КРнын жана ТРнын эмгек мигранттарын натыйжалуу ишке орноштуруу максатында РФда эмгек рыногунун конъюнктурасынын анализи РФда, КРда жана ТРдагы эмгек миграция
Сүрөт «Ритм Евразии» сайтынан алынды
Аткаруучулар: Насритдинов Эмиль Загритдинович, доцент БААУ (Кыргыз Республикасы) Олимова Саодат Кузиевна, ф.и.к. (Тажикстан Республикасы) Полетаев Дмитрий Вячеславович, э.и.к. (Россия Федерациясы)
Тян – Шан аналитикалык борбору Борбордук Азиядагы Америка университети Бишкек Декабрь 2016
1
МАЗМУНУ Киришүү I – бөлүм. Кыргыз Республикасында эмгек мигранттарынын кетүү алдындагы жана кесиптик даярдыгы (аткаруучу Насритдинов Э.З., доцент БААУ (КР)
- 3 - бет. - 4 - бет.
II – бөлүм. Тажикстан Республикасынын мигранттарынын кетүү алдындагы даярдыгы (аткаруучу Олимова С. К., к.ф.н. (РТ)
- 15 - бет.
III – бөлүм. КРнын жана ТРнын эмгек мигранттарын натыйжалуу ишке орноштуруу максатында РФда эмгек рыногунун конъюнктурасынын анализи (аткаруучу Полетаев Д.В., к.э.н. (РФ))
- 29 - бет.
Изилдөөнүн инструментарийи жана методологиясы 1. Кыргызстандан жана Тажикстандан келген эмгек мигранттардын социалдык-экономикалык портрети
- 33 - бет.
2. Кыргызстандан жана Тажикстандан келген эмгек мигранттарынын РФга миграцияланышы
- 37 - бет.
3. Кыргызстандан жана Тажикстандан келген эмгек мигранттарын окутуу жана кайрадан даярдоо
- 42 - бет.
4. Кыргызстандын жана Тажикстандын эмгек мигранттарынын РФда иштеши - 57 - бет. 5. Кыргызстандан жана Тажикстандан келген эмгек мигранттардын саламаттыгы
- 84 - бет.
6. Кыргызстандан жана Тажикстандан келген эмгек мигранттардын интеграциясы
- 87 - бет.
Тыянак
- 97- бет.
Библиография
- 102 - бет.
1-тиркеме. Анкеталык суроо-жооп боюнча таблицалар
- 106 - бет.
2-тиркеме. РФдагы Кыргызстандын жана Тажикстандын эмгек мигранттары үчүн анкета
- 150 - бет.
3-тиркеме. РФдагы Кыргызстандын жана Тажикистандын эмгек мигранттары менен терең интервью алуу үчүн суроолор
- 159 - бет.
4-тиркеме. Эксперттик интервью жүргүзүү үчүн суроолор
- 161 - бет.
5-тиркеме. Эксперттердин тизмеси
- 162 - бет.
2
Киришүү Окурманга сунушталып жаткан изилдөө бири бирин толуктоочу, 3 автор жазган 3 бөлүмдөн турат. Биринчи бөлүм Кыргыз Республикасындагы эмгек мигранттарынын жөнөп кетүүсүнө жана кесиптик даярдыгына багытталган, автору Борбордук Азиядагы Америка университетинин (Кыргыз Респбликасы) доценти Насритдинов Э.З. Бул бөлүм 8 эксперттик интервьюда (4 интервью жеке иш менен камсыз кылуу агенттиктердин өкүлдөрүнөн алынган) жана автордун кабинеттик изилдөөсүндө негизделген. Ошондой эле, кыргыз мигранттарынын жөнөп кетүү алдындагы даярдыгына багытталган жеке иш менен камсыз кылуу агенттиктердин иш тажрыйбасын көрсөтүп, алардын бул тармактагы болгон мүмкүнчүлүктөрүн жана потенциалын анализдейт. Автор Кыргызстандын миграцияга жөнөп кетүү алдындагы даярдыгы жөнүндөгү потенциалын, Кыргызстандан чыгып жаткан эмгек миграциясынын агымдарын айырмалоо жана КР тарабынан перспективада миграциялык процесстерин башкаруу мүмкунчулуктөрүн сунуштайт. Экинчи бөлүм Тажикстан Республикасынын мигранттарынын жоноп кетүү алдындагы даярдыгын камтыйт, автору ф.и.к. Олимова С.К. Бул бөлүм эксперттик интервьюлардын (8 эксперттик интервью) жана кабинеттик анализдөөнүн натыйжасында негизделген. Автор Тажикстандын эмгек мигранттарды даярдоо боюнча билим берүү системасынын мүмкүнчүлүктөрүн жана потенциалын, мигранттардын жөнөп кетүү алдындагы даярдыгын жана окутуусун жакшыртуу боюнча, ошондой эле тажик эмгек мигранттарын окутуу ыкмаларын сунуштайт. . Үчүнчү бөлүм КРнын жана ТРнын эмгек мигранттарын натыйжалуу ишке орноштуруу максатында РФда эмгек рыногунун конъюнктурасынын анализине багытталган жана э.и.к. Полетаев Д.В. (Россия Федерациясы) тарабынан даярдалган. Бул бөлүм анкеталык сурамжылоонун (1001 респондент Москва, Санкт Петербург жана Екатеринбург шаарларында), экперттик интервьюнун (Москва, Санкт Петербург жана Екатеринбург шаарларында 15 эксперт) жана терең интервьюнун (21 мигрант Москва, Санкт Петербург, Екатеринбург жана Казань шаарларында) натыйжасында жазылып жана бул изилдөөнүн көлөмдүү бөлүгү болуп саналат. Аткарылган изилдөөнүн негизинде Кыргызстандын жана Тажикстандын эмгек мигранттарынын жөнөп кетүү алдындагы даярдыктар тажрыйбасы анализденди, ошондой эле Россия Федерациясы канчалык деңгээлде эмгек мигранттарга муктаж экендигине баа берилди. Бул изилдөөдө кыргызстандык жана тажикстандык эмгек мигранттарынын РФдагы эмгек рыногундагы ээлеген орду, алардын кесиптик көнүмүштөрүнүн жана даярдыгын колдонуу деңгээли анализденип чыкты. РФдагы эмгек рыногунда кыргызстандык жана тажистандык эмгек мигранттарга болгон мамилелердин перспективасына жана өзгөрүлүүсүнө баа берилди, ошондой эле, РФда иштеген кыргызстандык жана тажикстандык эмгек мигранттарынын профилдери түзүлүп, анализденди, эмгек мигранттарынын көнүмүштөрүн жана компетенциясын келечекте туура пайдалануу боюнча сунуштар иштелип чыкты.
3
Кыргыз Республикасында эмгек мигранттарынын кетүү алдындагы жана кесиптик даярдыгы Эмиль Насритдинов Суроо берилген эксперттер: Өмүров Нурбек – Эл аралык миграция уюму. Ажигулова Замира Байсеитовна – Эл аралык миграция уюму. Консультант. Алыбаев Алмаз Курманбекович – Маалыматтык консультациялык борбору. Мамытканов Джумакадыр Суйуналиевич – Башталгыч жана орто кесиптик билим берүү агенттиги. Жармухамедова Аэлита – ОсОО «KG.VIP travel». Бондарева Елена Сергеевна – ОсОО Виза Старт. Шейшенов Нурдин – ОсОО «ИнтерВоркЭксчейндж». Мусина Анаркуль Рашидовна – ОсОО «Центр трудоустройства «Питер». Көп пайдаланылуучу кыскартуулар: ММК – Мамлекеттик миграция кызматы МКБ – Маалыматтык консультация борбору. ИККЖА – Иш менен камсыз кылуу жеке агенттиги. КТБ – Кесиптик-техникалык билим берүү. Миграция сферасында КРнын саясаты Миграция сферасында Мамлекеттик саясат, улуттук туруктуу өнүгүүнүн бир бөлүгү катары, КРнын Президентинин администрациясы тараптан калыптанат. Саясатты КРнын Өкмөтү жана миграциялык процесстерди координациялоо жана жөнгө салуу менен иштеген, миграция боюнча координациялык ведомство аралык кеңеш ишке ашырат. Парламент миграциялык саясатты ишке ашырууну көзөмөлдөөчү жана мониторинг жүргүзүүчү милдет аткарат. Азыркы учурда саясат негизги үч документ менен белгиленет: Калктын иш менен камсыз болуусуна көмөктөшүү программасы жана ички жана тышкы эмгек миграциясын жөнгө салуу (2013-2020). «Туруктуулук, ишеним жана жаңы мүмкүнчүлүктөр» деген өкмөттүк программа (2015). 2013-2017-жылдарда КРнын туруктуу өнүгүүсүнүн Улуттук стратегиясы. Миграция сферасында мамлекеттик саясат бүгүнкү күндө эки карама-каршы багытка негизденет: 1. КРнан эмгек мигранттарынын агымын азайтуу: Өлкөнү ссоциалдык-экономикалык жактан өнүктүрүү жана татыктуу иш орундарын түзүү аркылуу ички рынокту коргоо жана колдоо. 2. Эмгек миграциясын жеңилдетүү: КРнын жарандарынын эркин келип-кетүүгө конституциялык укугун ишке ашырууну жеңилдетүү. КРнын аймагында ишке орношуу мүмкүнчүлүгүнө канааттанбаган КРнын жарандары үчүн миграция эмгек ишмердигинин вариантынын бири болгон эмгекти диверсификациялоо.
4
ЕАЭБ ке кирүү КРнан чыккан мигранттардын абалын бир кыйла жеңилдетти: а) каттоо үчүн мөөнөт узартылды (келгенден кийин 5 күндөн 30 күнгө чейин); б) ишке орношуу үчүн уруксат алуунун жана патент сатып алуунун зарылдыгы жок.
Бирок медициналык, социалдык жана пенсиялык камсыздоо жана коргоо маселелери чечилбеген бойдон калууда. Өкмөт түшүнөт, эмгек миграциясы КРнын экономикасына терс таасирин тийгизип жатат: өлкө ишке жөндөмдүү калкты, алардын туулган күнүнөн тартып каржылап келаткан алардын билимин жана көнүмүштөрүн жоготуп жатат. Миграция ошондой эле үй-бүлөнүн ыдырашына, балдарды тарбиялоо жана потенциалдуу демография проблемаларына алып келип жатат. Демек, бир жагынан, миграциянын масштабдарынын азайышы негизги приоритет болуп саналат. Экинчи жагынан – азыркы учурда өкмөт улам өсүп жаткан эмгекке жарактуу калкты татыктуу айлык акы менен камсыз кылууга жөндөмсүз жана анын кайсы бир пайызы баары бир кетет. Мындай жарандар үчүн мамлекеттик саясаттын максаты КРнын чегинен тышкары алардын кызыкчылыгын коргоо, миграция өлкөлөрүндө эмгектин жана турмуштун шарттары жөнүндө аларды кабардар кылуу жана ишке орношуунун легалдуу каналдарын күчтөндүрүү. Ошентип эмгек мигранттарын жөнөп кетер алдындагы жана кесиптик даярдык боюнча саясат жогоруда аталган приоритеттер жана реалийлерди эске алуу менен калыптанат. КРнын жарандарын ишке орноштуруу боюнча КРсы Турция жана түштүк Корея менен Өкмөттөр аралык макулдашууга барышты. 2012-жылдан тартып КР жана РФ КРнын жарандарын РФда иштөө үчүн уюшкандык менен алуу боюнча макулдашуу үстүндө иштешти. Бирок ЕАЭБке киргенден кийин бул макулдашуу КРнын мигранттары үчүн анча пайдалуу болбой калды жана ага кол коюу токтотулду. Миграция сферасындагы жана жөнөп кетер алдындагы/кесиптик даярдык мыйзамдары Мигранттарды даярдоо боюнча атайын мыйзам жок. Сырткы эмгек миграциясы жөнүндө мыйзам бар, ал мигранттарды кабыл алуучу өлкө жөнүндө маалымат берүүчү пунктту камтыйт. Бул милдет Маалыматтык консультация борборуна (МКБ) жүктөлгөн жана Мамлекеттик миграция кызматынын бир бөлүгү (ММК) болуп саналат. ММК өзүнүн ички документтери бар, алар сунуш кылынган тейлөө иштерин жөндөйт. Ошону менен катар потенциалдуу мигранттарга иш менен камсыз кылуучу жеке агенттиги (ИККЖА) тараптан маалымат берүү жөнүндө 635-жобо бар. Азыркы кезде иш менен камсыз кылуучу жеке агенттиктердин (ИККЖА) ишмердиги жөнүндө мыйзам иштелип жатат. Бул мыйзамды иштеп чыгуучулар ИКБнын кызматчылары болуп саналат. Мыйзамдын максаты мамлекеттик-жекелик өнөктөштүктү ыкка келтирүү, эмгек мигранттарынын укугун коргоо жана адамдарды сатууга жол бербөө. ИККЖА өкүлдөрү бир аз тынчсызданып турушат, анткени кароого сунушталган мыйзам ИККЖАнын эмес, талапкерлердин гана кызыкчылыктарын коргоп калат, эгер аларга карата мыйзам репрессивдүү болсо, анда ИККЖАнын көбү ―подпльеге кетиши‖ мүмкүн дешет. Мыйзам али ―чийки‖ жана олуттуу кайра иштеп чыгууну талап кылат. Калкты иш менен камсыз кылуу жөнүндө Мыйзам КРнын жарандарына иш менен камсыз болуу жагында кепилдик берет жана иш берүүчүлөрдүн милдеттерин аныктайт. Жалпысынан эмгек мигранттарын даярдоо сферасында мыйзамды эксперттер жарандардын, иш берүүчүлөрдүн жана иш менен камсыз кылуучу агенттиктердин укугун кыспаган жумшак деп эсептешет жана бардык ага тартылган институттарга өз ролдорун аткарууга мүмкүндүк берет.
