historianë e gjeografë.” 23 Në rastin tonë, Davutoglu e interpreton përcaktimin e rajonit që sot quhet Ballkan si spekulues (shih “imagjinata gjeografike” më sipër), pasi këtë e dëshirojnë europianët. Megjithëse mbetet për t’u diskutuar, duhet theksuar se në Ballkan jeton një shumicë kristiane. Gjithsesi, gjithmonë në kuadrin e analizës së Davutoglusë, shtrohen hamendësime të tjera. Ai ngre pyetjen retorike nëse është plotësuar ende likuidimi i shtetit osman. Ai e pranon 66

Blendi LAMI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke

se një gjë e tillë ka ndodhur sipas të drejtës ndërkombëtare, por, sipas tij, “boshllëqet gjeopolitike dhe gjeokulturore, si rrjedhojë e këtij likuidimi, kanë shkaktuar pika konflikti në Ballkan.” Davutoglu e rrit rëndësinë e Turqisë ndaj këtyre “boshllëqeve” kur thekson se “boshnjakët dhe kosovarët i janë drejtuar Turqisë”. Sigurisht që mund të jetë kërkuar ndihmë në nivel ndërkombëtar, por si paqja e arritur në Bosnjë, ashtu edhe pavarësia e Kosovës janë vendosur nga faktorë të tjerë. Sidoqoftë, Davutoglu, këtë të ashtuquajtur kërkesë të boshnjakëve dhe shqiptarëve, e quan “përgjegjësi historike” dhe “parametër me rëndësi i politikës së jashtme”. Më pas, në analizën e tij të thellësisë strategjike, Davutoglu vihet në interes të synimeve “imperialiste”, madje ndoshta bie në kurth të saj, duke i quajtur popullsitë myslimane “mbetje osmane”. Ai shton se “veçanërisht dy vende (Bosnja dhe Shqipëria), ku myslimanët, aleatë të natyrshëm të Turqisë, kanë shumicë myslimane, kanë shfaqur vullnet për ta kthyer këtë përvojë historike të mbështetur në trashëgiminë osmane në një aleancë të natyrshme. Ndërkaq, pakicat turke dhe myslimane në Bullgari, Greqi, Maqedoni, Sanxhak, Kosovë dhe Rumani janë elemente me rëndësi të politikës turke në Ballkan.”24 25 Ashtu siç deklaron shpesh, si edhe më sipër (në takime e konferenca të ndryshme), Davutoglu i mëshon fort faktit të fuqizimit të Shqipërisë dhe Bosnjës, të cilat, sipas tij, “do të krijojnë një strukturë të qëndrueshme . . . me bazë juridike ndërkombëtare që do të marrë nën ombrellën e sigurimit pakicat etnike të zonës.” Brenda kësaj baze juridike, Turqia do të merrte të drejtën për të ndërhyrë në çështje ballkanike. Nën këtë suazë apo kornizë juridike, ai synon të justifikojë edhe ndërhyrjen në Qipro. Por duhet kuptuar që Qipro është 67

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

rast i ndryshëm, ku qipriotët turq përbëjnë një të dhjetën e popullsisë së të gjithë ishullit. Rasti qipriot nuk ka aspak lidhje me shqiptarët, pasi qipriotët turq janë pakicë turke. Duke i përvetësuar si të vërteta këto argumentime, Davutoglu bën realpolitikën e tij duke i dhënë vetes arsye, por edhe ligjshmëri, të veprojë në Ballkan. Me këtë, referuar parimeve të tij të politikës së jashtme, ai synon të ndjekë një politikë të jashtme aktive në Ballkan duke pasur parasysh gjithnjë faktorët kulturorë dhe historikë të Turqisë. “Në të kundërt,” argumenton ai, “Ballkani do të bjerë nën ndikimin ortodoks . . . që tenton një ndikueshmëri sllavo-ortodokse në harkun Ballkan-Kaukaz.”26 Pavarësisht se pjesa më e madhe e vendeve ballkanike gjendet në NATO, pjesë të Bashkimit Europian dhe aspirante për të hyrë në BE, Davutoglu përmend “shmangie të tragjedive të tjera ballkanike” (që me sa duket do t’i shmangë Turqia me politikën e saj aktive). Në kuadrin e politikës aktive, “Turqia do të fokusohet në çështjet që i interesojnë të ardhmes së popullsive myslimane si mbetje osmane në këtë zonë,” vijon Davutoglu. Fshehur mes rreshtave të Davutoglusë është lufta për hegjemoni, pa pyetur p.sh. nëse shqiptarët janë mbetje osmane apo sa janë të aftë shqiptarët të reagojnë në këtë rrafsh. Por duket sikur Davutoglu e ka siguruar influencën në Shqipëri, teksa ai shqetësohet për neutralizimin e Rusisë në rajon dhe për të ruajtur ekuilibra me SHBA-në. Prandaj edhe ai shqetësohet për vendet mbi të cilat Turqia me të vërtetë ka influencë kur propozon përgatitjen e një plani: “. . . siguria e brendshme në Ballkan do të ekuilibronte faktorin rus në zonë, si edhe përgatitja e një plani-kornizë do të ishte e domosdoshme për të garantuar sigurinë e 68

Blendi LAMI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke

brendshme dhe tërësinë territoriale të Shqipërisë, Bosnjës dhe Maqedonisë. . .”27 Kjo është mënyra se si e konsideron Davutoglu rajonin e Ballkanit për të përmbushur qëllimet gjeostrategjike të vendit të tij. Tezat e Davutoglusë janë pranuar gjerësisht në qarqe të caktuara turke, por edhe në vatra të veçuara në Ballkan. Janë të shumtë ata që e quajnë politikë e tij ekspansioniste apo “neo-otomaniste”, ndonëse kjo lë vend për diskutim.28 Konkluzion: Thellësia strategjike e pozicionit ndërkombëtar të Turqisë Davutoglu thekson – siç u përmend edhe më lart – se politika e jashtme turke ka nevojë për një revizionim të thellë duke ri-interpretuar elementët e qëndrueshëm (parametrat stabël) të forcës. Sipas Davutoglu, “interpretimi dinamik i parametrave stabël të forcës është një domosdoshmëri”29, sepse në këtë mënyrë do të zbulohen potencialitetet e fuqisë së vërtetë të Turqisë. Por pikësëpari Turqia duhet të ketë një stabilitet të brendshëm të qëndrueshëm. Duhet pranuar që parametrat e forcës së Turqisë kanë qenë gjithnjë një aset me vlerë për të. Ja si e përshkruan Davutoglu “thellësinë historike”: “Ne jemi një shoqëri me thellësi historike, dhe çdo gjë e prodhuar në thellësi historike, edhe nëse eklipsohet në një moment të caktuar në kohë, mund të shfaqet sërish më vonë.” 30 Historia mund të rishfaqet me forma të tjera dhe ri-interpretimet e saj strategjike janë mjaft të mundshme.31 Në këtë pikëshikim, duhet t’u përgjigjemi pyetjeve se cili është pozicioni ndërkombëtar i Turqisë në nivel historik dhe si mund të përdoret në mënyrë strategjike. Turqia ka pasur gjithmonë një pozitë gjeografike unike. 69

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Turqia nuk ka qenë një faktor aktiv i procesit historik që ka krijuar sistemin aktual ndërkombëtar, por ajo nuk është as “rezultante e sistemit ekzistues”32. Karakteri unik i Turqisë shtrihet para së gjithash në historinë e saj. Turqia është një rezultante e historisë së gjatë otomane. Sidoqoftë, pas shkërmoqjes së Perandorisë Otomane, ajo u shfaq si një vend mono-religjioz – me shumicë myslimane. Në sferën e brendshme, religjioziteti u zëvendësua nga nacionalizmi, ndërsa në sferën ndërkombëtare, lidershipi multi-etnik dhe fetar i la vendin mënyrës perëndimore të establishmentit politik si pasojë e një procesi reformues social, politik, kulturor dhe institucional. Pas Luftës së Parë Botërore, integrimi në sistemin perëndimor dhe shkëputja nga lidhjet otomane u duk një nevojshmëri sa e arsyeshme aq edhe legjitime. Për Ataturkun, orientimi drejt Perëndimit ishte jetik për fatet e vendit, ndërsa për Davutoglunë, ky ishte një proces që kishte filluar që prej tre shekujsh.33 Kjo mendësi e re drejt Perëndimit u përforcua edhe më shumë gjatë viteve të Luftës së Ftohtë, kryesisht për shkak të futjes së Turqisë në NATO. Futja në NATO konsiderohej si shmangie ndaj kërcënimit sovjetik, por edhe një hap më afër Perëndimit. Në këtë kontekst, Turqia nuk tentoi të gjente alternativa të reja dhe adoptoi një qëndrim gjeopolitik statik me një perspektive njëdimensionale në politikën e jashtme. Gjendej në periferi të qendrës perëndimore. Eliminimi i paradigmës së Luftës së Ftohtë e la Turqinë në kërkim të alternativave të reja strategjike, që më parë, për shumë arsye, i kishte neglizhuar. Në këtë pozicion të jashtëm dhe të brendshëm, Turqia nuk mund të ndryshonte realitetin historik që ajo kishte qenë në qendër të një civilizimi që kishte vënë një rend politik 70

Blendi LAMI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke

jetëgjatë në kryqëzim të tre kontinenteve. Transformimi i brendshëm i Turqisë rezultoi në një shkëputje nga elementët e vazhdimësisë historike. Ky në fakt ishte edhe misioni i Ataturkut. Kjo shkëputje përfshinte në vetvete edhe një ideologji të caktuar që solli një transformim rrënjësor social dhe politik për Turqinë. Por, Davutoglu thekson se “elementet e vazhdimësisë historike dhe themelet e reja ideologjike kanë qenë në kontradiktë me njëri-tjetrin për dekada me radhë”.34 Në këtë pohim të Davutoglusë gjendet shpjegimi apo shkaku kryesor për tensionet e shpeshta politike në Turqi, gjë që ka sjellë paqëndrueshmërinë socio-politike (përfshirë këtu katër grushte shteti). Përveç statusit të saj si vend periferik në raport me fuqitë perëndimore, duke humbur në këtë mënyrë centralitetin historik në arenën ndërkombëtare, Turqia jo vetëm që humbi vendin që i takonte, por as nuk arriti të pranohej nga qytetërimi perëndimor, teksa përpiqej të integrohej në të.35 Davutoglu shkon edhe më tej kur thotë se “Turqia madje u përjashtua ka ky basen qytetërimor, me të cilin kishte qenë në konflikt për shekuj me radhë, në mënyrë paradoksale.”36 Pra, duke u tërhequr në çështjet e brendshme, siç duket se është deviza e Davutoglusë, teksa njëkohësisht pranon pamundësinë e Turqisë të luajë një rol qendror në epokën e Luftës së Ftohtë, del që – në mendësinë davotugliane – Turqia ka kaluar nëpër një proces jonatyror reformues. Nga sa kemi theksuar më lart, Ataturku paska vepruar në kundërshti me të mirën turke. Këtu përballemi sërish me një paradoks teksa Ataturku vazhdon të mbetet “emblema turke” apo “babai i kombit”. Gjithsesi mbetet trashëgimia otomane e historisë së 71

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

përbashkët me vendet e rajonit si aset potencial. Elita kemaliste i qe futur një procesi modernizues nga qendra nëpërmjet periferisë. Siç parashtrohet nga shumë autorë, por veçanërisht nga Begum Burak, kur analizon kulturës politike dhe shoqërisë në Turqi, pati një mosvazhdimësi të traditës politike otomane-turke.37 Për pasojë, vazhdimësia historike e riprodhuar nga luhatje politike bëri që Turqia të kërkojë një tjetër udhë. Në këtë kërkim, Turqia duhej të krijonte një kulturë të re politike. Faktori përcaktues në formulimin e prioriteteve të politikes së jashtme do të ishte dalja jashtë kufijve shtrëngues të konflikteve socio-politike. Gjithmonë, këtu mbetemi në mendësinë e mendimit davotuglian, brenda kuadrit të veprës së tij “Thellësia strategjike”. Pozicioni gjeopolitik është faktori i dytë strategjikisht unik i Turqisë Çështja e pozicionit gjeopolitik bëhet gjithnjë një temë kryesore sa herë flitet për formatim të politikës së jashtme. Siç dihet, gjeopolitika është pasqyrim i gërshetimit mes faktorëve politikë dhe atyre gjeografikë. Dhe gjeografia është një parametër i qëndrueshëm (stabël) i fuqisë. Pasi gjeografia unifikohet me faktorin politik – që është një parametër potencial i ekuacionit të fuqisë – dhe faktorët konjukturalë të politikës ndërkombëtarë, atëherë na shfaqet koncepti i gjeopolitikës. Gjeopolitika ka nevojë për vlerësime strategjike në përputhje me rrethanat ndërkombëtare në ndryshim dhe nuk toleron vlerësime statike.38 Gjeografikisht, Turqia ndodhet në kryqëzim të sferave të influencës, ndaj edhe Davutoglu e ka zhvilluar konceptin e “qendrës gjeografike”. Këtë situatë, ai e shpjegon ketë 72

Blendi LAMI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke

pozicion të Turqisë si vijon: “Thellësia gjeografike është pjesë e thellësisë historike. Për shembull, Turqia nuk është veçse një vend mesdhetar. Një karakteristikë e rëndësishme qe e dallon Turqinë nga – për shembull – Rumania apo Greqia – është se Turqia është njëherazi vend i Lindjes së Mesme dhe Kaukazit. Ndryshe nga Gjermania, Turqia është sa europiane aq edhe aziatike. Turqia është sa një vend i Detit të Zi që edhe një vend i Detit Mesdhe. Kjo thellësi gjeografike i jep të drejtën Turqisë të jetë në qendër të shumë influencave politike.”39 Gjeografia e një vendi fiton rëndësi në varësi të afërsisë së saj me territore tokësore dhe detare si ngushtica, korridore, resurse ujore etj. Të gjitha këto karakteristika gjeografike janë asete gjeopolitikisht strategjike të një vendi. Sipas këtij këndvështrimi rezulton që Turqia kontrollon zonat rreth “qendrës gjeografike”. Kaukazi, Ballkani, Lindja e Mesme formojnë atë pjesë që quhet tashmë “Euroazi”, e cila lidhet me ngushticat e Bosforit dhe Dardaneleve me ujërat e Afrikës së Veriut. Tre kontinente pra takohen në Stamboll. Rëndësia e pozitës gjeopolitike të Turqisë theksohet më së miri edhe nga Mustafa Aydin si vijon: “Turqia shtrihet në një nga territoret më strategjike . . . Ajo kontrollon rrugën historike të pushtimit nga Ballkani dhe Kaukazi në rrafshnaltën e Anadollit, nga e cila komandohet e gjithë Gjysmëhëna Pjellore 40 deri në Gjirin Persik dhe Detin e Kuq. Turqia ndodhet gjithashtu në kryqëzim të rrugëve ajrore, tokësore dhe detare që lidhin zonat e zhvilluara industriale të Europës me Lindjen e Mesme. Për më tepër, Turqia posedon burime 73

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

të vetat . . .”41 Pra gjeopolitika është një parametër i rëndësishëm i forcës. Dhe politika e jashtme duhet ta përdorë këtë parametër në formatimin e saj. Në këtë mënyrë, gjeopolitika konsiderohet si një mjet për hapje të reja. Prandaj, Davutoglu ka përcaktuar gjeografikisht tri zona rajonale për influencë të cilat gjenden rreth Turqisë. 1) Baseni i afërt tokësor në të cilin ai përfshin tre rajone që lidhen me Turqinë me kufij tokësorë: Gadishulli Ballkanik, Lindja e Mesme dhe Kaukazi; 2) Baseni i afërt detar që kufizohet nga Deti Kaspik, Deti i Zi, Deti Adriatik, Mesdheu Lindor, Deti i Kuq dhe Gjiri Persik; dhe 3) Baseni i afërt kontinental, një zonë që kufizohet nga Europa, Afrika e Veriut, Azia Jugore, Azia Qendrore dhe Lindore. Sipas Davutoglusë, baseni i afërt tokësor përfshin zonat ku Turqia duhet të ushtrojë influencë duke iu referuar parametrit historik dhe pozicionit gjeografik. Dhe kjo arrihet duke rritur influencën politike, ekonomike dhe kulturore me këto rajone. Nëse Turqia dështon ta bëjë këtë, “do të jetë e pamundur për Turqinë të mirëmbajë integritetin e saj të brendshëm dhe aftësinë e jashtme të operimit”.42 Influenca në rripin tokësor Ballkan, Anadoll dhe Kaukaz do ta ndihmojë Turqinë që të vendosë më pas dominancën në basenin e aftër detar. Dhe për këtë, Davutoglu thotë se duhet hartuar një strategji detare43. Në fakt, referuar gjeopolitikës që në kohërat otomane, Perandoria e ka pasur të vështirë të kontrollojë Mesdheun Lindor44. Politika ndërkombëtare në lidhje me basenin e afërt kontinental duhet të jetë garanci për mirëmbajtjen e politikave në këto dy basene. Në këtë kuadër, Turqia duhet të formojë një rrjet të gjerë ndërlidhjesh në nivel ndërkombëtar. “Një iniciativë e tillë kërkon mendim 74

Blendi LAMI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke

strategjik të një shkalle globale,”45 thekson Davutoglu. Si përfundim, pozicioni unik historik dhe gjeografik kërkon një strategji gjithëpërfshirëse. Në këtë kontekst, Davutoglu thekson se “analiza e sferës së marrëdhënieve ndërkombëtare pa depërtuar në thellësinë historike është e ngjashme me analizën psikologjike kur nuk merr në konsideratë të dhënat për kujtesën e një personi.”46 Pra, një perspektivë e politikës së jashtme pa marrë në konsideratë asetet historike dhe thellësinë gjeografike nuk do të ishte kompatibël me gjeografinë e Turqisë.

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Referenca 1 ARAS, Bülent; FÝDAN, Hakan; “Turkey and Eurasia: Frontiers of a new geographic imagination”, New Perspectives on Turkey, No.40, Spring 2009, f.196 2 Po aty, faqe 197 3 ARAS, Bülent; “The Davutoðlu Era in Turkish Foreign Policy”, Insight Turkey, Vol.11 No.3, 2009, faqe129. 4 Cituar në Critical Geopolitics, The Politics of Writing Global Space, GEARÓID Ó TUATHAIL, Routledge 1996, faqe 65 5 Po aty. 6 The Geopolitical Imagination, David Newman, BRU Boundary and Security Bulletin Spring 1998, faqe 95 7 Rethinking geopolitics, Gearóid Ó Tuathail and Simon Dalby, Routledge, 1998, faqe 16 8 Po aty. 9 Keyman E. Fuat; “Globalization, Modernity and Democracy: In Search of a Viable Domestic Polity for a Sustainable Turkish Foreign Policy”, New Perspectives on Turkey, No.40, Spring 2009, faqe 7. 10 Davutoðlu, Ahmet; “Turkish Vision of Regional and Global Order: Theoretical Background and Practical Implementation”, Political Reflection, Vol.1, No.2, June-July-August 2010, Lecture at the Conference Of Turkey’s Foreign Policy in a Changing World at the University of Oxford, faqe 43 11 Kiriºçi, Kemal; “The Transformation of Turkish Foreign Policy: The Rise of the Trading State”, New Perspectives on Turkey, No. 40, Spring 2009, faqe 36 12 Oðuzlu, H. Tarýk; The Davutoglu Period in Turkish Foreign Policy, Ortadoðu Analiz, Eylül 2009, Cilt.1, Sayý.9, ORSAM, faqe 44 13 Thellësi strategjike është një term i literaturës ushtarake që i referohet zakonisht distancave ndërmjet vijave të frontit dhe zonave industriale të luftëtarëve, kryeqyteteve, pozicioneve strategjike, qendrave të tjera të banuara apo fabrikave ushtarake. Davutoglu e ka përdorur këtë term për të pasqyruar doktrinën e tij. Marrë nga www.britannica.com/strategicdepth 14 Cituar në Gjeopolitika, Shemsi Ajvazi, Prishtinë 2009, faqe 48 15 Konstantinos Gogos, Turkish Politics, fq 187 - 189 16 Thellësia Strategjike, Ahmet Davutoglu, Logos A, 2010, fq 157 17 Anadolu Agency, www.aa.com.tr/ 18 Thellësia Strategjike, Ahmet Davutoglu, Logos A, 2010, fq 157 19 Thellësia Strategjike, Ahmet Davutoglu, Logos A, 2010, fq 159 20 Fisher, T, “Die Sudosteuropaische”, fq 8 21 Davison, H, “Where is the Middle East?”, Foreign Affairs, July 1960. 22 Thellësia Strategjike, Ahmet Davutoglu, Logos A, 2010, fq 160 23 www.britannica.com/balkans 24 Thellësia Strategjike, Ahmet Davutoglu, Logos A, 2010, fq 161 25 Këtu nevojitet citimi i Enciklopedisë Britanike për sa i përket Shqipërisë: “Shqiptarët quhet bij të shqiponjës dhe vendi i tyre është Shqipëria. Ata janë pasardhës të ilirëve, që kanë jetuar në Europën Qendrore dhe kanë migruar në territorin e sotëm të Shqipërisë”. Referuar në www.britannica.com/Albania. E njëjta gjë aplikohet edhe për kosovarët dhe shqiptarët e Maqedonisë dhe Malit të Zi, të cilët mund të jetë myslimanë, por kurrsesi “mbetje turke”. Në këtë kuadër, Davutoglu mund të spekulojë vetëm duke i quajtur – në bazë të doktrinës së tij –

Blendi LAMI Koncepte të reja në politikën e jashtme aktuale turke

banorët e këtyre viseve mbetje osmane kulturore. 26 Thellësia Strategjike, Ahmet Davutoglu, Logos A, 2010, fq 162 27 Ibid 28 Shpjegim: “Si reagim nga qëndrimeve të ndryshme, Ahmet Davutoglu deklaron se asnjëherë nuk ka thënë se është neo-otoman … Duke folur në një takim të partisë AKP, Davutoglu shtoi se gjeografia turke parashtron përgjegjësi shtesë për Turqinë dhe kjo e fundit sigurisht që duhet t’i marrë në konsideratë këto përgjegjësi. Ai shprehet: ‘Shumë zhvillime në Ballkan … lidhen drejtpërdrejt me Turqinë dhe ne jemi të ndjeshëm rreth këtyre zhvillimeve.’ Duke vlerësuar komentet për veprën e tij, Davutoglu tha se është e pamundur që termi neootomanizëm të përdoret në të njëjtën mënyrë siç përdoret në Turqi, po ashtu edhe jashtë saj. ‘Republika Turke është një shtet modern dhe ka një status të barabartë me vendet në rajon. Ne mund të ndërtojmë lidhje diplomatike me vende të vogla e të mëdha që kanë qenë më parë në gjeografinë otomane më të njëjtin status. Këtë gjë kërkon diplomacia moderne. Kurrë nuk e kam përdorur atë term në mënyrën që mediat pretendojnë. Ato nuk po pasqyrojnë të vërtetën.” Marrë nga www.todayzaman.com 29 Thellësia Strategjike, Ahmet Davutoglu, Logos A, 2010, fq 47 30 The ‘‘Strategic Depth’’ that Turkey Needs’, Interview with Ahmet Davutoglu, The Turkish Daily News, 15 September 2001. 31 Thellësia Strategjike, Ahmet Davutoglu, Logos A, 2010, fq 65 32 Po aty, faqe 65 – 66 33 Po aty, faqe 70 34 Po aty, faqe 81 35 Ky është një argument i ngritur nga Selim Deringil, i cili vë në dukje “statusin dytësor të fuqisë” në të cilën ra Republikës e Re, pas së kaluarës otomane. Në këtë mënyrë, sipas tij, pozicionin i ri ndërkombëtar i Turqisë jo vetëm që nuk mund të ishte qendër e politikës botërore, por u krijua në një problematikë themelore për politikën e jashtme turke. Për më teper, shih DERÝNGÝL, Selim; “Turkish Foreign Policy since Atatürk”, in DODD, Clement H. Ed. (1992); Turkish Foreign Policy; New Prospects, England, The Eothen Press, faqe 1 36 Thellësia Strategjike, Ahmet Davutoglu, Logos A, 2010, fq 83 37 Turkish Political Culture and Civil Society: An Unsettling Coupling?, Begum Burak, http://www.academia.edu/673143/ Turkish_Political_Culture_and_Civil_Society_An_Unsettling_Coupling 38 Po aty, faqe 115 39 ‘The ‘‘Strategic Depth’’ that Turkey Needs’, Interview with Ahmet Davutoglu, The Turkish Daily News, 15 September 2001. 40 Gjysmëhëna Pjellore është një rajon në formë gjysmëhëne që përmban Azinë Perëndimore, Luginën e Nilit dhe verilindjen e Afrikës. Koncepti u zhvillua dhe u përfshi edhe në gjeopolitikë. Referuar në: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/205250/Fertile-Crescent 41 AYDIN, Mustafa; “Determinants of Turkish Foreign Policy: Historical Framework and Traditional Inputs”, Middle Eastern Studies, Vol.35, No.4, 1999, p.165 42 Po aty, faqe 118 43 Po aty, faqe 151 44 http://www.stratfor.com/analysis/geopolitics-turkey-searching-more 45 Po aty, faqe 551 46 Po aty

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Kol (r) Dritan DEMIRAJ Dr. në proces

Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi LET, kjo organizatë është e vendosur në territorin pakistanez, e krijuar me qëllim çlirimin e territoreve të Kashmirit që mbahen nga India. Grupi, në origjinën e vet, u krijua nga dega ushtarake e Markaz-ud Dawa-wal-Irshadi (Instituti për predikim), i themeluar nga fundamentalisti Islamik Hafiz Mohammad Saeedi në Lahore në fund të viteve 19801. Në fillim të viteve 1990, LET vepronte vetëm dhe organizatat e tjera separatiste të Kashmirit e cilësonin atë si të parëndësishme.

Fjalë kyçe kyçe: organizata terroriste, reagimi indian, siguria detare, dështim i inteligjencës, kërcënim i ri terrorist

Dritan DEMIRAJ Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi

Abstrakt Sulmet në Mumbai dhe suksesi që patën taktikat e përdorura nga terroristët në këtë qytet, kanë rritur së tepërmi diskutimet dhe implikimet në lidhje me Operacionin në Mumbai dhe përpjekjet në luftën globale kundër terrorizmit. Efektiviteti i sulmeve të Mumbait ngre pyetjen se a është ky një incident i izoluar apo është ky një trend që do të fillojë të përdoret nga terroristët në të ardhmen. Studimi i sulmeve të tilla na jep mundësi që të kuptojmë më mirë një qasje të re operacionale/taktike të terroristëve dhe trendin e sotëm të sulmeve të tyre. Ka një sinergji në rritje ndërmjet grupeve terroriste lokale dhe rrjeteve terroriste globale. Sulmi i organizatës terroriste Lashkar-e-Taiba (LET) në Mumbai, Indi, në vitin 2008 Nga data 26-29 Nëntor të vitit 2008, një grup militant 79

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

islamik me lidhje me al-Kaedën dhe me lidhje të forta mbështetjeje nga forcat e sigurisë së Pakistanit, realizoi një sulm të rëndë në qytetin-port indian të Mumbait. 10 njerëz të armatosur realizuan një seri të gjatë sulmesh, të cilat lanë të vdekur 173 persona dhe 301 të tjerë të plagosur. Forcat e sigurisë indiane vranë 9 terroristë, kurse i dhjeti u kap dhe është dënuar me vdekje nga një gjykatë e Indisë. Terroristët kryen sulme shumë të suksesshme dhe ekzekutuan me shumë profesionalizëm një infiltrim nga deti në territorin indian, duke demonstruar se sa të pambrojtura janë portet nga sulmet amfibe. Përgjigja e forcave të sigurisë indiane ishte e planifikuar shumë keq, gjë që e bëri situatën dhe më të rëndë dhe kontribuojë në shtimin e humbjes së jetëve të njerëzve të pafajshëm. Lashkar-e-Taiba (LET) LET, kjo organizatë është e vendosur në territorin pakistanez, e krijuar me qëllim çlirimin e territoreve të Kashmirit që mbahen nga India. Grupi, në origjinën e vet, u krijua nga dega ushtarake e Markaz-ud Dawa-wal-Irshadi (Instituti për predikim), i themeluar nga fundamentalisti Islamik Hafiz Mohammad Saeedi në Lahore në fund të viteve 19801. Në fillim të viteve 1990, LET vepronte vetëm dhe organizatat e tjera separatiste të Kashmirit e cilësonin atë si të parëndësishme. Gjatë viteve 1990, LET realizoi disa sulme kundër forcave të sigurisë indiane në Kashmir. Megjithëse nuk dihet numri i saktë i personelit të saj, ekspertët e terrorizmit mendojnë se ajo ka mijëra anëtarë në gjirin e saj2. LET është një organizatë që ka shtabet e saj, kampet e stërvitjes, shtëpi të sigurta në Pakistan dhe ka zhvilluar një rrjet global. Ajo ka celula në 80

Dritan DEMIRAJ Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi

Europë, në shtetet e Gjirit Persik, në SHBA. Ajo operon në Bangladesh dhe në Nepal. Celulat e huaja grumbullojnë fonde dhe mbështesin operacionet në Kashmir dhe në Indi3. Në ndryshim me grupet e tjera terroriste të Kashmirit, LET përdor metodologjinë e luftëtarëve Fedayeen, për kryerjen e sulmeve të fuqishme brenda territorit indian4. Në vitin 2000, ajo sulmoi në qytetin e Nju Delhit të vjetër të famshmen Red Fort, duke vrarë 3 njerëz. Qeveria indiane akuzoi LETin për një numër sulmesh në tokën e saj, duke përfshirë dhe sulmet në dhjetor të vitit 2001, në Parlamentin Indian (në bashkëpunim dhe me grup tjetër terrorist), në vitin 2003, një sulm me bombë, kundër një tempulli hindu në Katra, në vitin 2005, disa shpërthime me bomba në kryeqytetin e Delhit, duke vrarë 60 persona. Megjithë akuzat, asnjëherë LET nuk i ka pranuar këto sulme. Indianët kanë akuzuar LET-in dhe për sulmet në trenat e Mumbait, në vitin 2006. Është e përfshirë dhe në luftimet në Afganistan. Në korrik të vitit 2008, një shtetas pakistanez drejtoi me shpejtësi makinën e tij të mbushur me 100 kg eksploziv, kundër misionit të Indisë në Kabul, duke shkaktuar një masakër të madhe, duke vrarë 54 njerëz, katër nga të cilët indianë. Edhe pse LET nuk e mori përgjegjësinë për sulmin, analistët ndërkombëtarë të terrorizmit sugjerojnë se operativi vetëvrasës, ishte një luftëtar i LET-it5. LET dhe Pakistani Marrëdhëniet midis LET-it dhe Pakistanit janë komplekse dhe kanë ndryshuar kohë pas kohe në dekadat e fundit. Pakistani ka qenë i angazhuar në luftë me Indinë qëkur të dy shtetet u ndanë nga Mbretëria e Bashkuar në vitin 1947. Ata kanë bërë tre luftëra të mëdha dhe disa luftime të ashpra, 81