5
Институционалдык структура Мамлекеттик органдар. Өткөн жылдарда жөнөп кетер алдындагы даярдык маселеси менен КРнын жарандарын чет жерде ишке орноштуруу агенттиги алектенчү, алар анда Миграция, эмгек жана иш менен камсыз кылуу министрлигинин ведомствосунда эле, кийин ал Жаштар, эмгек жана миграция министрлиги болуп өзгөртүлдү. 2015 ж. ресструктуризация болуп, миграция маселелери министрликтен ушул үчүн атайын түзүлгөн штатында 60 адамы бар Мамлекеттик миграция кызматы ведомствосуна өттү (ММК). Ишке орноштуруу агенттиги Маалыматтык консультация борбор болуп өзгөртүлдү (МКБ). Бүгүн мындай борбордон экөө бар: Бишкек ш. жана Ош ш. МКБ эки шаарда тең 11 адамдык штаты бар ММКнын структурасы болуп эсептелет. МКБнын бардык чыгымдары КРнын бюджетинин эсебинен камсыз болот, бирок борборлордун имараттары жана техникалык жабдылышы Эл аралык миграция уюмунун (ЭМУ) колдоосу алдында Улуубританиянын грантынын эсебинен камсыздалат. МКБнын башкы милдеттери болуп төмөнкүлөр саналат: КРнын жарандарын республиканын чегинен тышкары ишке орноштуруу; Барган өлкөлөр жөнүндө маалымат берүү; Адамдарды сатууга жол бербөө. МКБнын маанилүү функциясы, ошондой эле, ИККЖАлардын ишмердигин жөнгө салуу болуп эсептелет. МКБ беш багыт боюнча жарандарды ишке орноштуруу менен алектенет: РФ, Корея, Түркия, Бириккен Араб Эмираттары жана Казакстан. Дагы эки багыт иштелип чыгууда - Катар жана Жапония. МКБнын кызматынан пайдалануучулардын саны жылдан жылга өсүүдө. Алсак, МКБнын кызматынан 2016-жылы 16 500 адам пайдаланды. Ишке орноштуруу борборлордун негизделгенинен бери пайдалануучулардын саны 100 000 ашты деп болжолдосо болот. Мындай камтуу чектелген деп эсептелинет, анткени эки гана борбор бар. МКБ төмөндөгү мамлекеттик структуралар менен кызматташат:
КРнын Президентине караштуу Мамлекеттик кадрлар кызматы: МКБ биринчи кезекте өздөрүнүн талапкерлерине КРда болгон вакансияларды сунуштайт. Эмгек жана социалдык өнүктүрүү министрлиги – ички жана тышкы эмгек рынокторун синхрондоштуруу боюнча иштер жүрүп жатат. Ички иштер министрлиги. Улуттук коопсузуктун Мамлекеттик комитети. Тышкы иштер министрлиги, булар чыгууга уруксатты беришет, соттолбогондугун текшерүүнү, мониторинг жана көзөмөлдү ишке ашырышат. Стратегиялык изилдөөлөрдүн Улуттук институту. МКБ ошону менен бирге КРнын Эл аралык ишкерлер кеңеши (ИКЭ) менен кызматташат, бул 500 жакын бизнес-уюмду камтыйт. Ал МКБга вакансиялардын тизмесин сунуштайт. Кызматташуунун максаты – ички эмгек рыногун коргоо жана талапкерлер өлкөнүн сыртынан иш издегенге чейин өлкөдөгү болгон вакансияларды сунуштоо. Мигранттарды кесиптик даярдоодо маанилүү мамлекеттик структура болуп кесиптиктехникалык билим берүү (КТБ) системасы саналат. Биздин өлкө көз карандысыздыкка жеткен мезгилден бери КТБ систамасы бир нече жолу колдон колго өттү. Совет мезгилинде ал Эмгек министрлигинин ведомствосунда болчу, кийин – Билим берүү министрлигинде, андан соң өзүнчө структура болгон, кийин кайрадан Эмгек министрлигине кирген жана жакында экинчи жолу Билим берүү министрлигинин бир бөлүгү болуп калды. Бүгүнкү күнү КТБ системасы 101 кесиптик-техникалык лицейди жана 150 кесиптик–техникалык колледжди өзүнө камтыйт. Лицейлер менен колледждер КРнын региондорунда жайгашкан. Баарынан көбү өлкөнүн түштүгүндө – Жалал-Абад областында. Колледждерде окутууну эксперттер канааттандырарлык катары баалашат, ошондой болсо да көп учурда башка өлкөлөрдө иштөө үчүн жетишсиздик кылат жана ошого жараша 6
кошумча окутууну талап кылат. Окуу жайлардын санын азайтып, окутуунун сапатын жогорулатуу жөнүндө ойлор айтылып жүрөт. 2015-жылдын отчету боюнча КТБнын бүтүрүүчүлөрүн ишке орноштуруу жогору: ал 77% түзөт, бул жожду бүтүргөндөргө караганда алда канча көп. Ошондой болгону менен КТБ анча популярдуу эмес жана көпчүлүгү жождордо окууну артык көрүшөт. Эл аралык миграция уюмунун кызматчылары КТБны популяризациялоо үчүн эки жыл иштешти, бирок олуттуу ийгиликке жетише алышкан жок. Лицейлердеги окуу үч жылдык жана басымдуу даражада акысыз, албетте контракт менен да окуган группалар бар, чоң кишилер үчүн кыска мөөнөттүк курстарды кошкондо. Мындан тышкары ишсиз адамдарды кайра даярдоо программалары бар. КТБ эмгек мигранттарын даярдоо үчүн атайын өзүнчө программалары жок, жана эксперттер андан бөтөнчө зарылчылыкты көрүшпөйт. КТБ системасы берген дипломдор жана сертификаттар, нострификацияны талап кылган (медиктер, фармакологдор, юристтер педагогдор) айрым кесиптер боюнча документтерди айтпаганда, ЕАЭБ өлкөлөрүндө кабыл алынат. Өкмөттүк эмес уюмдар (ӨЭУ) Миграция маселелери негизги приоритеттерден болгон эларалык уюмдардын жана ӨЭУнун ичинен, КРнда эң негизгиси болуп Эл аралык миграция уюму (ЭМУ) эсептелет. Ал мигранттарды даярдоо боюнча көп сандагы кызык программаларга тартылган жана МКБ, ММК менен тыкыс кызматташат, ошону менен бирге Билим берүү министрлиги менен – кесиптик-техникалык лицейлер жана колледждер аркылуу кызматташат. Алып айтсак, ЭМУнун кызматкерлери эмгек рыногунун анализин жүргүзүштү, айрыкча талап кылынган беш кесипти тандап алышты, Бишкек ш. №5 кесиптик лицейинде бул кесиптер боюнча кыска мөөнөттүү алты айлык модулду иштеп чыгып киргизишти. ЭМУ Бишкек жана Ош ш-да имарат курууга жана МКБны жабдууга көмөк көрсөттү. ЭМУ ошондой эле мигранттарды даярдоодо жана мыйзамдарды иштеп чыгууда биргелешип маселелерди чечүүдө ар кандай мамлекеттик структураларга жана жеке агенттиктерге жардамдашат. Миграция ишинин башкы объекти болбогон ӨЭУдар бар, бирок алар мигранттарды кетүү алдындагы даярдоо маселелерин чечүүгө катышышат. Алсак, Улгайгандардын ресурстук борбору жана ―Пелагея‖ кайрымдуулук фонду түздөн-түз потенциалдуу мигранттар менен иштешет. ―Евразия‖ жана ―Благодать‖ сыяктуу фондулардын виртуалдык маалыматтык кампаниялары бар. Жеке агенттиктер Негизги жеке уюмдар болуп ИККЖАлар эсептелет. Акыркы 2-3 жыл ичинде алардын саны кыйла өстү: бүгүнкү күндө КРда алардын саны 36 га жетти. Бул легалдуу уюшулган жумушка орноштурууга талаптын өскөндүгүн билдирет. ИККЖАнын көпчүлүгү Бишкекте жайгашкан, бирок бир тобунун региондордо өкүлчүлүктөрү бар. Мындан тышкары, ИККЖАнын кызматкерлери региондорду кыдырып, өздөрүнүн кызматтарын жарыялап жана талапкерлерди тартышат. Мыйзамга ылайык ИККЖАлар эмгек келишиминде жазылган талапкердин айлык акысын бир жолу 50% ын алууга укугу бар. 2016-жылы август айында ИККЖАлар өздөрүнүн Ассоциациясын каттатышты. Азыркы мезгилде анын 28 мүчөсү бар, алардын 12си мугалим. Ассоциацияга кирген ИККЖАлар бири-бири менен кооперацияланышат. Алып айтсак, алар агенттикке кайрылышкан ―ыймандуу‖ талапкерлердин тизмесин сунушташат, бирок агенттиктер алар үчүн контрактарды даярдап бүткөн соң, житип жок болушат да, телефон коңгуроосуна да жооп бербестен, белги-бетесиз жок болушат. Айрым учурда талапкерлер бир нече агенттиктерге бир учурда кайрылышат, андан соң, жакшы вариантын тандап алышып, аларды ишке орноштуруу боюнча бардык иштер бүткөндүгүнө карабай, башкаларынан баш тартышат. Мындай көрүнүшкө каршы чаранын бири катары, эгер талапкер агенттик иш берүүчү менен 7
келишим түзгөндөн кийин баш тартса, бышмана кармоо жөнүндө ассоциациянын мүчөлөрүнүн сүйлөшүүлөрү болду. Бул чара таасир берди. ИККЖАлар ортосундагы конкуренция өсүүдө. Алар эксперттердин баа берүүсүндө оң фактор катары каралууда жана ал баанын төмөндөшүнө жана көрсөткөн кызматтын сапытынын жогорулашына алып келүүдө. Алсак, мисалы, ИККЖАлардын өсүшү менен Түркияда ишке орношуунун баасы 2-3 жылдын ичинде 700-800 доллардан 150 долларга чейин кыскарды. ИККЖАнын кызматчылары, өз ара конкуренцияларына карабай, бирибирин жакшы билишет жана мүмкүнчүлүк болсо вакансияларын же талапкерлердин маалыматы менен бөлүшүшөт. Жеке агенттиктер ар кандай котормочулук агенттиктер, нотариустар, Юстиция министрлиги, ТИМ, ИИМ, элчиликтер, транспорт агенттиктери, медициналык борборлор менен кызматташышат. Бүгүнкү күндө алардын кызматташтыгынын механизмдери иштеп жатат. Мигранттарды даярдоодо барган сайын ар кандай кесиптерге окутуунун жекече акы төлөнүүчү курстары, тигүүчү, сулуулук салондорунун кызматчыларынын, ашпоздордун, бухгалтерлердин, курулушчулардын курстары сыяктуулар маанилүү роль ойной баштады. Алар мамлекеттик лицейлерге конкуренция түзүшөт, анткени салыштырмалуу кыска мөөнөттө теориялык окууну практика менен айкалыштырууга мүмкүндүк беришет. Кызыккан адамдарды окутуунун максаты диплом алуу эле эмес, ошондой эле практикалык көнүмүштөргө ээ болуу. Иш менен камсыз кылуу агенттигинин иштөө принциптери МКБ жана ИККЖАлар түздөн-түз же иш берүүчүлөр менен, же эмгек миграциясынын өлкөсүндө ишке орноштуруу боюнча агенттиктер менен иштешет. Алып айтсак, маданийэмгек кызматташтыгы боюнча Өкмөт аралык комиссия менен макулдашууга ылайык МКБ Санкт-Петербург ш. иш менен камсыз кылуу агенттигинин эмгек ресурстарынын Борбору менен иштейт. Башка багыттарда (Корея жана Түркия) иш өкмөт аралык макулдашуулардын алкагында иштер жүргүзүлөт. МКБ жана ИККЖАлар талапкерлерге иш берүүчүлөр үчүн документтерди даярдоого жардам беришет, бирок аларды тандап алууга катышышпайт. Вакансияга талапкерлерди тандап алууну иш берүүчүлөр өздөрү жүргүзүшөт. Иш берүүчүлөрдүн негизги талаптары өлкөдөн өлкөгө өтөт жана демейде тилди билүүнү, квалификацияны, ден соолукту карашат; мындан тышкары, курактык чектөөлөр бар. МКБ жана ИККЖАлар иш берүүчүлөрдөн жол кире төлөмүн, визалык колдоону, турак жай менен камсыздоону жана айрым учурларда – тамактандырууну талап кылышат. Иш менен камсыз кылуу агенттигинин иши талапкерлерди жөнөтүп жиберүү менен чектелбейт. Алар эмгек мигранттары менен сапардагы кезде байланышта болушат жана алардын иш берүүчү менен келип чыккан маселелерин чечүүгө жардам беришет. Агенттиктер талапкерлер үйлөрүнө кайтып келгенге чейин жоопкерчиликте болушат. Бул алдыда эмне болорун билишпей өз алдынча кеткен талапкерлерге караганда, ИККЖАнын карамагындагылардын көңүлүн жайлуураак кылат. Көйгөйлүү маселелер келип чыккан учурда ИККЖАлар ал турсун көп учурда эске алынбаган чыгымдарды төлөөгө даяр турушат, анткени алар өздөрүнүн лицензиясына карашат жана мамлекеттик органдардын көңүлүн өздөрүнө ашыкча буруусун каалашпайт. Мигранттарды кетүүгө даярдашкан айрым ИККЖАлар бар, атап айтканда алар мигранттарга тилдик курстарды уюштурушат. Башка БЖАлар даярдоо менен алектенишпейт, бирок мигранттарды алдын ала сүйлөшүп коюшкан курстарга жөнөтүшөт. Маалымат алуу жана таратуу Жапонияга жана Түштүк Кореяга окшогон өлкөлөр өздөрүнүн өлкөсү боюнча маалыматтын толук пакетин иштеп чыгышты, аларды бардык потенциалдуу мигранттарга сунушташат. Бул оң фактор болуп эсептелет. РФда, Казакстанда, Түркияда, Араб 8
өлкөлөрүндө мындай пакеттер жок. МКБ өз алдынча бул өлкөлөр үчүн мындай маалыматтык пакеттерди иштеп чыгышат. Мигранттардын өздөрү демейде базалык маалыматка кызыгышат: кандай иш бар, эмгек акысы кандай, шарттары кандай? Бирок бул жетишсиз: ийгиликтүү интеграция үчүн аларга миграция өлкөсүндө укуктук/легалдык аспекттер жана социалдык-маданий өзгөчөлүктөр жөнүндө маалымат да зарыл. МКБ Билим берүү министрлиги менен бирге 2016-жылга ―КРнын Өкмөтүнүн аракеттенүү планынын алкагында эмгек мигранттарын жөнөр алдында даярдоо Программасын‖ иштеп чыкты. Программа үстүдөгү жылдын 1-декабрында сунушталышы керек. Ал өзүнө 5 негизги компонентти камтыйт: 1. Укуктук сабаттуулук – миграция өлкөсүнүн мыйзамдары жөнүндө маалыматтоо. 2. Коопсуздук техникасы. 3. Дипломатиялык өкүлчүлүктөрдүн, КРнын консульствосунун жана кыргыз диаспорасынын контакттык маалыматтары. 4. Мигранттар бара турган өлкөнүн тилин билүү. 5. Кабыл алуучу өлкөнүн маданияты, традициялары жана салт-санаасы менен таанышуу. ЭМУ РФдагы интеграция жөнүндө 40 минуттук фильм тартты. Ал юридикалык тарап, турак жай, жүрүш-туруш эрежелери, социалдык-маданий өзгөчөлүктөр жана ал турсун тамак-аш азыгы жөнүндө маалыматты камтыйт. МКБ иш үчүн бардык РФна кетчүүлөргө бул фильмди сунуштайт. Иш издөөдө Интернетти пайдаланууда тренддин өсүп жаткандыгын эксперттер белгилешет. Интернетти ИККЖАлар эле эмес, мигранттардын өздөрү да активдүү колдонуп жатышат. Мындан тышкары, миграция өлкөлөрү, ИККЖАлар жана вакансиялар жөнүндө маалыматты камтыган МКБнын активдүү сайты (www.oec.kg) бар. Статистиканын билдиргени боюнча, бул сайтты күнүгө орточо алганда 200 адам колдонот. Мындан тышкары, МКБнын имаратында маалыматтык интернет-киоск бар, анын кызматы менен талапкерлер МКБнын кызматчыларына кайрылбастан пайдаланса болот. ЭМУ жана МКБ мобилдик тиркеме түзүү үстүндө иштеп жатышат, анын жардамы менен КРнын жарандары ишке орношуу жана башка маселелер боюнча өз телефондорунда КРнын кайсы жеринен болбосун жана башка өлкөлөрдөн маалымат алууга мүмкүнчүлүктөрү болор эле. Бул долбоорду ишке ашыруу үчүн кошумча каражаттар талап кылынат. Мигранттардын өздөрүнүн жөнөп кетер алдындагы даярдыгы Мигранттардын көпчүлүгү атайын даярдыкты талап кылган өлкөлөрдөн иш издегендерди кошпогондо (атап айтканда, Кореядагы иш берүүчүлөр корея тили боюнча тест тапшырууну, ал эми түрк отелдери түрк тилин билүүнү талап кылат), жөнөп кетер алдындагы окууга кошумча акча төлөөгө мүмкүнчүлүгү жок. РФна баруучу мигранттар орус тилин үйрөнүүгө күчтү сейрек жумшашат. Кетүүгө даярдануу үчүн Бишкекке келгендер сейрек. Кээде талапкерлер Бишкекке тил үйрөнүү үчүн келишет. ИККЖАлар көп учурда өздөрү талапкерлер үчүн бардыгын аралыкта уюштурушат жана алардын Бишкекке келишин талап кылышпайт. Талапкерлердин демографиялык мүнөздөмөлөрү Талапкерлердин курагы көбүнчө миграция өлкөсүнө жараша болот. Алсак, РФда курактык ценз кыйла кеңири – 18-40 жаш; БАЭда – 20-32 жаш; Түштүк Кореяда – 38 жашка чейин; Түркияда жаштар, студенттер талап кылынат. Гендердик саясат да миграция өлкөсүнө жараша. Улутунун мааниси жок. Бардык керектүү документтери болсо, башка өлкөлөрдүн жарандары да талапкер болушу мүмкүн (РФ, Казакстан, Өзбекстан жана Тажикстан). Эксперттер талапкерлердин региондук бөтөнчөлүктөрү жөнүндө кызык маалыматтарды билишет. Кыргызстандын түштүгүнөн келген мигранттар жумшак, тил алчаак жана мээнеткеч келишет деп эсептешет. Мындай пикир иш менен камсыз кылуу агенттигинде эле эмес, башка өлкөлөрдөгү, РФны, Түркияны, Түштүк Кореяны жана араб өлкөлөрүн 9
кошкондо, иш берүүчүлөрдө да калды. Ошол эле учурда Кыргызстандын түндүгүнүн талапкерлери орус тилин жакшы билишет жана тейлөө сферасында иштөө үчүн жакшы. Ошону менен бирге алар иш берүүчүгө дооматты көп коюшат. Эксперттер тамаша иретинде Талас облусунан келген мигранттар ―укугун коргогонду‖ жакшы көрүшөрүн белгилешет.
Ар кандай багыттагы расмий ишке орношуу Эксперттер көп эскерген ишке орношуунун оң мисалы болуп Түштүк Корея эсептелет. Бул өлкөгө ишке орношуу МКБ аркылуу мамлекеттик каналдар боюнча гана ишке ашат. Кореялык тарап Кыргызстандан келчү талапкерлерге зарыл болгон документтердин маалыматтык пакетин иштеп чыгышты, тилдик курстарды уюштурушту жана атайын ушул үчүн даярдалган борбордо өзү экзамен алат. Кореяда негизинен айыл чарбасында жана кайра иштетүү өнөр жайында иштөө үчүн мигранттар талап кылынат. Бул кыйла оор иш болгондуктан, квалификацияга караганда чың дене тарбия даярдыгы керек. Ошол эле учурда Түштүк Кореядагы минималдуу эмгек акы $1000, ал эми корабль куруу сферасында $2000 жана андан жогору. Виза алуу Түштүк Кореянын аймагына кирүү үчүн кепилдик боло албайт. Эгер талапкер кайсы бир себептер менен бажычыга жакпай калса, кое бербей коюшу мүмкүн. ИККЖАлар талапкерлерди ишке орноштуруу боюнча ар кандай багыттарда иштешет. Эң популярдуу багыт болуп бүгүнкү күндө Түркия саналат. Андан кийин араб дүйнөсүнүн ар кандай өлкөлөрү жана РФ. Кызык, РФ популярдуу багыт болуп саналбайт. 1-диаграмма. ИККЖАлар иштешкен өлкөлөр
Ар кайсы өлкөлөрдө ар кандай талаптар жана ишке орношуунун ар кандай шарттары бар. Мисалы, бир өлкөгө кесиптик квалификация маанилүү, башкасына – кара күч, үчүнчүсүнө талапкердин – тил алчаактыгы. Кабыл алуучу өлкөлөрдүн укуктук жана социалдык-маданий өзгөчөлүктөрүнүн чоң айырмалары бар. Бул отчетто 4 өлкөдөгү ишке орноштуруунун мисалдары келтирилди: Түркияда, Сауд Аравиясында, РФда жана Германияда. Бул маалыматтар ушул багыттарда иштешкен агенттиктердин өкүлдөрү менен жүргүзүлгөн интервьюнун негизинде алынган. Түркия. ИККЖАлардын дээрлик 70% ишке орноштуруу боюнча Түркияда иштешет. Ал жакта КРнын талапкерлерине чоң керектөө бар. Эмгектик макулдашуу болсо КРынын жарандарына виза алуу жеңил. 2015-жылы 3000 КРнын жарандары Түркияга виза алышты. Бул Түркия менен КРнын өкмөт аралык макулдашуусунун натыйжасы. Мындан тышкары көптөрү легалсыз кетишет. Түштүк Корея же БАЭна салыштырганда Түркиядагы айлык акы анча көп эмес. Алсак, отелдин кызматчыларынын жана гиддердин айлык акысы $350 (+ чайлык) башталат, а үй кызматчысы үчүн – $450 тажрыйбага жана тил билгенине жараша. 10
KG.VIP Travel агенттиги менен интервью Түркияда ишке орношуунун бөтөнчөлүгүн ачып көрсөтөт. Эки форматтагы ишке орношуу бөтөнчө популярдуу. Биринчиси - бул жаштарды жана студенттерди туризм чөйрөсүндө иштөө үчүн жиберүү: түрк отелдеринде жана туристик компанияларда гид-трансфермендер катары (орус тилдүү туристтерди аэропортто тосуп алуу жана алар үчүн турларды өткөрүү). Башкы талап – орус тилин билүү. Отелдер да түрк тилин билүүнү талап кылат, жана айрым ИККЖАлар өздөрүнүн талапкерлери үчүн тил курстарын уюштурушат. Курстун баасы айына 1500 сомго жакын ($22). Мындан тышкары, ИККЖАлар гид-трансфермендер үчүн курстарды уюштурушат. Бул сезондук алты айлык иш. Мындай иш үчүн агенттиктер 18ден 25 жашка чейинки жаштарды алышат. Булар негизинен жождор менен экзаменди эрте тапшыруу жөнүндө сүйлөшүп алышкан студенттер. Талапкерлерди топтоо кыш айларында жүрөт, визаларды даярдоо – мартта, жөнөтүү – апрель жана май айларында, а үйгө кайтуу – октябрда. Мындай иштер боюнча ИККЖАлар университеттер менен кызматташышат. Бишкектеги эки түрк университетинде («Манас» жана «Ата-Тюрк Ала-Тоо») туристик факультеттер бар, алар студенттерди өздөрү түрктөрдүн отелдери менен туристтик фирмаларына практикага жөнөтүшөт. ИККЖАлар же отелдер жана турфирмалар менен түздөн-түз иштешет, же ишке орноштуруу боюнча түрк агенттиктери менен иштешет. Отелдер жол кирени, турак жайды, тамакты төлөйт. ИККЖАлар көп учурда виза чыгымын өзүнө алат. Талапкерлердин жападан жалгыз чыгымы бул ИККЖАлардын кызматы жана медициналык текшерүүнүн акысы. Жаштарды, айрыкча кыздарды Түркияга жөнөтүүдө агенттиктин өкүлдөрү алардын атаэнелери менен сүйлөшүшөт жана контракттын бардык шарттарын жана Түркияда иштөөнүн бөтөнчөлүктөрүн түшүндүрүшөт. Экинчи формат – үйдүн персоналы катары бир жылдык иш. Ага негизинен 25 жаштан 45 жашка чейинки аялдарды же үй-бүлөлүк жупту алышат. Бул иш моралдык жана физикалык жактан татаалыраак: иш күнү өлчөлүү эмес жана үйдүн иши дайыма көп. Курулуш сыяктуу секторлор менен ИККЖАлар иштешпөөгө аракеттенишет, анткени иш оор, кооптуу, тобокелчилиги көп, айлыгы анча көп эмес. Сириядагы окуяларга байланыштуу КРнын ИИМи жана УКМКсы Түркияда иштөөчү талапкерлерди бөтөнчө көзөмөлгө алды. ИККЖАлар талапкерлер боюнча маалыматтарды ИКБга жөнөтөт, алар болсо ошол маалыматтарды ИИМ менен УКМКга берет. Түркиядагы кризис жана РФ менен мамилесинин татаалдашы туристтердин азайышына жана ИККЖАлардын кызматына талаптын Түркия иш берүүчүлөрү тараптан төмөндөшүнө таасирин тийгизди. Түркия менен РФнын жакында мамилелеринин оңолушу кийинки жылкы талаптын өсүшүн болжойт. Сауд Аравиясы Ар кандай араб өлкөлөрүнө ишке орноштурууну уюштурушкан алты ИККЖА бар: БАЭ, Саудовия Аравиясы, Оман, Бахрейн. «Виза Стар» агенттиги менен интервью Сауд Аравиясы менен иштешүү тажрыйбасын көрсөтөт. Компания Сауд Аравиясынын кадрдык агенттиги менен өнөктөштүктө иштейт жана ошого жараша эки агенттик тең жоопкерчилик алат. Сауд Аравиясы менен контракт түзүү алдында ал ИИМ жан УКМК тарабынан кылдаттык менен текшерилген. Өз кезегинде Сауд Аравиясынын элчилиги бул маселени чечүүдө өтө катуу мамиле кылат жана талапкерлердин документтерин кылдаттык менен катуу текшерет. Талапкерлер үчүн бардык кызматтар акысыз: аларды иш берүүчү төлөйт. Жападанжалгыз чыгым – медкароодон өтүү боюнча. Сауд Аравиясы ал турсун агенттиктин кызматын да төлөйт. КРда агенттик виза алуу үчүн документтерди даярдайт жана аларды араб тилине которот. Мигранттар КРнан топ-тобу менен жөнөтүлөт. Рияд ш. келгенде аларды араб кадрдык агенттигинин өкүлдөрү тосуп алып, тренинг-борборго чейин узатышат жана алар документтер даяр болгонго чейин жатаканада жашап турушат: медициналык камсыздоо, банкадагы эсеп, айдоочунун күбөлүгү (эркек-айдоочулар үчүн) жасалганга чейин. Борбордо аларды араб тилине үйрөтүшөт, маанилүү укуктук жана жергиликтүү социалдык-маданий 11
өзгөчөлүктөрдү түшүндүрүшөт. Даярдыктар бүткөн соң аларды иш берүүчүгө жөнөтөт. Бул практика эң эффекттүү жана КРнын агенттиктери да кабыл алса болот. Азыркы кезде жубайлар талап кылынып жатат: айдоочу жана үй кызматчы. Транспортту башкарууга аялдарга тыюу салынган, ошондуктан айдоочуларга талап бар. Мындан тышкары, ар бир араб үй-бүлөсү үй кызматчы аял күтөт. Айдоочулардын айлык акысы $500, үй кызматчыныкы - $400. Бул айлык акы таза киреше болуп саналат, анткени жашоонун чыгымдарын бүт бойдон иш берүүчү жабат. Контракт 2 жылга түзүлөт жана бул мезгил ичинде үйгө кайтууга мүмкүнчүлүк болбойт. Контракт боюнча мигранттардын турмушка чыгууга же боозууга укугу жок. Контракттын шарттары бузулган убакта мигранттар компаниянын чыгымдарын төлөп бериши керек. Мигранттарды курулуш секторуна алышпайт, анткени ал жерде өтө ысык климат - 50 градус Цельсияда – биздин жарандар мындай климатка көнбөгөндүктөн, иштей алышпайт. Азыркы кезде агенттик медицина кызматкерлери үчүн вакансия иштеп чыгууга аракеттенип жатышат. Талапкерлердин орточо жашы 30-40 жаш. Орто жаштагы адамдар талап кылынат (жаштар эмес). Эркек жана аялдын катыштык саны – 50гө 50. Мигранттар үчүн жоопкерчилик жана сылыктык – эң маанилүү талап. Билим жана квалификациянын мааниси жок. Мусулмандар гана чакырылат, мусулманчылыктын эрежелерин кармангандарга артыкчылык берилет. Эркин жашоого көнгөн адамдарга Сауд Аравиясында кыйын, анткени бул шариат мыйзамдары менен жашаган мусулман өлкө: ичимдик ичүүгө болбойт, аялдар хиджабчан жүрүүгө тийиш, алар өз алдынча көчөгө чыкпашы керек. Көп талапкерлер шариятты карманган мусулмандар, алар Сауд Аравиясына иш үчүн эле эмес, ошондой эле ыйык жайларга баруу үчүн умтулушат. Алып айтканда, талапкерлердин көпчүлүгүнүн Умруга – кичи хаджга – барууга мүмкүнчүлүгү бар. КРнын агенттигинде базалык араб тили боюнча атайын окутуучу курстар бар. Мындан тышкары, социалдык-маданий бөтөнчөлүктөр жана шариат боюнча курстар өткөрүлөт, ―чемодан‖ даярдоо боюнча тренинг өткөрүлөт: кайсы буюмду жолго алуу керек, кайсыны албоо керек. Контракт иштеп турган маалда агенттик мигранттар менен тыкыс байланышта болуу менен, көп учурда мобилдик Whatsapp тиркемени пайдаланышат. Сириядагы окуялар компаниянын ишине терс таасир этти, адамдар көбүнчө коркуп жана ишенбөөчүлүк көрсөтүшөт. Россия Кыргызстандык эмгек мигранттардын көпчүлүгү РФнын жана Казакстандын аймагында иштейт, бирок ошого карабай, бул эки багыт бүгүнкү күндө расмий ишке орноштуруу планында аз иштелип чыкан. 36 ИККЖАнын ичинен 5 гана РФ менен иштешет. Мунун бир нече себеби бар: 1. Кыргыз мигранттарынын көпчүлүгү РФга өз алдынча барышат жана иш менен камсыз кылуу жеке агенттиктердин жардамына муктаж эмес. Орус тилин билгендик жана бул өлкөдө туугандары жана тааныштарынын болгондугу, иш жана турак жай издөөдө аларга жардам берүүсү. 2. РФда тажикстандык жана өзбекстандык эмгек мигранттары менен чоң конкуренция бар. РФда иштеп жаткан арзан жумушчу күчтөрүнүн арбындыгы, КРнан келген мигранттардын расмий ишке орношуусуна россиялык иш берүүчүлөрдүн талабын төмөндөтүүдө. 3. РФгы экономикалык кризис жана рублдин түшүп кетиши КРнын эмгек мигранттарынын РФда иштешинин кызыкчылыгын азайтты. Россиянын иш берүүчүлөрү КРнын ИККЖАларына кайрылышат, бирок сунушталган айлык акынын өлчөмү талапкерлерди кызыктырбайт. 4. РФ сунуштаган вакансиялар, адатта квалификациялуу жумушчуларды талап кылат, кара жумуштар талап кылынбайт. Квалифициялуу диплому бар кызматчылар дурус иштеп табышат. Алып айтсак, жогорку разряддагы сварщиктер 100 000 - 120 000 рублейге чейин алышат. Бирок квалификациялуу кызматчыларды табуу кыйын. РФда 12
иштеген ИККЖАлардын тажрыйбасы көрсөткөндөй, КРнан келген талапкерлердин кесиптик деңгээлдери төмөн жана россиялык иш берүүчүлөрдүн талабына туура келбейт. Мисалы, фирма «Ренессанс» Россиянын фабрикасынын келишими менен ушуга окшогон 100 кызматчыны жиберген, бирок 20сынын гана квалификациясы туура келип, ишке алынды. «Трудовая Азия» фирмасынын директору минтип даттанды: ал көп тигүүчүлөрдү жиберсе, иш берүүчүлөр алардын көбүн квалификациясы туура келбейт деп ишке албай коюшкан. Ал фирмасын жаап, Россия менен ишин токтотууга себеп болуптур. 5. Эксперттер белгилешүүдө, өзбек жана тажик мигранттарга салыштырганда кыргыз кызматчыларынын кадыр-баркы анча жакшы эмес: кыялдары чатак, көп ичишет, мушташышат жана кызматчы катары да начар. Жалгыз артыкчылыгы – КРнын ЕАЭБке кириши менен кыргыз мигранттарына ишке орношуу үчүн уруксат талап кылынбайт. Мына ушулар менен байланыштуу ИККЖАлардын көпчүлүгү РФда ишке орношуунун перспективасы жок жана ошол үчүн ага кийлигишүү керексиз деп эсептешет. Ошондой болгону менен бул кетүү жана кесиптик даярдыгын жүргүзүүнүн зарылдыгы жок жана жүргүзүлбөйт дегендик эмес. Биздин мигранттардын көпчүлүгү баары бир РФна жана Казакстанга жана дал ошол жакта аз корголгон, ошон үчүн алардын маалымат менен камсыз болушу өтө активдүү жүргүзүлүшү тийиш. Германия КРында жалгыз ишке орноштуруу боюнча легалдуу каналы бар Европадагы жалгыз өлкө – бул Германия. Компания «ИнтерВоркЭксчейндж» жайкы мезгилде Германияда иштөө үчүн студенттерди ишке алат. Бул жождордун күндүз окуган акыркы курсунун немис тилин билишкен студенттери же Германияга барууга чейин тилди үйрөнгүсү келгендер болушу керек. Немис тилин билген студенттер сатуучу, кассир, официант болуп иштешет. Немисче анча-мынча билген студенттер заводдордо, күхняда жардамчы, отелдерде кызматчы же айыл чарбасында иштешет. Мурда көбүнчө жигиттерди гана жиберишчү – алда кандай болуп кетүүдөн чочушчу, бирок азыр жеңил жумуштарга кыздарды да жиберишет. Жылына 70-80 студент кетет. Талапкерлердин салыштырмалуу аз сандагысы алар сыртта жүргөн мезгилде алардын бардыгы менен байланышта болууга жана келип чыккан маселелерди чечүүдө аларга жардам берүүнү агенттиктерден суранышат. Агенттик тил үйрөтүү борборлору менен кызматташышат. Талапкерлер немис тили боюнча экзамен бериши зарыл. Жылына бир жолу Германиядан компаниянын өкүлү келип, немис тилинен экзамен алат. Немис тилинин алты айлык курсунун баасы - $200 - 250. Иш берүүчү жашоочу жай үчүн кеткен каражатты гана жабат. Талапкерлердин чыгымдары $800900 жакынды түзөт – жолго билет, медкамсыздоо жана виза. Үч айга кеткен жана кошумча убакта иштеген студенттер кеткен чыгымдарды төлөп жана $3500 табышы мүмкүн. Тилекке каршы, мөөнөтүнөн мурда экзамен берүүгө студенттерге бардык эле университеттер макул болушпайт. Каникул учурунда 1-1,5 айга баруу пайда бербейт, студенттер жетишерлик иштеп табууга үлгүрүшпөйт. Сунуштар Акырында эксперттердин өзүлөрүнүн төмөндөгү сунуштарын, ошондой эле алардын жоопторунун негизинде жасалган сунуштарды келтирүүгө болот. 1. Превентивдүү алдын алуу чараларды жана эмгек миграциясынын стихиялуулугун болтурбоо үчүн чыгуу алдындагы даярдык боюнча масштабдуу маалыматтык кампанияны күчөтүү зарыл. Бул үчүн жеринде жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдарын иштетүү сунуш кылынат. Азыркы учурда бул маселе менен бар болгону эки МКБ менен бирдикте ММК гана иштеп жатат, миграция өтмө мүнөзгө ээ жана бардык министрликтерге тийиштүү болсо да. 13