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

për territoret e diskutueshme në Kashmir. Në luftën e vitit 1971, Pakistani i cili ishte ndarë në dy shtete në Pakistanin Lindor dhe atë Perëndimor, humbi territorin e tij Lindor, i cili u bë shteti i pavarur i Bangladeshit. Meqenëse popullsia dhe resurset ekonomike e favorizojnë Indinë, forcat e tij gjysmë autonome kanë përdorur gjerësisht militantët islamikë për të realizuar qëllimet e tyre të sigurisë6. Ushtria pakistaneze ka dislokuar “besnikë” xhihadistë, grupe terroriste me bazë në Pakistan, për të kryer operacione në Afganistan dhe në Indi7. “Besnikët” i mundësojnë Pakistanit që të ndjekin objektivat strategjike duke prezantuar pak mundësi që të akuzohen nga SHBA, e cila mbështet Pakistanin me miliarda dollarë amerikanë ndihmë, për luftën kundër terrorizmit. Pas vitit 1990 e deri më sot, Pakistani është konsideruar një mbështetës terrorizmi, në mos një shtet-sponsor i terrorizmit8. LET ka marrë mbështetje direkte nga qeveria e Pakistanit. Në vitin 1988 grupi krijoi një qendër stërvitore në afërsi të Lahores, duke marrë fonde nga Sauditët në mënyrë që të shpërndanin degën e tyre konservative, Islamin Wahabist9. Ashtu si dhe shumë grupe të tjera, LET u angazhua në edukimin dhe ndihmën e njerëzve të varfër dhe në terrorizmin, që të fitonte mbështetjen e popullsisë lokale. Pas sulmeve të 11 Shtatorit nga al-Kaeda kundër SHBA-ve, qeveria amerikane e detyroi presidentin Musharaf ta nxirrte këtë organizatë jashtë ligjit. Në mënyrë që të mos shpërndahej, LET ndryshoi emrin e tij dhe u quajt JamaatUd-Dawa (JD) dhe vazhdoi të vepronte në Pakistan10. Në vitin 2005, qeveria pakistaneze e fuqizoi JD që të shpërndante ndihma dhe fonde në zonat e Kashmirit me rastin e tërmetit që ndodhi atje, duke i mundësuar grupit rritjen e mbështetjes 82

Dritan DEMIRAJ Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi

popullore, duke marrë legjitimitet më të madh nga popullsia lokale dhe duke justifikuar mos lidhjen e saj me terrorizmin11. Vendosja e bombave në Mumbai në vitin 2006, të cilat plagosën dhe vranë qindra banorë, e detyruan Organizatën e Kombeve të Bashkuara që ta konsideronin JD një grup terrorist në Dhjetor të vitit 2008. Në Janar të vitit 2009, qeveria Pakistaneze provinciale e Punjab-it mori nën kontroll kompleksin e JD në Lahore dhe administrimin e ndihmave të saj. Që prej asaj kohe JD, e ndryshoi përsëri emrin e saj në Idara Khidma-e-Khalq. Megjithatë shpërndarja e ndihmave të saj, bëhet sipas një axhende ideologjike dhe politike duke mundësuar drejtimin e “rreth 200 shkollave në Dawa, 11 Medreseve, 2 Kolegjeve Shkencore, Klinikë të lëvizshme Shëndetësore, një Bankë Gjaku dhe Shërbimeve ambulatore12”. Megjithatë, LET-i kurrë nuk ka ndaluar së ekzistuari. Një raport i publikuar në West Point, deklaron se një vit pas sulmeve në Mumbai, LET vazhdoi që të vepronte në mënyrë më publike sesa shumica e grupeve xhihadiste në Pakistan. “Në ndryshim të fokusimit që të godiste objektiva në Indi, ajo zgjodhi që të bëhej inaktive në Pakistan dhe të mbante një profil të ulët historik. Në pjesën globale të xhihadit të al-Kaedës, LET-i është lejuar që të operojë më haptazi sesa grupet e tjera militante13.” Megjithëse qeveria pakistaneze disa herë radhazi e ka shtypur LET-in, kjo është bërë jo me qëllimin që të mbyllet, por vetëm që ta ketë sa më shumë nën kontrollin e saj14. Strategjia e saj dhe lidhjet ndërkombëtare Fokusi kryesor i saj është çlirimi i Kashmirit; LET i përket një rrjeti organizatash xhihadiste globale pjesë e filozofisë së vitit 1998 “Fatwa kundër Hebrenjve dhe Kryqtarëve 15”. 83

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Duke ndjekur pushtimin amerikan në vitin 2001, LET siguroi strehim dhe mbështetje për anëtarët e al-Kaedës, të cilët po kalonin kufirin në Pakistan16. P.sh: LET-i në vitin 2006 bashkëpunoi me Jaish-e-Mohammedin për të sulmuar Parlamentin Indian. Përveç kryerjes së sulmeve në Indi dhe në Kashmir, LET-i ka dërguar luftëtarë të huaj për të luftuar trupat e NATO-s në Afganistan dhe në Irak. Ata gjithashtu kanë ndihmuar dhe organizata të tjera për të sulmuar në Perëndim, por vetë kurrë nuk kanë kryer ndonjë sulm17. Të paktën një ose dy persona të cilët morën pjesë në vendosjen e bombave në Metrotë e Londrës në datën 7 Korrik të vitit 2005, kanë qënë pjesë e stërvitjes në kampet e LET-it18. David Headley, një shtetas Amerikan i cili u arrestua në Chikago për kryerje sulmesh në Danimarkë, ka qënë njeri nga personat të cilët kanë bërë shumicën e rikonicionit në Mumbai, në vitin 200819. Megjithë këto shembuj dhe pse ajo është e implikuar në xhihadin botëror, kjo organizatë është më shumë e fokusuar në Kashmir. Ajo që i tremben më shumë liderët e saj, është arritja e një marrëveshjeje midis qeverisë së Pakistanit dhe asaj të Indisë, në lidhje me territoret e Kashmirit, gjë e cila do të çonte në mos ekzistencën e LETit20. Procesi i paqes filloi të avanconte dukshëm në vitin 2008. Në muajin Shkurt një qeveri e re civile në Islamabad, ra dakord që të “thellonin marrëveshjet tregtare, të lançonin një tregti përmes Vijës së Kontrollit në Kashmir pas një boshllëku rreth 61 vjeçar dhe që të përgatisnin një strategji të përbashkët rajonale kundër terrorizmit 21 ”. Sulmi që shkaktoi LET-i, e shkatërroi këtë proces paqeje dhe ja doli me sukses që ta zvarriste atë, të paktën përkohësisht. Operacioni terrorist e dëmtoi rëndë këtë proces. Qeveria civile qëndron e vendosur në përmirësimin e marrëdhënieve 84

Dritan DEMIRAJ Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi

me Indinë, por ushtria dhe Drejtoria e Shërbimit të Inteligjencës, ISI dy organizata të fuqishme të cilat luajnë një rol të rëndësishëm në politikë bërjen e Pakistanit, janë pak entuziaste për këtë vendim. Kryerja e Operacionit Nga të gjitha evidencat e grumbulluara, sulmet në Mumbai janë planizuar me kujdes dhe realizuar në mënyrën më të shkëlqyer. 10 terroristë të armatosur me armë, granata, eksplozivë të përgatitur, mbajtën një qytet 20 milion banorësh peng për më se 60 orë, vranë 173 persona dhe plagosën 301 të tjerë, shkaktuan një dëm të pallogaritshëm në audiencën e televizioneve ndërkombëtare. Ata dëshmuan dorëzimin e forcave indiane të sigurisë dhe shkatërruan procesin e paqes midis Pakistanit dhe Indisë. Radhë herë ka ndodhur që një sulm i vetëm të shkaktojë kaq shumë dëme materiale dhe në njerëz. Përgatitja për sulmin në Mumbai, kishte filluar nga 12-18 muaj para sulmit. Një nga të vetmit të mbijetuar terrorist, i cili u rrëfye pasi u kap nga forcat indiane të sigurisë, deklaroi që ai dhe 9 shokët e tij ishin rekrutuar nga LET dhe ishin stërvitur në kampet e tij, duke zhvilluar stërvitje intensive mbi përdorimin e armëve, eksplozivëve dhe taktikave të sulmit 22. Sipas një burimi të inteligjencës, stërvitjen e drejtonte një instruktor i ISI-t, por emri i tij nuk u mor veshë kurrë 23. I arrestuari deklaroi se filloi rikonicionin në Mumbai në fund të vitit 2007. Prova të reja kanë nxjerrë në shesh se rikonicioni kishte filluar shumë më herët. Në vitin 2009, FBI-ja arrestoi Davidin në Çikago për sulmet në Danimarkë, të cilat erdhën si pasojë e printimit të fytyrës së Muhamedit A.S., të cilat satirizonin Islamin. Gjatë investigimit doli që Davidi midis viteve 2006-2008, kishte qenë disa herë në 85

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Mumbai me qëllim grumbullimin e mjaftueshëm të informacionit për gjetjen e objektivave të sulmit për LETin24. Megjithatë terroristët informacionin më të saktë e morën në momentin që zbritën në tokë, ku me vete mbanin shumë CD, harta të zonës, celularë Blackberry dhe diagrama të hoteleve që do të sulmonin25. Përveç kësaj terroristët kishin dhe mbështetje lokale në terren. Objektivi kryesor i LET-it ishte që të vriste sa më shumë turistë të huaj që të ishte e mundur, qytetarë indianë dhe mundësisht “Hebrenj dhe Kryqtarë”, të cilat do të shkaktonin maksimumin e dëmit në këtë qytet turistik dhe dëmtonin industrinë e turizmit të tij. Zgjedhja e objektivave të sulmit e konfirmoi këtë. Stacioni Qendror i trenit në pikun e tranzitit të udhëtarëve, Hoteli i Pallatit Taj Mahal dhe Hoteli Trident-Oberoi, së bashku me kafenë Leopold, ishin të mbushura plot me të huaj dhe me indianë të pasur. Shtëpia Nariman afër këtyre objekteve mundësoi dhe viktima hebraike. Spitali, kinematë, pikat e stacioneve me karburant dhe turmat e njerëzve që kalonin aty pranë, ishin një mundësi më shumë për të shtuar dëmet. Meqenëse të gjitha sulmet filluan në të njëjtën kohë, kjo krijoi një konfuzion shumë të madh tek forcat indiane të Sigurisë dhe mundësoi fshehjen e numrit të sulmuesve. Terroristët ishin të armatosur dhe të pajisur shumë mirë për këtë operacion. Sejcili prej tyre kishte një automatik Kallashnikov mod-56 me 7 krehra me 30 fishekë, pistoleta 9mm me krehra me 13 fishekë, 8-10 granata dore, eksplozivë RDX të gatshëm me detanatorë që viheshin në veprim me kohë dhe të lidhura me bateri 9 voltshe26. Sipas raporteve të grumbulluara pas ngjarjes, ata përdorën dhe automatikë H&K MP-5 të kapura nga policia indiane, GPS, telefona satelitorë dhe celularë me shumë karta, në mënyrë që ti shpëtonin përgjimit dhe Black86

Dritan DEMIRAJ Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi

berries27. Nga fillimi deri në fund, operacioni shkoi siç ishte planifikuar. Të 10 terroristët lanë Pakistanin nga porti i Karaçit me një varkë të vogël dhe hipën në një anije fregatë, kapiteni i së cilës ishte pjesë e planit deri diku. 40 km larg bregdetit indian, grupi kapi peng një varkë peshkimi me 5 vetë në bord. Vranë katër prej tyre dhe e detyruan të pestin që ti çonte në portin e Mumbait, të cilit i prenë kokën kur arritën atje. Morën një varkë peshkimi nga fshatarët e zonës dhe në mbrëmjen e 28 Nëntorit u ndanë në katër grupe, tre grupe nga dy persona dhe një grup me katër persona. Kjo strategji me shumë grupe sulmi, i konfuzoi autoritetet dhe e bëri shumë të vështirë kundërveprimin ndaj sulmeve. Dy njerëzit e parë u drejtuan në Stacionin e Trenit Chhatrapati Shivaji, i cili i shërben 3.5 milion njerëzve në ditë. Atje rreth orës 21.20 të orës lokale, filluan të hapnin zjarr me automatikët e tyre dhe të hidhnin granata mbi turmat e njerëzve duke vazhduar për rreth 90 minuta dhe vrarë 58 vetë e plagosur 104 të tjerë 28 . Kur policia përfundimisht filloi që të reagojë duke sjellë trupa shtesë në stacion, terroristët lanë stacionin dhe u drejtuan në Spitalin Cama dhe Albless përmes urës në autostradë duke u futur brënda në spital dhe vrarë 6 të tjerë. Jashtë spitalit u përballën me një patrullë policie të cilët i goditën direkt, gjatë kësaj beteje një fugon që kishte brenda dy oficerë dhe tre zyrtarë të lartë policie, përfshirë këtu dhe drejtuesin e repartit të antiterrorizmit dhe zëvendësin e tij po afroheshin. Terroristët rrëmbyen fugonin, vranë katër nga 5 oficerët dhe hodhën 3 nga trupat në rrugë (oficeri i 5-të shpëtoi dhe shërbeu si dëshmitar për ngjarjen). Ata hapën zjarr dhe kundër një kinemaje gjatë kohës që po kalonin afër saj. Fugoni u prish dhe direkt rrëmbyen një makinë tjetër. Pas kësaj hasën në 87

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

një bllokim postblloku policie. Gjatë shkëmbimit të zjarrit njëri nga terroristët u vra, kurse tjetri u kap i plagosur29. Në përfundim të sulmit të tyre, vetëm ky grup shkaktoi 1/3 e të vrarëve. Sapo sulmi i parë përfundoi, grupi i dytë terrorist hipi në një taksi në Shtëpinë Nariman, e riquajtur Shtëpia Chabad kur u kthye në një qendër ortodokse për komunitetin hebre dy vjet më parë. Hodhën granata dore në një karburant përmes rrugës nga qendra dhe hapën zjarr mbi një ndërtesë, hynë në lobin e saj dhe filluan të qëllojnë me armë. Këta dy terroristë, morën peng 13 persona dhe i mbajtën ata për dy ditë me radhë, duke vrarë 8 prej tyre para se forcat e sigurisë ti asgjësonin30. Grupi i tretë terrorist mori një taksi drejt hotelit TridentOberoi. Fillimisht hynë në Hotelin Trident, filluan direkt të qëllojnë drejt personave në hollin kryesor të hotelit, kaluan tek Oberoi dhe qëlluan në restorantin e tij. Më pas kaluan në dhomat e të ftuarve duke vrarë çdo njeri që ju dilte përpara, deri në katin e 16-të dhe të 18-të, ku dhe morën disa njerëz peng31. Pas kësaj, lajmëruan mediat duke deklaruar se ishin 7 vetë të përfshirë në këtë sulm dhe që donin ti shkëmbenin këta pengje me “muxhahedinët” që ishin të burgosur në Indi. Kjo teknikë çoroditëse, mund të ketë ndikuar në vonesën e autoriteteve për të rimarrë nën kontroll hotelin. Rrethimi në hotel Treident-Oberoi zgjati 42 orë dhe la 33 njerëz të vdekur. Grupi i katërt me 4 persona arriti në oborrin e Hotelit Pallati Taj Mahal me taksi po ashtu. Para se të futeshin në hotel u ndanë në dy grupe me nga dy persona. Çifti i parë ndaloi në kafenë Leopold, një restorant shumë popullor që frekuentohet nga turistët dhe hapën zjarr duke vrarë 10 88

Dritan DEMIRAJ Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi

persona. Pastaj hynë në hotel duke përdorur hyrjen e prapme, 100 larg kafesë dhe u lidhën me grupin tjetër. Filluan menjëherë të hapin zjarr dhe i çorientuan pa masë forcat e sigurisë32. Rrethimi përfundoi pas 60 orësh. Ky sulm zgjati më shumë se sulmet e grupeve të tjera, të cilat ishin asgjësuar dhe lanë 31 njerëz të vrarë. Përveç përdorimit të armëve automatike, pistoletave dhe granatave, terroristët bënë gati dhe disa mjete eksplozive shpërthyese në vende të ndryshme, në mënyrë që të shpërqëndronin forcat e sigurisë. Dy prej tyre u vendosën në taxitë që ata përdorën ku dhe shpërthyen. Një shpërthim vrau shoferin dhe plagosi pasagjerin e tij, tjetra vrau 3 këmbësorë dhe plagosi 15 të tjerë. Të tjerat u detonuan në vende të ndryshme duke shkaktuar zjarre të mëdha. Reagimi indian Kur e lexon këtë kapitull dhe fillon ti analizosh një e nga një të gjitha faktet, papritur e ke të vështirë që të kuptosh se si një grup kaq i vogël njerëzish të shkaktojë kaq shumë dëme. Padyshim që suksesi i tyre është i lidhur ngushtë me stërvitjen e shkëlqyer që ata kanë bërë para sulmit, e kombinuar kjo dhe me një përgjigje shumë të dobët nga ana e indianëve dhe forcave antiterroriste. Përveç se kishin vuajtur nga 7 sulme të tilla të mëparshme, duke përfshirë sulmet me bomba në trena në vitin 2006, që lanë më shumë se 200 të vdekur, autoritetet e Mumbait akoma kishin mangësi të theksuara në pajisjen, stërvitjen dhe planizimin e forcave të saj të sigurisë. Në fakt, sulmet e mëparshme e patën detyruar Indinë që të fokusohej vetëm në kërcënimet si makinat dhe kamionët bombë33. Mumbai ishte qyteti më i madh dhe më i rëndësishëm turistik dhe tregtar në Indi dhe ishte lënë vetëm 89

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

me 120 policë për 10.000 banorë, vetëm gjysma e numrit të rekomanduar nga Kombet e Bashkuara për një qendër urbane 34. Përveç kësaj, të qenit pak në numër, policia e Mumbait nuk kishte asnjë lloj stërvitjeje dhe as pajisje. Terroristët në të gjitha rrugët hasën kontakt me policinë, të cilët kryesisht kishin shkopinj në duar. Disa kishin pushkë të papërdorshme të viteve 1950 mod 303 dhe antiplumba që si ndalonin plumbat e kallashnikovit. Atyre ju mungonte krejtësisht stërvitja për tu ndeshur me grupe antiterroriste, nuk realizuan asnjë rrethim që ti bllokonin dhe as që iu kundërpërgjigjën, si pasojë e mos mbajtjes së armëve. Ata thyen dhe rregullin më të rëndësishëm: Kurrë mos ço më shumë se një njeri të rëndësishëm në të njëjtën makinë. Komandanti i njësisë së antiterrorit, specialisti dhe zëvendësi e tij, komisari vdiqën kur makina e tyre u morr peng nga terroristët. Policia e Mumbait pati dështuar dhe në kontrollin e njerëzve për armë dhe pajisje shpërthyese dhe pse pati vuajtur sulme në vitin 2006 në stacionin e trenit më parë. Si rrezultat i kësaj, terroristë të armatosur shtinë me armë zjarri për rreth 90 minuta kundër qytetarëve në stacionin e trenit, pa u asgjësuar nga policia. Ata dhe repartet e tjera ishin shumë të ngadaltë dhe të pasaktë në kundërpërgjigje. Terroristët hynë në Hotelin Taj Mahal në orën 2300 në datën 26 Nëntor dhe menjëherë filluan të hapin zjarr dhe kur ra zjarri në hotel, zjarrfikësit nuk arritën deri në orën 0300 të mëngjezit të ditës tjetër. Ata i evakuuan klientët, por si pasojë e shkëmbimit të zjarrit nuk arritën të vendosnin nën kontroll flakët e zjarrit deri në datën 28 Nëntor. Për më tepër skuadra e bombave nuk arriti të vinte në skenë deri në orën 0500 të datës 27 Nëntor dhe pse terroristët përdorën bomba kundër personelit të hotelit. Vonesa të ngjashme ndodhën dhe në 90

Dritan DEMIRAJ Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi

Hotelet Oberoi-Treident dhe në Shtëpinë Narima. Vonesa e dislokimit të njësisë së Forcave Speciale në Mumbai ishte veçanërisht skandaloze. Komandot lokalë të marinës arritën në vendngjarje shpejt, por ata skishin as pajisje, armatime dhe as stërvitjen e duhur për tu përballur. India ka një njësi elitë kundër terroriste të quajtur “Komandot Mace të Zeza” të strukturuara në modelin e SAS-it Anglez, të cilat janë të stacionuara në kryeqyetin Dehli. Por meqenëse ata nuk kishin një aeroplan të dedikuar për ta, 220 komandot pritën derisa një avion të mund ti transportonte në Mumbai, që nënkupton që ata nuk ishin në skenë deri në orën 0850 të datës 27 Nëntor, 10 orë pasi sulmi kishte filluar35. Dhe kur u dislokuan në vendngjarje, nuk kishin pajisjet e duhura, asnjë informacion në lidhje me numrin e terroristëve, qëllimet e tyre dhe përgjigjen se kush ishin arsyet që kishte ndodhur ky sulm. Ata s’kishin asnjë diagram (skemë) të hotelit Taj Mahal, s’kishin granata Stun, kundërgaze dhe dylbi nate36. Ekspertët Izraelitë, të cilët kishin punuar për një kohë të gjatë për të stërvitur forcat e sigurisë indiane, i kishin deklaruar atyre se duhet që të ndryshonin mentalitet në lidhje me sesi duhet që ti përgjigjeshin sulmeve terroriste37. Një përgjigje emergjente e suksesshme, nuk kërkon vetëm armë dhe taktika të mira, por gjithashtu dhe një menaxhim të mirë dhe të kujdesshëm të informacionit. Dhe këtu forcat indiane të sigurisë e provuan dështimin. Reporterët lëviznin nëpër rrugë lirshëm, duke i shpërndarë lajmet siç i mendonin, duke përhapur panik në të gjithë rrjetet ndërkombëtare të lajmeve mbi rrëmujën që po ndodhte në Mumbai. Qeveria indiane i ndihmoi terroristët duke i treguar vendodhjen e Forcave Speciale me filmime dhe reporterë, gjë e cila i ndihmoj ata të merrnin masa më të mira për të ruajtur vetveten dhe vazhduar 91

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dëmet38. Duke shfrytëzuar këtë shanc terroristët shpërndanë kauzën e tyre në të gjithë botën, menaxhuan me kujdes informacionet që jepeshin nga gazetarët dhe e bënë krizën më kritike. Siguria detare Në qoftë se do të kishte një menaxhim më mirë të situatës në Mumbai, sulmet terroriste nuk do të kishin ndodhur kurrë. Një mbrojtje dhe strategji më e mirë e luftës në det, do ta kishte parandaluar dislokimin e tyre ose të paktën do të kishte mundësuar asgjësimin e tyre sapo të kishin zbritur në tokë. India e ndan përgjegjësinë për sigurinë detare midis 3 institucioneve: Marina e saj në thellësi, Rojet Bregdetare më afër dhe Repartet Detare të Policisë Kufitare. Një koordinim shumë i dobët midis këtyre institucioneve, dobësoi ndjeshëm efektivitetin e tyre. Marina e kupton rolin e saj për sa i përket luftës në det të hapur dhe nuk ka asnjë kapacitet për kundërterrorizëm. Rojet bregdetare dhe Policia detare kufitare s’kanë burime për të patrulluar ujërat territoriale të Indisë39. Në kohën që ndodhi sulmi në Mumbai, pak më shumë se 100 mjete detare kishin përgjegjësinë për sigurinë e 7000 km gjatësi bregdeti. Dështimi i plotë i Inteligjencës Gjithmonë prapa një sulmi terrorist të fuqishëm qëndron një dështim i inteligjencës, Mumbai nuk bën një përjashtim. Kishte kohë që shërbimet inteligjente Amerikane i kishin paralajmëruar kolegët indianë se po përgatitej një sulm i madh në Mumbai, por prapë se prapë ata u kapën në befasi40. Përveç informacioneve nga amerikanët, indianët vetë kishin informacione të mjaftueshme për një sulm evident. Në 92

Dritan DEMIRAJ Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi

muajin Maj dhe në Shtator të vitit 2008, dy agjenci të ndryshme morën informacione se LET-i po përgatiste një sulm të madh. Një javë para sulmit, zbulimi i inteligjencës indiane interceptoi një telefonatë që tregonte se një anije po transportonte terroristë që sapo kishin lënë Karachin dhe ndodhej në një pozicion rreth 70 km larg në Jug të brigjeve të qytetit Mumbai41. Askush nuk i mori që ti grumbullonte, analizonte dhe shpërndante të gjitha këto copëza informacioni dhe tia dërgonte forcave detare dhe tokësorë që të merrnin masat e duhura. Një kërcënim i ri terrorist Sulmet në Mumbai dhe suksesi që patën taktikat e përdorura nga terroristët në këtë qytet, kanë rritur së tepërmi diskutimet dhe implikimet në lidhje me Operacionin në Mumbai dhe përpjekjet në luftën Globale Kundër Terrorizmit. As sulmet nga deti apo në det, ato të stilit Komando nuk janë të reja për terrorizmin. Tigrat e Tamilit të Elamit në Sri Lanka, kanë sulmuar me sukses nga dhe në det forcat e qeverisë së Sri Lankës. Në datën 27 Nëntor 1985, dy grupe terroriste nga organizata Abu Nidal, kryen një sulm të tillë në aeroportet e Romës dhe të Vjenës duke përdorur armë automatike dhe granata dore. Sulmet e tyre lanë 19 civilë të vdekur (midis tyre dhe 4 terroristët) dhe 138 të plagosur. Këto incidente kanë ndodhur dhe më parë, por kurrë në histori para sulmeve në Mumbai në vitin 2008, një sulm që një organizatë terroriste të ketë realizuar, nuk kishte kombinuar me kaq sukses një sulm detar të kombinuar me një taktikë urbane Komando. Efektiviteti i sulmeve të Mumbait ngre pyetjen se a është ky një incident i izoluar apo është ky një trend që do të fillojë të përdoret nga 93

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

terroristët në të ardhmen42. Qytetet moderne janë ambiente me ndërtesa, biznese dhe qendra të pasura tregtare të lakmuara për sulme nga terroristët, me qëllim marrjen e sa më shumë jetëve të pafajshme. Shumica e shteteve i ruajnë objektet e rëndësisë së veçantë si: ndërtesat qeveritare, muzetë, qendrat e financave. Por hotelet, restorantet, etj, janë aq të shumta në numër, saqë është e pamundur që të ruhen të gjitha. Metrotë, stacionet tranzite të trenave, autobusëve që përdoren nga miliona njerëz në ditë, prezantojnë problem serioze për sigurinë, ashtu si dhe turmat e mëdha gjatë ndeshjeve, koncerteve dhe demonstratave të ndryshme. Terroristët e kanë treguar vetveten se janë krijues në gjetjen e formave të sulmeve dhe të TTP-ve më shumë sesa shtetet që luftojnë kundër tyre. Studimi me kujdes i sulmeve të tilla na jep mundësi që të kuptojmë më mirë një qasje të re operacionale/taktike të terroristëve dhe trendin e sotëm të sulmeve të tyre. Ka një sinergji në rritje ndërmjet grupeve terroriste lokale dhe rrjeteve terroriste globale. Megjithëse LET është e fokusuar në Kashmir, është provuar se ajo ka marrë ndihma nga jashtë dhe ka qenë aktive në dërgimin e trupave të saj në Irak dhe Afganistan.

Dritan DEMIRAJ Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi

Referenca According to reports the group has changed its name to Jamaat-Ud-Dawam al-legedly as a means to get around sanctions on it by the international community. See Victor Comras, “Pakistani Charity Jamaat-Ud-Dawa Added to Global Terrorist List, but no its Leaders” Global Terrorism Blog, 30 April 2006, http:// counterterrirismbolg.org/2006/04/pakistan-charity-jamaatuddawa.php. 2 “Lashkar-e-Tayyiba” Global Security, 12 March 2008, http:// www.globalsecurity.orag/military/para/lt.htm. 3 Information on the LeT global network comes from Bruce Riedel, “The Mumbai Massacre and its Implications for Amerika and South Asia” Journal of International Affairs 63, no1 (Fall/Winter 2009):118. 4 “Profile: Lashkar-e-e Taiba” BBC News, 3 May 2010, http://news.bbc.co.uk/ 2/hi/3181925.sm. 5 “Lashkar-e-Taiba”. 6 Jacob N. Shapiro and C. Christine Fair, “Understanding Support for Islamist Military in Pakistan”, International Security 34, no.3. (Winter 2009/2010): 79. 7 “Pakistan: The Militant Jihadi Challenge “, Asia Report no.164, international Crisis Group, Washington, D.C, 13 Mar 2009, i. 8 A state supporter of terrorism does not typically plan and render operational assistance to terrorists, but limits its support to providing resources. These can be vital, including financing, equipment, moral and rhetorical support and sanctuary. “State Sponsorship” can also take the form of toleration, where governments do not oppose terrorist organizations in exchange for immunity from their attacks and state inaction, where weak governments are simply unable to do anything against terrorists operating from their ungoverned space. 9 “Pakistan: The Militant Jihadi Challenge” 8. 10 Ibid. 11 Ibid. 12 Arabinda Acharya, “Terrorist Attacks in Mumbai: Picking up the Pieces” International Centre for political Violence and terrorism Research, Singapore, 2009, 16. 13 Stephen Tankel, “Lashkar-i-Tayyba: One Year After Mumbai” CTC Sentinel 2, no,11. (Nov 2009):3. 14 Ibid. 15 “Pakistan: The Militant Jihadi Challenge”, 8. See also Shaykh Usamah BinMuhammad Bin-Ladin, Ayman al-Zawahiri, Abu-Yasif Rifai Ahmad Taha, Shaykh Mir Hamzah and Fazlur Rahman, “Jihad Against Jews and Crusaders: World Islamic Front Statement”, 23 Feb 1998, an English translation of which is available at the Federation of American Scientists Web site: http://www.fas.org/irp/ 1

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

word/para/docs/980223-fatwa.htm. 16 Riedel, “The Mumbai Massacre and its Implications”, 118. 17 Tankel, “Lashkar-i-Tayyba: One Year After Mumbai”5. 18 Riedel, “The Mumbai Massacre and its Implications”, 118-119. 19 Ibid, 5. 20 Ibid, 1. 21 “Pakistan: The Militant Jihadi Challenge”, 1. 22 Riedel, “The Mumbai Massacre and its Implications”, 112. 23 “Mumbai Attack Analysis”, New York Police Department intelligence Division, New York 2008, 6. India’s home secretary, G.K. Pillai, recently announced that ISISs involvement in the attacks “was not a peripheral role”. Krittivas Mukherjee, “Pakistan ISIS behind Mumbai Attack: India Official” Reuters, 14 Jul 2010. hppt://www.reuters.com/article/idUSTRE66D11720100714. The information came fron David Headley who told the investigators that “the ISIS was engaged” closely with the LET Leaders who planned the attack. 24 Bobby Ghosh, “The Chikago Suspect: Are Pakistani Jihadis Going Global. Time 8 Dec 2009.” 25 Rabasa et al., “Lessons on Mumbai”, 13. 26 Ibid, 44. 27 “Mumbai case Dossier : Evidence 1,” presented to Pakistan, 5 Jan 2009, scanned English version available from The Hindu (online edition), 3, hppt:// www.hindu.com/nic/dossier.htm. 28 Closed-circuit footage shows two Indian constables with one carbine between them trying to keep the gunman from advancing from the train platform into the main part of the station. see “CCTV from Night of Mumbai Attacks”, BBC News, 2 Dec 2008: Http://bbc.co.uk/2/hi/south-asia/7760670.stm. 29 The preceding account ot the first teams is based on “Mumbai Case Dossier” 5-6; Rabasa et al, “Lessons of Mumbai”14-15, “Mumbai Attack Analysis”25-30 and Acharya, “Terrorist Attack in Mumbai”14-16. The accounts differ on some detail. 30 Rabasa et al, “Lessons of Mumbai”15-16. 31 Mumbai case Dossier, 8. 32 Rabasa et al, “Lessons of Mumbai”16. 33 Acharya, “Terrorist Attasks in Mumbai” 37. 34 Ibid, 31. 35 Rabasa et al, “Lessons of Mumbai”10. 36 Afganistani një paqe e vështirë faqe 184, Colonel Dritan Demiraj. 37 Ibid, 8. 38 Rabasa et al, “Lessons of Mumbai”8 39 The preceding discussion of Indian maritime-security issues is based on Premvil Das, “New Naval Concerns for India” US Naval Institute Proceedings 136,no,3.(March2010): 60-65.