2. Өлкөдөн тышкары КРнын өкүлчүлүктөрүндө эмгек аттешелеринин санын көбөйтүү сунушталат. Анын функциясына кабыл алуучу өлкөнүн эмгек рыногун билүү, КРындагы агенттиктерге маалымат берүү, ошондой эле иш берүүчүлөрдүн эмгек шарттарын мониторинг/текшерүү кирет. 3. Вакансиялар демейде кыска мөөнөттүк болушат жана 10-20 күндүн ичинде толтурулушу тийиш, МКБ маалыматтарды иштеп чыгууга жана тийиштүү талапкерлерди табууга үлгүрбөйт. Бул ишти бир кыйла эффекттүү кылуу зарыл. 4. ИККЖАлар ишке орноштуруунун өтө эффекттүү легалдык каналы. Мамлекет бул легалдуу каналдарды колдошу керек – айрыкча баштапкы мезгилде – жагымдуу конкуренция түзүп жана КРнын жарандары үчүн легалдуу мүмкүнчүлүктөрдү кеңейтүү менен алардын саны өссүсү үчүн. Эгер ИККЖАларга карата мамлекеттик саясат репрессиялуу болсо, анда бул каналдар ―түйүлдүк кезинде тумчугуп жок болот‖. ИККЖАлар үчүн аракеттин белгилүү эркиндиги керек. 5. Түркиядагы жана Германиядагы студенттик программалардын мисалдары (ошондой эле АКШнын Work & Travel программасы) жай мезгилинде жаштар акча иштеп таап, ошону менен бирге окуусун жана үй-бүлөсүн колдоонун реалдуу мүмкүнчүлүгүн көрсөтүп турат. Өнүккөн көп өлкөлөрдө жождордун студенттери жай мезгилинде эс алышат же иштеп акча табышат. Бирок КРдагы көпчүлүк жождордо семестр жайдын ортосунда аяктайт жана иштеп табууга студенттердин мүмкүнчүлүгү жетишпейт. Билим берүү министрлигине семестрди эртерээк аяктоо маселесин чечүүнү сунуштаса болор эле. 6. Тил билүү эмгек мигранттарынын ийгилиги үчүн маанилүү бойдон калууда. Мектептерде жана жождордо англис жана немис тилдерин окутуунун сапатын көтөрүүнү сунуштоо керек. Чоң шаарларда корея, түрк, жапон, араб тилдеринин курсун уюштурууга болор эле. Бул билим берүүнүн инфраструктурасын, окутуунун сапатына басым жасоо менен, колдоо жана кеңейтүү зарыл. 7. Ошондой эле иштеп жаткан жекече курстардын тармагын кеңейтүү сунушталууда, көп талап кылынган адистиктер боюнча окутууну суранып жатышат. Мындай курстарда окутуу КТБ системасына альтернатива катары мүмкүн, КТБ институцианалдуу болушу жана колдоого алынышы керек.
14
Тажикстан Республикасынын мигранттарынын кетүү алдындагы даярдыгы Саодат Олимова Эмгек миграциясы акыркы он жылдагы Тажикстандын өнүгүүсүндө эң белгилүү көрүнүш болуп саналат. Конфликтен кийин өлкөнүн калыбына келишине акча которуулар маанилүү роль ойноду, чоң экономикалык өсүштү стимулдаштырды, Тажикстанда жакырчылыкты кыскартууда негизги фактор болуп калды. Мигранттар мекендин экономикасын өнүктүрүүгө зор салым кошуу менен, барган өлкөнүн экономикасына да салым кошот, бирок алардын кызматы чоң тобокелчилик жана чыгымдар менен байланышкан. Миграциянын эффекттүүлүгүн жогорулатуу зарылчылыгы мигранттарды кесиптик жана жөнөп кетер алдындагы даярдык боюнча бир катар милдеттерди коет. Бул материал ТРнын жарандарын тышкы эмгек рынокторуна, кесиптик билим берүүнүн ар кандай стратегияларына жана кетүү алдындагы даярдыктарга, мигранттардын керектөөлөрүн баалоого, ошондой эле сунуштарга багытталган мамлекеттин саясатынын, институттардын жана программалардын обзорун камтыйт. Бул бөлүктү даярдоо үчүн ар кандай методика колдонулду: изилденүүчү проблематика боюнча ар кандай маалымат булактарынын обзору, аны менен катар ТРнын нормативдикукуктук базасы, изилдөөлөрдүн, расмий статистиканын, 8 эксперттик интервьюнун материалдары пайдаланылды (макаланын аягындагы эксперттердин тизмесин берилди). Тажикстан Республикасынын миграциялык саясаты ТРнын Өкмөтүнүн миграция сферасындагы Мыйзамдары жана Токтомдору Тажикстандын өкмөтү миграциянын маанилүүлүгүн билет, ал жөнүндө миграциялык процесстерди жөндөгөн мыйзамдар жана нормативдик укуктук базалар күбө. Негизги мыйзам актылары төмөнкүлөр: Миграция жөнүндө Мыйзам. ТРдагы чет өлкө жарандарынын укуктук абалы жөнүндө Мыйзам. Качкындар жөнүндө Мыйзам. Ишмердиктин айрым түрлөрүн лицензиялоо. ТР жарандарынын четтеги эмгек миграциясынын Концепциясы. «Ата Мекенди өнүктүрүүдө өнөктөш катары чет өлкөлүк мекендештерди тартуу Концепциясын» бекитүү жөнүндө. «Миграциялык контролду ишке ашыруунун тартиби жөнүндө Жобону» бекитүү тууралуу. Тажикстан, кол коюлган «Эмгекчи-мигранттардын жана алардын үй-бүлө мүчөлөрүнүн укуктарын коргооо боюнча эл аралык конвенцияга” ылайык, ―миграцияга даярдоо үчүн‖ мамлекет жооп берет деп эсептейт. Бул ―2010-2015-жылдарда чет элдеги эмгек миграциясынын Улуттук стратегиясында‖ чагылдырылган. Бул стратегия эмгек миграциясын башкаруунун жаңы ыкмаларын талап кылды жана миграциянын улуттук приоритеттерин белгилеп, анын ичине кетүү алдындагы кесиптик даярдык жолу менен 15
мигранттардын квалификациясын жогорулатуу кирет. Ушул эле приоритеттер ―2016-2020жж. чет элдеги ТРнын жарандарынын эмгек миграциясынын Улуттук стратегиясында‖ бар. Бирок 2010-ж. башталган мамлекеттик миграциялык саясаттын алкагында мигранттарды кетүү алдында даярдоонун атайын концепциясынын иштелип чыгышы алиге бүтө элек. Бул өлкөнүн өнүгүшүндө миграциянын ролуна ар кандай көз краштар болгондугу менен байланышат. Миграциялык саясатты аныктоо сферасында ар кандай пикирлер бар. Кыска мөөнөттүү жана орто мөөнөттүү перспективада эмгек миграциясынын маанисин таануу менен, ТРнын өнүгүүсүнүн башкы стратегиялык багыты катары аныктоодо олкусолкулуктар бар. Бул олку-солкулуктар потенциалдуу мигранттарды кесиптик окутууга жана кетүү алдындагы даярдыкка карата мамиледе кээ бир карама-каршылыктарды түшүндүрөт жана ал ар кандай ведомстволор – Билим берүү министрлиги жана эмгек министрлиги, миграциянын жана ТРнын калкынын иш менен камсыз болгондордун ортосундагы ар кандай мамилелерде – кесиптик окутуунун, кетүү алдындагы консультация берүүнүн, укуктук сабаттуулукка, турмуштук көнүмүштөргө, ВИЧ/СПИДдин алдын алууга үйрөтүүнүн ар кандай стратегияларында чагылдырылат. Миграциялык процесстерди башкаруу жагында да институционалдык реформалар болду. 2011-жылдын 21-январында ТРнын Президентинин Жарлыгы менен миграция боюнча жетектөөчү агенттик – ―ТРнын Өкмөтүнө караштуу миграциялык кызмат‖ – түзүлдү. Буга чейин миграциянын маселелери үчүн жоопкерчилик ТРнын ИИМинде болчу, андан да мурда - эмгек жана социалдык коргоо министрлигинде (2006-ж. чейин) боло турган. Кайрадан түзүлгөн агенттик өлкөдө жана чет жерде эмгек миграциясынын маселелерин координациялоо жана башкаруу боюнча, ошону менен бирге потенциалдуу мигранттарды кетүү алдында даярдоо сферасында тейлөөдө полномочиеге ээ. Потенциалдуу мигранттарды кесиптик даярдоо сферасындагы мыйзамдар ТРнын мыйзамдары мигрант-кызматчылар жөнүндөгү Эл аралык эмгек уюмунун (ЭЭУ) № 97 Конвенциясына, миграция жагында карасанатайлык менен пайдалануу жөнүндө жана эмгекчи-мигранттарды теңчилик жана кайрылуу мүмкүнчүлүктөрү менен камсыз кылуу жөнүндө ЭЭУнун № 143 Конвенциясына, адамдын ресурстарын өнүктүрүү жагында кесиптик багыт берүү жана кесиптик даярдоо жөнүндө ЭЭУнун № 142 Конвенциясына, эмгек-мигранттар жөнүндө ЭЭУнун № 151 Сунуштарына, 2005-жылдын 27-сентябрындагы Евразия экономикалык коомчулугунун мүчө-мамлекеттеринде илимий даражалар жөнүндө документтердин эквиваленттүүлүгүн өз ара таануунун механизми жөнүндө Макулдашууга, ошондой эле Макулдашууда камтылган эмгек миграция жана эмгекчи-мигранттарды социалдык жактан коргоо жагында кызматташуу жөнүндө принциптерге таянат. Бул документтерге мамлекет башчылары – 1994-жылы 15-апрелде Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигинин катышуучулары тараптан кол коюлган, адамдын негизги укуктары жана эркиндиктери жөнүндө Көзкарандысыз Мамлекеттердин Шериктештигинин Конвенциялары, мамлекет башчылары 1995-жылы 26майда Көзкарандысыз Мамлекеттердин Шериктештигинин катышуучулары тараптан кол коюлган. Саясат, институттар жана мигранттарды кетүү алдында даярдоого кесиптик окутуунун практикасы Акыркы жылдары мигранттарды даярдоонун үч багыты белгиленди: 1. Кесиптик окутуу Потенциалдуу мигранттарды кесиптик окутууну жана даярдоону өнүктүрүүнүн негизги багыты квалификацияны интернационалдаштыруу болуп саналат. Эмгек рыногун глобалдаштыруу, ошону менен бирге Тажикстандын эмгек рыногу эки компоненттүү болуп калуу фактысы (ал ички жана чет элдик эмгек рыногунан турат), Тажикстандын эмгек мигранттарын өзүнө тартат. Алар ТРнын мамлекеттик саясатынын приоритети катары жалпысынан билим берүүнү интернационалдаштырууга багыттоону калыптоого көмөктөштү, мигранттарды бөтөнчө категорияга бөлбөдү. Дал 16
интернационалдык квалификация эл аралык эмгек рынокторунда өлкөнүн жумушчу күчтөрүнө кыйла жеңил жана продуктивдүү мобилдүүлүктү камсыз кылат. 2020-жылга чейин ТРнын билим берүүсүнүн улуттук стратегиясына эл аралык стандарттарга өтүп кетүүчү эл аралык билим берүү мейкиндигине интеграциялануучу ТРнын билим берүү системасын багыттаган пункттар киргизилди. Ушундан улам, приоритеттүү багыттардын ичине төмөндөгүлөр кирет: Билимден компетенттүүлүккө өткөн окутуу моделинин негизинде билимдин мазмунун модернизациялоо; Жергиликтүү эмгек рыногунун керектөөсүнө багытталган башталгыч жана орто кесиптик билим берүүнүн мазмунун модернизациялоо, үй-бүлөнүн талаптары жана тышкы эмгек рыногуна ийгиликтүү адаптация; Жогорку билим берүү сферасында. Бул багытта Тажикстандын Болон процессинин мейкиндигине кириши дүйнөлүк деңгээлге чыгуу процессин тездетти жана башкаруу органдарынын алдына жогорку кесиптик билим берүү системасын дүйнөлүк стандарттар жана нормалар менен ылайык келтирүү тапшырмасын койду. Ушунун баары билим берүү сферасында түп-тамырынан бери өзгөртүүлөрдү жана калып алып калган традициялардан баш тартууну талап кылат жана жолунда көп кыйынчылыктарга туш болот. Потенциалдуу мигранттарды даярдоо сферасында ТРнын кесиптик билим берүү системасы ТРнын кесиптик билим берүү системасына төмөндөгүлөр кирет: башталгыч кесиптик, орто кесиптик жана жогорку кесиптик билим берүү, жогорку билим алгандан кийинки кесиптик билим алуу, ошону менен бирге балдар жана чоңдор алуучу атайын жана кошумча билим. Кесиптик ишке даярдык жана кесиптик багыт алуу али орто жалпы билим берүү мектебинде ишке ашырылышы тийиш. Бирок жалпы билим берүү мектебинин жана окууөндүрүш комбинаттарынын (ОӨК) кесиптик багыттоочу системасы өтө начар. Эмгекке окутуу кабинеттерин жабдуу түп-тамырынан бери өзгөртүүнү талап кылат. Өлкөдө 66 башталгыч кесиптик билим берүүнүн мекемелери иштейт, анда 22 316 окуучу билим алат. 49 орто кесиптик билим берүү мекемесинде 37 550 студент окуйт. Тажикстандан эмгек мигранттарынын өнүккөн биринчи жылдары (1995-1998-жж. чейин) кесиптик окуу СССРден калган кесиптик-техникалык билим берүүнүн системасы болчу. Бирок советтик мезгилден кийинки транзиттин жүрүшүндө кесиптик-техникалык билим берүүгө талап өтө катуу төмөндөдү, көбүнчө анын эскирген себебинен жана тышкы эмгек рыногунун талаптарына жооп бербей калгандыктан. Кесиптик-техникалык окуу жайга алуу 1992-ж. 40,7 миңден 2008-ж. 4 миңге чейин кыскарды. Мында окуучулардын саны 19921998-ж-ры кескин кыскарса, кийинки жылдары ал акырындап өсө баштады. Ошондой болгону менен КТОдо жана суздарда окуучулардын саны жождордогудан калыбына жай келсе да, азыркыга чейин 1992-жылдын деңгээлине жеткен жок. 2005-ж. 2010-жылга чейин жалпы негизги мектепти орточо алганда 148,3 миң окучу бүткөн, а орто мектепти орточо алганда 82 миң окучу аяктаган. Азыркы кезде мектепти жыл сайын 150 миң окуучу бүтүрөт. Ошол убактагы башталгыч кесиптик билим берүүнүн бардык системасы, өзүнүн курамында 66 кесиптик мекемени камтыган, жылына орточо эсеп менен 14 миң окуучуну кабыл алуучу. Орто кесиптик окуу жайлар орточо алганда жылына 11,64 миң окуучу кабыл ала алмак; жогорку кесиптик окуу жайлары болсо орто эсеп менен жылына 31,1 миң окуучу кабыл алды. Ошентип, 5 жыл ичинде кесиптик билим берүүнүн бардык деңгээлинде 90 миң жаш адам билим алган эмес, жалпысынан бул негизги жана орто мектептердин бүтүрүүчүлөрүнүн дээрлик үчтөн экиси. Баштапкы кесиптик билим берүү системасы билим берүүнүн талаптарын канааттандырбагандыгын себептери: Тармактагы окуу орундарынын чектелгендиги; 17
Өндүрүштө окутуунун мастерлеринин жетишсиздиги; Окутуучулардын квалификацисынын деңгээлинин төмөндүгү; Бүтүрүүчүлөрдүн даярдыгынын эмгек рыногунун талаптарына туура келбегендиги; Окуу-методикалык адабияттын жана жабдуунун жетишсиздиги; Иш берүүчүлөрдүн жана башка социалдык өнөктөштөрдүн техникалык жана тейлөөчү персоналдардын адистерин даярдоого заказдарды калыптоого начар тартылышы; Кесиптик билим берүүнү жана кадрларды даярдоону уюштурууга экономиканын жеке секторлорунун каражаттарын тартуунун механизмдеринин жоктугу; Билим берүү процессин уштуруу үчүн башкаруунун жана көзөмөлдөөнүн эффекттүү рычагынын жоктугу. Орто кесиптик билим берүү системасынын билим берүүдө талапты канааттандыра албашынын себептери: Физикалык жана моралдык жактан эскирген окуу жана өндүрүштүк база; Азыркы кездин окуу китептеринин, окуу колдонмолорунун жана башка окууметодикалык материалдардын жоктугу, бөтөнчө мамлекеттик тилде, бул окуу процессинин сапатын төмөндөөгө алып келет: Ар бир кесиптик багыт боюнча бирдей базалык окуу пландарынын иштелип чыкпагандыгы; Квалификацияны жогорулатуу системасынын өнүкпөгөндүгү; Окутуучулардын жетишсиздиги жана алардын квалификациясынын төмөндүгү; Эмгек рыногунун талаптарына кадрларды даярдоонун кесиптик структурасынын туура келбегендиги. Баштапкы жана орто кесиптик билим берүүнүн өнүгүшү, тактап айтканда, жогорку квалификациялуу кадрлардын – өндүрүштүк окутуунун окутуучуларынын жана мастерлеринин жетишсиздигин кармап турат, ошондой эле квалификациялуу жумушчуларды даярдоонун азыркы талаптарына жооп бербеген кесиптик билим берүү системасынын инженердик-педагогикалык кадрларынын квалификациясынын деңгээли толук эмес жана ылайык келбейт. Баштапкы кесиптик билим берүү системасынын ичинен жогорку билимдүүсү 66,8% жана бар болгону 18,1% гана өндүрүштүк окутуунун мастери. Кесиптик билим берүүнүн талаптарын кеңейтүүнүн тоскоолдугу болуп ошондой эле алардын суроосуна эмгек рыногунун туура келбегендиги эсептелет. Келтирилген факторлор 2006-жылдан баштап кабыл алынган «2006-2015-жж. ТРында билим берүүнүн улуттук стратегиясына» ылайык, баштапкы жана орто кесиптик билим берүү жергиликтүү эмгек рыногунун керектөөсүнө жана тышкы рыноктордун адаптациясына болжоп модернизациянын ишке аша башташы себеп болду. Стратегиянын приоритеттүү багыттарынын бири кесиптик-техникалык билим берүүнү өнүктүрүү, тактап айтканда, КТОну реформалоо болуп саналат. Максатка жетүү үчүн «2008-ж. 5-мартында № 115 чоң кишилер үчүн билим берүү Борборлорун калыптандыруу жөнүндөгү Өкмөттүн токтому» кабыл алынды. Азыркы учурда ПРООНдун колдоосу алдында Эмгек жана социалдык коргоо министрлиги 15 окуу борборун жана 4 филиал кирген система түздү, анда үч жана алты айлык ар кандай адистиктерге окутуучу курстар иштейт: автомобилдерди оңдоочу, ширетүүчү, персоналдык компьютер, бухгалердик эсеп, ошондой эле орус жана англис тилдери. Борборлор модулдук билим берүү технологияларын пайдаланышат жана ишсиздерди жана потенциалдуу мигранттарды окутууга/кайра окутууга багытталган. Кесиптик билими жана көнүмүштөрү бар, бирок күбөлөндүрүүчү документтери жок кайтып келген мигранттар да курстан өтүшкөн учурлар бар. 18
Квалификациянын интернационалдашуу процессинде жогорку билим берүү Азыркы учурда жогорку кесиптик билим берүү мекемелеринин саны 30 га жетти. Анда 154 832 студент окуйт. Али 2001-жылы Тажикстан өкмөтү Белорусия, Казакстан, Кыргызстан, Россия өкмөттөрү менен билим берүү, илимий даража жана аталыштары жөнүндөгү документтерди жана алардын эквиваленттүлүгүн өз ара таануу жөнүндө Макулдашууга кол койгон. Эмиграция, дипломдорду таануу жана эмгек рыногунун глобалдашуу шарттарында өлкөнүн жумушчу күчтөрүнүн мобилдүүлүгүн камсыз кылууга байланышкан проблемаларды чечүү боюнча иштер уланууда. Мобилдүүлүк Болон процессинин негизги элементтеринин бири болуп саналаарын түшүнүү өсүп баратат, бул жеке өсүү, эл аралык кызматташтыкты өнүктүрүү үчүн мүмкүнчүлүктөрдү түзөт жана жогорку билим берүүнүн жана илим изилдөөлөрдүн сапатынын жогорулашына салым киргизет. Тажикстан 2004-ж. «Темпус» программасына кошулду, ошондон улам 2004-2011жылдары Тажикстандын жалпысынан 7.1 млн. еврого чукул жождорунун-өнөктөштөрүнүн 30 долбоору каржыланган. Мындан тышкары, 2012-жылы «Темпус» долбоору ишке аша баштады. ―Борбордук Азиянын квалификациялык алкактары: Болон принциптери жана региондук координация‖, мунун алкагында Тажикстандын квалификациялык системасы жана Борбордук Азия регионунун жана Европа Биримдигинин окшош системасы менен жакындашуу боюнча иш чаралар жүзөгө ашырылды. Жогорку билим берүүгө келсек, бул системада дүйнөлүк стандарттарга ылайык келтирүү багыты алынды, ага мамлекеттин башкаруу институттары, ТРнын Билим берүү министрлиги жана Эмгек министрлиги, ТРнын миграция жана калкынын иш менен камсыз болуусу жооп беришет. Потенциалдуу мигранттардын кетүү алдындагы даярдыгы Эмгек мигранттарынын өнүгүүсү менен жана Тажикстандын турмушунун бардык жагына анын таасиринин өсүшү менен потенциалдуу мигранттардын кетүү алдындагы даярдыгына талап мамлекет жана коом тарабынан улам катуу сезиле баштады. Мамлекеттик структуралар, өкмөттүк эмес уюмдар, бизнес - структуралар донордук коомдоштордун жардамы менен эмгек мигранттарынын эффектүүлүгүн жогорулатууга жана анын чыгымдарын кесиптик окутуунун ар кандай стратегияларын жүзөгө ашыруу менен, жеке көнүмүштөрдү, укуктук сабаттуулукту өнүктүрүү, ВИЧ/СПИДДИН алдын алуу менен азайтууга аракеттенишүүдө. Мамлекеттик структуралар сунуш кылган потенциалдуу мигранттарды кетер алдында кесиптик окутуу нун негизги стратегиясы, Тажикстандагы бизнес-структуралар же ӨЭУдар – бул таанылган сертификаттар берилүү менен талап кылынып жаткан адистиктер боюнча окутуу курстары. Ошол эле учурда кетүү алдындагы даярдык адистиктин жыйындысы, формалар, методдор, окутуунун узактыгы жана шарттары боюнча мигранттарды жөнөтүүчүгө жараша байкаларлык айырмалуулукка ээ. 1. Мамлекеттик сектордо ТРнын эмгек, миграция жана калкты иш менен камсыз кылуу министрлиги да потенциалдуу мигранттарды жөнөп кетер алдындагы кесиптик окууга түздөн-түз багытталган чараларды көрүүдө. Ийгиликтүү пилоттук долбоор катары РФда талап кылынган адистиктер боюнча кыска мөөнөттүк курстарды атоого болот, ал Душанбе шаарынын № 10 КТБнын базасында ачылган. 2010-жылдын мартынан тартып ТРнын миграциялык кызматы ―Мигрант‖ деген гезит чыгара баштады, ал мигранттарга турмуштун ар кандай жагдайлары жөнүндө маалымат берүүгө, укуктук сабаттуулукту жогорулатууга, бара турган өлкө жөнүндө маалыматтарды билдирүүгө, кыйынчылык болуп калса консультация берүүгө чакырылган. Эмгек мигранттарды маалымат менен камсыз кылуучу бир нече маалымат сайттары жана порталдар иштей башташты. Төмөнкү интернет-порталдар (караңыз: http://tajmigration.ru/) , http://tajmigrant.com/ ж.б.) ТРнын эмгек, миграция жана калкты иш менен камсыз кылуу министрлигинин РФдеги өкүлчүлүгү тарабынан уюштурулган. 19
2014-жылы Өкмөттүн токтому менен миграциялык кызматтын системасында кетүү алдындагы эмгек мигранттарына консультация берүү жана даярдоонун мамлекеттик борборлору уюштурулган. Алар ТРнын Эмгек, миграция жана калкты иш менен камсыз кылуу министрлигинин алкагында түзүлгөн болчу. Азыркы кезде 4 борбор иштейт – ар бир областта бирден. Миграциянын деңгээли жогору, региондордо дагы 6 борбор ачууга даярдалып жатат. Бул борборлордо кетүү алдында консультациялоо, орус жана англис тилдерин окутуу, РФда экзамендерге даярдоо, ошондой эле миграциянын укуктук аспектери жөнүндө маалымат берүү (легалдаштыруу, патент алуу, ишке легалдуу орноштуруу ж.б.у.с.), уюшкан топтоо жана чоң кишилер үчүн борборлорго окууга багыттоо жүрөт. Консультациялоо жана эмгек мигранттарын алдын ала дярдоо борборлорунун негизги максаты – окуу – консультациялык курстар жана эмгек миграциясынын эки этабында уюштуруучулук-финансылык жардам көрсөтүү аркылуу эмгек мигранттарына иш жүзүндө жардам көрсөтүү: 1. Кетер алдында: тилди, тарыхты, каада-салттарды, маданиятты, бара турган өлкөлөрдүн мыйзамдарынын негизин окутуу; каттоо жөнүндө маалымат берүү; адистиктерди окутуу; жергиликтүү мамлекеттик жана чет элдик кесиптик-техникалык лицейлер менен кызматташуу; чет элдик эмгек рыногун үйрөнүү, мигранттарды уюштурулган түрдө топтоо; чет элде иш издөөдө көмөктөш болуу. 2. Кайтып келгенден кийин: кайтып келишкен мигранттарды каттоо; чет элде өздөштүрүлгөн кесиптик көнүмүштөрдү сертификациялоо; окуу жайлар менен кызматташууда кесиптик даярдык; вакансиялар жөнүндө маалымат берүү; ишкер аракеттерди ишке ашырууда көмөктөшүү; кредиттерди алуу; реинтеграциялоодо жардам берүү. Бул максаттарды жана милдеттерди ишке ашыруу үчүн борборлор төмөндөгү аракеттерди көрөт: Чет өлкөдөн иштөөгө барууну пландаштырышкан же эмгек миграциясынан кайтып келишкен ТРнын жарандарын каттоонун электрондук системасын түзүү. Потенциалдык эмгек мигранттары үчүн кыска мөөнөттүк кеткенге чейинки окууконсультациялык курстарды жана кайтып келишкен мигранттар үчүн курстарды өткөрүү. Түздөн-түз жөнөп кетер алдындагы семинарларды уюштуруу. Кайтып келишкен мигранттарды акысыз медициналык текшерүүдөн өткөрүү жана зарыл болсо аларды дарылоо үчүн медициналык мекемелерге жиберүү. Биринчи жардам көрсөтүү. Кайтып келген мигранттардын адаптация болушуна жардам берүү, ошону менен бирге өзүнүн бизнесин ачууга жана банктар, бизнес, иш берүүчүлөр жана ИККЖАлар менен кызматташуу үчүн ишке орношууга жардамдашуу. Орус жана англис тилдерин үйрөнүү боюнча акысыз тил үйоөнүү курстарын уюштуруу. Маалыматтык материалдарды иштеп чыгуу, жарыялоо жана таратуу. Борборлордун иши эми гана башталууда, ошондуктан аларда проблемалар арбын, ошону менен бирге алардын иш аракеттери жөнүндө маалымат жетишсиз. Ошондой болсо да, 2016-жылдын 11 айы ичинде бул борборлорго 23 007 адам кайрылды, консультация алды жана кыска мөөнөттүү курстарда окушту. Мигранттар үчүн кесиптик билим берүү системасы, мамлекеттин араттерине карабай, анча популярдуу эмес. Европа Билим берүү фондунун (ЕФО) изилдөөсүнө ылайык, болгону 2,2% потенциалдуу мигранттар гана мигранттарга кызмат көрсөтүүчү мамлекеттик органдар бар экенин билишпейт. Иш издеп кетер алдында мигранттардын 10% гана мамлекеттик курстардан кошумча квалификация же өнөр алышты. Мамлекеттик мекемелер, ошону менен 20