Dritan DEMIRAJ Terrorizmi si kërcënim ekstrem në marrëdhëniet Pakistan-Indi 40 41 42

Acharya, “Terrorist Attasks in Mumbai” 31. Das, “New Naval Concerns for India”, 60-65. Afganistani një paqe e vështirë faqe 187, Colonel Dritan Demiraj.

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Msc. Kudret Selimaj Msc. Studime mbi Sigurinë

Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë Në ushtri (Forcat e Armatosura), inspektimi apo kontrolli periodik është një vlerësim i cili ballafaqon arritjen me detyrat e caktuara, në njësinë ose institucionin që i nënshtrohet inspektimit, në një periudhë kohore të caktuar, i cili duhet të zbulojë edhe shkaqet për çdo mosrealizim të detyrës apo standardit të caktuar. Komandat i organizojnë inspektimet dhe kontrollet e tyre në përputhje me nevojat që ato kanë. “Kontrolli është shpallja e vendimeve, e udhëzimeve dhe e synimit të komandantit, që pasohet me mbikëqyrjen dhe rregullimin e veprimeve të forcave vartëse për të siguruar përputhje me synimin e komandantit. Ai mund të ushtrohet në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, nëpërmjet direktivave, planeve e procedurave. Vendimtare për kontrollin janë informacioni dhe koha.”

Fjalë kyçe kyçe: inspektim, kontroll, veprimtari lineare, mbikontroll, efektshmëria operative dhe taktike

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

Abstrakt Përpara se të zyrtarizohej metodologjia sistematike e inspektimit, zbatohej kryesisht metoda e inspektimit të orientuar në zbatimin e detyrave në struktura organike ose njësi të veçanta, e cila synonte të kontrollonte e verifikonte plotësimin e zbatimit të direktivave të caktuara. Për pasojë, edhe masat që rekomandoheshin në këto raste më tepër lidheshin me “kurimin” e shfaqjeve e pasojave sesa vetë “sëmundjen” e shkakun e vërtetë të problemeve. Tashmë është kuptuar nga të gjithë se nëse një problem është sistematik, e tillë duhet të jetë edhe zgjidhja e tij. Inspektimi dhe kontrolli janë pjesë përbërëse e metodës së punës të organeve drejtuese edhe në hallka të ndryshme të organizimit ushtarak. Nga fakti që sipas strukturave të shumëllojshme krijohen hallka vartëse të organeve të drejtimit e kontrollit, natyrshëm lind e drejta e inspektimit e kontrollit për punën që bëhet. Drejtimi pa kontroll nuk është 99

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

i mundur, madje kontrolli përfshin edhe vetëkontrollin e drejtuesit. “Komandanti duhet të kontrollojë, të drejtojë, të vlerësojë, të koordinojë dhe të planëzojë veprimet e vartësve, në mënyrë të tillë që të sigurojë realizimin e detyrës. Nëpërmjet kontrollit sigurohet përdorimi efektiv i materialeve, i pajisjeve dhe i procedurave operative.”1 Në ushtri (Forcat e Armatosura), inspektimi apo kontrolli periodik është një vlerësim i cili ballafaqon arritjen me detyrat e caktuara, në njësinë ose institucionin që i nënshtrohet inspektimit, në një periudhë kohore të caktuar, i cili duhet të zbulojë edhe shkaqet për çdo mosrealizim të detyrës apo standardit të caktuar. Komandat i organizojnë inspektimet dhe kontrollet e tyre në përputhje me nevojat që ato kanë. “Kontrolli është shpallja e vendimeve, e udhëzimeve dhe e synimit të komandantit, që pasohet me mbikëqyrjen dhe rregullimin e veprimeve të forcave vartëse për të siguruar përputhje me synimin e komandantit. Ai mund të ushtrohet në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, nëpërmjet direktivave, planeve e procedurave. Vendimtare për kontrollin janë informacioni dhe koha.”2 Inspektimi e kontrolli kanë synim të bëjnë vlerësimin e punës së instancës që kontrollon përkundrejt kërkesave të dispozitave ligjore. Nga ana konceptuale, inspektimi e kontrolli është e domosdoshme të shikohen e trajtohen, së pari, si një nevojë që kanë organet drejtuese për të njohur gjendjen reale të ushtrisë në kohë paqeje e në kohë lufte dhe, së dyti, si një kërkesë që kanë komandat e të gjitha hallkave për t’u informuar mbi gjendjen reale të njësive të tyre. Duke bërë këtë, ai u shërben komandantëve dhe ushtarakëve nëpërmjet realizimit të katër funksioneve që ka në thelb inspektimi i përgjithshëm: mësim dhe stërvitje; inspektim; 100

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

hetim (shqyrtim) dhe ndihmesë për eliminimin e mungesave. Në kuptimin e përgjithshëm, “Të kontrollosh do të thotë të rregullosh forcat e funksionet për të realizuar synimet e komandantit. Kontrolli i forcave e funksioneve i ndihmon komandantët e shtabet që të përcaktojnë kërkesat, të ndajnë mjetet dhe të integrojnë përpjekjet. Kontrolli u lejon komandantëve lirinë për të vepruar, për të deleguar autoritetin dhe për ta vendosur vetveten në pozicionin më të mirë për të vëzhguar, vlerësuar e udhëhequr. Në fund të fundit, ai u siguron komandantëve një mjet për të përdorur efektivisht e me rendiment forcat e bashkuara, për të përmbushur objektivat dhe për të arritur gjendjen përfundimtare.”3 Inspektimi i përgjithshëm (në ato struktura organizative që ka inspektim të përgjithshëm) vepron në një mjedis ku ndërthuren komandantët dhe drejtuesit e strukturave e institucioneve ushtarake, ushtarakët, ushtarët, nëpunësit civilë dhe pjesëtarët e familjeve të tyre. Inspektimi i përgjithshëm nevojitet të mbajë një qëndrim të ekuilibruar nëpërmjet të qenit një shtrirje (strukturë organike) e zgjatim i komandës përkatëse dhe njëkohësisht të funksionimit të tij të plotë e me efektivitet, në mënyrë mjaft të pavarur në vlerësimet e gjykimet e tij, të cilat mund të bien ndesh edhe me gjykimet e vlerësimet e komandantëve përkatës. Komandantët (drejtuesit kryesorë) është e domosdoshme të kuptojnë këtë ekuilibër delikat të inspektorëve të përgjithshëm, për t’u dhënë atyre mundësinë që të janë sa më efektivë. Në marrëdhëniet me komandantët, inspektorët e përgjithshëm shërbejnë si një forcë shtesë (gjeneruese) e tyre në tre mënyra: Së pari, ata shtojnë mundësinë e shikimit dhe 101

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dëgjimit të komandantit “janë një lloj sysh dhe veshësh të komandantëve’’. Së dyti, ata shtojnë dhe përforcojnë zërin e komandantit, që këta të shkojnë gjithkund, në cilëndo njësi, post luftarak a ekuipazh. Së treti, ata shtojnë ndërgjegjen e komandantit. Inspektorët e përgjithshëm kërkohet të kenë besimin e plotë të komandantëve dhe shefave të tyre për të qenë sa më rezultativë. Ata duhet të kuptojnë qëllimin e komandantit, shpresat (parashikimet e synimet) e tij, standardet që ai do të arrijë, vizionin e tij për njësinë, metodat e tij të veprimit dhe vetë personalitetin e komandantit. Inspektori i përgjithshëm është e domosdoshme të punojë për t’u bërë i besuar i komandantit, personi me të cilin komandanti duhet të diskutojë pa ndrojtje çdo problem apo shqetësim të tij, në kohë paqeje e në kohë lufte. Për këtë qëllim, inspektori i përgjithshëm ka përgjegjësinë të informojë komandantin e tij për çdo vëzhgim të tij, problem të gjetur apo dhe mendim të tij të veçantë për këto probleme, ashtu si edhe komandanti është e nevojshme të edukohet me sistemin e punës të inspektorit të përgjithshëm e të edukojë këta të fundit me mënyrat se si komandanti pret për t’u ndihmuar më mirë nga inspektori i përgjithshëm. Për të realizuar të gjitha këto funksione e përgjegjësi, inspektimet që kryhen kërkohet të organizohen për problemet që shqetësojnë komandat përkatëse ose që ata mendojnë se nevojitet të vlerësohen apo të rivlerësohen. “Komandanti, me ndihmën e shtabit të vet, e përdor kontrollin që të vërë në rregull forcat e detyrat e njësive a reparteve vartëse e mbështetëse në operacionet ushtarake për të siguruar mbështetjen e misionit.”4 Kësisoj, është e domosdoshme që inspektimet të mbështesin përmbushjen e misionit në njësinë përkatëse si 102

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

dhe të plotësojë një qëllim të veçantë. Lidhur me këtë, kërkohet të shmangen sa më tepër të jetë e mundur dublimet e të plotësohen veprimet e inspektimit të mëparshëm. Gjithnjë mbahet në konsideratë se duhet të ketë vetëm një individ përgjegjës. Inspektimet kërkohet të matin realizimet duke i ballafaquar ato me normat, standardet apo detyrat e vëna. Përveç këtyre, inspektimet është e domosdoshme të përcaktojnë shkallën e madhësisë së kryerjes, shtrirjes e të gjerësisë të problemit të gjetur si dhe të nxjerrin e qartësojnë shkakun e çdo problemi. Nga ana tjetër, këto inspektime mësojnë ata që inspektohen për të eliminuar mangësitë e vërejtura. Inspektimet nevojiten të përfundojnë me një raport të shkruar ose me gojë. Në praktikat inspektuese e sidomos në përfundimet e informacioneve të inspektimeve vend të rëndësishëm zenë gjithashtu, zbulimi i arritjeve, përvoja dhe treguesit pozitivë, së bashku me mangësitë e konstatuara. Në vijimësi, nëpërmjet inspektimeve nxirren mësime, bëhen ato të njohura për të reflektuar e për të nxjerrë përfundime e detyra nga përvoja e tyre (inspektimeve). Më së fundi, inspektimet kanë objekt të rikontrollojnë punën e bërë, për të eliminuar mangësitë e mosrealizimet e konstatuara në inspektimet e mëparshme, qofshin këto të përgjithshme apo për çështje të caktuara. Për të përmbushur synimet dhe kërkesat e mësipërme, inspektimet, para së gjithash, duhet të shmangin dhe eliminojnë tendencën për tu bërë qëllim në vetvete, në kuptimin që komanda ta orientojë dhe mbështesë punën e saj në funksion dhe vetëm mbi bazën e inspektimit të përgjithshëm e të mendojë se ai është i mjaftueshëm aq sa të mos jetë e nevojshme kryerja e kontrolleve dhe inspektimeve të brendshme nga vetë ata. Kjo do të bëjë të qartë te të gjithë komandantët dhe shtabet e tyre se inspektimi (kontrolli) periodik 103

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

në njësinë e tyre është përgjegjësi direkte e tyre, më parë se të jetë përgjegjësi e inspektorit të përgjithshëm të Ministrisë së Mbrojtjes ose të komandës eprore. Është e domosdoshme të kuptohet qartë në praktikë se inspektimi i përgjithshëm, i orientuar për një njësi apo institucion të caktuar, kërkohet .të kapë jo vetëm të gjitha hallkat e nivelet në njësi por për mangësitë e konstatuara dhe që dalin jashtë kompetencave e mundësive të njësisë të vazhdojë punën për t’u shkuar deri në rrënjë problemeve. Synimi është që ata të zbulojnë jo vetëm ku e kanë origjinën mungesat por edhe të informojë e raportojë në kohë e sistematikisht organeve përkatëse dhe personave eprorë të tyre për masat që duhet të marrin, rregullat apo urdhrat që duhet të ndryshojnë ose plotësojnë, për t’i bërë të zbatueshëm e të efektshëm në njësitë vartëse e jo të mbeten (bëhen) pengesë për punën e këtyre të fundit. Krahas këtyre, është e rëndësishme që komandat të trajtojnë inspektimet dhe rezultatet që arrihen në to si një prej burimeve më të rëndësishme të informacionit për vlerësimin e njësisë ose institucionit të tyre, por gjithmonë nuk duhet të bihet në gabimin për ta quajtur atë të vetmin burim të dhënash për vlerësimin e njësisë apo të institucionit të tyre. Është e rëndësishme të theksohet se inspektimi kërkohet të konceptohet jo si një proces ciklik pa fund e fillim, por si një veprimtari lineare që ka një fillim të caktuar dhe sigurisht edhe një fund të qartë. Në aktet tona ligjorë e nënligjorë përshkruhet saktë se komandanti ka për detyrë të organizojë dhe të kryejë kontrolle e inspektime të brendshme vetë dhe me shtabin e tij për problemet e gatishmërisë, të stërvitjes, të kushteve të jetesës, të edukimit dhe të argëtimit të efektivit, të kryerjes të shërbimit, të ruajtjes së sekretit, të infrastrukturës, 104

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

të ruajtjes dhe mirëmbajtjes së teknikës së armatimit etj. Në këto akte ligjorë e nënligjorë normohet qartë sasia e inspektimeve dhe kontrolleve për Shtabin e Përgjithshëm të Forcave të Armatosura [ShPFA], për komandantin e llojit të Forcës etj., dy deri tre herë në vit, për komandantin e njësisë (brigadës ose njësive të barabarta me to) çdo muaj, në bazë të një plani, duke u orientuar nga njohja e gjendjes dhe problemet më të domosdoshme. Në aktet e mësipërme përcaktohet se Shefi i Shtabit dhe çdo shef tjetër dege, seksioni apo sektori detyrohet të ushtrojë kontrolle e inspektime veças dhe në përbërje të ekipeve në bazë njësie, të programuara dhe të befasishme, për problemet e stërvitjes, gatishmërisë, infrastrukturës, mirëmbajtjes së teknikës së armatimit në përdorim dhe probleme të tjera. Për të gjitha këto, në secilën njësi nevojitet hartimi që në fillim të vitit, si pjesë e planit vjetor, edhe i programit të inspektimit të njësisë i cili detajohet nga secila degë (seksion, sektor) në programet e tyre të inspektimit. Këto plane është e domosdoshme të përmbajnë drejtimet (direktivat) për inspektimet e komandantit, inspektimet e shtabit dhe inspektimet që do të kryhen nga inspektorët e komandës eprore, duke shmangur mbikontrollin. “Jo rrallë në njërën anë qëndron mbikontrolli dhe në anën tjetër mungesa e kontrollit. Mbikontrolli ndrydh iniciativën, shkakton zemëratë dhe ul moralin e njerëzve. Po kështu, mungesa e kontrollit mund të çojë në prishjen e planeve, në humbjen e komunikmit dhe në mungesën e bashkëveprimit.” 5 Në planet e inspektimit përfshihen gjithashtu edhe kontroll-revizionet (auditimi i brendshëm) që do të kryhen nga komandanti ose inspektorët e komandës eprore. Këto kontrolle 105

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

është e arsyeshme të koordinohen, harmonizohen dhe sinkronizohen, me synim për të shmangur përplasjet në grafikimin e tyre dhe teprimet apo kontrollet e njëkohshme e të pakoordinuara nga disa organe njëkohësisht. Është e domosdoshme gjithashtu, që programet e inspektimit të bashkërendohen në kohë e problematikë me kontrollet e ndihmat e shtabit, të cilat në vetvete përveç veçorive të tyre përmbajnë edhe disa ngjashmëri me inspektimet. Këtej rrjedh se programet e inspektimit kërkohet të organizohen me efektivitet për të zvogëluar ndikimin negativ në kohën e caktuar për stërvitje të njësisë që kontrollohet. Inspektorët e përgjithshëm mund të propozojnë, paraqesin e argumentojnë nevojën për inspektime sa më të gjera e më të shpeshta në komandë. Në këtë kuadër, është detyrë e komandantit dhe e oficerëve përgjegjës në shtab e sidomos e shefit të shtabit dhe e sektorit (degës, seksionit) të operacioneve për të bashkërenduar ato me planet afatgjatë të stërvitjes, duke përcaktuar se cili inspektim duhet të ketë përparësi në një moment të caktuar apo në një moment tjetër dhe të shmangen parregullsitë e përplasjet midis tyre. Qëllimi i këtij programi është të minimizojë inspektimet e njëkohshme dhe njëherazi të ulë në maksimum shmangien e efektivave nga koha e stërvitjes. Është e domosdoshme të mbahet mirë parasysh se programi i inspektimit në nivel reparti bazë taktik (batalion e struktura të njësuara me të) ose Forcë për Detyrë të Veçantë formon themelet e inspektimit të komandave më të larta. Një program inspektimi i ndërtuar mirë nevojitet të balancojë me kujdes inspektimet e komandantit, shtabit dhe komandës eprore. Kategoritë e inspektimeve 106

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

Inspektimi i komandës, zakonisht është një çështje zyrtarisht e grafikuar. Komandanti i njësisë duhet të udhëheqë e të marrë pjesë vetë drejtpërdrejt në inspektimin që ai konsiderohet ose të quhet inspektim i komandës. Ky lloj inspektimi mund të jetë vlerësim fillestar (inspektim fillestar i komandës) ose inspektim në vijim i komandës (i thjeshtë, periodik). Vlerësimi fillestar apo inspektimi fillestar i komandës zakonisht kryhet nga komandantët e rinj të nënreparteve bazë taktik (kompanive, baterive). Ai kërkohet të ushtrohet (kryhet) brenda 90 ditëve nga koha që komandanti i nënrepartit (kompanisë) merr në dorëzim kompaninë. Nëpërmjet këtij inspektimi synohet që komandanti i ri të njohë anët e forta dhe dobëta të nënrepartit të tij dhe njëkohësisht i jep mundësinë komandantit të përcaktojë synimet, standardet dhe përparësitë e punës së tij të ardhshme. Ky inspektim kërkohet të jetë i pasqyruar në plan kalendarin e stërvitjes të nënrepartit bazë taktik (kompanisë, baterisë). Krahas kësaj, ky inspektim është e domosdoshme të jetë sa më i gjithanshëm dhe nuk duhet të synojë vetëm vlerësimin e arritjeve nga koha që komandanti i ri ka marrë në dorëzim detyrën. Rezultatet e këtij inspektimi i merr vetëm komandanti i nënrepartit bazë taktik (kompanisë) së vlerësuar dhe nuk do të nevojiten të përdoren për të krahasuar repartet por mund të përdoren vetëm për diskutimin dhe përsosjen e objektivave. Inspektimi në vijim i komandës (inspektimi periodik) përfshin të gjitha inspektimet që kryen komanda pas vlerësimit fillestar. Këto inspektime synojnë të masin progresin, përparimin dhe përforcimin e arritjeve të caktuara gjatë vlerësimit fillestar. Për këtë qëllim komandanti kërkohet të marrë pjesë personalisht në inspektim si dhe nevojitet të krijojë ekipin e inspektorëve e të qartësojë e përcaktojë 107

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

qëllimin, objektivat, mënyrat që do të përdoren dhe shpeshtësinë e këtyre inspektimeve. Inspektimet e shtabit udhëhiqen nga shefat përgjegjës të shtabit për sektorët që do të inspektohen. Në përgjithësi, këto lloj inspektimesh, përqendrohen në një funksion të vetëm ose në disa funksione të cilat lidhen me njëri-tjetrin. Këto inspektime plotësojnë inspektimet e komandës dhe ato të inspektorëve të përgjithshëm. Kur është e mundur, ato ndërthuren me inspektimet e komandës për të eliminuar ndërprerjet e panevojshme në stërvitje dhe veprimtarinë e njësisë dhe punën paralele e të paefektshme. Normalisht, inspektimet e shtabit janë të qartësuara mirë e të strukturuara në përputhje me politikat e procedurat e vendosura të inspektimit. Ato mund të përfshijnë edhe rikontrollin e realizimit të detyrave e të rekomandimeve të lëna nga inspektimet e mëparshme të komandës, inspektorët e përgjithshëm dhe të kontroll- revizionit (auditimit) për eleminimin e mangësive e mosrealizimeve. Thellësia e veprimit të inspektimit në sektorin e planifikuar do të varet nga udhëzimet e dhëna nga komanda, kompleksiteti i problemit, përparësitë që ka ky sektor në komandë, resurset në dispozicion të inspektimit, duke përfshirë njerëzit, kohën etj. Është e domosdoshme të mbahet gjithashtu parasysh se kontrollet e ndihmat e shtabit duhet të jenë të rakorduara me planin e përgjithshëm të inspektimeve, përderisa ato kanë disa karakteristika të inspektimit (mësimdhënien dhe stërvitjen) dhe ndikimin që ato japin në njësitë e repartet vartëse. Inspektimi i inspektorëve të përgjithshëm kryhet nga vetë këta inspektorë. Ai orientohet në drejtim të zbulimit të 108

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

problemeve, përcaktimit të shkaqeve e të burimit të ndodhjes së tyre, gjetjes të zgjidhjes së mundshme dhe përcaktimit të përgjegjësive për zgjidhjen e problemeve. Inspektimi i inspektorëve të përgjithshëm, në tërësi përqendrohet në problemet e shfaqura apo të zbuluara se sa në vetë njësitë që i kanë këto probleme. Llojet e inspektimeve Inspektimet në varësi të objektit të tyre ndahen në tre lloje kryesore: inspektim i përgjithshëm; inspektim i veçantë si dhe inspektim për kontrollin (rikontrollin) e detyrave të lëna. Inspektimi i përgjithshëm ka një qëllim më të gjerë, me objekt tërë njësinë apo institucionin; ai kap të gjithë veprimtarinë e njësisë, me synim që të vlerësojë, para së gjithash, aftësinë e njësisë apo institucionit për të plotësuar misionet përkatëse. Në varësi të atij që e kryen, si rregull në përbërje të personelit të inspektimit përfshihen pjesëtarë të shtabeve të larta; ky mund të bëhet nga inspektorët e përgjithshëm apo dhe vetë komandantët, duke aktivizuar edhe shefat kryesorë në shtab. Është e rëndësishme të theksohet se inspektimet që kryhen me efektivitet nga komandat i japin mundësi inspektimit të përgjithshëm të përqendrohet në problemet sistematike në kryerjen e veprimtarive të tyre inspektuese. Inspektimi i veçantë apo problemor, si rregull është më i preferuari për t’u ushtruar nga inspektorët e përgjithshëm, pasi nëpërmjet tij vëzhgohet e vlerësohet një hapësirë e veçantë funksionale, një program i caktuar, problem i veçantë, dukuri apo grup problemesh a procedurash të ndërlikuara. Inspektimi i veçantë ka një objekt e qëllim më të ngushtë, për t’u mundësuar inspektorëve që t’i shkojnë më thellë problemit, krahasuar me kohën që lejon zakonisht një inspektim 109

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

i përgjithshëm. Inspektimet problemore ose të veçanta në vetvete ndihmojnë për të përdorur metoda sistematike, të cilat përfshijnë ndjekjen e dukurive kudo që ato janë shfaqur e zhvillohen si dhe përcjellin për inspektim të mëtejshëm ato dukuri, inspektimi i të cilave e kapërcen mundësinë apo autoritetin e drejtuesve të inspektimit të veçantë si dhe përtej mundësive për korrigjimin dhe zgjidhjen e tyre nga inspektorët. Inspektimet për kontrollin apo rikontrollin e detyrave, normalisht ndjekin e pasojnë inspektimet e përgjithshme dhe ato të veçanta. Rishikimi i efektivitetit të veprimeve korrigjuese që janë ndërmarrë si rrjedhojë e inspektimeve të mëparshme ka vlerë dhe përmban elementë të veçantë për mbarëvajtjen e normalitetin e veprimtarive. Disa lloje të inspektimeve të cilat në jo pak raste lihen pas dore janë thelbësore për ndikimet e tyre rikontrolluese, për të parë nëse problemet e evidencuara janë zgjidhur. Kjo nuk përbën thjesht një formalitet, sepse në fakt inspektimi me karakter rikontrollues rikorrigjon edhe vetveten. Nëse gjatë inspektimit vlerësohet se janë dhënë rekomandime të gabuara atëherë nëpërmjet procesit të rikontrollit arrihet të kryhet korrigjimi e plotësimi i tyre. Rezultatet e inspektimit, në tërësi është e arsyeshme të përfundojnë me një raport gojor ose me shkrim. Në këtë kuadër, në të gjitha raportet e inspektimit parapëlqehen e trajtohen raportet e shkruara sepse këto krijojnë një bazë të plotë sistematike e metodologjike për të bërë planifikimin e analizën e inspektimeve si dhe veprimet për rikontrollin e efektivitetit të vetë inspektimit. Raportet gojorë janë të pranueshme nëse gjatë inspektimeve nuk janë vërejtur dukuri komplekse, ka rezultate të mira dhe përfundimisht nuk parashikohet e nevojshme që të kryhet rikontrolli. Përveç 110

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

këtyre, nuk inkurajohet përgjigja me shkrim për konfirmimin apo trajtimin (vlerësimin) e dukurive të zbuluara nga inspektimi, për shkak se shpenzohet kohë dhe se përvoja ka treguar që ajo jep rezultate të pakëta. Gjithsesi, nëse drejtuesit e inspektimit e kërkojnë këtë, mund të jepet përgjigja për sa më lart. Në vend të përgjigjes me shkrim për raportimin e punës së kryer vlerësohet dhe rekomandohet si mënyrë më me efektivitet, inspektimi rikontrollues, i cili krijon mundësinë për të shqyrtuar punën e bërë, problemet që janë vënë në rrugën e zgjidhjes dhe ato të përfshira në planet e punës të komandave të inspektuara. Vëmendje u kushtohet raporteve të vlerësimit të komandës. Komandanti që udhëheq inspektimin do të marrë në shqyrtim të gjithë raportin e inspektimit. Ai mund t’ia parashtrojë këtë raport stafit të tij ose shtabit, me synim që këta të analizojnë problemet në sektorët e tyre përkatës. Inspektorët e përgjithshëm në tërësi kanë të drejtën të vëzhgojnë raportet e inspektimit të vetë komandave në të gjithë nivelet, me përjashtim të rezultateve të inspektimit fillestar të komandës. Vend të rëndësishëm zënë edhe rezultatet e vlerësimit fillestar të komandës të cilat është arsyeshme të kufizohen në komandën që kryhet inspektimi si dhe në komandën që ka në varësi repartin (nënrepartin) e inspektuar. Siç u përshkrua më lart, këto rezultate nuk kërkohet të përdoren për krahasim ndërmjet njësive. Komandantët është e nevojshme të mbajnë parasysh prirjet dhe mësimet e nxjerra nga këto inspektime, për të zbuluar problemet sistematike, si burim për planifikimin e inspektimeve pasardhëse. Pas raportimit nga oficerët e shtabit, komandanti duhet të marrë përfundimet dhe rezultatet e çdo inspektimi të shtabit. 111

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Kjo për faktin se ai kërkohet të jetë i informuar në vijimësi mbi gjendjen e njësive, strukturave e sektorëve të inspektuar. Është pikërisht komandanti autoriteti që duhet të vendosë nëse anëtarët e tjerë të shtabit duhet të njihen me rezultatet e inspektimit, për arsye se në raport mund të ketë çështje që ndikojnë në sektorët e tyre ose oficerët e shtabit mund të ngarkohen me detyra për të ndihmuar në zgjidhjen e problemeve dhe korrigjimin e praktikës së punës. Kështu p.sh., gjatë një inspektimi për mirëmbajten e armatimit e teknikës luftarake dhe të infrastrukturës, inspektuesit mund të vërejnë probleme që lidhen me plotësimin me personel ose me mangësitë në kryerjen e detyrave prej këtij personeli. Këtej rrjedh se komandanti duhet të sigurojë që këto të dhëna t’u kalojnë personave përgjegjës në shtab dhe njëkohësisht t’u përcaktojë atyre detyra për eliminimin e mangësive dhe raportimin në një afat kohor të caktuar. Inspektorët e përgjithshëm të komandës, atje ku ka organikisht të tillë, ushtrojnë të drejtën të njihen me rezultatet e inspektimeve të shtabit dhe të përdorin këto rezultate për të analizuar, vlerësuar e përcaktuar prirjet negative që vihen re në njësi si dhe të rekomandojnë masa për parandalimin e tyre. Komanda eprore është e domosdoshme të njihet në kohë me raportet e inspektimit të inspektorëve të përgjithshëm, me rezultatet e këtyre inspektimeve e të vendosë për personat apo sektorët që duhen të njihen me këto rezultate. Dy nga mënyrat më të mundshme për këtë shtjellohen si vijon: Komandat vartëse dhe shtabet e tyre mund të njihen me një raport përmbledhës të shkruar për rezultatet e inspektimit në njësi. Ky raport mund të përmbajë direktivën për inspektim, kopje të tabelave, grafikëve që janë përdorur gjatë parashtrimeve 112