бирге ТРнын Эмгек министрлигине караштуу Миграциялык кызмат, Россиянын окшош ведомстволору менен – Тажикстандан мигранттарды кабыл алуучу негизги өлкөнүн ведомстволору менен – активдүү кызматташат. РФда 98% ТРнын мигранттары иштейт. Кыргызстанда жана Тажикстанда ишке ашырылып жаткан мигранттарды эмиграцияга чейинки/кетүү алдындагы даярдык боюнча 2011-ж. баштап Россиянын Федералдык миграциялык кызматынын программасы ишке ашырыла баштады. Россиянын ФМСынын Тажикстандагы программасына ылайык мигранттарды алдын ала даярдоо боюнча борборлор системасы түзүлөт. Программага Россияга бөтөнчө керек болгон адистиктер боюнча кесиптик окуулар кирет: газэлектрширетүүчүнүн, электрширетүүчүнүн, токардын. Даярдоо убактысы окуп жаткандын алгачкы баштапкы даярдыгына жараша болот. Программага орус тилин окутуу да кирет. Ал РФда ишке орноштурууну кошо камтыйт. Бирок бул программа кеңири таркабай калды, анткени РФдагы миграциялык мыйзамдар өзгөрүүгө учурады. Азыркы учурда ФМСтын ИИМдин курамына киришине байланыштуу буга окшогон программалардын келечеги чоң суроо алдында калды. Мамлекеттик сектордо мигранттардын кесиптик билим алуусунун проблемалары Эмгек мигранттарынын кетүү алдындагы даярдыгы алкагында мамлекеттик кесиптик билим берүү программаларынын өтө курч проблемасы болуп төмөндөгүлөр саналат: Бюджеттик каржылоонун жетишпегендиги. Мамлекеттик программалар төлөмө болуп саналат, жана потенциалдуу мигранттар курстарга төлөөгө анча кызыга бербейт, анткени ал эффектүүлүгүн далилдей алган жок; РФнын эмгек рыногунда талап кылынган бир катар адистиктер боюнча даярдыкты ишке ашырууга мүмкүндүк бербеген окуу-өндүрүш базасынын начарлыгы; ―акыл агымынын‖ себептеринен улам билим берүү системасынын кадрдык чабалдыгы; Тышкы эмгек рыногунун керектөөгө туура келбегендиги; Кесиптик билим берүү системасынын ийкемдүүлүгүнүн жетишсиздиги; Ведомстволор аралык координациянын жана кызматташтыктын начардыгы, барынан мурда, Билим берүү министрлиги менен Эмгек министрлигинин ортосунда. Ушундан улам билим берүү сапаты жапа чегүүдө. Эл аралык уюмдар, ӨЭУ жана коммерциялык структуралар сунуш кылышкан жөнөп кетер алдындагы кесиптик даярдыктар Тышкы миграциянын өсүшү жана ушу менен байланышкан кыйынчылыктар жана проблемалар, потенциалдуу мигранттарды кесиптик даярдоо боюнча эл аралык уюмдардын бир катар демилгелерин пайда кылды. Алардын ичинен алда канча эрте жана маанилүүсү деп 2004-2006-жылдарда ишке ашкан «Адамдарды сатууга каршы жана зордоп иштетүү формасындагы кесепеттер менен күрөшүү» деген Эл аралык эмгек уюмунун (ЭЭУ) субрегиондук долбоорун эсептөө керек, бул долбоорду Нидерландия Өкмөтү колдоду. Анын алкагында потенциалдуу мигранттардын арасында масштабдуу маалыматтык-түшүндүрүү кампаниясы жүргүзүлдү; Тажикстандын курулуш кесиптик союзу менен бирдикте мигранткурулушчулар үчүн 5 маалыматтык борбор уюштурулду, жана долбоордун бөтөнчө маанилүү ийгилиги болуп кышчы жана ширетүүчү адистиктери боюнча 50 потенциалдуу мигранттар үчүн кесиптик кетүү алдындагы даярдык боюнча үч айлык курстар уюштурулду. Долбоордун натыйжаларын баалоо көрсөттү, курсту бүтүрүүчүлөрдүн 30% дароо Тажикстандан жакшы иш табышты, калган 70% Тажикстандын курулушчулар кесипчилик союзу жана РФнын ортомчулугу менен чет өлкөдө легалдуу иш табышты. Бул кетүү алдындагы кесиптик окуунун биринчи курсу болчу, андан кийин ЭЭУнун долбоорунун алкагында Тажикстандын Рашт районунда модулдук технологияны пайдалануу менен курстар уюшулду, муну Жапониянын өкмөтү колдоду. Бул пилоттук долбоорлор потенциалдуу мигранттарды кесиптик окутуу боюнча мамлекеттик программаларды иштеп чыгуу үчүн негиз болду жана ошол эле учурда 21
донордук уюмдардын жардамы менен ӨЭУ ишке ашырган кетүү алдындагы мигранттарды даярдоо боюнча ар кандай программалардын иштешинин башталышы болду. Кесиптик билим берүү боюнча кызматтын жалпы көлөмүндө ӨЭУнун ролу анча чоң эмес. Эреже катары, бул потенциалдуу мигранттарды кыска мөөнөттүү жана мини-курстарда фрезеровщиктин, токардын, тракторчунун, малярдын, шыбакчынын ж.б. адистигине окутат. Булар менен катар ӨЭУ бухгалтердик эсептин жана компьютердик сабаттуулуктун курстарын өткөрөт. Бирок ӨЭУ жана эл аралык уюмдар мамлекеттин ролу минималдуу сфераларда алдыңкы орунда – алар укуктук сабаттуулук жагында кетүү алдындагы, саламаттык жана жалпысынан турмуштук көнүмүштөргө даярдоолор. Потенциалдуу мигранттар үчүн жеке көнүмүштөрдү өнүктүрүү программаларын койгон жалгыз ушул ӨЭУ. Европа билим берүү Фондунун отчетуна ылайык бардык ӨЭУ изилдегендердин 85% кетүү алдындагы жеке көнүмүштөрдү өнүктүрүү боюнча тигил же бул долбоорду ишке ашырышты. Булар көбүнчө кыска мөөнөттүү – бир күндүк, сейрек учурда 2, 3 күндүк – тренингдер жана семинарлар, алар укуктук сабаттулукту, чек арадан өтүү эрежелерин жана кабыл алуучу өлкөдө укуктук адаптацияга, маданий болжоого, ВИЧ/СПИДин алдын алуусун, миграциянын тобокелчилиги менен, ошону менен бирге траффикингди жана кулчулдукту таанууга үйрөтөт. ӨЭУ чет элдик тилдерге окутуу боюнча программаларды өтө сейрек ишке ашырат: мигранттарды кетүү алдындагы даярдык алкагында орус жана англис тилдерине Ходженттеги ―АНТИ‖ жана Душанбедеги ―Мультикид‖ окутат. Мигранттардын укуктук сабаттуулугун жогорулатуу Суроолордун материалдары потенциалдуу мигранттардын укуктук сабаттулугунун деңгээлинин төмөндүгүн көрсөтөт: мигранттардын 20,6%ы чет өлкөдө сөз жүзүндөгү сүйлөшүү менен иштөөгө макул (Ж.Куддусов). Мындай укуктук аң-сезим мигранттардын эмгек укугун бузууга, аларды эксплуатациялоого жана алдоого шарт түзөт. ӨЭУ потенциалдуу мигранттарды кетүү алдындагы укуктук даярдоодо башкы ролду ойнойт. Эл аралык миграция уюму (ЭМУ), ачык коом Институту (OSI), ошондой эле юристаялдардын Ассоциациясы сыяктуу жергиликтүү ӨЭУ (БУ-ӨЭУ), Россияда өздөрүнүн мыйзамдуу укуктары жөнүндө маалымат сферасында мигранттарга жардам көрсөтүү үчүн программаларды ишке ашырат. Төмөндөгү окутуу стратегиясы көп тараган: Кыска мөөнөттүү семинарларды, тренингдерди, курстарды, «тегерек столдорду» өткөрүү. Маалыматтык кампанияларды өткөрүү. Юридикалык консультацияларды өткөрүү. Бул мигранттар арасында укуктук билимдердин деңгээлин көтөрүүнүн талап кылынган формасы. Юристтер аэропорттордо жана вокзалдарда кетип жаткан мигранттарга өз укуктары жөнүндө маалымат берип жатышкандары, ошондой эле чет өлкөдөн келип түшкөн мигранттарга юридикалык жардам көрсөтүп жаткан программалар жогорку эффектти көрсөттү. «Право и благоденствие», «Центр развития демократии», «Центр по правам человека», «Чомеа ва Хукук» сыяктуу уюмдар мобилдик жана стационардык юридикалык консультацияларды сунушташат. ӨЭУнун кызматкерлеринин пикири боюнча мобилдик юридикалык консультациялар эң жакшы пикирге ээ болушту жана потенциалдуу мигранттардын укуктук сабаттуулугун көтөрүүнүн бирден бир мыкты формасы катары таанылды. Мигранттар үчүн укуктук сферада, эреже катары, татаал укуктук казустар негизги кыйынчылык болуп саналбайт, кыйыны ар кандай документтерди толтурууну билбегендик жана корккондук: анкеталар, миграциялык карточкалар, арыз жазуу, бланктарды толтуруу ж.б. 22
Басып чыгарылган продукциялар: брошюралар, эскерткичтер, баракчалар. Бул мигранттардын маалыматын жогорулатуу боюнча кеңири жайылган стратегия. Буклеттер, чөнтөк справочниктер, эскерткичтер, брошюралар Россияга кантип баруу керек, кантип катталуу керек, эмгек договорлорун кантип жазуу керек, эгер жардам керек болуп калса кайда кайрылуу керек деген сыяктуу маалыматтарды камтыйт. Постерлер жана баннерлер аэропорттордо, вокзалдарда, авиакассаларда, көчөлөрдө илинип турат. Басылма продукцияларды аэропорттордо, самолеттордо жана вокзалдарда, ошондой эле мектептерде, акимиаттарда таркатышат. Басылма продукциялардын көпчүлүгү семинарларда жана ар кандай акцияларда таркатылат, булар потенциалдык жана үйгө кайтып келген мигранттарга арналган. Басылма материалдардын эффекттивдүүлүгүн төмөндөткөн башка фактор функционалдык сабатсыздык болуп саналат. Телевизиондук жарнама, телероликтер, эреже катары, жогорку эффектке ээ, булар ЭМУнун, ЭЭУнун жардамы менен түзүлгөн. Тигил же бул укуктук нормалар жөнүндө потенциалдуу мигранттарды кабардар кылган теленовеллалар, сюжеттер. Театрлаштырылган көрсөтүүлөр. Фестивалдар, концерттер сыяктуу спорт, искусство менен байланышкан акциялар ж.б. ӨЭУ, колледждер, коомдоштуктардын иш-аракеттери менен мамструктуралардын иш-аракетинин координациясы барбы? Жөнөп кетер алдындагы даярдык сферасында мамлекеттин негизги аракеттери кесиптик окутуу жагында ишке ашырылат жана укуктук сабаттуулук, саламаттык жана жалпысынан турмуштук көнүмүштөр жагындагы даярдыктарды аз козгойт. Бул багыттарда башкы ролду Тажикстанда аракеттенишкен ӨЭУ жана эл аралык уюмдар башкы роль ойношот. Тилдик даярдоо сферасында негизги кызмат сунуш кылуучулар жеке структуралар болуп саналат. Мигранттарды окутуу сферасында ролдорду бөлүштүрүү потенциалдуу мигранттарды жөнөп кетер алдындагы окутууга эле терс таасир тийгизбестен, сапатка да таасир берет. Ар кандай структуралар, өз структураларына ээ болуп туруу менен окутуунун ар кандай формаларын жана методдорун колдонушуп, ар кандай багыттарда мигранттарды даярдоону ишке ашырышат. Акыркы мезгилдерге чейин эле Тажикстанда бир нече жалгыз-жарым долбоор гана ишке ашырылды жана ошонун алкагында мигранттар кесиптик окутууну да, турмуштук көнүмүштөрдү да, тилдик окууну да камтыган жөнөп кетер алдындагы даярдыктан өтүштү. 2. Мигранттарды кетер алдында өз алдынча даярдоо Акыркы 15 жыл ичинде тышкы эмгек миграциясы тажик коомунун турмушунун ажырагыс бөлүгү жана Тажикстандын калкынын көп бөлүгүнүн турмуштук стратегиясынын башкы компоненти болуп калды. Миграциянын модели калыптанды, тармактар түзүлдү, кабыл алуу аймактары белгилүү болду, миграциянын коллективдүү тажрыйбасы топтолду, кабыл алуучу өлкөлөр жөнүндө түшүнүктөр иштелип чыкты, чет өлкөлөргө ишке кетип жаткан эмгек мигранттары эмнени билүү зарыл экендиги белгиленди. Ошого жараша чет жакка кетүүчү потенциалдуу мигранттарды даярдоонун формалары жана методдору стихиялуу түрдө пайда болду. Потенциалдуу мигранттардын ичинде миграциялык ниеттерди ишке ашыруу үчүн эч нерсе жасабагандардын үлүшү өтө чоң. Д. Куддусовдун маалыматы боюнча алар төрттөн биринен көбүн түзөт. Ошол эле учурда ар бир бешинчи адам кетүүгө даярданып койду, же миграциялык тажрыйбага ээ жана бардык учурда кетүүгө даяр турат. Потенциалдуу мигранттардын жарымына жакыны баруучу өлкө, баруунун шарттары, ишке орношуунун шарттары, турак жай табуу жөнүндө маалымат жыйнап жатышат. 23
Миграцияга даярдануунун процессине демейде жолго жана кабыл алуучу өлкөдө алгачкы орношууга каражат жыйноо, документтерди даярдоо (чет өлкө паспорту, медициналык справкалар ж.б.), кесиптик окуу, миграция жөнүндө маалымат жыйноо: кетүү, иш, кетүүнүн эрежелери жана ишке орношуу ж.б. Ал эми орус тилине окутуу кыйла сейрек кездешет.