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

[brifingjeve] në komandë, përmbledhjen e problemeve të dërguara për thellim të mëtejshëm në shtabet eprore e dokumente të tjera që i përkasin inspektimit, të cilat mund t’u vijnë në ndihmë edhe atyre që nuk janë inspektuar. Në raport mund të përfshihet gjithashtu një përmbledhje e rekomandimeve të bëra. Përfundimet e problemeve të konstatuara në inspektim duhet t’u bëhen të njohura sektorëve, degëve apo seksioneve të shtabit ose oficerëve të cilët janë përgjegjës për të ndërmarrë veprimet korrigjuese. Normalisht kjo ndodh pasi rezultatet janë raportuar shkurt tek drejtuesi i grupit apo eprori i inspektorëve të përgjithshëm si dhe veprimet për rikontroll janë zbërthyer për personat përkatës ose janë kthyer në direktiva. Thellimi i inspektimit të përgjithshëm nënkupton dërgimin në organet e tjera të trajtimit të një problemi të verifikuar, por që ende nuk i është dhënë rrugëzgjidhje pasi kërkon inspektim më të gjerë ose veprim të shtabeve paralelë ose më të larta. Në këto raste kërkohet të merret miratimi i komandës (autoritetit drejtues) për të kërkuar thellimin e mëtejshëm të problemit. Përcaktohet nëse komandanti dëshiron të dërgojë këtë nëpërmjet komandës së tij eprore ose përmes sistemit të funksionit të inspektimit të përgjithshëm apo njëkohësisht në të dyja linjat funksionale. Inspektimet që përdorin një metodologji sistematike do të kenë më shumë probleme të cilat kërkojnë thellim të mëtejshëm se sa ato që përdorin metodologjinë e kontrollit të zbatimit. Kjo ndodh për shkak se të parët do të mund të shkojnë më thellë në thelbin e shkaqeve edhe kur ato janë jashtë kompetencës së komandës ose përtej mundësive reale të saj për t’i zgjidhur. Autoriteti që do të nënshkruajë shkresën për përcjelljen për shqyrtim e verifikim të mëtejshëm të problemit do të variojë nga një komandë në tjetrën. Në disa raste ajo 113

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

nënshkruhet drejtpërdrejt nga inspektori i përgjithshëm “Për komandantin’’, ajo mund të dorëzohet me firmën e shefit të shtabit, sikurse mund të nënshkruhet e dërgohet nga një shef kryesor në shtab në sektorin e të cilit shtrihet problemi. Ajo mund të ketë edhe nënshkrimin e drejtëpërtdrejtë të vetë komandantit të njësisë, të Forcës ose të kryeinspektorit të përgjithshëm nëse këta kryejnë nënshkrimin personalisht. Me kujdes trajtohet edhe njoftimi i inspektimit. Për këtë komandantët përcaktojnë nëse një inspektim është e domosdoshme të bëhet i paralajmëruar apo i befasishëm. Ky vendim merret në varësi të objektit të inspektimit. Sidoqoftë, secila formë njoftimi ka anët pozitive, përparësitë dhe mangësitë e veta. Trajtimi i mëtejshëm i secilës prej tyre paraqitet më poshtë: Inspektimet e paralajmëruara (planëzuara më parë) kanë përparësi për shkak se grafikimi i veprimtarive shmang pështjellimet dhe ngjeshjen e detyrave të ndryshme dhe veçanërisht objektivat e inspektimit do të mund të kuptohen më mirë nga ata që parashikohet t’i nënshtrohen inspektimit. Relativisht krijohen më pak shqetësime e mbingarkesë në njësitë e inspektuara, ato parashikojnë ushtrimin e funksioneve të drejtuesve (inspektuesve) të rinj dhe aftësimin e tyre për trajtimin e problemeve që do të inspektohen. Do të mundësohet që të korrigjohen në vend disa probleme qysh gjatë kohës së kryerjes së inspektimit. Krahas këtyre, që para kohës së inspektimit do të bëhen sistemimet dhe rregullimet e nevojshme në mjediset e njësisë dhe komandat mund të menaxhojnë më me efektivitet kohën e nevojshme. Gjithsesi, inspektimet e paralajmëruara përmbajnë edhe disa mangësi pasi ato krijojnë premisa për shpërdorim kohe në njësi apo institucione për disa masa të karakterit formal e 114

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

madje edhe punë të tjera të sipërfaqshme, me pretendimin e një paraqitjeje të mirë para inspektimit si dhe shumëfishohen mjaft detyra para inspektimit në njësi nga komandat e drejtpërdrejta të të gjithë niveleve. Përveç këtyre, mund të ndodhë (ka gjasa) që rezultatet të mos jenë plotësisht të sakta lidhur me gjendjen e përditshme të njësisë. Vend të rëndësishëm zënë edhe inspektimet e befasishme të cilat kanë përparësitë e tyre. Kështu, ushtarët dhe kuadrot nuk do t’u nënshtrohen parapërgatitjeve të efektshme dhe teprimit të masave përpara ushtrimit të inspektimeve; kufizohet mundësia për të fshehur problemet dhe relativisht japin një vlerësim më real të gjendjes së përditshme të njësisë apo strukturës përkatëse. Nga ana tjetër, këto inspektime paraqesin disa mangësi. Kështu, dalja e rastësisht e njoftimit për inspektim prej anëtarëve të ekipit inspektues u jep përparësi të pamerituara disa njësive në krahasim me të tjerat të cilat nuk kanë pasur dijeni për inspektimin. Këtyre u shtohen edhe formimi i rrjeteve të ndryshme ilegale, relativisht me shtrirje të gjerë për të zbuluar e siguruar informacione rreth inspektimit e objektit të tij. Ky lloj inspektimi në mjaft raste krijon te të inspektuarit edhe ndonjë mjedis për besim të pakët të komandës eprore ndaj tyre. Përveç këtyre, inspektimet e befasishme rrisin mundësinë e mbingarkesës, mos-koordinimit dhe të shmangies nga programi stërvitor i planëzuar dhe mundësinë për çrregullime në realizimin e grafikëve e të masave të planëzuara që më parë. Koha e kufizuar dhe përgatitja e pamjaftueshme e deri diku e sipërfaqshme e ekipit të kontrollit përbën një mangësi tjetër të inspektimit të këtij lloji. Për këtë është me vend të reflektohet në disa drejtime. Nëpërmjet konceptit të përzgjedhjes do të mund të mbrohen njësitë nga inspektimet gjatë periudhës 115

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

“jeshile’’ të stërvitjes dhe i bën njësitë e tjera të gatshme, kur ato në fakt nuk janë të tilla në periudhën e stërvitjes intensive, pra janë në periudhën “e kuqe’’ të stërvitjes. Komandat e forcave, ato të njësive taktike e të atyre të njësuara me këto përcaktojnë se cilat njësi do të ruhen nga inspektimet apo do të përjashtohen prej tyre. Njoftimet paraprake afatshkurtra bëhen një deri në tre ditë para inspektimit. Kjo veprimtari kryhet me synim që kuadrot kryesorë të kenë mundësi të përgatiten për prezantim apo intervistim, por gjithsesi nuk kanë një kohë të mjaftueshme gjatë së cilës të mund të bëjnë parapërgatitje të panevojshme. Format dhe mënyrat më të efektshme për kryerjen e inspektimit Është e rëndësishme të konceptohet e të trajtohet se çdo njësi apo institucion ushtarak mund të inspektohet si një strukturë kompakte apo si një organizëm funksional. Ajo përbëhet nga elementë dhe nën-elementë, prandaj studimi dhe mbajtja parasysh e tyre është thelbësore, veçanërisht për bashkërendimin dhe ndërveprimin e elementëve me njëritjetrin, njohjes së kufijve të tyre, përcaktimit të përgjegjësive të përbashkëta e të atyre që mbulojnë njëra-tjetrën. Këtu mbahen parasysh përparësitë dhe marrëdhëniet e komandimit, të kontrollit, të ndërlidhjes e të informacionit. Njësia apo institucioni përbën një organizim kompleks ushtarak që përfshin veprimtarinë hyrëse të informacionit, marrjen e të dhënave, sistemimin dhe përpunimin e tyre si dhe nxjerrjen e të dhënave të vlefshme në interes të njësisë dhe lehtësimin e shërbimeve të nevojshme. Vetë sistemi i inspektimit përmban korrigjimin dhe ndjek rrugë të përcaktuara për rritjen e cilësisë në elementët dhe proceset 116

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

që përmban njësia, bazuar në vendosjen, zhvillimin dhe përmirësimin e premisave e standardeve. I gjithë sistemi i njësisë përmban në vetvete nënsistemet dhe zonat funksionale të cilat ndërveprojnë për të arritur rezultatin e dëshiruar, ku secili prej tyre plotëson një funksion të caktuar. Zonat funksionale janë të pandara nga sistemet. Secila strukturë organike ushtarake përfshin resurset njerëzore dhe materiale, i përgatit dhe i përshtat ato duke vënë në veprim stërvitjen e mirëmbajtjen dhe përfundon në vënien e tyre në gatishmëri të plotë operacionale për përmbushjen e misioneve. Një logjikë e tillë shtrihet edhe te elementët e tjerë të nënsistemeve. Duke marrë shembullin e nënsistemit të personelit, trajtohen elementë të tillë, si emërimi, caktimi apo komandimi në detyrë, rekrutimi, motivimi, vlerësimi, disiplina organike dhe ajo e punës e personelit, trajtimi financiar, evidencimi dhe menaxhimi i të dhënave, i zhvillimit profesional e përparimit në gradë etj. Në këtë kuadër një vëmendje të veçantë meriton vetërregullimi apo vetëkorrigjimi. Kështu, në organizma të suksesshëm ka disa forma, organizma e procedura të cilat orientojnë e qartësojnë drejtuesit se është e nevojshme të bëjnë disa rregullime. Ky funksion vetëkorrigjues është i rëndësishëm për shkak se mjedisi përreth strukturës organike ushtarake është në ndryshim të përhershëm. Shpesh herë ky ndryshim është i pakonsiderueshëm, gradual e metodik por në disa raste të tjera ai paraqitet me një trajtë të vrullshme. Me qëllim që organizimi ushtarak të përshtatet ai mund e kërkohet të përcaktojë karakterin e ndryshimeve të nevojshme, të hapave për progres e të afateve kohorë se kur do të ndërmerren ato. Në rast të kundërt, struktura organike ushtarake do të mund të ketë dështime në përmbushjen e misioni të saj. Në këtë 117

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

kontekst, për të përcaktuar se cila është mënyra më efektive për përdorim nga inspektorët, kjo do të kushtëzohet nga përcaktimi i qëllimit të inspektimit. Për mjaft nga këto qëllime, në radhë të parë është e vlefshme të konceptohen drejt forcat e armatosura (ushtria), çdo njësi apo institucion i tyre, në përputhje me strukturën organike. Këtej del se inspektorët kur ushtrojnë veprimtari në një organizëm ushtarak kërkohet të njohin mirë e familjarizohen me marrëdhëniet dhe klimën e komandimit, me veçoritë dhe ndërveprimin midis elementëve e hallkave të ndryshme. Sigurimi i një njohjeje të strukturës ushtarake e ruan inspektorin nga bërja e gabimeve. Për këtë kërkohet që të thellohet në elementët përbërës të strukturës përkatëse organizative, njohjen e kategorive të personelit etj. Kjo do të bëjë të mundur që inspektori të fitojë besimin e komandantit. Krahas kësaj, nëpërmjet njohjes dhe zotërimit të gjendjes së njësive që kontrollon, inspektori do të fitojë aftësinë dhe përvojën e nevojshme si dhe do të rrisë besueshmërinë për çdo propozim e sugjerim të mundshëm te eprori. Përveç kësaj, inspektori kompetent jep një informacion të saktë, qartëson gjendjen e punëve dhe të arritjeve, të standardeve e të efektivitetit të njësisë ushtarake dhe, më së fundi, nuk i harxhon kohë komandantit për të bërë pyetje apo verifikime të mëtejshme për objektin dhe rezultatet e inspektimit. Mbahen në konsideratë, veçanërisht matja e aktivitetit e për më tepër, e efektivitetit të strukturës dhe funksionit organik. Trajtimi i çështjes bëhet në kontekstin se “Matja e aktivitetit është vlerësimi i kryerjes së një detyre dhe i arritjes së objektivave në lidhje me të. A janë kryer me sukses dhe në mënyrë efektive aktivitetet e planëzuara?” Përveç kësaj, “Matja e efektivitetit është vlerësimi i realizimit të 118

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

efekteve të caktuara. A kanë qenë të efektshme aktivitetet e planëzuara e të kryera me sukses?”6 Inspektori do të ndihmohet në mënyrë të ndjeshme në rast se e kupton situatën dhe marrëdhëniet e komandimit e më gjerë në njësi e deri në njohjen e mendimeve të personave ku ai ushtron veprimtari inspektuese, kur ai mban një referim (kumtim), paraqet një informacion apo jep një rekomandim për mbarëvajtjen e punëve në njësi apo institucion. Me rëndësi është edhe njohja e hierarkisë ushtarake dhe e personave eprorë të njerëzve (personave) që kontrollohen, gjë që do të realizojë edhe funksionimin e natyrshëm të hallkave sipas hierarkisë ushtarake. Njohja e strukturave ushtarake, përveç të tjerash, e ndihmon së tepërmi inspektorin për të përpunuar dhe paraqitur raportin në lidhje me problemet e konstatuara, për të njohur dhe përhapur përvojën pozitive, për motivimin e personelit, për të përcaktuar personat përgjegjës që do të kryejnë korrigjimin e gabimit apo të mangësive të vërejtura. Nëse këto mund të lidhen p.sh me çeljen e fondeve financiare, inspektori gjykon se kjo nuk do të thotë se financieri apo administratori i burimeve është pikërisht përgjegjës për zgjidhjen e problemit. Logjika të çon edhe më tej, në atë se këta të fundit merren kryesisht me administrimin e fondeve financiare, por nuk përcaktojnë hollësisht njësitë (strukturat) që i marrin ato, sasinë dhe afatin e marrjes së fondeve. Nëse inspektori dëshiron të kuptojë njësinë apo institucionin si një sistem e proces të plotë, kjo do të mund të ndodhë më shpesh në rastet kur inspektori kërkon një prezantim apo informacion (briefing) për misionin dhe detyrat nga njësia që inspektohet. Nënvizojmë se, në fund të fundit, misioni shpreh, përveç të tjerash edhe se cili është rezultati i procesit të 119

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

ndërthurjes së resurseve njerëzore, financiare, të infrastrukturës së stërvitjes, të informacionit dhe e bashkëveprimit e integrimit të tyre me proceset apo veprimtaritë e gjithanshme në njësi a institucion. Ndër këto veprimtari ose procese përmendet rekrutimi dhe vënia në veprim e personelit, shpërndarja e fondeve financiare, mbështetja logjistike, stërvitja dhe operacionaliteti i strukturave, përhapja operativo-taktike në zonat (brezat, rajonet) e drejtimet e caktuara, manovra etj. Rezultati i veprimeve të mësipërme është realizimi i detyrave themelore të misionit (LDTHM) në kohë paqeje e lufte për parandalimin e luftës, thyerjen e vullnetit të kundërshtarit për të, menaxhimin e situatave, arritjen e suksesit në operacionet luftarake, paqeruajtëse e humanitare dhe shmangien e rreziqeve e të kërcënimeve. Nëpërmjet njohjes së këtyre kërkesave arrihet edhe vetëkorrigjimi, i cili në thelb përmbahet nga vetë inspektimet; vlerësimet e efektshmërisë operative e taktike, të stërvitjeve luftarake humanitare e paqeruajtëse; vlerësimet e shkallës së profesionalizmit dhe kontroll revizionit. Vetë ushtria konceptohet e trajtohet si një sistem vetëkorrigjues, i përbërë nga mjaft nënsisteme, ashtu si një organizëm i gjallë. Të tilla renditen sistemi i komandimkontrollit e i informacionit, sistemi i personelit, ai i zbulimit, i arsimimit dhe i stërvitjes, sistemi i mbështetjes së furnizimit, të cilët kanë vlerën e vetë sistemeve të një organizmi të gjallë. Është me vlera të kuptohet veçanërisht harmonizimi, ndërveprimi reciprok dhe integrimi i këtyre sistemeve me shumë elementë, duke vënë theksin në ata më thelbësorë e në ndikimin e atyre të brendshëm e të jashtëm. Në forcat e armatosura këto sisteme u përgjigjen zonave funksionale, si logjistika, financa, burimet natyrore, mirëmbajtja etj. Ashtu si edhe elementët e një organizmi janë pjesë përbërëse e 120

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

funksionojnë normalisht, edhe në njësitë e institucionet e FAsë ndodh pikërisht një dukuri e tillë. “Në përgjithësi, efekt mund të konsiderohet një rezultat, një përfundim apo pasojë, e një ose më shumë veprimeve apo shkaqeve të tjera, që do të ndikojë në gjendjen fizike ose të sjelljes së një sistemi [ose elementëve të sistemit], duke kontribuar kështu për realizimin e një ose më shumë pikave apo kushteve vendimtare.”77 Vetë forcat e armatosura funksionojnë mbi bazën e strukturave organizative, si Shtabi i Përgjithshëm, forcat tokësore, detare, ajrore etj, ku secila prej tyre ka mision të veçantë. Edhe brenda çdo organizimi të një force apo komande e strukture mbështetjeje vetë efektet operative te njësitë e mëdha ndërvaren nga ato të tjera vartëse. Në kuadrin e mbështetjes logjistike vlerësohet gjithashtu transporti, financa, ndërlidhja, pajisjet, riparimet, shëndetësia etj. Këtej del se ndërvarësia e strukturave ushtarake, pavarësisht nga niveli i komandimit dhe situata e veçantë, përbën një dukuri thelbësore e të përbashkët. Është kjo arsyeja që nëse në situata të ndryshme dobësohet apo del nga funksioni një strukturë vartëse, kjo do të ketë ndikime negative në vetë strukturën më të madhe, forcës së armatosur, të llojeve të forcave (shërbimeve) e kështu me radhë. Kërkesë esenciale në veprimtarinë inspektuese është njohja nga inspektorët e shkaqeve që çojnë në humbjen e efektshmërisë operative apo taktike, të cilat janë bazë për suksesin strategjik apo disfatën në këtë nivel. Kështu p.sh. kërkohet të vlerësohet jo vetëm dhënia e furnizimit të nevojshëm të një strukture ushtarake por edhe koha dhe cilësia e realizimit të furnizimit me municion apo karburant në operacion a luftim, në situata krize e konfliktesh e situata të tjera sipas kërkesës së bërë e në përputhje me rregullat bazë. Mosplotësimi i këtij 121

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

furnizimi në sasi e cilësi është e kuptueshme që përbën një përgjegjësi të strukturës apo komandës më të lartë. Sipas kësaj logjike, edhe organet inspektuese është e domosdoshme të njohin, trajtojnë e vlerësojnë jo vetëm veprimtarinë e strukturës ushtarake, njësisë apo repartit që inspektohet, por njëherazi edhe të analizojnë e të qartësojnë të gjitha shkaqet në sistemin e komandimit e të drejtimit të organit epror, të elementëve (shërbimeve) të mbështetjes, duke i konceptuar elementët në një sistem të vetëm dhe duke bërë të qartë çdo mosrealizim e sidomos ndikimin e tij në elementët e sistemeve të tjerë. Vëzhgimi dhe studimi i thellë i këtyre kërkesave esenciale përbën treguesin kryesor të profesionalizmit, etikës dhe përgjegjshmërisë institucionale të çdo organi inspektimi e inspektori të veçantë. Përveç të tjerash, vend të rëndësishëm gjatë inspektimeve e kontrolleve meritojnë përzgjedhja dhe ushtrimi i një metodologjie sistematike; vlerësimi i plotësimit të detyrave krahasuar me një standard, kusht apo normë të caktuar; përcaktimi i gjerësisë dhe i shpeshtësisë së shfaqjes së problemeve; zbulimi e përcaktimi i shkakut apo burimit të mosplotësimit të detyrës; qartësimi e saktësimi i mënyrës së zgjidhjes; përcaktimi i përgjegjësisë së secilit për problemin e mosrealizimet etj. Përpara se të zyrtarizohej metodologjia sistematike e inspektimit, në përgjithësi zbatohej kryesisht metoda e inspektimit të orientuar në zbatimin e detyrave konkretisht në struktura organike ose njësi të veçanta, e cila synonte të kontrollonte e verifikonte plotësimin e zbatimit të direktivave të caktuara. Për pasojë, edhe masat që rekomandoheshin në këto raste më tepër lidheshin me “kurimin” e shfaqjeve e pasojave sesa vetë “sëmundjen” e shkakun e vërtetë të problemeve. Tashmë është kuptuar nga të gjithë se 122

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

nëse një problem është sistematik, e tillë duhet të jetë edhe zgjidhja e tij. Gjatë të gjitha veprimtarive inspektuese mbahet në qendër të vëmendjes se inspektimet kanë një qëllim të përhershëm, të parashikojnë e përcaktojnë edhe konkluzione për vetëkorrigjim të situatës në komandën që inspektohet dhe te komanda që ka dërguar inspektorët, për t’u bërë të mundur atyre të marrin vendime që të përmirësojnë njësinë, forcën a gjithë Forcat e Armatosura. Për të realizuar këtë, inspektimet është e domosdoshme të udhëhiqen nga parimi se nëse problemi është lokal e ka shtrirje lokale, apo paraqitet i veçantë vetëm për njërën apo tjetrën njësi, edhe korrigjimi do të bëhet i tillë në njësinë përkatëse. Nëse problemi është sistematik, atëherë ai duhet të trajtohet e adresohet për zgjidhje te ata që e kanë për detyrë dhe kanë kompetencën e plotë për ta kryer këtë. Vlerësimi i plotësimit të detyrave krahasuar me standardet e normat fillon me kontrollin e zbatimit të detyrave e për këtë kusht kryesor është të përcaktohen standarde të zbatueshme; përzgjedhja e përgatitja e mënyrës për përcaktimin nëse janë arritur standardet e sidomos matja e realizimit përkundrejt standardeve. Në lidhje me përcaktimin e standardeve e normave të zbatueshme të dhëna që më parë, inspektorët është e domosdoshme, para së gjithash, t’i kuptojnë qartë vetë ato. Standardet janë pasqyruar në direktiva, të cilat shprehen në ligje, në rregullore e politikat e komandantit apo në udhëzime e instruksione të tilla, si manualët fushorë, manualët teknikë, pamfletet e memorandumet drejtuese të komandës. Emërtimi “standard”, pavarësisht nga ndryshimet e veçoritë që paraqiten në ndikimet e mosplotësimit, zbatohet në formë të përgjithshme. 123

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Për përzgjedhjen e mënyrës për të përcaktuar nëse është arritur ose jo një standard, para planifikimit e realizimit të inspektimit qartësohen e saktësohen metodat më të mira për mbledhjen e informacionit siç mund të jenë vëzhgimet, intervistat, shqyrtimi i dokumenteve etj. Në vijim, për vlerësimin e realizimit të detyrave, krahasuar më standardet, kryhen vizita në çdo njësi dhe grumbullohet informacion i mjaftueshëm për të krijuar plotësisht bindjen për realizimin ose mosrealizimin e tyre. Kjo do të mund të arrihet me efektivitet duke hartuar listën e kontrollit në bazë të standardit, e cila është një mjet i vlefshëm e i përdorshëm për të bërë vlerësime të matura, objektive e të shkallëzuara në kohë, sipas afateve të planëzuara. Gjithsesi, kërkohet të mënjanohet formalizmi e puna rutinë nga inspektorët e të përdoret logjika profesionale e një mendim i strukturuar mire për t’iu përgjigjur situatave që paraqiten. Kjo lidhet me faktin se listat e kontrollit mund të çojnë në të ashtuquajturën “sindromë e tabelave”, për vetë karakterin që ato kanë si dhe treguesit e elementët e reduktuar që përmbajnë, duke trajtuar problemet në formë të kufizuar (reduktuar) e të përgjithshme, gjë që mund të shfaqë te inspektorët dukurinë e një pune të njëanëshme e sipërfaqësore ndaj mosrealizimeve. Në këtë çështje mbahet parasysh jo vetëm të trajtohen nëse është zbatuar standardi apo ka mosrealizime, por edhe të bëhen përpjekje të plota për t’u thelluar në njohjen e gjendjes, zbulimin e studimin e shkaqeve të mosrealizimeve, tërheqjen e konkluzioneve etj. Përgatitja e një pyetësori të zgjeruar nga inspektorët parapëlqehet e konsiderohet si një mënyrë më efektive, për t’u shkuar deri në fundin e tyre logjik problemeve, duke mos u mjaftuar me dhënien thjesht të përgjigjeve e kryerjen e vlerësimeve të thjeshta pozitive apo negative, krahasuar me kërkesat e standardeve. Në rastet kur përgatitet lista e kontrollit 124

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

për realizimin e standardeve, krahas trajtës tabelore nevojitet të lihet hapësirë për evidencimin më të zgjeruar të gjendjes nga inspektorët, duke përfshirë edhe rezultatet e vëzhgimeve e shqyrtimeve më të thelluara nga vetë ata. Synimi është që të gjykohet për saktësinë, drejtësinë dhe efektivitetin e veprimtarisë së kryer, të vlefshmërisë së metodave të përdoruara në njësi etj. Për të njohur e zotëruar situatën në njësi për objektin e kontrollit a të inspektimit, inspektorët kërkohet të thellojnë e ushtrojnë me efikasitet njohuritë për problemet që kontrollojnë (kanë objekt inspektimi, kontrolli dhe verifikimi e studimi) e për të bërë të mundur kështu paraqitjen e një materiali të vlefshëm për eprorin. Marrja e masave për vlerësimin e një elementi e të përcaktimit të shtrirjes së problemit bën të domosdoshme që organet e inspektimit e çdo inspektor të kuptojnë, të bëhen të vetëdijshëm e për më tepër, të jenë të përgjegjshëm se ata nuk duhet të pretendojnë e nuk mund të kapin tërë elementët apo mangësitë që ka njësia. Ata është e nevojshme të zbulojnë e ndjekin deri në themel (rrënjë) burimin e problemeve kryesore ose dukuritë më të përgjithshme që në vetvete përmbajnë shkaqet kryesore apo burimin e mosrealizimit. Inspektorit nuk i lejohet të harxhojë kohë pas vogëlsive sepse dihet që gjithçka ka koston e vet e si i tillë, edhe inspektimi është e domosdoshme të gjykojë me profesionalizëm e objektivitet çdo dukuri e të arsyetojë nëse ndjekja e një dukurie të caktuar është e vlefshme për punën vetëkorrigjuese të komandës që e ka dërguar. Inspektori duhet të kuptojë njëkohësisht se kërkesa për t’u përqendruar në dukuritë kryesore nuk është një mundësi e rrethanë që ai të dembeloset, të bjerë në pasivitet e të mos kërkojë me këmbëngulje. Kjo kërkesë shtrohet me qëllim që ai të mos kapet (ndalet) pas imtësive por të kapë hallkën më kryesore. 125

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Në lidhje me elementin e kërkimit të shkaqeve, është me vend që inspektori të shtrojë pyetjen se përse ka ndodhur ky apo ai problem e sidomos, të kuptojë thellë se shkaku nuk qëndron në sipërfaqe por në thelb, në rrënjë, ashtu sikurse veprohet për zbulimin e një sëmundjeje në një organizëm të gjallë. Ashtu sikurse niset mjeku nga simptomat për të zbuluar dhe kuruar jo vetëm ato por sëmundjen, ashtu edhe inspektori lypset të përpiqet që nga dukuritë që shfaqen të gjejë shkaqet e problemit dhe të rekomandojë se si të zgjidhet ai. E theksojmë këtë, pasi nga përvoja rezultojnë edhe praktika të tilla kur inspektuesit kapen pas dukurive e shfaqjes së jashtme dhe nuk përpiqen të gjejnë shkakun e vërtetë. Kjo ndodh më shpesh jo se ata nuk e njohin parimin se duhet të eliminojnë (luftojnë) shkakun që të luftojë dukuritë e pasojat, por thjesht për mungesë të aftësive analizuese ose për mungesë përkushtimi. Nisur nga kjo, është detyrë e çdo inspektuesi që të bëjë analizën e thellë të gjendjes e të zbulojë shkaqet e çdo problemi që ndeshet në punë gjatë inspektimit e kjo duhet të kryhet në çdo lloj inspektimi e jo vetëm në inspektimet funksionalë. Është e natyrshme se çdo problem ka shkakun ose shkaqet e veta dhe këto mund të jenë sistematike, prandaj të tilla duhet të jenë edhe masat që do të rekomandohen e merren për ta korrigjuar atë. Ndërkohë, ai mund të jetë lokal, specifik vetëm për një njësi a institucion dhe rrjedhimisht të tilla do të jenë edhe masat për eliminimin e tij. Kur shkaku është sistematik dhe ka shtrirje të gjerë, jo vetëm në një seksion, degë, departament, drejtori a njësi, por në të gjitha këto ose në pjesën më të madhe të tyre, ai kërkohet të trajtohet si i tillë e duhet të gjenden shkaqet që vijnë nga shmangia nga një rregullore, urdhër apo standard i caktuar i 126

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

forcave të armatosura apo qenia e tyre në kundërshtim me një apo disa të tjerë e, për pasojë, pengohet, pështjellohet e vonohet realizimi i detyrave. Këto probleme duhet të adresohen te subjekti që ka përgjegjësi për hartimin e tyre, te ai që i ka hartuar e miratuar ato e për rrjedhojë ka edhe kompetencën e mjaftueshme dhe detyrën funksionale që t’i korrigjojë ato. Kur shkaku është lokal dhe nuk shfaqet në shumë njësi e organizma ushtarakë njëherazi si dhe nuk paraqet dukuri të përgjithshme e tipike të caktuar, ai duhet t’i adresohet komandës së kësaj njësie që ka përgjegjësinë për ta korrigjuar dhe po aty mund e duhet të korrigjohet ose më saktë të vetëkorrigjohet. Për arritjen e këtij qëllimi, ai është e domosdoshme që t’i bëhet prezent në kohë personit përkatës përgjegjës në linjën funksionale, duke dhënë kështu mundësi për ta korrigjuar atë në nivelin dhe hallkën organizative që është shfaqur. Duke kërkuar e gjetur shkaqet e mosrealizimeve, është më e lehtë edhe puna për përcaktimin e përgjegjësisë. Në këtë kuadër, gjykimi shkon edhe më tej, duke konkluduar edhe se, përse nuk janë realizuar ato si dhe nëse mungesat janë të rëndësishme apo më pak të rëndësishme, janë sistematike apo të rastësishme etj. Kur vërehen dukuri të tilla, në radhë të parë nevojitet të gjykohet në lidhje e ballafaqim me dispozitën ligjore. Kështu, natyrshëm shtrohen për studim e zgjidhje pyetje të tilla: A është e qartë apo jo kjo dispozitë? A ka vend për krijim të ekuivokeve në kuptimin e zbatimin e saj dhe nëse kjo bie në kundërshtim me ndonjë dispozitë tjetër? Në këto raste, është më e arsyeshme që problemi të zgjidhet duke i dhënë përparësi edhe hartimit të dispozitës, për të kryer ndryshimet e nevojshme, ndërsa në raste të tjera nxirret përgjegjësia për personat përkatës 127

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dhe propozohen masa për përmirësimin e gjendjes. Për t’u dhënë inspektorëve një ndihmesë në procesin e kryerjes së analizës së mosplotësimit të një standardi të caktuar rekomandohet të përdoret një prej modeleve, i paraqitur më poshtë. Gjatë thellimit të analizës trajtohen shkaqet dhe elementët e realizimit apo mosrealizimit të standardeve duke bërë dallimin midis shkallës së njohjes së problemit, mundësisë së zgjidhjes së tij etj. Këtu trajtohet nëse njësia apo subjekti nuk di ta realizojë këtë standard, nuk mund ta plotësojë atë apo në fakt ka mungesë dëshire e vullneti për ta realizuar. Për sa i përket të parës, mosnjohjes së detyrës, analiza thellohet në disa drejtime, si mungesa e informacionit dhe e njohurive të nevojshme, puna josistematike për njohjen e plotë të saj, trajtimi i kësaj si një detyrë jo e drejtpërdrejtë, mosvlerësimi i një detyre të nënkuptuar etj. Duke analizuar pamundësinë për plotësimin e detyrës nga njësia apo nga institucioni ushtarak, trajtohen drejtime të tilla, si mosvënia në dispozicion nga eprori e burimeve të domosdoshme për njësinë për përmbushjen e detyrës apo të standardit, pamjaftueshmëria e njohjes së detyrave e kërkesave si dhe pamundësi relative për kryerjen e detyrës funksionale. Më së fundi, duke shqyrtuar e analizuar mungesën e përkushtimit e të predispozicionit për plotësimin e detyrave e të standardeve, trajtohet e analizohet vlefshmëria që i bën njësia detyrës, mungesa e masave detyruese apo pamjaftueshmëria e kërkesës së llogarisë ndaj njësisë si dhe fakti që mund të paraqitet kundërshtim i zbatimit të një detyre. Në rastet kur detyra është plotësuar me tregues të mire, duhet të mendohet e të gjykohet nëse aty ekzistojnë ide, procedura 128

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

apo mënyra të vlefshme për t’u bërë të njohura edhe në njësitë e tjera të cilat kanë probleme të tilla. Kësisoj, arrihet të konkludohet nëse aty ka përvojë pozitive e cila duhet të përgjithësohet e të përhapet më gjerë. Nëse nuk është kryer detyra, inspektori duhet të thellohet për të gjetur shkaqet nëpërmjet përgatitjes e përdorimit të pyetjeve, vëzhgimeve, rishikimit të dokumenteve etj., me qëllim për t’u orientuar në kategoritë kryesore të mosrealizimit, si në mosnjohjen e detyrave, në pamundësinë e realizimit të tyre apo edhe në mungesën e predispozicionit e të përkushtimit për plotësimin e detyrave. Në situatat kur vërehet se njësia ka mungesë në njohjen e detyrave, pyetjet orientohen për të mësuar nëse njësia apo struktura e inspektuar e ka njohur kërkesën ose kërkesat e shtruara dhe arsyet për një gjë të tillë. Kjo mund ta detyrojë inspektorin të interesohet për të pasur në dispozicion kopje të udhëzimeve, standardeve apo rregulloreve që i përmbajnë kërkesat, të cilat konstatohej se nuk njiheshin nga komandanti apo personi tjetër përgjegjës për zbatimin e detyrës. Nëse nuk i kanë njohur në kohën e duhur, një dukuri e tillë tregon dështimin e mosfunksionimin e sistemit të dërgimit të urdhrave e detyrave te zbatuesit. Në rastet kur i kanë harruar është një problem i atij individi dhe nuk ka prirje të rezultojë si një gabim sistematik. Në rastin e detyrave të nënkuptuara konkludohet se kjo është rezultat i mungesës së përvojës dhe mungesë e pamjaftueshmëri orientimi e drejtimi nga eprorët e tyre. Në një njësi apo institucion ku kuadrot kanë përvojë të gjatë, njohja e plotësimi i detyrave është (përbën) natyrë e dytë e tyre. Në një njësi apo institucion, në të cilën kuadrot kanë pak përvojë, kjo do të kërkojë të kompensohet me më shumë ndihmë 129

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

nga kuadrot sipas përkatësisë e fushave të përgjegjësisë. Në rastet kur paraqitet pamundësi për plotësimin e detyrave, inspektuesit është e domosdoshme të orientohen në përcaktimin e resurseve që nevojiten, në drejtimet prej nga ato vijnë, në organet apo personat përgjegjës që e kanë detyrë që t’i marrin ato dhe në faktin nëse vartësit dinë të veprojnë kur këto resurse u vihen në dispozicion. Në forcat e armatosura (ushtri) në përgjithësi njihen gjashtë resurse a burime, si koha në dispozicion, fuqia njerëzore, burimet financiare, pajisjet, infrastruktura, poligonet, kabinetet dhe njohuritë, informacioni e teknologjia. Resurset apo burimet e pakta ose përparësia e ulët përbën një nga arsyet e dhëna më shpesh nga inspektorët për mosrealizimin dhe në mjaft raste kjo rezulton e vërtetë, për faktin se askush nuk mund të realizojë detyrën pa mbështetjen e nevojshme. Në mjaft raste (situata) kjo është edhe çështje përparësish. Nëse inspektori do ta njohë mirë problemin dhe do t’i parashtrojë komandës vendimmarrëse rekomandime të vlefshme për rishikimin dhe rivlerësimin e përparësive, ai e ka përmbushur detyrën e tij. Kësisoj, mjafton që eprori ose komanda vendimmarrëse të rishikojë problemin. Në qoftë se i inspektuari nuk di se si ta kryejë detyrën, kjo nënkupton qi ai i ka të gjitha mundësitë (resurset) por i mungojnë njohuritë e domosdoshme që ta realizojë këtë detyrë. Ndodh jo rrallë që njerëz të veçantë, të cilët megjithëse i kanë të gjitha materialet (resurset materiale) në dispozicion dhe dinë se si duhet të bëjnë diçka, ata prapë nuk e bëjnë atë me pretendimin se nuk zotërojnë njohuritë e nevojshme për ta kryer atë. Në këtë rast atyre ju mungon kryesisht dëshira për të plotësuar detyrën. 130

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

Nëse pretendohet se kryerja e detyrës ka qenë e pamundur duhet të gjendet shkaku. Kjo trajtohet në aspektin se të kontrolluarit i janë krijuar të gjitha mundësitë e burimet në dispozicion dhe se ai dinte ta kryente detyrën apo i është kërkuar një detyrë e pamundur për zbatim. Në rastin kur mungon dëshira ose vullneti për ta kryer detyrën, kjo dukuri përbën një veprim të vetëdijshëm për të mos zbatuar detyrën apo standardin e përcaktuar. Shpesh, njerëzit refuzojnë të bëjnë diçka që ju duket e gabuar apo e rëndomtë e kotësi. Në këto raste inspektuesi kërkohet të thellohet për të gjetur motivin e këtij veprimi. Nëse nuk ka motivim e shpërblim duhet parë çfarë shtyse tjetër ka për të orientuar, nxitur e detyruar njerëzit t’i bëjnë detyrat me efektivitet ashtu siç duhet. Napoleoni ka thënë një herë se nëse do të kishte pasur mjaft kordele të ngjyrosura do të kishte pushtuar gjithë botën, prandaj meriton të shikohet nëse ka përfitim ai që plotëson detyrat, duke përdorur efektet stimuluese, si falënderimet publike, të mirat materiale apo edhe pushime të paguara. Mungesa e masave apo sanksioneve përbën një shkak tjetër të mosrealizimit të detyrave, sepse shumë njerëz kanë prirje për të mos pasur shqetësime, prandaj sanksionet janë një mjet shumë efikas për t’i detyruar ata ta bëjnë atë që kërkohet, ashtu si duhet dhe në kohën e përcaktuar. Mosqenia dakord me detyrën trajtohet si një rast i rrallë dhe kjo ndodh kur të inspektuarit e quajnë atë një kërkesë të tepërt e të kotë ose një formalizëm e sipërfaqësore, pa asnjë kuptim e vlerë praktike. Në disa raste ata kanë të drejtë e në disa të tjera jo. Kështu p.sh. është e paarsyeshme të kërkosh një hartë me të gjitha rrugët e daljes në rast zjarri kur njësia apo institucioni është vendosur në një tunel i cili ka vetëm një dalje. 131

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Në disa raste njësitë e institucionet mund të ndeshen me kërkesa të rregullores që në kushte të tjera kanë vlerë ndërkohë që në rrethanat konkrete ku ato veprojnë janë pa kuptim. Inspektori është e nevojshme të ushtrojë gjykimin e tij për të përcaktuar nëse ai që nuk ka zbatuar rregulloren ka gjetur një formë më të mirë për të kryer detyrën pa rrezikuar askënd ose jo. Në të tilla raste, inspektuesi duhet të mbajë gjithashtu parasysh se për një kuadër profesionist të ushtrisë që nuk bie dakord dhe nuk merr masa për të korrigjuar situatën, atëherë paraqitet një dilemë serioze etike sepse në ushtri thjesht, mosvlerësimi i një rregulloreje a udhëzimi (instruksioni) trajtohet formë e mosbindjes. Kur ndeshen me situata të tilla, profesionistët përzgjedhin midis disa mundësive e alternativave të tilla, si të kërkuarit e një përjashtimi nga rregulli, tentimi për të ndryshuar një rregull e ligj, të njoftuarit e shtabit epror se ekziston moszbatimi dhe shkaku i tij etj. Përcaktimi i rrugëzgjidhjes është një element mjaft i rëndësishëm i veprimtarisë inspektuese. Inspektori përdor modelin e analizës së shkaqeve për të përcaktuar me saktësi rrugët e zgjidhjes. Kur zbulon shkakun e mosplotësimit të detyrës inspektori kërkon zgjidhje të gjithanshme, që orientohet në eliminimin e atij shkaku. Disa zgjidhje rezultojnë në rregullime afatshkurtra, të cilat do të mund të kenë ndikimin e tyre edhe në zgjidhjet afatgjata. Kështu p.sh., mund të konstatohet një inspektim vlerëson se 85% e gjithë reparteve (njësive) të një njësie bazë taktike nuk kanë përgatitur efektivat për qitje natën me armët e këmbësorisë, sepse një rregullore (udhëzim) kërkon vetëm familjarizim me stërvitjen natën në një kohë (ndërkohë) që një (nga ana) tjetër kërkon të goditen jo më pak se 60% e objektivave të qitjes nga 132

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

pozicioni “barkas” ose nga transheja. Në këtë rast del se ka konflikt kërkesash dhe në të tilla rrethana inspektori duhet t’i drejtohet atij që ka bërë (hartuar) rregulloren apo udhëzimin e t’i kërkojë zgjidhjen e konfliktit. Ky i fundit, pas kësaj, nevojitet të bëjë publike korrigjimet përkatëse. Nëse në një inspektim të përgjithshëm të njësisë inspektori mëson se një nënrepart bazë taktik nuk e ka kryer stërvitjen e përvitshme për njohjen e zbatimin e Konventës së Gjenevës për kryerjen e luftës (luftimit) në tokë për dy vjet rresht, në këtë rast inspektori do të duhet të trajtojë me përparësi disa drejtime. Fillimisht ai kontrollon dokumentacionin për evidencimin e kryerjes së kësaj stërvitjeje e pas kësaj ai pyet (u drejtohet) drejtuesit e stërvitjes në nënrepart se kur e kanë bërë këtë mësim për herë të fundit. Nëse asnjë nuk mund ta kujtojë se është bërë dy vjetët e fundit, ai më pas pyet komandantin e këtij nënreparti taktik. Nëse ky i fundit pretendon se kjo nuk është kryer për shkak se nuk përbën një kërkesë të rëndësishme sepse, sipas tij, nënreparti bazë taktik ka përparësi të tjera në stërvitje e veçon p.sh. përgatitjen për qitje me armët e këmbësorisë, drejtimin e marshimit në terrene të ndryshme dhe përgatitjen taktike gjitharmëshe. Më tej, komandanti i nënrepartit vazhdon të pretendojë se në të tilla kushte ka qenë i detyruar t’u jepte rëndësi pikërisht këtyre mësimeve, duke lënë pas dore ato që ai i konsideronte më pak të rëndësishme dhe se edhe ligjin për luftën (luftimin) në tokë ai e quan (trajton) si një të tillë. Në këtë situatë inspektorit do t’i duhet të thellohet e të sigurohet se deri ku shtrihet problemi. Për t’u siguruar më mire, inspektori duhet të pyesë nëse në repartin bazë taktik ku bën pjesë ky nënrepart, ka ndonjë udhëzim për të lënë pa e bërë stërvitjen për njohjen e ligjit për luftën në tokë. Nëse në repart konstatohet se nuk ka ndonjë udhëzim të tillë, atëherë inspektori kontrollon si kanë vepruar 133

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

nënrepartet e tjera. Nëse nënrepartet e tjera e kanë pasur të qartë se atë lloj stërvitjeje duhet ta realizonin detyrimisht, inspektori përcakton se në kompaninë përkatëse stërvitja për njohjen e ligjit ndërkombëtar për luftën në tokë nuk është kryer sepse komandanti i këtij nënreparti nuk ka qenë dakord me atë veprimtari të programuar më parë. Një ndër zgjidhjet e mundshme konsiderohet ajo që t’i shpjegohet komandantit të nënrepartit rëndësia e stërvitjes për njohjen e atij ligji, ta paraqesë këtë mosrealizim në raport, të rekomandojë realizimin e saj dhe ta rikontrollojë pas dy muajsh, për të parë nëse komandanti i nënrepartit e ka korrigjuar gabimin e bërë. Në këtë rast edhe shefi i inspektorëve (kryetari i grupit të inspektimit) duhet të këshillojë komandantin për faktin se ai ka një detyrë për të raportuar mosplotësimin sipas rregullores dhe të kërkojë leje për të mos e zhvilluar sipas udhëzimit të komandës eprore. Po të mos t’ia bëjë këtë këshillim komandantit, për inspektorin do të mund të jetë një veprim etik i gabuar. Ai duhet të jetë i vëmendshëm në rastet e mosbindjes. Caktimi i përgjegjësisë është një element tjetër i rëndësishëm i inspektimit. Në caktimin e përgjegjësisë konkrete të personave përgjegjës duhet të mbahen parasysh mjaft çështje, në varësi me situatën që rezulton në inspektim. Si rregull, komandanti i njësisë së inspektuar duhet të marrë një kopje të raportit, i cili kërkohet të përfshijë si arritjet ashtu edhe mangësitë si dhe dukuri që inspektori nuk do të përfshijë në raport, por që në fakt duhet t’i dijë komandanti. Mbahet parasysh se jo çdo mangësi e mosrealizim i zbuluar duhet të përfshihet në raport. Një pjesë e rëndësishme e sfiduese e ushtrimit të inspektimit dhe e vetë të qenit inspektor është të kesh ndjenjë e gjykim 134

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

të shëndoshë për të caktuar se çfarë duhet të dokumentohet në raport e kujt duhet t’i raportohet për njërën apo tjetrën mangësi. Një nga vendimet më të vështira për një inspektor është të vendosë se çfarë duhet të bëjë kur gjen një rast të mosplotësimit të detyrës dhe komandanti nuk është dakord me të. Në këtë kontekst, inspektori nevojitet të vendosë nëse kërkesa është e vlefshme ose jo në situatën konkrete. Me situatë konkrete kuptohen rrethanat në të cilat ndodhet njësia e inspektuar, duke përfshirë në to edhe kushtet klimaterike, misionin, ngjarjet në vazhdim etj. Le të shqyrtojmë situatat si vijon: Inspektori mund të përcaktojë se kërkesa e pazbatuar nuk i shkon ose nuk i përshtatet situatës në të cilën ndodhet njësia. Në këtë rast, nëse situata mund të përsëritet, kërkesa duhet të ndryshohet e për këtë ai duhet të zhvillojë takim, të komunikojë e të krijojë marrëdhënie me hartuesit e saj si dhe të evidencojë këto raste si mësime të vlefshme që dalin. Nëse situata pothuajse nuk do të përsëritet e gjendja do të kthehet në normalitet, siç mund të jetë rasti i një njësie e cila është vendosur në lartësi e terren tepër malor dhe prej andej zhvendoset për në bregdet dhe argumentohet se pajimet dhe veshjet e saj nuk i përshtaten këtij terreni, ndërkohë që njësia tashmë ka marrë urdhër të kthehet ku ishte më parë, në terren malor. Në këtë rast inspektori përcakton se kërkesa për pajimet dhe veshjet mund të mbetet ashtu siç ishte për këtë njësi dhe gjithashtu te mësimet e nxjerra shënon këtë nevojë apo mospërputhje. Ai mund ta vlerësojë këtë jo si një dukuri të mospërputhjes. Në fund të fundit, nëse kjo përbën një ide të mirë për të ndryshuar kërkesat, atëherë ai mund ta raportojë si një “lajm të mirë”. Në rrethana të tjera inspektori mund të përcaktojë se 135

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

kërkesa e paplotësuar është e vlefshme, por komandanti i inspektuar përsëri nuk është dakord. Në këtë rast ky mund të trajtohet si një problem personal i atij kuadri, pra, që nuk paraqet problem sistematik por që duhet të trajtohet te organi ose personi me përgjegjësi që ka kompetencën dhe autoritetin ta detyrojë kuadrin në fjalë e ta korrigjojë individin që mendon në kundërshtim me udhëzimet e dhëna më parë. Në shtabin e një njësie të inspektuar, disa pjesëtarë të shtabit, megjithëse mund të mos jenë inspektuar, me plot të drejtë janë të interesuar për rezultatin e inspektimit. Kjo është e drejtë (e këshillueshme) sidomos për inspektimet funksionale gjatë vlerësimeve. Në raste të tilla inspektori duhet të mendojë shtruarjen e çështjes te zëvendëskomandanti a shefi i shtabi apo te përfaqësuesi i tyre dhe të komunikojë me të mbi rezultatet e inspektimit. Faktor përcaktues për këtë mund të jetë koha. Në rast se koha nuk përbën faktor kryesor, komunikimi me zëvendëskomandantin a shefin e shtabit ose përfaqësuesin e tyre mund të bëhet gjatë procesit të inspektimit. Për këtë mbahet parasysh se sa më shumë kohë të kalojë nga fillimi i inspektimit, aq më shumë probleme relativisht do të evidencohen e mund të paraqiten te shefi i shtabit. Raportimi te shefi i shtabit nuk është vetëm thjesht etikë profesionale, por përbën njëherazi edhe një ndihmë për inspektorin, për të parë kuadrin e përgjithshëm të njësisë nga këndvështrimi i funksionit dhe përgjegjësisë së shefit të shtabit. Kjo u mundëson anëtarëve të shtabit të përgatisin shpejt planet për rregullimin e gjendjes e trajtimin e problemeve dhe gjithashtu, vlerësohet si orientim për të vepruar gjithë anëtarët e shtabit, sepse inspektimi i përgjithshëm nuk mund të konsiderohet përjashtim për disa. Kur koha është e pamjaftueshme inspektori mund t’ua 136

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

bëjë të njohur vëzhgimet e vërejtjet e tij drejtpërdrejt oficerëve të shtabit para se të hartojë raportin e tij, me synim që ata të marrin menjëherë masa për eliminimin e mangësive. Kështu p.sh., gjatë inspektimit të një prove gatishmërie të një shtabi njësie për zënien e vendkomandës e marrjen e drejtimit prej saj, të gjitha vërejtjet e problemet që konstaton inspektori ia bën të njohur shefit të shtabit ose personave të tjerë përgjegjës në shtab, me synimin që ata të marrin masat e nevojshme korrigjuese e vetëkontrolluese, pa qenë e nevojshme që në këtë veprim të përfshihet komandanti. Mendohet dhe është provuar në praktikë që komunikimi i drejtpërdrejtë i inspektorit më anëtarët e shtabit apo komandantët vartës shpesh korrigjon menjëherë në vend problemet e eliminon mangësitë, sidomos kur ato janë të shkëputura dhe nuk përbëjnë një dukuri sistematike.

137

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Bibliografia - Perry Smith: “Udhëheqja ushtarake”, Tiranë, 1994, f.164 - Doktrina e Përbashkët e Aleancës [NATO-s] për kryerjen e operacioneve, AJP- 3 [B], botim i paklasifikuar. [Shqipëruar në Qendrën e Doktrinës e të Manualeve të Akademisë së Mbrojtjes “Spiro Moisiu”]. Tiranë, Mars 2011, faqe 1.11 dhe 1.12. - Operacionet e përbashkëta luftarake e joluftarake (MP 3-0), Tiranë, 2006, fq.23. - Doktrina e Përbashkët e Aleancës, AJP- 01 [D], dhjetor 2010, botim i paklasifikuar. [Shqipëruar në Qendrën e Analizave të Mbrojtjes të Komandës së Doktrinës dhe Stërvitjes]. Tiranë, 2011, faqe 85. - Lekë Sokoli: “Metodat e kërkimit”. Instituti i Sociologjisë. Tiranë, 2011, ISBN: 978-99956-759-4-5,faqe143 - Dr. Kolonel Arqile Veshi; Nënkolonel Kudret Selimaj: ”Për ta bërë kontrollin sa më efektiv.”, shkrim në revistën ushtarake “Detaria”, revistë periodike e Komandës së Forcave Detare, Nr.3, tetor 2005 faqe 31-33.

138

Kudret SELIMAJ Institucionalizimi i inspektimit dhe kontrollit në Forcat e Armatosura, element ekuilibri i Sigurisë

Referenca Perry Smith: “Udhëheqja ushtarake”, Tiranë, 1994, f.164 “Operacionet e përbashkëta luftarake e joluftarake (MP 3-0)”, Tiranë, 2006, fq.23. 3 Doktrina e Përbashkët e Aleancës për kryerjen e operacioneve, AJP- 3 [B], botim i paklasifikuar. [Shqipëruar në Qendrën e Doktrinës e të Manualeve të Akademisë së Mbrojtjes “Spiro Moisiu”]. Tiranë, Mars 2011, faqe 1.11 dhe 1.12. 4 Perry Smith: “Udhëheqja ushtarake”, Tiranë, 1994, f.123. 5 Perry Smith: “Udhëheqja ushtarake”, Tiranë, 1994, f.123. 6 Doktrina e Përbashkët e Aleancës, AJP- 01 [D], dhjetor 2010, botim i paklasifikuar. [Shqipëruar në Qendrën e Analizave të Mbrojtjes të Komandës së Doktrinës dhe Stërvitjes]. Tiranë, 2011, faqe 85. 7 Doktrina e Përbashkët e Aleancës, AJP- 01 [D], dhjetor 2010, botim i paklasifikuar. [Shqipëruar në Qendrën e Analizave të Mbrojtjes të Komandës së Doktrinës dhe Stërvitjes]. Tiranë, 2011, faqe 92. 1 2

139

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Lindita MUKA

Msc. Nikoll NDOI

Dr. në proces

Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO Problemi i llogaritjes së kostos dhe përfitimit nuk është i thjeshtë, por gjithashtu, deri tani nuk ka ndonjë udhëzim apo metodë se si të llogaritësh këtë kosto. Që të përgatitësh tabelën e plotë të balancuar të efekteve, nuk duhet që të marrësh në konsideratë vetëm kostot, por gjithashtu edhe përfitimet që vijnë nga integrimi në Aleancë. Problemi nuk duhet të shikohet vetëm për kostot dhe përfitimet e veçanta, por për efektin e integruar, apo sinergjik të tyre. Mbështetur edhe në analizën që kanë bërë ekspert të huaj, për kostot e anëtarësimit të vendeve të tyre në NATO, kostot që përballohen janë ndarë në kosto direkte ushtarake, të cilat janë të matshme dhe të evidentuara. Gjithashtu, trajtohen edhe kostot politike, legjislative, ekonomike etj, të cilat janë të pa matshme nga ana numerike.

Fjalë kyçe kyçe: Përfitim kombëtar, kosto kombëtare, anëtarësimi në NATO, buxhet, fonde, shpenzime, Siguri, NATO.

140

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

Abstrakt Në vitin 2009, pas gati dy dekada reforma të suksesshme të ndërmarra nga shoqëria shqiptare në tërësi, dhe Forcat e Armatosura në veçanti, vendi ynë u bë anëtar me të drejta të plota në Aleancën e Atlantikut të Veriut. Anëtarësimi në NATO, si në çdo organizatë, ka përfitimet e veta, por ka edhe kostot përkatëse politike, ekonomike, ushtarake etj. Sidomos para anëtarësimit në NATO, një pjesë e opinionit publik, por edhe e ushtarakëve e studiuesve, nuk kanë pasur një perceptim të drejtë për kostot dhe përfitimet e anëtarësimit në këtë organizatë. Vendi ynë është më i sigurt se asnjëherë në historinë e tij, duke qenë se është pjesë e Aleancës më të fuqishme të globit, ndërkohë që shpenzimet ushtarake, janë nga më të ulëtat, që pas Luftës së Dytë Botërore. 141

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Fjalë Kyçe: Përfitim, kosto, anëtarësim, buxhet, fonde, shpenzime. Hyrje NATO është padyshim organizata politiko-ushtarake më e suksesshme në historinë e njerëzimit, për garantimin e lirisë dhe sigurisë jo vetëm të anëtarëve të saj, në përputhje me Kartën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Suksesi i saj mbështetet në vlerat e përbash-këta të anëtarëve si liria, demokracia, sundimi i ligjit, të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, ekonomia e tregut të lirë etj. Përveç ruajtjes së paqes e stabilitetit në hapësirën euro-atlantike e jashtë saj, Aleanca është gjithashtu e angazhuar për përmbushjen e sfidave të sigurisë edhe ndaj kërcënimeve moderne, të tilla si terrorizmi, armët e shkatërrimit në masë, kontrabanda etj. Mbas ndryshimit të sistemit, Shqipëria ishte nga vendet e para të ish-bllokut komunist, që kërkoi zyrtarisht anëtarësimin në Aleancën e Atlantikut të Veriut. Kjo kërkesë ishte më se e justifikuar edhe për faktin se, si në asnjë vend tjetër evropian, mbështetja e publikut për anëtarësimin në NATO dhe në Bashkimin Evropian në vitet ’90, ishte mbi 93 %. Me gjithë rënien në vitet e fundit, mbështetja e publikut për integrimin evropian, është më e larta në Evropë. Pavarësisht nga kërkesa, ky anëtarësim nuk mund të bëhej menjëherë, për vetë strukturën politike, ekonomike, legjislative, ushtarake etj, që trashëgoi vendi ynë nga e kaluara. Me asistencën e partnerëve Euro-Atlantik, Shqipëria filloi procesin e kryerjes së reformave e transformimit të thellë strukturor, jo vetëm në fushën ushtarake, por në të gjitha fushat e drejtimet kryesore të jetës së vendit. Në sajë të këtyre reformave dhe ndryshimeve të thella të 142

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

kryera në gjithë jetën e vendit, si në fushën politike, legjislative, ushtarake, të të drejtave të njeriut, ekonomisë së tregut të lirë etj, në prill të vitit 2008, Shqipëria mori ftesën për anëtarësim dhe një vit më vonë, në prill të vitit 2009 u bë anëtare e NATOs me të drejta të plota. Anëtarësimi në një klub sjell përfitime, por pjesëmarrja në të, kërkon jo vetëm plotësimin e kushteve të nevojshme, por edhe që të paguash detyrimet që i takojnë secilit anëtar. Republika e Shqipërisë para anëtarësimit me të drejta të plota, plotësoi një numër standardesh në disa fusha, përfshirë edhe standardet politike si; reforma elektorale, sundimi i ligjit, forcimi i insti-tucioneve etj. Problemi i llogaritjes së kostos dhe përfitimit nuk është i thjeshtë, por është mjaft kompleks, pasi ndër-thuren shumë faktorë të matshëm dhe të pamatshëm. Gjithashtu, deri tani nuk ka ndonjë udhëzim apo metodë se si të llogaritësh këtë kosto. Që të përgatitësh tabelën e plotë të balancuar të efekteve, nuk duhet që të marrësh në konsideratë vetëm kostot, por gjithashtu edhe përfitimet që vijnë nga integrimi në Aleancë. Problemi nuk duhet të shikohet vetëm për kostot dhe përfitimet e veçanta, por për efektin e integruar, apo sinergjik të tyre. Mbështetur edhe në analizën që kanë bërë ekspert të huaj, për kostot e anëtarësimit të vendeve të tyre në NATO, kostot që përballohen janë ndarë në kosto direkte ushtarake, të cilat janë të matshme dhe të evidentuara. Gjithashtu, trajtohen edhe kostot politike, legjislative, ekonomike etj, të cilat janë të pa matshme nga ana numerike. 1. Kostot direkte ushtarake Shqipëria, si gjithë vendet e tjera që kanë hyrë në NATO, është ndeshur me disa prob-leme në fushën e mbrojtjes në mënyrë 143

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

që të arrijë standardet e Aleancës, kryesisht kapacitete dhe burime të pamjaftueshme për të ndërvepruar me aleatët, në stërvitjeje dhe aftësie reaguese. Kështu që kontributi i saj ushtarak gjatë 10 vjetëve të para të anëtarësimit, do të jetë në nivel minimal, buxhet i kufizuar mbrojtjeje, si pasojë e nivelit ekonomik të vendit, mungesë e ka-paciteteve ushtarake për të vepruar në mënyrë të pavarur në misione paqeruajtëse në botë etj. Në kostot direkte ushtarake, përfshihen të gjitha kostot e lidhura direkt me inte-grimin në Aleancë, së bashku me reformat që do të kryhen në sektorët e mbrojtjes e të tjerë, për të arritur kapacitetet optimale për të ndërvepruar me strukturat e NATO-s dhe për të siguruar kontributin e vendit për detyrën e mbrojtjes kolektive dhe misionet e reja të NATO-s. Këto kosto janë: kostoja e anëtarësimit për buxhetin e përbashkët të NATOs; kostoja e lidhur me përfaqësimin civilo-ushtarak në strukturat e NATO-s; kostoja e lidhur me angazhimin e trupave tona në operacionet e përbashkëta; kostoja e pjesëmarrjes në aktivitete të përbashkëta të NATO-s (stër vitje të përbashkëta, kon-ferenca, seminare etj); kostoja për të realizuar modernizimin dhe ristrukturimin e Forcave të Armatosura në përputhje me standardet e NATO-s; kostoja për zhvillimin dhe përshtatjen e infrastrukturës dhe territorit, si dhe kostoja e lidhur me rregullimet ligjore, proçeduriale dhe organizative. 1. 1. Kostoja e anëtarësimit si kontribut për buxhetin e përbashkët të NATO-s Fondet e përbashkëta dhe buxhetet e NATO-s NATO është një organizatë ndërqeveritare dhe vendet anëtare në të, ndajnë fondet e nevojshme sipas zërave, që mundësojnë funksionimin e përditshëm të saj dhe sigurimin e 144