Таблица. Мигранттарды миграцияга даярдоо Жолго жана Россияда орношууга акча каражаттарын жыйноо Маалымат жыйноо Бир кесипти үйрөнүү Орус тилин үйрөнүү Башкалар (документтерди даярдоо, агенттиктерге кайрылуу, уюмду, ортомчуну издөө, РФда контакттарды табуу ж.б.)
% 77,5 52,5 51,5 27,0
51,5 Булак - ЕФОнун отчету ЕФО (М. Олимов). Маалыматтык даярдык Үй-бүлө чет элге бирөөнү же үй-бүлө мүчөлөрүнүн бир нечесин ишке жөнөтүү жөнүндө чечим кабыл алганда, ал баруунун маршруттары, баруучу өлкө, ишке орношуу мүмкүнчүлүктөр, мигранттардын чет өлкөдөгү турмуш шарттары жана иш жөнүндө маалымат жыйнай баштайт. Потенциалдуу мигранттар жана үй-бүлө чет өлкөдө ишке орношуунун мүмкүнчүлүктөрү, эмгек рыногу, жашоо шарттары жөнүндө дурус маалымат алышкан. Баруучу өлкөнүн маданияты, турмушу, салт-санаасы жана бөтөнчө мыйзамдары, тажрыйбалары жана, жалпысынан укуктук жактан өнүккөндүгү жөнүндө маалыматтын деңгээли байкаларлык төмөн. Эмгек мамилелери, институттар жана баруучу аймактарда мигранттардын жана алардын үй-бүлө мүчөлөрүнүн укуктарын коргоо механизмдери жөнүндө маалымат жетишсиз. Потенциалдуу мигранттар барчу өлкө жөнүндө маалымат жыйноодо мамлекеттик уюмдарга же ӨЭУго өтө сейрек кайрылышат да, көбүнчө маалыматты достордон, тааныштардан, туугандардан, гезиттерден, радио жана телеберүүлөрдөн алууну артык көрүшөт. Потенциалдуу мигранттардын ар бир төртөнчү адам үчүн (24,2%) баруучу өлкө жөнүндө эң пайдалуу жана жеткиликтүү маалымат телекөрсөтүү жана радио болуп эсептелет, 22,1% үчүн туугандары жана достору, а 26,4%ы бул өлкөдө болгондугунун өз тажрыйбасына таянат (Ж.Куддусов). Миграцияга даярдануу үчүн интернет сейрек пайдаланылат. Кетүү үчүн документтер Потенциалдуу мигранттардын көпчүлүгү чет өлкөгө баруу үчүн зарыл болгон документтер жөнүндө билишет, жана алардын 10%ы гана бул жөнүндө эч нерсе билбегендерин айтышты. Орус тили Потенциалдуу мигранттардын аз бөлүгү кетүү алдындагы мезгилде орус тилин үйрөнүшөт – бул жөнүндө респонденттердин 27%ы билдирди. Бул Тажикстандын калкынын көпчүлүк бөлүгү орус тилин тигил же бул даражада билишери менен түшүндүрүлөт. Ж.Куддусовдун изилдөөлөрүнүн натыйжаларына ылайык потенциалдуу мигранттардын 22,7%ы орус тилинде эркин сүйлөшүшөт, дагы 18,7%ы дурус билишет. Потенциалдуу мигранттардын эң чоң тобу баруучу өлкөнүн тилин ортозаар билишет.Потенциалдуу 24
мигранттардын 7,7%ы баруучу өлкөнүн тилин начар билерин айтышты, 2,2%ы таптакыр билишпейт. Миграцияны каржылоо Көптөгөн потенциалдуу мигранттардын тобу 77%ы түзөт жана кабыл алуучу өлкөдөгү жашап жайгашуусуна, жол киресине каражат топтошот. Баруунун жана ишке биринчи орношуунун наркы демейде $300-$500 түзөт. Чыгымдын өлчөмү баруучу маршрутка жана жыл мезгилине жараша болот: сезондук мигранттарды иш ордуна массалык жөнөтүү учурунда авиабилеттердин баасы кескин көтөрүлөт. Кабыл алуучу өлкөнүн эмгек рынокторунда кайсы көнүмүштөр иштин өөрчүп кетишине жардам берери жөнүндө мигранттардын пикири ТРнын калкы жалпысынан Россияда ишке орношуу мүмкүнчүлүктөрү жөнүндө дурус маалымат алышкан жана кырдаалды дурус баалашат. Тажикстандын мигранттары Россияда оор, ыпылас жана квалификациясы төмөн иштерде иштешээрин билишет. Потенциалдуу мигранттардын теңинен көбү жогорку квалификцияны талап кылбаган иштерди аткарууга макул. Потенциалдык мигранттын ар бешинчиси (20,1%) чет өлкөдө эмне иштээрин билишпейт жана ошондуктан пландаштыра алышпайт, ошол себептен кандай иш болсо иштөөгө даяр. Потенциалдуу мигранттардын үчтөн аз бөлүгү Россиядагы квалификациялуу ишке талаптанат: потенциалдуу мигранттардын ар бир алтынчысы (15,1%) квалификациялуу иште иштегиси келет, 12%ы жогорку квалификациялуу адис катары иштөөнү пландаштырат, 3,6%ы жогорку жана орто деңгээлдеги менеджердик орунду ээлегиси келет. Чет өлкөдөгү эмгек рыногунда өөрчүп кетүүгө жардам берүүчү башкы көнүмүш болуп, көп изилдөөлөрдө белгиленген, мигранттардын пикири боюнча, кабыл алуучу өлкөнүн тилин билүү жана жакшы кесиптик даярдык эсептелет. Кесиптик жана кетүү алдындагы даярдыкка мигранттардын керектөөсү Потенциалдуу мигранттардын көпчүлүгү кабыл алуучу өлкө катары Россия жөнүндө жана эмгек миграциясы жөнүндө жетишерлик маалымат билебиз деп ойлошот, бирок ошого карабай, көпчүлүгү жөнөп кетер алдындагы курстарга жана тренингдерге барууну каалашат. Потенциалдуу мигранттардын белгилүү бөлүгү да чет өлкөдө дурус иш алуу үчүн кесиптик көнүмүштөрдү алууну жана кесиптик квалификациясын жогорулатууну каалашат. Ж.Куддусовдун маалыматы боюнча, потенциалдык мигранттын ар бир бешинчиси (20,3%ы) чет өлкөдө иштөө жана жашоого даярдануу боюнча кетүү алдындагы курстарга барууну каалайт. Алардын ичинен эң кадырлуусу кесиптик окуу курстары болуп саналат – 51,3%; чет тил үйрөнүү боюнча курс 25%ы, маданий багыттагы курстар – 11,2%ы түзөт. Мигранттар окуунун керектүүлүгүн сезип жатышат, бирок алардын көпчүлүгү өлкө жөнүндө маалыматты, анын укуктук өнүгүүсү, маданий өзгөчөлүктөрү жана кесиптик окуу жөнүндө барган өлкөдө, иштеген жерге барып алуу жакшы деп эсептешет. Мигранттар курстардын акысыз болушун каалашат, бирок көпчүлүгү төлөп окууга да даяр. Чет өлкөдөгү иш эмгек мигранттарынын көпчүлүгүнүн квалифиациясын өзгөртүүгө мажбурлап жатат. Жалпысынан мигранттардын 28,8%ы гана чет өлкөдө өз кесиптери боюнча иштешет. Калгандары бул сфера көнүмүштү чет өлкөдө алышты. Болгону мигранттардын 5,3% гана барган өлкөдө окушту, ошондуктан формалсыз окуунун шарапаты менен (көп учурда иш ордунда) эмгек эмигранттары өз квалификацияларын жогорулатышат, жаңы кесиптерди өздөштүрүшөт, эмгек маданиятын жогорулатышат. Ошол эле учурда мигранттардын көпчүлүгү (71%ы) окууга ынтызар жана эмгекке орношуу үчүн жаңы кесипти үйрөнүшөт. Окугусу келгендик мигранттардын билим деңгээли менен байланыштуу эмес, көбүнчө аткарып жаткан ишинин тибине жана чет тилди билгенине жараша. Мигранттардын көпчүлүгү (74%) курулуш кесиптерин алууну каалашаар 25
эле: автокрановщик, ширетүүчү, жасалгалоочу, кышчы, сантехник ж.б. Бул тармакты тандап алуудагы себеп мигранттарда болгон иш практикасына байланыштуу.Мигранттардын 9%га жакыны айдоочунун адистигине ээ болууну каалашат. Кайтып келишкен мигранттар дал кыска мөөнөттүк курстарда окугусу келет (45,4%), жана мигранттардын 18,5%ы гана жыл бою окууга даяр. Респонденттердин 80,8%ы белгилегендей, чет өлкөдө иш издегенде курстардын пайдасы тийди, а 75,6%ы мындай курстардын зарыл экендигин айтышты (Ж.Куддусов). Кесиптик даярдыктан тышкары, суроо берилген мигранттар орус тилин окутуунун зарылдыгын, укуктук сабаттулукту, эмгек миграциясынын тобокелчилигин төмөндөтүүнүн жолдорун билүүнү, кабыл алган өлкөдө мигранттын легалдуу документтешкен статусун алуу эрежелерин окутуу жөнүндө пикирлерин айтышты.Ошондой эле жардам жана консультация алуу үчүн даректер жөнүндө маалымат керек. Айрым ӨЭУнун тажрыйбасы көрсөттү, мигранттардын иштеп кетишинин маанилүү аспектеринин бири болуп ишкерчиликтин негиздерин жана көнүмүштөрүнүн болушун билүү, жеке бизнестин өнүгүүсү, рыноктук шарттарда мигранттардын адаптациясы ж.б. болуп саналат. Бул көнүмүштөр кабыл алуучу өлкөдө да, ошондой эле өз мекенинде да талап кылынат. Мектеп окуучулар менен иштөө Жогорку класстын окуучулар ичинде маалыматтык иштерди жүргүзүү жөнүндө маселе өтө татаал. Бул областтагы олуттуу тоскоолдук болуп, чет өлкөгө түз эле мектеп партасынан бараткан мигранттардын жаш муундарынын билим деңгээлинин төмөндөшү саналат. ӨЭУнун кызматкерлери кабарлагандай, алар мектептерде маалыматтык иш-чараларды өткөрөлү десе, буга ТРнын Билим берүү министрлигинин уруксаты керек деп мектептин директорлору болушпайт дешет (В. Набиев). Мигранттардын жөнөп кетер алдындагы даярдыгында Россиянын жарандыгын алуу маселеси канчалык маанилүү? Барган өлкөнүн жарандыгын алууга көпчүлүгүнүн ниети барбы? Кетүүгө даярданууда алардын стратегиясына бул кандай таасир этет? Тажикстандын калкынын миграциялык ниети негизинен убактылуу эмгек миграциясы менен жана өтө сейрек – башка өлкөгө биротоло кетүү менен байланышкан. Бирок миграциялык мыйзамдардын жана миграциялык режимдин катуулашы жумушчулардын депортациясын пайда кылды, Тажикстандан чыгышкан мигранттар улам барган сайын Россиянын жарандыгын алууну жана ал жерде жолтоосуз иштөөнү каалагандыктарын көбүрөөк айтып жатышат. Миграциялык ниеттер менен билим деңгээлинин байкаларлык байланышы бар. Билиминин деңгээли жогору потенциалдуу мигранттар убактылуу эмгек миграциясын артык көрүшөт, ал эми жогорку билимдүү адамдар ичинде чет өлкөгө көчүп кетүүгө ыктагандардын үлүшү жогору. Бул «акылдын агымынын» уланып жатышынын күбөсү. Жалданып иштөөнү пландаштырган мигранттарды даярдоо менен башынан эле коммерциялык максаттар менен кетип жаткандардын айырмасы эмнеде? ТРнан кеткен мигранттардын ичинен мигранттарга соода-сатыкта иштөөгө уруксат бербегендиктен башынан коммерциялык максаттар менен кеткендердин үлүшү аз. Россияда соода сферасында иштеген тажиктер, эреже катары, РФнын жарандыгын алышкан жана эмгек мигранттарынын катарына киришпейт. Жөнөп кетер алдындагы даярдыкты жана окутууну уюштуруу боюнча сунуштар Жөнөп кетер алдындагы ыктыярдуу окутуу үчүн мотивацияны жогорулатуу боюнча чараларды иштеп чыгуу зарыл. Үйрөнүп чыккан программалардын тажрыйбасы көрсөткөндөй, мигранттарды жөнөп кетер алдындагы даярдыкка 26
тартуу боюнча эффекттүү чаралар болуп, окутуп жаткан уюмдар сунуштап жаткан темалардын маанилүүдүгүн алардын аңдап-сезиши саналат. Бул маалыматтык кампаниялар өткөрүп жаткан түшүндүрүү иштери менен жетишилет. Мында чоң ролду ММК жана бөтөнчө телекөрсөтүү ойнойт. Мамлекеттик программалар жана ӨЭУ бенефициарлар үчүн, б.а. пайда табуучулар үчүн, ар кандай мотивацияларды сунушташат. Мигранттар үчүн малекеттик программалар, эреже катары, акысыз эмес, жана мамлекеттик үлгүдөгү сертификаттарды берет, бул эмгек рыногунда мигранттын абалын олуттуу түрдө жакшыртат. ӨЭУнун программалары жана долбоорлору акысыз, ал турсун кээ бир учурда угуучуларга стипендия да төлөшөт, бирок алар сертификат беришпейт. Потенциалдуу мигранттар үчүн жөнөп кетер алдындагы даярдыктар же кыска мөөнөттүк кесиптик окуулар акысыз болуп, сертификаттар берилсе жана бүтүрүүчүлөр Росиянын территориясында аягына чейин окуп бүтүргөндөй болсо кызык болор эле. Кайтып келишкен мигранттардын тажрыйбасын пайдалануу пайдалуу. Аларды ишке активдүү тартуу зарыл. Эмгек миграциясында жүргөндөрдүн үйбүлө мүчөлөрүнөн же туугандарынан түшкөн, ошону менен бирге өзүнүн (мейли оң, же терс болсун) же досторунун тажрыйбасынын түздөн-түз маалыматы өтө маанилүү роль ойнойт. Коомдун жана кабыл алган өлкөнүн эмгек рыногун керектөөлөрүн аныктоонун негизинде кызмат сунуштоо керек. Базалык маалымат окуп жаткандардын тилдик даярдыгы менен катар өз тилинде жана андан ары орус тилинде кесиптик даярдык өтүү менен берилиши өтө маанилүү. Маалыматтын жетишсиздиги өтө курч сезилип жаткан алыскы райондордо ишти күчтөндүрүү зарыл, бул райондорго күз-кыш мезгилдеринде электр энергиясынын жоктугунан телекөрсөтүү, радио иштебей, гезиттер жетпей калат. Эмгек миграциясынын эң жогорку деңгээли дал ошол райондордон.