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

mjeteve e të shërbimeve të kërkuara për këshillimin, marrjen e vendimit dhe zbatimin e vijueshëm të politikave e të veprimtarive të miratuara. Ajo mbështetet nga një strukturë ushtarake që kujdeset për mbrojtjen e përbashkët të vendeve anëtare, bashkëpunimin me vendet partnere dhe zbatimin e politikës së Aleancës për paqeruajtjen dhe për fusha të tjera. Meqenëse NATO ka vetëm një numër të kufizuar shtabesh të përhershme dhe forca të gatshme të pakta, pjesa më e madhe e shpenzimeve për NATO-n, në lidhje me burimet, vjen tërthorazi nëpërmjet shpenzimeve të çdonjërit prej vendeve anëtare për forcat e veta të armatosura kombëtare dhe për t’i bërë ato të ndërveprueshme me forcat e vendeve të tjera anëtare, në mënyrë që të marrin pjesë në operacionet shumëkombëshe. Vendet anëtare, po ashtu, përballojnë shpenzimet e grupimit të forcave të tyre, kurdoherë që vullnetarisht dërgojnë forca për të marrë pjesë në operacionet e drejtuara nga NATO. Me pak përjashtime, fondet e NATO-s nuk mbulojnë prokurimin e forcave ushtarake ose të mjeteve fizike ushtarake të tilla si anijet, nëndetëset, aeroplanët, tanket, artilerinë apo sistemet e armëve. Përjashtim nga ky rregull bëjnë Forca e Zbulimit të Largët dhe e Drejtimit me Patrullim Ajror e NATOs, një flotë me aeroplanë radarë kënd-drejtim-gjetës. NATO, gjithashtu, financon investimet që kanë lidhje të drejtpërdrejtë me kërkesat e përbashkëta, të tilla si mbrojtja ajrore, sistemet e komandimit e të drejtimit ose sistemet e ndërlidhjes së largët të Aleancës. Sigurimi i tyre nuk mund të jetë nën përgjegjësinë e një vendi të vetëm anëtar. Investime të këtij lloji kërkojnë mirëmbajtje, ripërtëritje dhe zëvendësim, në përshtatje me ndryshimin e kërkesave dhe të zhvillimeve teknologjike. Mbulimi i këtyre shpenzimeve përfaqëson një pjesë të ndjeshme të fondeve të NATO-s1. 145

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Vendet anëtare japin një kontribut të drejtpërdrejtë në buxhetet, që administrohen mirëfilli nga NATO, në përputhje me një formulë të miratuar të ndarjes së shpenzimeve, të përllogaritur saktësisht me aftësinë e tyre paguese. Fondet e përbashkëta të NATO-s janë tre: buxheti civil, buxheti ushtarak dhe Programi i Investimit për Sigurinë i NATO-s. a. Buxheti civil, formulohet mbi një strukturë të bazuar mbi objektiva, që parashtrojnë lidhje të qarta ndërmjet Objektivave Strategjikë të NATO-s dhe burimeve të nevojshme për arritjen e tyre. Ai siguron fondet për shpenzimet e personelit, shpenzimet operative, investimet kapitale dhe të zbatimit të programeve të kërkuara për realizimin e katër objektivave parësorë dhe të objektivave mbështetës. Buxheti civil i NATO-s mbështet stafin civil ndërkombëtar të Aleancës me seli në Bruksel, i cili është përgjegjës për planifikimin e politikave të operacioneve dhe të aftësive, ndërlidhjen me vendet jo partnere të Aleancës, që synon ndërtimin e mbështetjes ndërkombëtare nëpërmjet diplomacisë publike. Gjithashtu, ky buxhet përdoret edhe për disa aktivitete programore, duke përfshirë informacionin publik, planifikimin e emergjencës civile dhe punën e Komitetit të Shkencës2. Buxheti civil, gjithashtu ka financuar aspektet e strukturave jo-ushtarake që lidhen me zgjerimin, duke përfshirë programin e Partneritetit për Paqe (PfP) dhe Euro-Atlantik (EAPC), aktivitetet lidhur me Dialogun Mesdhetar, NATO-Rusi, NATOUkrainë, si dhe marrëdhëniet me Bashkimin Evropian. Mjetet monetare të buxhetit civil sigurohen kryesisht nga ministritë e jashtme të çdo vendi anëtar, mbikëqyren nga Komiteti i Buxhetit Civil dhe vihen në zbatim nga Shtabi Ndërkombëtar i NATO-s. 146

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

b. Buxheti ushtarak, mbulon shpenzimet operative dhe ato të mirëmbajtjes së strukturës së Shtabit Ushtarak Ndërkombëtar. Ky përfshin organizma të tillë si Komitetin Ushtarak, Shtabin Ushtarak Ndërkombëtar, agjencitë ushtarake, dy komandat strategjike dhe komandat shoqëruese, sistemet e informacionit e të drejtimit, agjencitë e kërkimit e të zhvillimit dhe Forcën e Zbulimit të Largët dhe të Drejtimit me Patrullim Ajror të NATO-s. Buxheti ushtarak mbulon gjithashtu shpenzimet operative të strukturave të komandave për operacionet kundërvepruese ndaj krizave dhe për misionet e ndërmarra nga NATO. Mjetet monetare të buxhetit ushtarak sigurohen kryesisht nga ministritë e mbrojtjes të çdo vendi anëtar, mbikëqyren nga Komiteti i Buxhetit Ushtarak dhe vihen në zbatim nga zotërues individualë të buxheteve. “Buxheti ushtarak i NATO-s është më i madhi i tre buxheteve”3. Më shumë se gjysma e këtij buxheti përdoret për të paguar shpenzimet operative dhe të mirëmbajtjes së personelit ushtarak ndërkombëtar me selinë në Mons, Belgjikë dhe komandat vartëse të NATO-s. Niveli i buxhetit ushtarak të NATO-s, rishikohet dhe aprovohet çdo vit nga Këshilli i Atlantikut të Veriut. Kontributet individuale të shteteve anëtare të buxhetit janë bazuar në një formulë të kosto-sharing. c. Programi i Investimit për Sigurinë i NATO-s. Vendet anëtare të NATO-s japin gjithashtu kontribut për Programin e Investimit për Sigurinë të NATO-s (PISN). Ky program mbulon investimet e ndërtimeve kryesore të sistemeve të komandimit e të drejtimit, të nevojshme për të mbështetur detyrat e 147

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

komandave strategjike të NATO-s, por që janë jashtë kërkesave të mbrojtjes kombëtare të vendeve të veçanta anëtare. Si buxheti ushtarak dhe PISN-ja, udhëhiqen nga parimi “veçmas”: “Fondet e përbashkëta do të përqendrohen në sigurimin e kërkesave, të cilat janë veçmas atyre, që në mënyrë të arsyeshme mund të pritet që të vihen në dispozicion nga burimet kombëtare”4. PISN-ja, përfshin edhe kërkesa për operacionet kundërvepruese ndaj krizave dhe për objektet dhe aftësitë ushtarake, të tilla si sistemet e informacionit e të ndërlidhjes, sistemet e komandimit e të drejtimit, ndërlidhjen satelitore, shtabet ushtarake, fushë-uljet e aeroplanëve, linjat e furnizimit me lëndë djegëse dhe vend-ruajtjet, portet dhe mjetet ndihmëse të avio/anije-drejtimit. Mjetet monetare të PISN-së sigurohen nga ministritë e mbrojtjes të çdo vendi anëtar dhe mbikëqyren nga Komiteti i Infrastrukturës. Projektet zbatohen ose nga vende mike të veçanta, ose nga agjenci të ndryshme të NATO-s dhe nga komandat strategjike, sipas fushës së kompetencës së tyre. Në dritën e kufizimeve fiskale, që po përjetohet nga të gjitha kombet në vazhdën e krizës globale financiare, “NATO-ja ka shtyrë në terma afatgjatë kërkesat e investimeve të mbrojtjes, duke u përqendruar përkundrazi kryesisht në kërkesat për Operacionet Aktive dhe Misionet (sidomos në Afganistan).”5 Për shkak se Projektet e PISN mund të gjendet në ndonjë nga vendet anëtare, ky program ka tentuar të jetë disi më i ndjeshëm politikisht, se dy të tjerët. Infrastruktura dhe projekte të tjera PISN janë vendosur nëpërmjet një procesi të planifikimit prioritar. d. Ndarja e kontributeve për fondet e përbashkëta. Siç u theksua më sipër, tre buxhetet e përbashkëta të NATO-s 148

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

financohen nga kontributet e të gjithë vendeve anëtare. “... me konventë (vendet-shënimi im) ranë dakord për ndarjen e kostove sipas formulave që përcaktojnë kontributin e secilit vend sipas “aftësisë për të paguar”. Megjithatë, baza e formulave ishte sa politike, po aq edhe ekonomike”6. Përcaktimi i kontributeve të secilit vend në tre buxhetet e përbashkëta, nuk është se ka ndryshuar rregullisht, por ajo ka ndodhur sa herë ka pasur një kërkesë nga një vend anëtar, apo sa herë kanë ndodhur ndryshime të mëdha të Aleancës, si për shembull, shtimi i saj me anëtar të rinj. Ashtu si të gjitha vendimet e tjera të NATOs, marrëveshjet e ndarjes së fondeve (burdensharing) bazohen në konsensusin midis anëtarëve. Kontributet për Programin e Investimit për Sigurinë të NATO-s janë ekzaminuar disi më shpesh. Ndryshimet janë bërë përmes negociatave, por shkaqet e plota për rishikimet e tij, nuk janë bërë publike. Për të arritur një shpërndarje të drejtë të kontributit për këtë Program, vendet e Aleancës kanë marrë në konsideratë disa faktorë: - kapacitetin e anëtarëve për të paguar, - përfitimet që rrjedhin tek anëtarët individual nga përdorimi i projekteve të PISN, - përfitimet ekonomike të ndërtimit të këtyre projekteve në vendet anëtare; - kontributet e sigurisë jo-infrastrukturore të bëra nga vendet individuale, - faktorë të ndryshëm politikë dhe ekonomikë7.” Aleanca merr parasysh qëllimin dhe sofistikimin e industrive të mbrojtjes të vendeve anëtare. Këto kritere, natyrisht, nuk janë plotësisht të matshme. NATO-ja ka kërkuar që të zhvillojë objektiva të forta e të shpejta, por ka qenë në gjendje për të arritur e ruajtur konsensusin. Prandaj, “vendosja e kontributeve 149

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

për këtë Program, është realizuar kryesisht nëpërmjet negociatave”. Kontributet për PISN, janë shqyrtuar së fundmi dhe rishikuar në vitin 1990. Megjithatë, në fillim të vitit 2004, anëtarët evropianë të Aleancës, ranë dakord të standardizojnë përqindjet, që secili komb pjesëmarrës kontribuon për buxhetin ushtarak dhe PISN. Përveç kësaj, analistët e politikave kanë argumentuar se pjesëmarrja në Aleanca kursen para. “Për të arritur në një përfundim kuptimplotë” mbi kostot që i përkasin Aleancës, “secili vend anëtar do të duhet të përfshijë të gjithë faktorët në llogaritjen e shpenzimeve me të cilat do të përballej, me kalimin e kohës, në hartimin e dispozitave për sigurinë e saj kombëtare, i pavarur ose përmes formave alternative të bashkëpunimit ndërkombëtar”8. Gjatë Samitit të nëntorit 2010 në Lisbonë, shtetet anëtare të NATO-s ranë dakord për sigurimin e një kapaciteti të ri: mbrojtjen balistike nga raketat. Sekretari i Përgjithshëm Rasmussen deklaroi se plani i mbrojtjes territoriale nga raketat do të kushtojë rreth 200 milion euro (rreth 270 milion $) për një periudhë 10 vjeçare. Ky fond është karakterizuar si një shpenzim shtesë për përmirësimin e programit ekzistues të Aleancës-ALTBMD (Active Layered Teatri Ballistic Missile Defense) program, i cili pritet të kushtojë rreth 800 milion euro (rreth 1 miliard $) dhe do të zgjasë mbi 14 vjet9. Shpenzimet për të dy programet do të përballohen nga të gjitha shtetet anëtare, dhe do të financohen nga buxheti i përbashkët i NATOs. Në skicën e mëposhtme, janë pasqyruar sasitë totale të fondeve që kanë paguar të gjitha vendet anëtare të Aleancës në të tre fondet, për vitin 2012. Nga grafiku e shifrat, duket qartë se Shtetet e Bashkuara të Amerikës, përballojnë pjesën më të 150

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

madhe të këtyre buxheteve, duke paguar 815 milion $, e ndjekur nga Gjermania me 555.53 milion, Anglia 347.35 milion, Franca 345.01 milion $ etj. Në vend të fundit është Islanda me 1.51 milion $ dhe në vend të parafundit Shqipëria me 2.55 milion $ në vit10.

e. Kontributi i vendit tonë në buxhetet e Aleancës Ndarja e kontributeve ndërmjet vendeve anëtare për fondet e përbashkëta të NATO-s rregullohet sipas formulave, që janë 151

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

sa politike po aq edhe ekonomike. Këto formula nuk janë të dhëna njëherë e përgjithmonë, por ndryshojnë herë pas here, me konsensusin e të gjithë anëtarëve të Aleancës. Meqenëse në burimet zyrtare të Ministrisë së Mbrojtjes e Ministrisë së Financave nuk ka të dhëna për sasinë e kontributit që jep vendi ynë në Aleancë, mesa duket akoma për arsye të ruajtjes së sekretit, ato gjenden në burimet zyrtare të Kongresit Amerikan dhe të NATO-s. Nga shqyrtimi i këtyre të dhënave, rezulton se Shqipëria paguan rreth 0,083 % të buxhetit civil, 0,065 % të buxhetit ushtarak dhe 0,084% të Programit të Investimeve të NATO-s. Në total, të tre këto buxhete janë 2,55 milionë dollarë për vitin 2012 dhe afërsisht e njëjta shumë edhe për vitin 2013. Vendi ynë është i parafundit, nga 28 vendet anëtare, për sa i përket madhësisë së kontributit, pas Islandës me 315 mijë banorë. Shqipëria, megjithëse ka numër popullsie më të lartë se Luksemburgu, Estonia e Lituania, përsëri jep një kontribut më të vogël se këto vende për arsye të të ardhurave të ulëta për frymë dhe nivelit të ulët të zhvillimit ekonomik. Megjithëse vendi ynë ka një popullsi rreth 50 % më të lartë se Sllovenia, kontributi në të tre buxhetet është gati tre herë më i vogël. Për sa i përket kontributit për frymë të popullsisë, në vend të parë është Norvegjia me 10,85 $/për frymë, ndërsa vendi ynë është në vendin e fundit me 0,85 $ për çdo qytetar. Ndërsa kroatët, që janë anëtarësuar në Aleancë në të njëjtin vit me vendin tonë, paguajnë 2,1 $/qytetar. 1.2. Kostoja për trupat tona të angazhuara në operacionet e përbash-këta Detyrimi kryesor i vendeve anëtare të NATO-s dhe që përbën edhe pjesën kryesore të kostos së anëtarësimin në Aleancë, është 152

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

pjesëmarrja e trupave në operacionet dhe misionet e përbashkëta të NATO-s jashtë vendit. Mbas vitit 1990, Aleanca përcaktoi një koncept të ri strategjik dhe nisi një veprimtari të dendur partneriteti me vendet e tjera, përfshi kundërshtarët e mëparshëm dhe hapi dyert për anëtarësimin e vendeve të reja. Për më tepër, për herë të parë, NATO ndërmori detyra paqeruajtëse në zonat e konfliktit jashtë Aleancës, duke hapur shtegun drejt një roli udhëheqës në operacionet shumëkombëshe të administrimit të krizave dhe në zgjerimin e marrëdhënieve të bashkëpunimit me organizata të tjera. Shumica e trupave ushtarake dhe pajisjeve të vendeve anëtare pjesëmarrëse në operacione, janë nën kontrollin e komandave kombëtare, por ato mund të vihen edhe në dispozicion të NATO-s për detyra speciale, që përputhen me objektivat e Aleancës. Por, shpenzimet për mbajtjen e trupave dhe pajisjeve ushtarake, stërvitjen, pagat etj, financohen nga buxhetet e mbrojtjes të çdo shteti anëtar. FA kanë filluar misionin e parë më 09 Shtator 1996, në Bosnjë-Hercegovinë. Që nga ajo periudhë, numri i trupave pjesëmarrëse në operacionet e mbështetjes së paqes (OMP) deri në vitin 2012 është rritur, ashtu siç është rritur edhe gjeografikisht numri i vendeve apo rajoneve ku ato kanë kryer operacione. Për arsye të reduktimit të misioneve të NATO-s, edhe pjesëmarrja e trupave tona në misionet jashtë vendit është reduktuar dy vitet e fundit. Misionet që kanë përfunduar me sukses deri tani dhe në të cilat ka marrë pjesë vendi ynë janë ato në Irak, Gjeorgji dhe Çad, Afrikë Aktualisht vendi ynë vazhdon angazhimin në tre operacione: ISAF-Afganistan, KFOR Kosovë dhe ALTHEA BosnjeHercegovinë, si dhe në shtabin e SEEBRIK-ut. 153

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Në total, që nga viti 1996, janë angazhuar në misione të NATO-s mbi 6000 ushtarakë shqiptarë11. Kostoja mesatare e këtij kontributi ka qenë rreth 7,5 milionë dollarë në vit para dhe pas anëtarësimit, me tendencë rënie në dy vitet e fundit, për arsye të pakësimit të operacioneve e misioneve të NATO-s. 1. 3. Kostoja për përfaqësimin civil dhe ushtarak në NATO Me qëllim që të realizohet komunikimi efektiv, konsultimet dhe vendim-marrja e përbashkët midis anëtarëve të NATO-s, çdo shtet anëtar duhet të ketë një përfaqësi të përhershme diplomatike dhe ushtarake në shtabet e NATO-s, si dhe përfaqësues të tjerë me një staf që arrin deri në 80 vetë për Shqipërinë, nga të cilët 50% civilë. Kostoja për këtë personel përfshin shpenzimet për rrogat, përfitime të tjera të kra-hasueshme me nivelin e vendeve të tjera, kostoja për mirëmbajtjen e delegacionit të vendit, si dhe pritjen e misioneve ushtarake të cilat përbëjnë një detyrim kombëtar. Gjithashtu, vendi ynë paguan çdo vit rreth 70 milion lekë qira për ndërtesat ku punon personeli i Përfaqësive Ushtarake të Republikës së Shqipërisë. Për vitet 2010-2015 paguajmë rreth 420 mijë $ çdo vit, për selinë e re të NATO-s në Bruksel. Të gjitha shpenzimet për përfaqësimin civil dhe ushtarak në NATO për vitet 20102015, llogariten mesatarisht në 6,20 milion $ në vit. 1.4. Kostoja për pjesëmarrje në aktivitete të përbashkëta të NATO-s Këtu përfshihen kostot që lidhen me pjesëmarrjen e vendit tonë në aktivitete të ndry-shme të NATO-s, të llojit IPP, në formën e konferencave, seminareve, stërvitjeve të përbashkëta etj. Këto aktivitete realizohen me pjesëmarrjen në një numër të 154

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

madh komisionesh dhe komitetesh të NATO-s, me personel të kualifikuar. Në të njëjtën kohë, në vitet e fundit para anëtarësimit, Shqipëria ka shërbyer si vend pritës për disa stërvitje, ku kanë marrë pjesë edhe trupa nga shumë shtete aleate. Në vitet pas anëtarësimit, numri i këtyre aktiviteteve ka rënë në mënyrë të ndjeshme, njëlloj si në vendet e tjera pas anëtarësimit. 1.5. Kostoja për zhvillimin e infrastrukturës dhe kryerja e rolit të vendit pritës Infrastruktura dhe territori në vendin tonë, rrugët tokësore dhe detare, portet, aero-portet, sistemet e telekomunikacionit, qendrat operacionale, depot e municionit, poligonet e stërvitjes dhe qitjes, rrjetet e furnizimit me energji elektrike etj, duhet të vihen në dispozicion të Aleancës në rast nevoje për misione të ndryshme. Të gjitha ko-stot për përmirësimin e infrastrukturës dhe shërbimet e tipit “mbështetje nga vendi pritës”, të cilat duhet të modelohen në përputhje me standardet e Aleancës, do të kryhen nga vendi ynë, me përjashtim të rasteve kur këto objekte paraqesin interes strategjik për Aleancën dhe këto investohen nga fondi i Programi i Investimit të Sigurisë të NATO-s. 1.6. Kostoja për rregullimet ligjore, procedurale dhe organizative Në këtë grup përfshihen të gjithë shpenzimet që lidhen me masat organizative dhe procedurale, rregullimet e ndryshme ligjore dhe rregullat që duhet të ndërmerren për të siguruar përputhjen me kërkesat, detyrimet dhe standardet e NATO-s, si: kostoja për përmirësimet konstante në legjislacionin ushtarak në fushën e mbrojtjes, në përputhje me kërkesat për 155

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

modernizimin e Aleancës, për t’ju përgjigjur sfidave të reja, krizave emergjente etj; kostoja e programeve për të përmirësuar kontrollin demokratik mbi mbrojtjen nga Qeveria dhe Parlamenti; ndërtimi i strukturave funksionale organizative, të marra nga eksperienca e vendeve të përparuara në rajon dhe modelet e NATO-s për proceset e blerjes, kontrollin përkatës dhe strukturat përgjegjëse; kostoja për përgatitjen e rregullave, ligjeve, standardeve, procedurave të punës, prokurimit publik, rregullat për planëz-imin, qendrat e stërvitjes dhe ndërtesat duke i krahasuar me standardet e BE; kostoja për përmirësimet dhe botimin e rregullave për liçensimin e kompanive nënkontraktore, kontrollin e eksportit për pajisjet dhe armatimin, sigurimin e çertifikatës së origjinës, përcaktimi i mënyrave të paketimit etj. Hartimi i një tabele përmbledhëse me kostot faktike që paguan vendi ynë për anëtarësimin në NATO është i vështirë, pasi ato ndryshojnë nga viti në vit, mbi bazën e Prodhimit të Përgjithshëm Bruto, madhësisë së buxhetit të mbrojtjes, % së përcaktuar për tre buxhetet e NATO-s, sasisë së forcave pjesëmarrëse në operacionet e përbashkëta etj. Megjithatë, në rast se bëjmë përpjekje për llogaritjen e kostove se sa na kushton anëtarësimi në Aleancë në vit, në mënyrë të përafërt do të llogarisim rreth 10-15 milion $ (USA). Këto shpenzime kanë tendencë të rriten deri në 16% të buxhetit të mbrojtjes në periudhën afatmesme, kur të bëhet mbështetja e plotë e trupave pjesëmarrëse në mision, nga vendi ynë. 1.7. Kostot indirekte jo-ushtarake Anëtarësimi në NATO nuk është thjesht një vendim politik me kuptim të rëndësishëm vetëm për mbrojtjen. Por ka disa dimensione të tjera të integrimit në NATO përveç ndikimeve 156

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

të kuptuara dhe të nënkuptuara politike dhe ushtarake, të cilat janë pjesë e detyrimeve për një vend në procesin e integrimit. Bashkëpunimi ekonomik është një nga aspektet e shprehura drejtpërdrejt nga Marrëveshja e Uashingtonit. Ka një bashkëveprim të ngushtë midis sigurisë dhe bashkëpunimit ekonomik, i përcaktuar qartë që nga Plani Marshall, i cili kishte për qëllim të krijonte një ambient të sigurt dhe zhvillim ekonomik. Disa nga kostot indirekte jo ushtarake, janë: a. Kostoja politike. Ka shumë argumente dhe polemika në lidhje me reduktimin e sovranitetit të vendit që bëhet subjekt i vendimeve kolektive për sigurinë dhe që merren nga Aleanca. Megjithatë, në rastin e Shqipërisë ky argument llogaritet jo në terrenin e përshtatshëm, pasi sot në kushtet e rreziqeve të shumëfishta dhe jo konvencionale, për një vend të vogël me burime shumë të kufizuara financiare, për pasojë dhe ushtarake, është e pamundur që të garantohet siguria e vendit duke u mbështetur vetëm në asetet e veta. Argumenti duhet shtrirë më tej dhe konsoliduar në rastet kur mungon mbrojtja kolektive nga Aleanca dhe duhet të llogaritet kostoja e skenarit të mundshëm për të arritur sigurinë e kërkuar. b. Kostoja ekonomike. Pavarësisht sukseseve makroekonomike të një vendi ku një pjesë e popullsisë jeton poshtë nivelit të varfërisë, me disproporcion të thellë në shpërndarjen e pasurisë, me një defiçit të lartë të llogarive aktuale që kushtëzohet së tepërmi nga paratë e dërguara nga emigrantët, nuk është e lehtë për Shqipërinë që të angazhojë burimet e saj të kufizuara financiare për sigurinë, për implementimin dhe zbatimin e standardeve të NATO-s. Kosto të tjera mund të jenë ato të lidhura me kryerjen e reformave në përgjithësi, jo vetëm për NATO-n, por edhe për BE. Mund të përmendim koston për ristruktu-rimin dhe 157

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

liberalizimin e mëtejshëm të ekonomisë, nxitjen e biznesit, sanksionimin e të drejtës së pronës, privatizimin e ekonomisë, përmirësimet në sistemin e sigurisë shoqërore, reduktimin e ekonomisë informale, reformat në shëndetësi dhe sektorin e arsimimit etj, që në terma afatgjatë janë shumë fitimprurëse për vendin. c. Kostoja shoqërore. Lufta kundër korrupsionit, krimit të organizuar, trafikimit të armëve, narkotikëve dhe qenieve njerëzore është konsideruar si sfida më e madhe për çdo qeveri shqiptare, pasi përbën një nga problemet më të mëdha shoqërore për vendin. Përkundrejt programeve të mira të qeverive dhe përmirësimeve tepër të ndjeshme, përsëri ajo ka qenë dhe mbetet një betejë e vështirë. Reforma në sektorin e mbrojtjes do të çojë në reduktimin e forcave të armatosura. Në buxhet do të shtohen kosto për pensionet e parakohshme e sigurimet shoqërore për këtë kategori, programe shtesë për riintegrimin e tyre në punë etj. 2. Përfitimet e anëtarësimit të vendit në NATO Përfitimet nga anëtarësimi në NATO janë jo vetëm politikoushtarake, por edhe në sferat ekonomike, shoqërore, juridike, organizative etj. të cilat janë funksione direkte të inte-grimit. Të ndërthurura e komplekse, në bashkëveprim me njëra-tjetrën, anëtarësimi në NATO sjell përfitime në disa drejtime: Së pari, në fushën e sigurisë së vendit, pasi krijohet siguri për qytetarët e Shqipërisë, duke qenë pjesë e Aleancës më të fuqishme të globit. Të jesh anëtar i NATO-s do të thotë të jesh pjesëtar i një koalicioni fitues dhe NATO ka treguar se është e pakonkurrueshme, sidomos këto 25 vitet e fundit. Edhe faktori psikologjik i sigurisë ka efekte mjaft pozitive tek qytetarët, investitorët e huaj e vendas dhe në gjithë jetën e vendit. 158

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

Perceptimi si një vend i sigurtë, ndikon drejtpërsëdrejti në nxitjen e investimeve, si nga qytetarët vendas, ashtu edhe nga të huajt, gjë që ndikon në rritjen e prodhimit të përgjithshëm bruto dhe si përfundim në rritjen e mirëqenies që qytetarëve. Së dyti, praktika ka treguar që anëtarësimi në NATO nuk është domosdoshmërisht garanci për anëtarësimin në BE, ndërsa mungesa e anëtarësimit në NATO, në mënyrë të sigurt nënkupton se nuk mund të bëhesh pjesë e BE. Në objektivat e politikës së jashtme të vendit tonë nuk është hequr kurrë shprehja standarde e integrimit në strukturat Euro - Atlantike, e konsideruar si e vetmja rrugë që të çon drejt realizimit të anëtarësimit në NATO dhe në BE. Së treti, reformat e kryera para dhe pas anëtarësimit në NATO kanë shërbyer si katalizator për ndërmarrjen e reformave politike, ekonomike, institucionale etj. duke i paraprirë, lehtësuar e përshpejtuar procesin e integrimit në BE dhe përparimit të vendit. Së katërti, NATO është një partner i pazëvendësueshëm dhe një projekt strategjik për të gjitha vendet e rajonit, përjashtuar Serbinë që akoma është e pavendosur. Integrimi i vendeve të Ballkanit në NATO dhe BE, krijon një mjedis të favorshëm rajonal të sigurisë, stabilitetit e paqes, duke flakur frymën anakronike të urrejtjes, mosbesimit, ndasive etnike, që gjithnjë e më shumë po duken si relike të së kaluarës. Anëtarësimi i vendeve të rajonit në NATO, do të shërbejë për të ndërtuar harmoninë në rajon dhe për të zgjidhur në mënyrë paqësore mosmarrëveshjet, duke i dhënë fund konflikteve ndër-etnike. Grupet e ndryshme etnike do të bashkohen nga vizioni i një të ardhmeje të përbashkët. Së pesti, vendet më të fituara nga anëtarësimi në Aleancë janë vendet e vogla dhe të mesme, sepse vendet e mëdha mund ta 159

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

garantojnë mbrojtjen dhe sigurinë e tyre më vete, ndërsa vendet e vogla e kanë më të vështirë. Duke ndarë vlera të njëjta, ne përfitojmë shumë, duke kontribuar më pak, pavarësisht se ajo pak do të na duket gjithmonë shumë. Së gjashti, megjithëse në periudhën afatshkurtër, anëtarësimi në Aleancë shoqërohet me rritje të kostos financiare, në terma afatgjatë edhe thjesht në aspektin ekonomik, përfitimet janë shumë herë më të mëdha. Analiza e faktorëve ekonomikë e financiarë është komplekse, por ajo vështirësohet akoma më shumë, nga njëra anë për vetë periudhën e shkurtër që ka kaluar, qysh nga anëtarësimi i vendit tonë në NATO dhe nga ana tjetër, për shkak të krizës financiare e ekonomike që ka mbërthyer ekonominë botërore, efektet e së cilës janë ndjerë edhe në vendin tonë, disa muaj para anëtarësimit të vendit në Aleancë e në vazhdim. Gjatë një interviste në datën 28 maj 2008 në revistën Privredni Vjesnik, kryeministri kroat Ivo Sanader, tha se anëtarësimi në NATO ofronte një mundësi pjesëmarrjeje në projektet e përbashkëta të vendeve anëtare të NATO-s. Ai citoi Republikën Çeke, Poloninë dhe Hungarinë si shembujt më të mirë që tregojnë se si anëtarësimi në NATO mund të influencojë pozitivisht ekonominë e një vendi, si direkt ashtu dhe indirekt12. Ka shtete si Bullgaria, që kanë bërë përpjekje për të llogaritur rritjen e PBB në %, për çdo për qind rritje të buxhetit të mbrojtjes ndaj PBB, një detyrë që është tepër e vështirë dhe që mund të realizohet në bashkëpunim me universitete tepër të specializuara për këtë qëllim. Të dhënat e disa shteteve të pranuara në NATO pas viteve ’90 tregojnë se pas anëtarësimit në NATO, për çdo rritje të buxhetit të mbrojtjes me 0.1 % të PBB, investimet e huaja në vend rriten mesatarisht me 0.15-0.2 % të rritjes së PBB, ç’ka sipas tyre e justifikon anëtarësimin dhe rritjen e shpenzimeve për mbrojtjen13. Të gjithë studiuesit dhe analistët 160

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

bien dakord në një pikë, që përfitimet nga anëtarësimi në NATO e tejkalojnë ndjeshëm koston e harxhuar si për vetë vendet që anëtarësohen, ashtu edhe për Aleancën. 2. 1 Përfitimet ekonomike të anëtarësimit të vendit tonë Në veprimtarinë ekonomike dhe financiare të një vendi, përveç shumë faktorëve dhe variblave që ndikojnë, ka një rol jashtëzakonisht të rëndësishëm efekti psikologjik i veprimtarisë së njerëzve, sidomos të vendimmarrësve politikë e ekonomikë. Janë të panumërta rastet e ndryshimit të rezultateve në bursa, kurse këmbimi etj. deri në 10 pikë përqindje, në vende të ndryshme të botës, si rezultat i një dorëheqje të një personaliteti politik, të fushës ekonomike, apo bankare. Po kështu, ndryshime të menjëhershme pozitive mund të sjell edhe zgjidhja e një krize të zgjatur, apo të menjëhershme politike, zgjedhja apo emërimi i një personaliteti të njohur në një post të rëndësishëm vendimmarrës për fushën ekonomike etj. Po të studiohet me kujdes tabela e të dhënave për PBB të dhjetë vendeve që u anëtarësuan në NATO përkatësisht në vitin 1999 e 2006, do të vihet re lehtësisht, se jo vetëm në vitin e anëtarësimit, apo pas tij, por edhe disa vite përpara anëtarësimit, Prodhimi i Brendshëm Bruto ka një rritje e zhvillim shumë të madh krahasuar me periudhat e mëparshme. Analistët e studiuesit e ndryshëm, veç të tjerave këtë fenomen e shpjegojnë pikërisht me faktorët psikologjikë, që veprojnë në ekonomi. Anëtarësimi nuk është thjesht një veprim që është bërë në një muaj, apo në një vit, por është një proces i gjatë disavjeçar, që është shoqëruar me reforma të thella politike, ekonomike, ligjore, ushtarake, të drejtësisë etj. Diskutimet, debatet dhe njoftimet, që vendi është shumë afër anëtarësimit, 161

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

krijojnë klimën e besimit e sigurisë tek investitorët vendas e të huaj, se investimet e tyre janë të sigurta e nuk rrezikohen nga destabiliteti politik e ekonomik. Po të shihen të dhënat e Prodhimit të Brendshëm Bruto të vendit tonë, kanë pak a shumë të njëjtën pamje dhe ritëm të rritjes njëlloj si vendet e tjera që janë anëtarësuar. Rritja e PBB fillon disa vite përpara anëtarësimit, pasi edhe lajmet se vendi është në prag të anëtarësimit në organizatën më të madhe të sigurisë në botë, janë prezent çdo ditë dhe në çdo debat të politikanëve, analistëve, publikut të gjerë etj. Faktorët që ndikojnë treguesit e zhvillimit ekonomik janë të shumtë, por krijimi i një ambienti të sigurt për investimet vendase dhe thithjen e investitorëve të huaj, është një parakusht për shpejtimin e zhvillimit të ekonomisë. Nga një lexim i thjeshtë i shifrave të rritjes së PBB, duket sikur mbas anëtarësimit të vendit në Aleancë në vitin 2009, jo vetëm që nuk kemi rritje të tij, por kemi rënie dhe pengim të zhvillimit ekonomik. Ky është efekti i drejtpërdrejt i krizës financiare e ekonomike globale. Si rezultat i kësaj krize, që filloi në vitin 2008 në SHBA dhe pastaj u përhap me shpejtësi në Evropë e pothuaj në gjithë botën, në shumicën e vendeve të botës kemi një frenim dhe pse jo edhe rënie ekonomike. Kështu që në vitin 2008, kanë kaluar në depresion dhe kanë rënie ekonomike vende të tilla si SHBA, Japonia, Anglia, Franca, Italia, Irlanda, Danimarka, Suedia etj. Pra krahasuar me shifrat negative të PBB të gjithë vendeve të Evropës dhe rajonit, rritja qoftë edhe në % të vogla e ekonomisë së vendit tonë, pa dyshim që i dedikohet edhe anëtarësimit të vendit në NATO dhe rritjes së sigurisë të investitorëve vendas e të huaj. Edhe në vitet pas 2009, rritja ekonomike e vendit tonë, është shumë më e lartë, se e vendeve të Evropës dhe rajonit, një pjesë e të cilave 162

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

vazhdojnë të jenë në depresion. Megjithatë, krahasuar me periudhën 2004-2008, rritja ekonomike është shumë më e vogël në vitet mbas anëtarësimit. Megjithëse siç është theksuar më lart, në zhvillimin e ekonomisë janë të shumtë faktorët që ndikojnë, sipas studiuesve, rënia e rritjes ekonomike të vendit tonë është kushtëzuar nga dy faktorë: Ndikimi i krizës globale e rajonale në ekonominë e vendit tonë, pasi dihet tashmë se ekonomia e vendit tonë është një ekonomi e hapur me ndikim të ndërsjellë me ekonominë e vendeve të rajonit Rënia e dërgesave të emigrantëve, si pasojë e humbjes së vendeve të punës së tyre, nga kriza në këto vende. Sektorët më të rëndësishëm për ekonominë shqiptare që përfitojnë si rezultat i ndryshimit pozitiv të imazhit të Shqipërisë janë energjetika, turizmi, tregu i pasurive të paluajtshme, investimet në infrastrukturën civile e ushtarake, në rrjetin e komunikacioneve etj, të ardhurat e të cilëve priten të merren në periudhën afatgjatë. Sipas Indeksit të Përformancës së Investimeve të Huaja Direkte (IHD) Hyrëse të UNCTAD-it, në vitin 2010 Shqipëria renditej në vendin e 18-të midis 141 vendeve, duke shënuar një ngjitje të ndjeshme nga vendi i 68-të që mbante në vitin 2005. Kjo pozitë e përmirësuar reflekton një mjedis biznesi më të sigurt e miqësor ndaj investitorëve dhe më shumë mundësi të ofruara përmes privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore. Edhe treguesëi për Investimet e Huaja Direkte (IHD) në botë, Evropën Juglindore dhe në vendin tonë, tregon qartë për rritjen e tyre në vitet para dhe pas anëtarësimit. Në rast se në gjithë 163

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

botën dhe në Evropën Juglindore, kemi një rritje të këtij treguesi në kufijtë 20-50 %, për vendin tonë ky tregues është rritur mbi tre herë. Kjo rritje i dedikohet një sërë faktorësh në zhvillimin e ekonomisë, por veç të tjerave edhe krijimit të një ambienti të sigurtë për thithjen e investimeve të huaja. “Shumë studime tregojnë se IHD-të rrisin efiçencën e burimeve dhe faktorët e prodhimit në vendin pritës, duke e shikuar pra influencën e IHD-ve në rritjen ekonomike si pozitive. Përgjithësisht, IHD-të ndikojnë në vendin pritës duke rritur produktivitetin dhe duke e kaluar atë nëpërmjet dy kanaleve kryesore, cilësia dhe sasia e faktorëve të prodhimit dhe efikasiteti në përdorimin e tyre, (OECD, 2002)”14. 3. Shpenzimet ushtarake dhe madhësia e buxhetit të mbrojtjes Historia e njerëzimit është histori e zhvillimit të luftërave. Pothuaj të gjitha vendet, në një masë apo në një tjetër, kanë bërë dhe vazhdojnë të bëjnë shpenzime për mbrojtjen e interesave të tyre. “Për sa kohë do të ketë njerëz, do të ketë edhe luftë...”- ka thënë Albert Ajnshtajni. Në periudha të caktuara, shpenzimet ushtarake në disa vende janë rritur në nivele mjaft të larta, në disa vende të tjera kanë qenë më të ulta. Pavarësisht se aktualisht ka një tendencë për uljen e shpenzimeve ushtarake në vendet e zhvilluara, ka përsëri vende të tjera jashtë aleancave, që po rrisin me shpejtësi shpenzimet në fushën ushtarake. 3.1 Shpenzimet ushtarake të vendeve të ndryshme Shpenzimet ushtarake botërore në vitin 2013 ishin 1747 miliard $, ose 2,4 % e Prodhimit të Përgjithshëm Bruto të botës (PBB). Çdo njeri në botë paguan për mbrojtjen mesatarisht 248 $ në vit. Në terma real kjo shifër është 1,9 164

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

% më e ulët se një vit më parë-viti 201215. Vendet që bëjnë shpenzimet më të larta ushtarake për frymë janë SHBA 2023 $/frymë, Omani 2902, Arabia Saudite 2261, Singapori 1797, Kuvajti 1495, Bahreini 1053, Koreja e Jugut 675,6, Kanada 524,7. Në Evropë shpenzimet më të larta ushtarake për frymë i kanë Franca 961,1, Anglia 908, Danimarka 814,3, Suedia 676,6, Zvicra 627,7, Holanda 614,8, Finlanda 598,4, Gjermania 596,8, Italia 535,4, Greqia 527,6, Qipro 516, 5 etj16. Hendeku në rritje i shpenzimeve të mbrojtjes ndërmjet SHBA dhe Evropës, dobëson mbështetjen e SHBA për Aleancën. Në SHBA, gjithnjë e më shumë po rritet shqetësimi dhe po shtohen zërat për shpenzimet e pakta ushtarake dhe në rënie, që bëjnë aleatët evropianë, krahasuar nga përtej Atlantikut. Dhe ky lloj hendeku e shqetësimi, krijon jo pak probleme e vështirësi në marrëdhëniet midis aleatëve. Në anën tjetër, rritja e fuqive të reja po krijon një hendek ndërmjet aftësive të tyre dhe aftësive të vendeve aleate. Rritja e fuqive të reja, nuk është se përbën kërcënim të drejtpërdrejtë ndaj Aleancës, por nëse vazhdon shkurtimi i shpenzimeve të mbrojtjes, shumë shpejt vendet anëtare të Aleancës, do të shikojnë dobësimin e influencës në skenën ndërkombëtare. “Për momentin ne kemi nevojë të ruajmë në të njëjtin nivel shpenzimet e mbrojtjes. Sapo ekonomitë tona të përmirësohen, ne duhet të marrim në konsideratë rritjen e investimeve në mbrojtje përsëri. Dhe gjithmonë, ne duhet t’i shpenzojmë paratë e taksapaguesve tanë në mënyrën më të mençur17. 3.2 Madhësia e buxhetit të mbrojtjes të vendit tonë Madhësia e buxhetit të mbrojtjes është përgjegjësi kombëtare, 165

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

si për vendet që janë anëtare të Aleancës, ashtu edhe për ato që nuk janë anëtare të ndonjë aleance. Përcaktimi i këtij buxheti bëhet në përputhje me madhësinë e ekonomisë të çdo vendi, në raport me buxhetet e mbrojtjes të vendeve fqinje e të rajonit, madhësinë dhe nivelin e forcave të armatosura. Ai varet edhe nga burimet teknike dhe ligjore për sigurinë që shteti ofron si dhe mbi bazën e kërcënimeve dhe rreziqeve që i kanosen vendit. Para vitit 1990 nën moton “Mbrojtja e atdheut detyrë mbi detyrat”, u ndërtuan vepra të shumta në fushën e mbrojtjes, duke bërë bunkerizimin e gjithë vendit. Ushtria u shpërnda në dhjetëra qindra kazerma në gjithë territorin e vendit dhe me gjithë kontingjentin rezervist, numri i ushtarëve shkonte deri në 650 mijë. Megjithëse nuk ka studime të mirëfillta për shpenzimet ushtarake të periudhës 1944-1990, pasi një pjesë e këtyre shpenzimeve bëheshin edhe indirekt nga institucione të tjera përveç Ministrisë së Mbrojtjes, nën moton i gjithë populli ushtar, shpenzimet e mbrojtjes në mënyrë direkte e indirekte, shkonin deri në 13 % të Prodhimit të Përgjithshëm Bruto18. Në vitin 1990, përveç bunkerëve të pafund, ushtria shqiptare trashëgoi edhe një sasi të madhe teknike e pajisjesh, të cilat me kalimin e kohës po vjetroheshin dhe në disa raste po bëheshin rrezik për sigurinë e vendit, siç ishin municionet. Përveç armatimit e teknikës që po vjetrohej më kalimin e viteve, ushtria shqiptare nuk trashëgoi ndonjë infrastrukturë ndërtimore të krahasueshme me vendet e tjera. Investimet në infrastrukturë, në shumicën e rasteve ishin bërë pa perspektivë dhe dilte nevoja e kryerjes së investimeve të reja infrastrukturore, ose përmirësimeve të atyre ekzistuese. Mbas vitit 1990, Shqipëria kaloi në tranzicion dhe ekonomia e vendit u përball me vështirësi shumë të mëdha financiare. Në këtë kuadër deri në vitet 2000, edhe mundësitë e investimeve 166

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

për infrastrukturë, apo për armatim e teknikë moderne ishin mjaft të kufizuara, veç të tjerave edhe për arsye të numrit shumë të madh të personelit aktiv dhe shtimit në shpenzimet e buxhetit të mbrojtjes të pensioneve të ushtarakëve në rezervë. Buxhetet e mbrojtjes nga viti 1993 deri në vitin 2000, kanë ardhur në rënie nga 3,2 % në vitin 1993, në 1,2 % në vitin 200019. Vetëm mbas viti 2000, kur personeli aktiv i FA u reduktua në 16500 forca dhe buxheti i mbrojtjes filloi të rritet, filluan investimet në infrastrukturë, kryesisht në Zall-Herr dhe rikonstruksionet në kazermat e tjera. Nga viti 2000, kur buxheti i mbrojtjes ishte 1.2 % e PBB-së, filloi dhe rritja graduale e tij, duke arritur vlerën më të lartë prej 2,1 % në vitin 2009, kur dhe vendi ynë u anëtarësua në NATO. Aktualisht Shqipëria ka një buxhet rreth 1 % të PBB-së për mbrojtjen. Kjo rënie është justifikuar me krizën ekonomike, por edhe me tendencën në ulje që kanë buxhetet e mbrojtjes të të gjitha vendeve evropiane për mbrojtjen. Në vitin 2013, vendi ynë ka harxhuar 51,2 $ për frymë për mbrojtjen krahasuar me 79 $, që harxhonte në vitin 2009. Ndërkohë që mesatarja botërore është 248 $ për frymë/vit. Vendi ynë është i fundit në këtë aspekt, jo vetëm në Evropë, por edhe në rajon, pasi të gjithë të tjerët shpenzojnë më shumë se vendi ynë, si BosnjëHercegovina 53,35, Maqedonia 61,31, Mali i Zi 111,6, Serbia 129,9 dhe dy vendet anëtare të BE-së, Kroacia 217,4, dhe Sllovenia 264,4 $/frymë. Krahasuar edhe me vendet e rajonit, duket qartë që buxheti i mbrojtjes së vendit tonë është mjaft i vogël Përfundime 1. Përkrahja e opinionit publik për anëtarësimin e vendit 167

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

tonë në NATO në vitet ‘90, ka qenë mbi 93 %, më e larta në gjithë vendet e Evropës. Shqipëria ka qenë e para nga vendet e ish-Evropës Lindore që ka paraqitur kërkesën zyrtare për anëtarësim në NATO. Në sajë të reformave të thella strukturore politike, ushtarake, ekonomike, legjislative etj. në prill të vitit 2009, Shqipëria u bë anëtare me të drejta të plota në Aleancën më të suksesshme në histori për ruajtjen e paqes, sigurisë e stabilitetit. 2. Të tre buxhetet e përbashkëta të NATO-s financohen nga kontributet e të gjithë vendeve anëtare. Baza e formulave të ndarjes është sa politike, po aq edhe ekonomike. 3. Për vitin 2012, për të tre buxhetet e NATO-s, Shqipëria ka paguar 2,55 milion $; 0.0833 % të buxhetit civil, 0.0652 % të buxhetit ushtarak dhe 0.0843 % të Programit të Investimit të Sigurisë të NATO-s. Shqipëria, për sa i përket kuotës së anëtarësimit, është e dyta pas Islandës nga vendet anëtare. 4. Anëtarësimi në NATO ka sjell përfitime të shumëfishta në disa drejtime; në fushën e sigurisë së vendit, pasi krijohet siguri për qytetarët e Shqipërisë, duke qenë pjesë e Aleancës më të fuqishme të globit; praktika ka treguar që anëtarësimi në NATO nuk është domosdoshmërisht garanci për anëtarësimin në BE, ndërsa mungesa e anëtarësimit në NATO, në mënyrë të sigurt nënkupton se nuk mund të bëhesh pjesë e BE-SË. 5. Rritja e PBB në vitet para dhe pas anëtarësimit në NATO, i atribuohet përveç vektorëve të tjerë edhe Investimeve të Huaja Direkte, si pasojë e rritjes së sigurisë në vend. 6. Mesatarisht 2,4 % e Prodhimit të Përgjithshëm Bruto (PBB), ose 1747 miliard $ (USA) ishin shpenzimet ushtarake botërore në vitin 2013. Çdo njeri në botë paguan mesatarisht 248 $ në vit. Ndërsa çdo njeri në botë paguan mesatarisht 248 $ në vit, në Shqipëri paguan mesatarisht 51,2 $/në vit për 168

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

shpenzimet ushtarake, ose 20.6 % të shpenzimeve që bën mesatarisht çdo banor i globit. 7. Anëtarësimi në Aleancë sjell shumë më tepër përfitime se sa kosto financiare. E parë edhe thjesht në aspektin ekonomik, përfitimet si rezultat i rritjes ekonomike nga rritja e investimeve të huaja, janë shumë më tepër se 10 -15 milion dollarë, që është kostoja e shtuar e këtij anëtarësimi. Vendi ynë është më i sigurt se asnjëherë në histori, si pjesë e Aleancës më të fuqishme të globit.

169

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Bibliografia 1. Allies Agree Budget Package. February 5, 2010. NATO website. http:// www.nato.into/cps/en/SID-51C82DB32. Anders Fogh Rasmussen: “NATO Needs a Missile Defense,” New York Times, 12 tetor 2010. 3. Carl Elk, “NATO Common Funds Burdensharing: Background and Current Issues” (Washington: Congressional Research Service, 2012). 4. Center for American Progress What’s Next for NATO? Defining a New Role for the Alliance in a Post-Cold War World Lawrence Korb and Max Hoffman May 2012. 5. Carl Elk, “NATO Common Funds Burdensharing: Background and Current Issues” (Washington: Congressional Research Service, 2011) 6. “Economic benefits for Bulgaria for joining NATO”, October 2001, Institute for Liberal Studies in cooperation with Employers Association of Bulgaria, Sofia 2001. 7. Oltjana ZOTO, Investimet e huaja direkte në Shqipëri analizë e efekteve, politikave dhe lidhja me rritjen ekonomike, Tiranë 2012. 8. North Atlantic Treaty Organization. NATO Office of Information and Press. NATO Handbook. Brussels, Belgium, 2001. 9. NATO Handbook. NATO Public Diplomacy Division, Brussels, 2006. 10. NATO Common Funding. Neë Cost Share Arrangements For Civil Budget, Military Budget and NATO Security Investment Program and Revieë of Burden Sharing Arrangements. NATO Senior Resource Board. Memorandum. July 22, 2005. 11. Paul Davis, Capability based Planning, Study for RAND Cooperation, 2007. 12. Sekretari Përgjithshëm i NATO-s Anders Fogh Rasmussen: “NATO Needs a Missile Defense,” Neë York Times, 12 tetor 2010. 13. Rustemi Ruzhdi, Revista Ushtarake Nr. 3/2009, “Për një planëzim realist të kostos të integrimit në NATO! Të përgatitemi për një skemë realiste të kontributeve finan-ciare në periudhën afatmesme”. 14. Ligji per buxhetin e shtetit te vitit 2010, 2011, 2012 e 2013. 15. Politika e angazhimit dhe pjesëmarrja e FARSH në misione paqeruajtëse http://www.mod.gov.al/index. 16. http://www.sipri.org/research/armaments/milex/resultoutput/trends Stockholm International Peace Research Institute “SIPRI YEARBOOK 2013”. 17. https://www.cia.gov/library//publications/the-world-factbook/ rankorder/ 2004rank.html 18. U.S. Department of Defense. Military Construction Program. FY2012 Budget. North Atlantic Treaty Organization Security Investment Program. Justification Data Submitted to Congress. February 2011 19. United Nations-Albania, “Raporti i investimve të Huaja Direkte, Shqipëri 2011

170

Lindita MUKA, Nikoll NDOI Kostot dhe përfitimet e anëtarësimit të shqipërisë në NATO

Referenca NATO Handbook. NATO Public Diplomacy Division, Brussels, 2006, faqe 58. Carl Elk, “NATO Common Funds Burdensharing: Background and Current Issues” (Washington: Congressional Research Service, 2012), faqe 2. 3 Po aty, faqe 2. 4 NATO Handbook. NATO Public Diplomacy Division. Brussels 2006, faqe 60. 5 U.S. Department of Defense. Military Construction Program. FY2012 Budget. North Atlantic Treaty Organization Security Investment Program. Justification Data Submitted to Congress, February 2011, faqe 3. 6 North Atlantic Treaty Organization. NATO Office of Information and Press. NATO Handbook. Brussels, Belgium, 2001, faqe 204. 7 Carl Elk, “NATO Common Funds Burdensharing: Background and Current Issues” (Ëashington: Congressional Research Service, 2012), faqe 6. 8 North Atlantic Treaty Organization. NATO Office of Information and Press. NATO Handbook. Brussels, Belgium, 2001, faqe 202. 9 Sekretari Përgjithshëm i NATO-s Anders Fogh Rasmussen: “NATO Needs a Missile Defense,” Neë York Times, 12 tetor 2010. 10 Carl Elk, “NATO Common Funds Burdensharing: Background and Current Issues” (Washington: Congressional Research Service, 2012). 11 Politika e angazhimit dhe pjesëmarrja e FARSH në misione paqeruajtëse http:/ /www.mod.gov.al/index. Marrë datë 05.05.2013 12 http://www.vlada.hr/en/naslovnica/novosti_i_najave/2008 , intervistë e dates 28 maj 2008. 13 “Economic benefits for Bulgaria for joining NATO”, October 2001, Institute for Liberal Studies in cooperation ëith Employers Association of Bulgaria, Sofia 2001, faqe 8. 14 Oltjana ZOTO, Investimet e huaja direkte në Shqipëri analizë e efekteve, politikave dhe lidhja me rritjen ekonomike, Tiranë 2012, faqe 96. 15 http://www.scribd.com/doc/244752631/SIPRI-Yearbook-2014-Summary-inEnglish, datë 25 nëntor 2014. 16 Po aty. 17 Fjala e Sekretarit Rasmussen në Asamblene Parlamentare të NATO-s në Pragë http://www.mod.gov.al/ index.php?option=com_content&vieë=article&id=2108:fjala-e-mbajtur-ngasekretari-i-pergjithshem-i-nato-s-anders-fogh-rasmussen-ne-asamblene-parlamentarete-nato-s-ne-prage 18 Prof. Dr. Ruzhdi Gjatoja, Kol (R) Thimi Hudhra, Msc Ardian Lulaj “Koncepti i sigurisë dhe i mbrojtjes së vendit pas viteve 90” “Revista Ushtarake Nr. 4, dhjetor 2012, faqe 38. 19 http://www.sipri.org/research/armaments/milex/resultoutput/trends Stockholm International Peace Research Institute. 1 2

171

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Dr. Shpëtim Cami

Kontributi i shqiptarëve nga trojet shqiptare të Maqedonisë së sotme, gjatë Luftës së Dytë Botërore Përfundimi i Luftës së Dytë Botërore solli për shqiptarët e Maqedonisë zhgënjim të dyfishtë: zhgënjim të mbështetësve të boshtit Romë-Berlin–Tokio, nga humbja e gjermanëve, e cila do të thoshte humbje e shpresës për bashkim kombëtar, si dhe zhgënjim të partizanëve shqiptarë, të cilëve Titoja dhe Partia Komuniste Jugosllave u kishte premtuar vetëvendosje pas fitores.

Fjalë kyçe kyçe: shqiptarët e Maqedonisë, Lufta e Dytë Botërore, siguri sociale, siguri kombëtare, rishikimi i historisë

172

Shpëtim Cami Kontributi i shqiptarëve nga trojet shqiptare të Maqedonisë së sotme, gjatë Luftës së Dytë Botërore

Abstrakt Në çdo 28 dhe 29 nëntor, Shqipëria feston përvjetorët e pavarësisë së shqiptarëve dhe të çlirimit të Shqipërisë. Gjatë festës së çlirimit, përmendet veçanërisht fakti i renditjes së Shqipërisë në anën e fituesve të Luftës së Dytë Botërore. Kam konstatuar që shqiptarët që banojnë në trojet e tyre në Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi dhe Luginën e Preshevës, nuk kanë të njëjtën ndjeshmëri ndaj këtyre përvjetorëve. Ata vazhdojnë të festojnë me madhështi dhe me të njëjtën ndjeshmëri shpalljen e shtetit të parë shqiptar më 28 nëntor 1912. Ndërkohë, ata tregohen të ftohtë dhe ndoshta ndihen disi të zhgënjyer me festën e çlirimit të Shqipërisë. Përse ka ndjeshmëri të ndryshme? Kjo pyetje më ka shoqëruar gjatë në mendjen time. Përvoja e pesë viteve të fundit si mësimdhënës në Universitet në Maqedoni, njohja nga afër me ndjeshmëritë e tyre dhe studimet e studiuesve shqiptarë nga Maqedonia më kanë sqaruar shumë 173

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

pikëpyetje, të cilave po përpiqem t’i paraqes shkurtimisht në këtë punim. Pas shpalljes se pavarësisë shumë figura politike nga shqiptarët e Maqedonisë ishin pjesë e qeverisjes së qeverisë së Ismail Qemalit – apo dhe më vonë. Por që nga kjo kohë, gjatë Mbretërisë Shqiptare, sistemit komunist dhe sistemit demokratik, këto figura nga trojet shqiptare, mungojnë në qeverisjen e Shqipërisë – të paktën në dijeninë time të deritanishme. Mendoj se këto ndjeshmëri dhe qëndrime të ndryshme ndaj fazave të historisë së Shqipërisë dhe shqiptarëve kudo që janë, kanë nevojë për studime të thelluara dhe reflektime. Në këndvështrimin e sigurisë kombëtare mendoj se janë një garanci më shumë; në këndvështrimin e nacionalizmit shkencor kemi shumë detyra të parealizuara; dhe në këndvështrimin global nuk po ndjekim ritmin e kohës. Sidoqoftë, ballafaqimi i tezave dhe teorive që hidhen shpesh në publik kanë nevojë të ballafaqohen nga burime të ndryshme dhe nga këndvështrime të ndryshme. Nga njohuritë e mia të deritanishme mbi marrëdhëniet ndërkombëtare, mendoj se historia e 200 viteve të fundit duhet rishkruar pa frikë dhe jo sipas teorisë që historia fillon me mua. Kjo do të jetë një garanci e madhe për sigurinë kombëtare sepse mendoj se, pa siguri sociale apo pa histori të pranuar nga të gjitha palët, nuk ka siguri kombëtare. Fjalë kyçe: shqiptarët e Maqedonisë, Lufta e Dytë Botërore, siguri sociale, siguri kombëtare, rishikimi i historisë. Lufta e dytë botërore dhe bashkimi kombëtar nën pushtuesit italo-gjerman Referuar botimeve që unë kam konsideruar si: “Historia e popullit shqiptar, volumi 4, Shqiptarët gjatë luftës së dytë botërore dhe pas saj”, botim i shtëpisë botuese TOENA, Tiranë, me autorë autoritarë të fushës së historisë në Shqipëri, librin 174

Shpëtim Cami Kontributi i shqiptarëve nga trojet shqiptare të Maqedonisë së sotme, gjatë Luftës së Dytë Botërore

“Shpresa dhe zhgënjimi i shqiptarëve në Maqedoni gjatë dhe pas luftës së dytë botërore”, të autorit Dr Gëzim Ostreni, botim i Institutit të Historisë në Prishtinë , “Ushtria Çlirimtare Kombëtare”, i autorit Dr Gëzim Ostreni dhe disa burime nga interneti, të krijojnë bindjen se pushtuesit kishin në program bashkimin kombëtar ndërsa, çliruesit, vetëm çlirimin e Shqipërisë. Burimi i parë zyrtar vjen nga “Historia e Popullit Shqiptar”, volumi katërt, botim i shtëpisë botuese Toena Tiranë , viti 2008 ku shkruhet : “ Më 17 prill( 1941) ushtria jugosllave kapitulloi. Kurse me 21 prill u nënshkrua dhe kapitullimi i 16 divizioneve greke. Kështu Jugosllavia dhe Greqia ranë nën zgjedhën e pushtuesve italianë dhe gjermanë. Këta të fundit ( Italianët dhe Gjermanët ) me marrëveshjen e nënshkruar në Vjenë , në prill 1941, ndanë midis tyre zonat e pushtimit. Në këtë kuadër , pushtuesit fashistë italianë përfshinë nën sundimin e tyre shumicën e viseve shqiptare të Kosovës, Maqedonisë dhe Malit të Zi, të cilat i qenë shkëputur Shqipërisë që me 1913. Me dekretin mbretëror nr 264 datë 12 gusht 1941, ato iu bashkuan Shqipërisë së pushtuar. “1 Megjithëse grupi i autorëve të Historisë së Popullit Shqiptar bien dakord që Italia dhe Gjermania realizuan bashkimin e trojeve shqiptare gjatë periudhës së pushtimit, duke ju referuar autorit italian Andrea Di Nicola, në librin e tij “ Ngritja dhe rënia e Partisë Fashiste Shqiptare”, ky bashkim nuk gjen pasqyrim në organizimin dhe funksionimin e Partisë Fashiste Shqiptare si dhe në ndërtimin e qeverive fashiste shqiptare me seli në Tiranë. Sipas këtij autori, PFSH u organizua në 10 federata të cilat ishin: “Gjirokastra, Berati, Korça, Durrësi, 175

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Elbasani, Kukësi, Peshkopia, Shkodra, Tirana dhe Vlora”2. Ndërkohë që ka qenë e organizuar edhe federata e Kosovës . Nga ana tjetër, italianët u përpoqën të ofrojnë në qeveri përfaqësuesit e familjeve më të pasura shqiptare nga Shqipëria dhe të rinisë fashiste shqiptare, të bashkojnë “bejlerët e jugut me nacionalistët e veriut”3, por nuk gjejmë përfaqësues nga Kosova, Maqedonia apo trojet e tjera. Nuk gjejmë një model të qeverisë së Ismail Qemalit. Deri në kapitullimin e Italisë fashiste ndarjet klasore apo politike në gjithë territoret shqiptare nuk janë aq të dukshme dhe shpesh shqiptarët bashkëpunojnë kundër forcave pushtuese italiane, sidomos në trojet shqiptare jashtë kufijve politikë të Shqipërisë. Pas themelimit të partisë Balli Kombëtar më 22 Nëntor 1942, “Më 13 shkurt 1943, qeveria dha dorëheqjen dhe iu besua Maliq bej Bushatit që të formonte një qeveri të unitetit kombëtar, duke përmirësuar marrëdhëniet me bejlerët dhe nacionalistët. Bushati pranoi dhe mori mbështetje të gjerë (edhe pse të kushtëzuar) nga Balli Kombëtar, me të cilin me 15 mars, gjenerali Renzo Dalmazzo arriti një marrëveshje për të luftuar lëvizjen partizanokomuniste”.4 Nga ana tjetër një tjetër burim informacioni vjen nga autori Aleko Gjergo, me librin “Historia e Ballit nga organizatë pluraliste në parti politike” në të cilën konfirmohet se deri në dekretin mbretëror të 12 gushtit 1941 në Shqipëri nuk ka patur asnjë parti politike me shtrirje dhe organizim kombëtar në të gjitha trojet e cila të udhëhiqte popullin kundër pushtuesve. E vetmja parti politike ishte Partia Fashiste Shqiptare e themeluar me 23 prill 1939, me kryetar Tefik Selim Mbroja . Dokumenti i “ Nacionalizmës shqiptare” publikuar me 1 qershor 1939, dy muaj pas pushtimit, ndër të tjera bën fjalë vetëm për një Shqipëri 176

Shpëtim Cami Kontributi i shqiptarëve nga trojet shqiptare të Maqedonisë së sotme, gjatë Luftës së Dytë Botërore

të lirë dhe të pavarur, për kufij etnikë dhe për miqësi e marrëdhënie të mira me fqinjët. Ky dokument mbeti i tillë deri sa u krijua Balli Kombëtar dhe shërbeu si program bazë i kësaj partie mbi bazën e të cilit u hartua Dekalogu ( programi) ku theksohen më shumë kërkesat për Shqipëri Etnike. “ Gjatë këtij viti( 1943) e deri në mbarim të luftës organizata e Ballit u përfshi në mjaft luftime të armatosura kundër pushtuesve italianë e gjermanë” 5 -shkruan autori Gjergo ndërkohë harron që me 15 mars 1943, Partia e tij kishte nënshkruar marrëveshje me pushtuesit italianë për të luftuar lëvizjen partizano-komuniste. Po ky autor shkruan se ka informacion për pjesëmarrje të Ballit Kombëtar në luftime vetëm në periudhën janar –gusht 1943 ku evidentohen një betejë në Janar 1943, një në Mars 1943, një në Prill 1943 dhe pesë beteja në muajin Gusht 1943, muaj në të cilin kjo Parti nënshkroi Marrëveshjen e Mukjes. Pas dënimit të Marrëveshjes së Mukjes nga Partia Komuniste, kjo parti fillon hapur bashkëpunimin me gjermanët dhe në historinë e saj nuk ka asnjë kontribut kundër pushtuesve. Fakti që në këtë libër edhe për periudhën e para prishjes së Marrëveshjes së Mukjes nuk ka asnjë informacion mbi kontributin e shqiptarëve të Maqedonisë të angazhuar me Ballin Kombëtar do të thotë se nuk ka asnjë lidhje organizative, funksionale dhe shpirtërore midis shqiptarëve të së dy anëve të kufirit por elementi etnik apo nacionalist përdorej vetëm si fasadë propagandistike. Me ardhjen e pushtuesve gjermanë, ndarja midis shqiptarëve bëhet akoma më e dukshme dhe deri në luftë me njëri-tjetrin. Gjermanët e korrigjojnë këtë gabim politiko-social të fashistëve italianë dhe bëjnë kryeministër një përfaqësues nga Kosova, por me banim ,shkollim dhe kontribut të madh në Shkup për 177

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

arsimin shqip dhe çështjen kombëtare, Rexhep Mitrovicën, i cili kishte qenë edhe Kryetar i Lidhjes së Dytë të Prizrenit dhe pjesë e shtet-formimit shqiptar deri në vendosjen e Mbretërisë shqiptare. Ndërkohë, jo pak anëtarë të Partisë Fashiste Shqiptare ishin më shumë filogjermanë se sa filoitalianë, siç shprehet autori Di Nicola. Kjo sjellje politike e gjermanëve joshi sjelljen politike të shqiptarëve të trojeve jashtë kufijve politikë të Shqipërisë. Në përfundim të gjitha palët zhgënjehen ! Përse? Përse u zhgënjyen shqiptarët e Maqedonisë gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore? Kjo pyetje lindi tek unë pasi lexova librat “Shpresa dhe zhgënjimi i shqiptarëve në Maqedoni gjatë dhe pas luftës së dytë botërore në Maqedoni” dhe “ Ushtria Çlirimtare Kombëtare” të autorit Dr. Gëzim Ostreni, nga Dibra e Madhe. Mbrojtës i këtij zhgënjimi të shqiptarëve është edhe Prof. Dr. Vebi Xhemali nga Tetova. Por jo vetëm këta studiues kanë demonstruar një qëndrim të tillë. Mbi të gjitha kjo është edhe një ndjeshmëri qytetare. Pikërisht tek ndjeshmëria qytetare buron edhe shqetësimi im për ta shtjelluar pak më thellë këtë qëndrim mbi historinë, duke ballafaquar këndvështrime të ndryshme, megjithëse literatura e konsideruar në këtë studim nuk është e mjaftueshme dhe kërkon më shumë burime informacioni. Koha provoi që Shqipëria u çlirua nga forcat partizane shqiptare, me ndihmën edhe të forcave të tjera shqiptare deri në Konferencën e Mukjes dhe pas saj vetëm me ndihmën e forcave aleate fituese të Luftës së Dytë Botërore. Nëse Shqipëria, si shtet i njohur ndërkombëtarisht në kufijtë e 1913ës, nuk do të ishte pjesëmarrëse në Luftën e Dytë Botërore, krahas aleatëve fitues si SHBA, Angli, Rusi, çfarë do të ndodhte me administrimin e saj pas përfundimit të Luftës? Çfarë ndodhi 178

Shpëtim Cami Kontributi i shqiptarëve nga trojet shqiptare të Maqedonisë së sotme, gjatë Luftës së Dytë Botërore

me shtetet humbëse? Çfarë ndodhi me Gjermaninë? Çfarë bënë për 45 vjet gjermanët e ndarë në dy pjesë, me marrëveshje të fituesve? Kush do ta qeveriste Shqipërinë e pasluftës? Përse që prej 14 vitesh shqiptarët në Maqedoni përfaqësohen në pushtetin e sotëm nga fituesit e luftës së vitit 2001? Përse shqiptarët në Kosovë përfaqësohen në pushtet në shumicë nga pjesëmarrës të luftës për pavarësinë e Kosovës që nga koha e luftës? Përse sot në sistemin demokratik, shumica e votuar ka të drejtë të formojë qeverinë? Përse Ushtria Çlirimtare e Kosovës dhe Ushtria Çlirimtare e Maqedonisë nuk arritën të sigurojnë pavarësinë e 100 % të trojeve shqiptare të lëna jashtë që nga viti 1913, për të korrigjuar atë gabim të madh që paska bërë Ushtria Nacional-Çlirimtare e Shqipërisë gjatë periudhës së pushtimit? Sepse në çdo kohë lufta nuk fitohet pa aleatë! Sepse aleatët e japin ndihmën e tyre deri tek respektimi i marrëveshjeve ndërkombëtare ose respektimi i të drejtave të Fuqive të Mëdha që ka prej më shumë se 150 vitesh që vendosin për fatin e popujve të vegjël, për sistemet politike dhe territoret e shteteve të reja apo për humbësit! Në këto kushte unë mendoj se nuk ka vend për zhgënjime, por për të mësuar nga historia, për një njohje më të mirë të realitetit ndërkombëtar, të marrëdhënieve ndërkombëtare, të së drejtës ndërkombëtare, për rritje të diturisë dhe fuqisë së lobimit. Sidoqoftë perceptimi si zhgënjim i shqiptarëve që banojnë dhe jetojnë jashtë kufijve të vitit 1913, ka arsye historike dhe sociale, të cilat duhen konsideruar dhe duhen reflektuar në politikën e sotme. Ato u duhen bërë të njohura shqiptarëve të Shqipërisë. Të parët u zhgënjyen ballistët, legalistët, anëtarët e Partisë Fashiste apo të asaj Naziste, të cilët humbën luftën dhe u rreshtuan me humbësit duke u larguar nga Shqipëria , shumica 179

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

, para datës së çlirimit. Kjo nuk do të thotë që kontributi i tyre nacionalist nuk duhet konsideruar; përkundrazi, kjo kërkon një studim më të paanshëm dhe të plotë. Nacionalizmi i tyre deri ekstrem konfirmohet nga vetë fashistët dhe nazistët. Së dyti, u zhgënjyen në fillim komunistët shqiptarë të trojeve jashtë kufijve politike të Shqipërisë të angazhuar me forcat partizane në kuadrin e ushtrisë jugosllave dhe pas tyre zhgënjimi erdhi disa vite me vonë më 1948 edhe i komunistëve shqiptarë brenda kufijve politikë të Shqipërisë së sotme, zhgënjim i cili u pasua me prishjen e marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Duke e parë problemin në këndvështrimin e mirëkuptimit të ndjeshmërisë sociale, mendoj se duhet konsideruar fakti që në Luftën e Dytë Botërore shqiptarët e kudondodhur u përfshinë në luftë si shtetas të dy mbretërive të ndryshme: Mbretërisë shqiptare dhe Mbretërisë jugosllave. Shqiptarët e mbretërisë shqiptare quheshin shqiptarë dhe statusi i tyre ndërkombëtar ishte gjithnjë në rritje, ndërkohë që shqiptarët e trojeve nën Mbretërinë jugosllave quheshin “arnautë” nga Titoja apo të tjerë, dhe u punua fort për tjetërsimin e tyre, largimin nga trojet apo masakra për të cilat është shkruar shumë dhe nuk janë objekt i këtij studimi. Shqiptarët e Kosovës edhe në shekullin XXI po përballën me shprehje KOSOVA ËSHTË TURQI apo KOSOVA ËSHTË SERBI. Këto deklarata politike dhe ky perceptim krijojnë probleme të mëdha sociale midis vetë shqiptarëve dhe unë do të shtroja detyrë emergjente për politikën dhe historinë shqiptare për ta përmbysur këtë perceptim të gabuar. Shqiptarët e kudo ndodhur brenda kufijve politike të Shqipërisë apo jashtë saj janë shqiptarë, dhe Shqipëria ka përgjegjësi të mëdha në këtë drejtim. Unë e konsideroj historike 180

Shpëtim Cami Kontributi i shqiptarëve nga trojet shqiptare të Maqedonisë së sotme, gjatë Luftës së Dytë Botërore

vizitën e Kryeministrit shqiptar në Beograd pas 68 vitesh dhe e konsideroj gjithashtu një kontribut me vlerë të pallogaritshme për çështjen shqiptare. Ne duhet të jemi të aftë të përballemi më këdo; ne duhet të jemi të aftë të zgjedhim aleatët e duhur që e mbrojnë çështjen shqiptare; ne duhet të jemi të aftë të lobojmë dhe t’i mbrojmë atdhetarët tanë kudo që ndodhen që të mos na gjykojë historia pas 70 vitesh si të zhgënjyer. Autori Gëzim Ostreni duke shkruar për gjendjen e shqiptarëve në Mbretërinë Jugosllave thekson: “Për shqiptarët që jetonin jashtë kufijve politikë të Shqipërisë, mënyra e qeverisjes dhe dhuna serbe ishin më të egra dhe më të padurueshme se diktatura fashiste, prandaj ndërhyrja e Fuqive të Boshtit në këto treva u prit si çlirim i disa tokave shqiptare dhe realizim i ëndrrës shekullore”6. Autori citon Profesor Xhelal Gjeçovin, një ndër hartuesit e Historisë së Popullit Shqiptar, i cili shkruan: “. . . pavarësisht nga synimet që përpiqej të arrinte pushtuesi duke bashkuar Kosovën dhe trojet e tjera me Shqipërinë, në këtë rast popullsia shqiptare, për herë të parë prej shumë vitesh, e pa veten të bashkuar me pjesën tjetër të vendit, me bashkëkombësit e vet”.7 Në këtë këndvështrim autorët kanë të drejtë të thonë se më mirë me pushtuesit italogjermanë se sa me sllavët e jugut, por kjo nuk e zgjidh problemin. Përfundimi i Luftës së Dytë Botërore solli për shqiptarët e Maqedonisë zhgënjim të dyfishtë: zhgënjim të mbështetësve të boshtit Romë-Berlin–Tokio, nga humbja e gjermanëve, e cila do të thoshte humbje e shpresës për bashkim kombëtar, si dhe zhgënjim të partizanëve shqiptarë, të cilëve Titoja dhe Partia Komuniste Jugosllave u kishte premtuar vetëvendosje pas fitores. 181

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Për mua do të përbënin një burim të rëndësishëm informacioni për analiza krahasuese, botimet apo dokumentet zyrtare mbi përfshirjen e popullsisë apo figurave publike serbe apo maqedonase që kanë qenë rreshtuar në formacionet politike, ushtarake apo administrative gjatë periudhës së Luftës dytë botërore. Studimi dhe debati i sotëm vjen në një kohë pas 70 vitesh që kanë ndodhur këto ngjarje. Ne mund të zbulojmë fakte të reja pa mohuar fitoren, ne mund të rivlerësojmë figura dhe kontribute, por pa mohuar dhe duke u gëzuar së bashku për fitoren.

182

Shpëtim Cami Kontributi i shqiptarëve nga trojet shqiptare të Maqedonisë së sotme, gjatë Luftës së Dytë Botërore

Referenca 1- Historia e popullit shqiptar , volumi 4, Shqiptarët gjatë luftës së dytë botërore dhe pas saj,Grup autoresh, TOENA, Tiranë 2008, 2- Shpresa dhe zhgënjimi i shqiptarëve në Maqedoni gjatë dhe pas luftës së dytë botërore” , Dr. Gëzim Ostreni, botim i Institutit të Historisë në Prishtinë , viti 2000, 3- Ushtria Çlirimtare Kombëtare”, Dr. Gëzim Ostreni, Dibër 2014, 4- Historia e Ballit Kombëtar, nga organizatë pluraliste në parti politike”, Aleko Gjergo, Tiranë 2011 5- Ngritja dhe rënia e Partisë Fashiste Shqiptare 1939-1943", Andrea Di Nicola, Tiranë 2013 6- Shqiptarët e Maqedonisë në luftën e dytë botërore”, Prof. Dr. Vebi Xhemali. 7- Gëzim Ostreni, Shpresa dhe zhgënjimi I shqiptarëve në Maqedoni gjatë dhe pas Luftës së dytë botërore, botim i dytë, Instituti i Historisë Prishtinë 2000

183

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

A B S T R A C T Ph.D Albana Lada Protection of national and ethnic minorities in Poland Abstract Poland is a country with a homogeneous and culturally uniform population. National minorities are relatively small. After World War II Poland was home to almost exclusively Polish citizens. At the time, Poland was not an attractive place for foreigners. The situation began to change in the coming years. Political transition, opening borders and above all the accession of Poland to the EU, were among the main factors that contributed significantly to the rise of the level of immigration and emigration. Poland began to be considered from a different perspective, as a state toward which people could emigrate and settle there, being no longer a transit state. Key words: protection of national and ethnic minorities, principle of nondiscrimination, coordination of government activities, respect for international law, collaboration at local and national level, integration ____________________________________________________ Phd. Candidate Luljeta Tafani Humanitarian intervention and the role of NATO in solving the crisis in the Western Balkans Abstract Protection of human rights is an international issue. The international community should employ all possible means to ensure respect for human rights and prevent massive and systematic violations of these rights. One of the ways that the international community has used for this purpose, in countries where governments have been unable to prevent serious violations of human rights or they themselves have been responsible for such violations, has been the humanitarian intervention. Achieving an international consensus for a legal basis for humanitarian intervention would facilitate the action of the international community to intervene in humanitarian crisis situations. This paper focuses on the strategy for stability and security, arguing the legitimacy and role of the Alliance as a decisive factor.

184

A B S T R A C T Keywords: cooperative security, humanitarian intervention, international security, peacekeeping operations, new international right, legalization of humanitarian intervention ____________________________________________________ Phd. Candidate Blendi Lami New concepts in the actual Turkish foreign policy Abstract Historical and geographical unique position of Turkey requires a comprehensive strategy. In this context, Davutoglu stresses that “analysis of the sphere of international relations without penetrating into the historical depth is similar to the psychological analysis when it does not take into account the data on the an individual’s memory.” So, a foreign policy perspective without taking into consideration the historical assets and the geographic depth would not be compatible with the geography of Turkey. Key words: geographical imagination, strategic depth, geographical center, ottoman heritage, political influence, domination ____________________________________________________ Phd. Candidate Dritan Demiraj Terrorism as an extreme threat to Pakistan-India relations Abstract Attacks in Mumbai and the success of the tactics used by terrorists in the city, have immensely increased implications and discussions about the Operation in Mumbai, and efforts in the global fight against terrorism. The effectiveness of the Mumbai attacks raises the question of whether this is an isolated incident or this is this a trend that will start to be employed by terrorists in the future. Study of such attacks allows us to better understand a new operational / tactical approach of terrorists and today’s trend of their attacks. There is a growing synergy between local terrorist groups and global terrorist networks. Key words:terrorist organizations, Indian response, maritime security, in-

185

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

telligence failure, new terrorist threat ____________________________________________________ Msc Kudret Selimi Institutionalization of inspection and control in the Armed Forces equilibrium element of Security International perspective and an approach to Albania Abstract Before the methodology of systematic inspection become official, it was mainly applied the oriented-inspection method to fulfill tasks in organic structures or separate units, a method which aimed to control and verify the completion of the implementation of certain directives. Consequently, the measures that were recommended in these cases were related more to the “cure” of the performances of consequences than the “disease” of the true cause of the problems. Now it is understood by everyone how to reach a solution if a problem is systemic. Keywords: inspection, control, linear activity, over-control, tactical and operational efficiency ____________________________________________________ Phd. Candidate Lindita MUKA , Msc. Nikoll NDOI Costs and benefits of Albania’s membership in NATO Abstract In 2009, after nearly two decades of successful reforms undertaken by the Albanian society as a whole, and in particular the Armed Forces, our country became a member with full rights of the North Atlantic Alliance. Membership in NATO, as in any organization, has its own benefits, but there are also relevant costs in politics, economics, military, etc. Especially before accession to NATO, a part of public opinion, but also the military’s analysts have not had a proper perception of the costs and benefits of membership in this organization. Being part of the most powerful Alliance of the globe, our country is safer than ever in its history, while military expenses are lowest compared to any period after World War II. Key words: benefits, costs, membership, budget, funding, expenses.

186

Phd. ShpĂŤtim Cami The contribution of Albanians from Albanian lands of todayâ&#x20AC;&#x2122;s Macedonia, during World War II Abstract In every 28th and 29th of November, Albania celebrates anniversaries of independence of Albanians. During the liberation celebration, we come across very often to the fact of Albaniaâ&#x20AC;&#x2122;s alignment among the winners of World War II. I found that the Albanians who live in their lands in Kosovo, Macedonia, Montenegro and the Presheva Valley, have the same sensitivity to these anniversaries. They continue to celebrate with grandeur and with the same sensitivity the proclamation of Albanian independence of November 28, 1912. Meanwhile, they demonstrate distance and probably feel somewhat disappointed with the celebration of the liberation of Albania by the Nazis. Why are there different sensitivities? This question is stuck into my mind for a long time. The experience of the past five years as a University lecturer in Macedonia, familiarity with their sensitivities and studies of Albanian researchers (from Macedonia) have clarified many questions, which I try to briefly explain in this paper. After the proclamation of independence, many political figures of Albanians of Macedonia were part of the government of Ismail Qemali government - or even later. But since then, during the era of the Kingdom, communist regime and democratic system, these figures from the Albanian territories were not present in the governance of Albania - at least to my knowledge. I think that these different sensitivities and attitudes towards stages of Albanian history need to be studied in depths. In the light of national security, I think that these studies are an extra guarantee; in the light of scientific nationalism we have many unfulfilled tasks; and in the global view we are not following the rhythm of actual realities. However, confrontation of theses and theories made public need to be tested by different sources and angles. From my knowledge on international relations, I think that the history of the last 200 years should be rewritten without fear and not under the theory that the story begins with me. This will be a great guarantee for national security because I think that, without social security or without history accepted by all parties, there is no national security. Key words: Albanians of Macedonia, World War II, social security, national security, reviewing history

187

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.1 •Dinamikat komplekse të hapësirave të lirisë MA Shpëtim Cami •Zgjerimi i BE-së dhe Integrimi i Ballkanit Perëndimor MA Joana Kosho •Vlerat e përbashkëta MA Blendi Lami •Gjeopolitika vs. Globalizimit: Përdorimi i Gjeografisë si armë Gjeopolitike në Ballkan MAElton Qëndro •NATO dhe Rusia, pikëshikime të kundërta për sigurinë MA Albert Hitoaliaj

188

Përmbajtja e nr.2 • Siguria energjetike në Evropë, një ambicie e vështirë ?! MA Elton Qëndro • Turqia: ku po shkon? Ndërmjet qemalizmit dhe neo-otomanizmit MA Blendi Lami • Në prag të rendit të Botës së Re NATO 2020 - Koncepti i Ri Strategjik MA Albert Hitoaliaj • Diplomacia publike në erën e re të marrëdhënieve ndërkombëtare MA Joana Kosho • Gjeopolitika dhe partitë politike Shpëtim Cami

189

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.3 • Korridori VIII, një interes kombëtar, në grahmën e fundit? Prof. Dr. Pëllumb Xhufi • Formula e Mekinderit, gjeopolitika aktuale dhe një qasje shqiptare MA Albert Hitoaliaj • Shqipëria në teatrin e gjeopolitikës botërore MA Valbona Mehmeti • Politikat mjedisore si dimension i tretë i marrëdhënieve ndërkombëtare MA Elton Qëndro • Media globale dhe ndikimi i saj tek politikat ndërkombëtare MA Joana Kosho • Stalini i Ri MA Blendi Lami

190

Përmbajtja e nr.4 • Një botë plot trazira dhe sfidat e sigurisë energjetike në MNd MA Elton Qëndro • Ontologjia gjeopolitike dhe rasti i Shqipërisë MA Albert Hitoaliaj • Politika e jashtme e BE pas Traktatit të Lisbonës -Kriza e zgjerimit të BE dhe integrimi i Shqipërisë MA Joana Kosho • Gjeopolitika Post-Moderne, një gjeopolitikë e re? MA Romina Gjata Kuko • Plani 4P, njohja e gjenocidit grek në Çamëri MA Ergys Llanaj • Fuqia e gjeokulturës në sistemin ndërkombëtar MA Rovena Aliraj • Gjeopolitika dhe marrëdhënia e saj me Biznesin Ndërkombëtar MA Alda Mazreku

191

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.5 Le të përpiqemi të shohim se nga na vjen drita... f.10 Prof. Dr. Pajtim Ribaj European Union - Mediterranean Relations and Current Crisis Prof.Dr. Lisien Bashkurti Efekte e reja të globalizimit, mbi krimin e organizuar MA Ergys Llanaj Roli i komunitetit të inteligjencës në një botë të globalizuar MA Mimoza Xharo Atentatet ndaj Ahmet Zogut - Eliminimi fizik, si zgjidhje politike në marrëdhëniet mes shteteve MA Veli Haklaj Siguria mjedisore: pse është çështje e sigurisë kombëtare MA Elton Qëndro Greqia: nga fustanella te Megali Idea - Fabrikimi i identitetit si fabrikim i fuqisë kombëtare MA Albert Hitoaliaj Siguria kombëtare kundrejt të drejtave të njeriut MA Evelina Lusha

192

Përmbajtja e nr.6 Qëndrimi i Polonisë ndaj integrimit Evropian të Ballkanit Perëndimor f.14 MA Albana Lada Identiteti kombëtar serb f. 30 MA Rovena Aliraj Teoritë gjeopolitike globale dhe Eurazia f. 54 MA Sokol Mitrushi Zhvillimi i industrisë private të sigurisë në Shqipëri f. 66 MA Agron Malaj Marrëdhëniet shqiptaro-greke, nga konfrontimi drejt bashkëpunimit f. 80 MA Alban Përmeti Globalizimi, sfidat e sigurisë globale dhe bashkëpunimi SHBA - BE f. 100 MA Lindita Mukaj Matrica e gjeopolitikës, në ndryshim f. 114 MA Ardian Elezi Në kërkim të një strategjie të Sigurisë Kombëtare detare të Republikës së Shqipërisë f. 140 MA Artur Meçollati (Kapiten i Rangut të Parë) MA Suard Alizoti

193

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.7 Një strategji italiane për Ballkanin f.16 Edit Kane Rreziku i kontaminimit të inteligjencës nga politika. f.34 Mimoza XHARO Lidershipi, roli i tij në kompanitë private të sigurisë f.54 Agron MALAJ Ndrydhje gjeostrategjike f.70 Festim ALIMADHI Gjeopolitika dhe krimi kibernetik f.82 Hergis JICA Demokracia dhe teknologjia f.96 Albana LADA Gjeopolitika e terrorizmit f.110 Sokol MITRUSHI

194

Gjeopolitika e tubacioneve në Euroazi f.124 Rovena ALIRAJ Narkostrategët dhe narkopolitika ballkanike f.140 Ergys LLANAJ Globalizimi: teoritë dhe impakti i tij te siguria f.160 Fatmir RIBAJ A po funksionon parimi davutogluian “asnjë problem me fqinjët”? f.180 Blendi LAMI Rëndësia e gjeografisë në politikë f.190 Evelina LUSHA Shtetet e dështuara dhe promovim i jashtëm i demokracisë f.210 Flamur MUHARREMI Gjendja e Botës: Një vështrim f.226 George FRIEDMAN (përkthyer Romina KUKO)

195

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.8 Çfarë fshihet pas gjithë trazirës Afgane? f.10 Kol. Dritan DEMIRAJ Shpallja e Pavarësisë, 1912 - shqiptarët faktor në arenën ballkanike f.24 Edit Kane Bota gjermane, aleate e natyrshme e popullit shqiptar. f.40 Prof. Asc. Dr. Thanas L. GJIKA Kërcënimet ndaj sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare f.52 Ergys LLANAJ Globalizimi, eliminimi i punës së fëmijëve, sfidë e zhvillimit të qëndrueshëm për Vendet në Zhvillim f.72 Shkëlqim SIRIKA Emigracioni, si kërcënim i Sigurisë në Europën e shek. XXI f.86 Albana LADA Dukuri të terrorizmit në Evropë f.100 Kudret SELIMAJ

196

Përmbajtja e nr.9 Nacionalizmi, integrimi dhe siguria - f.10 Shpëtim CAMI Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë - f.22 Kol. Dritan DEMIRAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës - f.44 Albert HITOALIAJ Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare - f.72 Hergis JICA Ecuria e procesit të integrimit Europian të Shqipërisë dhe e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së - f.96 Erjola XHUVANI Analizë e teorisë së etiketimit në shpjegimin e sjelljeve devijante - f.110 Eni KOKALARI Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA - f.120 Kudret SELIMAJ Globalization and its effects on education. The modeling of universities - f.150 Evelina LUSHA

197

Përmbajtja e nr.10 Interesat dhe objektivat e Gjermanisë në strategjinë e sigurisë europiane f.10 Flamur MAHARREMI Përcaktuesit e politikës së jashtme tradicionale turke f.24 Blendi LAMI Vështrim kritik rreth planifikimit ushtarak të periudhës pas Luftës së Ftohtë f.42 Gjeneralmajor Viktor BERDO Metodologjia e kërkimit shkencor, analiza dhe dizenjimi i saj f.68 Prof. As. Dr. Qetsor ORHANI Diskursi mbi gjeopolitikën f.6 Renalda MANUSHI Siguria Energjike në Shqipëri: Një disiplinë akademike e nevojshme! ...106 Elton QËNDRO Një qasje ndaj gjeopolitikës kritike f.124 Lah NITAJ

Dimensioni kulturor i globalizimit, qasja rajonale: kulturë integrimi apo kulturë nacionaliste? f.38 Lindita MUKAJ Siguria mjedisore në fokusin e debateve f.152 Enkeleida SALLAKU Kanali “Danub-Egje”, Presheva dhe Loja e Madhe gjeopolitike f.170 Albert HITOALIAJ Një qasje rreth studimeve kritike të Sigurisë f.200 Bedri BYTYÇI

Përmbajtja e nr. 11 Gjeografia si “parathënia e gjurmimit të ngjarjeve njerëzore” f.10 Prof. Dr. Pajtim RIBAJ Moshimi - një rrezik për sigurinë njerëzore f.24 Dr.proc. Shpëtim CAMI Integrimi i emigrantëve në Suedi f.36 Dr.Albana LADA Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri f.53 Dr.proc. Elton QËNDRO Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës f.78 Dr.proc. Fatmir RIBAJ Guerilasit islamikë: taktikat e tyre dhe si stërviten ata? f.100 Dr.proc. Dritan DEMIRAJ Demokracia dhe vendimmarrja -një tendencë historike e shoqërisë f.116 Dr. Ferit BAÇA Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë f.130 Dr. proc. Agron Malaj, Msc. Irela NEBIAJ

Revista MN, nr.10 Botim i qendrës Hapësirë Tiranë, 2013 ISSN 2218-3981 Key title: Marrëdhënie Ndërkombëtare Abbreviated key title: Marrëdhënie Ndërkomb. ISSN International Centre Bibliographic Data Section 45 rue de Turbigo, 75003 PARIS FRANCE