Мигранттар тарабынан түзүлгөн окутуунун методдору туурасында сунуштар: Мектептин бүтүрүүчү класстарында факультативдик сабактарды өткөрүү. Тажикстандын 40%дан ашык мигранттары үчүн, биринчи орунда Россияда иштөө турат, жана ошондуктан потенциалдуу мигранттар зарыл маалыматтарды дал бүтүрүүчүлөрдүн класстарынан алууга мүмкүн болгон мектептен кетүү алдындагы даярдыктар башталышы керек. Мектепте орус тилинен факультативдик сабактарды өткөрүүгө, турмуштук көнүмүштөрдү алуу боюнча факультативдик сабактарды алууга болот. Иштөө үчүн чет өлкөгө барууну чечкендер, кайсы өлкөгө барарын аныктагандар жана миграцияга даярдануу боюнча кандай чараларды көрүп жаткандар үчүн кыска мөөнөттүк курстарды (6-8 саат), ошондой эле узак мөөнөттүк (3-6 күн) курстарды уюштуруу. Бул курстарды иш менен камсыз кылуучу райондук борборлордо жана миграцияга чейинки даярдык көрүү борборлорунда өткөрүү дурус. Кыска мөөнөттүк кесиптик курстарды уюштуруу (3 – 6 ай). Кесиптик билим берүү системаынын мамлекеттик уюмдары уюштурушкан үч айлык курстар дурус экендигин практика көрсөттү. БЖАлар сунушташкан курстардын көптөгөн проблемалары бар. Негизинен алар төмөнкүлөр: иш берүүчү өзүнүн өндүрүштүк керектөөлөрүнө жараша мигранттарды окутууга төлөйт. Кызматчылар акысыз окутуудан өтүшөт, бирок Россияга келгенде 27
айлыгы жогору башка иш табышат. Бул жерде негизги кыйынчылык ТРдагыдай эле, РФда да укуктук маданияттын төмөндүгү болуп саналат, ошондуктан укуктарды эле эмес, милдеттерди да окута турган укуктук сабаттулуктун курстары зарыл. Эмнени окутуу керек? Кесиптик даярдыктан тышкары, суроо берилгендердин 98%ы программага жөнөп кетер алдындагы окууга орус тилин окутууну кошууну көрсөтүштү; 68% ы реалдуу шарттар жана «оюн эрежелери» жөнүндө маалыматтын зарылдыгын белгилешти, б.а. барган өлкөдө маданий багыт жөнүндө маалыматты белгилешти; 49%ы укуктук сабаттуулукка окутуунун зарылдыгын айтышты. Эксперттер тизмеси 1. С. Б. Ашуров, э.и.д., профессор, ТРнын Технологиялык университетинин деканы. Душанбе ш. 2. Дж. Куддусов, «Соцсервис» изилдөө борборунун директору. ТР, Душанбе ш. 3. М. Олимов, и.и.д. профессор, «Шарк» Борборунун кызматкери, Душанбе ш. 4. Ш. Юсупова, журналист, ӨЭУнун кызматкери, Душанбе ш. 5. Л. Миров, Техникалык университеттин окутуучусу. Душанбе ш. 6. А. Фаромузов, директор Тренинг борборунун директору, Душанбе ш. 7. В. Набиев, и.и.д. профессор, Б. Гафуров ат. Ходженд мамлекеттик университетинин профессору, Ходженд ш. 8. Р. Садриддинов, бригадир, эмгек мигранты, Санкт-Петербург ш. Булактар: «Национальная стратегия развития образования Республики Таджикистан до 2020 г.». «Приоритетные направления реализации государственной политики сферы образования Национальной Стратегии развития образования до 2020 г.». «Среднесрочный план реализации Национальной стратегии развития образования Республики Таджикистан на 2012-2014 гг.». «Статистический сборник Министерства образования РТ на 2014 – 2015 учебный год». «Положение на рынке труда в Республике Таджикистан». Агентство по статистике при Президенте Республики Таджикистан. 2015 г. «Опрос трудовых мигрантов -2014. Центр ШАРК» (на правах рукописи). World Bank Online Database. Available at (http://data.worldbank.org/indicator)
28
КРнын жана ТРнын эмгек мигранттарын натыйжалуу ишке орноштуруу максатында РФда эмгек рыногунун конъюнктурасынын анализи Аткаруучу: э.и. к. Полетаев Дмитрий Вячеславович Киришүү РФнын экономикасы мигранттардын агымына муктаж. Бул жөнүндө Росстаттын көңүл чөктүрүүчү прогнозу айтып турат. Анын айтымында Россиядагы эмгекке жарамдуу калктын саны дайыма төмөндөөдө (кара: 1-диаграмма). 2009-2025-жылдарда, Росстаттын прогнозу боюнча, эмгекке жарамдуу калктын саны Россияда 14 млн. адамга кыскарат. 1-диаграмма. 2009-2025-жылдарда, Росстаттын прогнозу боюнча, Россияда эмгекке жарамдуу калктын санынын азайышы. 100
-100
-218-213
-300 -308 -500 -497 -597 -650 -698
-700
-900
2025
2024
2023
2022
2021
2020
2019
2018
2017
2016
2015
2014
2011
2010
2009
-1300
2013
-1083 -1120 -1141 - 1143 -1175 -1235
2012
-1100
-879 -961 -1013 -1013
Булак: Росстаттын маалыматы.
Мигранттардын агымына зарылчылык РФнын миграциялык саясатынын Концепциясында каралган: ―Миграциялык процесстер РФнын социалдык-экономикалык жана демографиялык өнүгүүсүндө маанилүү роль ойнойт. РФга мигранттарды туруктуу жашоо үчүн көчүрүп келүү жалпысынан өлкөнүн жана анын региондорунун калкынын санын көбөйтүүнүн бирден бир булагы болуп саналат, ал эми Россиянын экономикасынын керектөөсүнө ылайык чет өлкөлүк кызматчыларды артыкчылыктуу профессиаоналдыкквалификациялык топтор боюнча тартуу анын андан аркы жигердүү өнүгүүсү үчүн зарылчылык болуп эсептелет‖.1
1
Россиянын экономикасы: акырындап, аз-аздан алдыга жылышы. №36, 9-ноябрь 2016-ж.
29
2016-жылкы Бүткүл дүйнөлүк Банктын докладында мындай деп айтылат: ―Диверсификациялоо процесси акырындан жылууда, ал... жумушчу күчүнүн чектелгендиги менен шартталган, ошону менен бирге түзүмдүк жана институционалдык чектелгендик менен, буларды биринчи кезекте жоюу зарыл.‖1 Ошентип, бери болгондо, кыска мөөнөттүү жана орто мөөнөттүү перспективада Россияга миграциялоо анын экономикалык жана социалдык өнүгүүсүнүн маанилүү фактору болуп кала берет. Кыргызстандын жана Тажикстандын эмгекчи-мигранттарын натыйжалуу ишке орноштуруу максатында бул иште эмгек рыногунун коньюнктурасынын анализи сунуш кылынат. Долбоордун максаты Россиянын эмгек рыногунун анализи жана КРнын жана ТРнын мигранттарына карата болгон андагы практикалар, кабыл алуучу өлкөдө (РФ) жана мигранттар келүүчү өлкөлөрдөн (КРнан жана ТРнан) миграциялык саясатты модернизациялоо боюнча сунуштарды калыптоо үчүн КРнын жана ТРнын эмгек мигранттарынын ичинен айрым адистиктерге жана квалификацияга сунуштун жана керектөөнүн анализи. Долбоордун милдеттери 1. Жөнөтүп жаткан өлкөлөрдө – КРда жана ТРда – эмгек мигранттарын жөнөр алдында даярдоо боюнча болгон практиканы анализден өткөрүү. 2. РФнын эмгек рыногунун абалын жана анын эмгек мигранттарына кыска мөөнөттүү, орто мөөнөттүү жана узак мөөнөттүү керектөөлөрүн баалоо. 3. КРнын жана ТРнын эмгек мигранттары ээлеген эмгек рынокторунунун ордун, аларда болгон кесиптик көнүмүштөрдү жана даярдыктарды пайдалануунун деңгээлин анализдеп чыгуу. 4. КРнын жана ТРнын эмгек мигранттарына карата калыптанган РФнын эмгек раногунун практикасын баалоо жана аларды өзгөртүүнүн перспективасы. 5. РФда иштеп жаткан кыргызстандык жана тажикстандык эмгек мигранттарынын профилдерин түзүү жана анализдөө. 6. КРнын жана ТРнын эмгек мигранттарында, РФда жана ошондой эле КРынын жана ТРынын өзүндө болгон көнүмүштөрдү жана компетенцияларды перспективдүү пайдалануу боюнча сунуштарды жана каралып жаткан үч өлкөдө тең миграциялык саясатты натыйжалуу алдыга жылдыруу мүмкүнчүлүгүн иштеп чыгуу.
30
Изилдөөнүн инструментарийи жана методологиясы Изилдөөнүн темасы жана маанилеш маселелер боюнча болгон экинчи маалыматттарды жана документтерди жыйноо жүргүзүлдү, жүргүзүлгөн изилдөөлөрдүн материалдары, жеткиликтүү статистика, мыйзамдар жана укук колдонуучу практика, Кыргызстандын жана Тажикстандын РФга эмгек миграциясы коомдук-саясий дискуссияларда жана ММКда чагылдырылышы анализделди. Бул анализдин натыйжалары изилдөөнүн инструментарийин жана концепцияларын иштеп чыгууда колдонулду. Мезгилдик жана географиялык алкактар Изилдөө Москва, Санкт-Петербург, Екатеринбург, Казань шаарларында 2016-жылдын 1- февралынан 30-ноябрына чейин жүргүзүлдү. Биринчи маалыматтарды жыйноодо бир нече методдор жана техникалар РФнын 4 шаарында (Москвада, Санкт-Петербургда, Екатеринбургда жана Казанда) колдонулду. Сандык методдорду колдонуу (анкеталык суроо-жооп) эмгек мигранттарынын профилин алууга, акыркы бир нече жыл ичинде өзгөрүүлөрдүн динамикасын байкоого мүмкүндүк берди (долбоорлорду миграциялык изилдөөлөрдүн Борбору жүргүзгөн натыйжаларды пайдалануу менен) . Сапаттуу методдорду колдонуу (эксперттик жана терең интервьюлар) эмгекчимигранттардын ар кандай топторунун социалдык, экономикалык, билим статусуна, ишкер сферасына, миграциялык стратегияларына ж.б. жараша адаптациясынын спецификасын терең түшүнүүгө мүмкүндүк берди. 1. Тажикстандын жана Кыргызстандын РФга келген эмгек мигранттарынан кеттөө. Россияда тандап алынган респонденттин жалпы көлөмү – 1001. Анын ичинде Москвада 501 респондент, Санкт-Петербурда - 250, Екатеринбургда - 250. Тандоо төмөнкүдөй параметрлер боюнча түзүлдү: жашы (34% - 18 ден 25 жашка чейин; 33% - 26 дан 35 жашка чейин; 33% -36 дан 60 жашка чейин), жынысы (70% эркектер; 30% - аялдар), чыккан өлкөсү (50% -Кыргызстандан; 50% - Тажикстандан), РФда иш тажрыйбасы (50% - иш тажрыйбасы 1-2 жыл, 50% - иш тажрыйбасы 3 жыл жана андан ашык) жана негизги иш сферасы (максималдуу ар түрдүү мүмкүндүк). Суроо РФнын тандап алынган шаарларынын ар кайсы райондорунда – борбордук жана четтеги райондорунда жүргүзүлдү. РФгы Кыргызстандын жана Тажикстандын 15 жаштан 60 жашка чейинки эмгек мигранттары суроолорго жооп беришти. Бир жерден 2ден ашпаган адам суралды. Анкеталар суроолордун бир нече блогунан турду: социалдык-демографиялык блок, РФга миграциялануу, окутуу жана кайра даярдоо, РФда иштөө, саламаттык, РФга миграция жана интеграция. 2. Эксперттер менен жарым жартылай түзүмдөгү интервью (бардыгы - 15 интервью:8 – Москвада, 3 – Санкт-Петербургда, 4–Екатеринбургда). Эксперттик суроолордун негизги максаты – изилденип жаткан теманы адистердин ар кандай тобунун жана кызыккан адамдардын түшүнгөндүгүн анализдөө. Эксперт катары ар кандай ведомстволордун жана уюмдардын кызматкерлери, бейөкмөттүк укук коргоо жана диаспоралык уюмдардын кызматкерлери, окумуштуулар жана миграцияны изилдөөчүлөр ж.б. тартылды (5-тиркемени кара). Интервью жүргүзүү үчүн интервью алуучунун маегине багыт берүүчү жол көрсөткүч (гайд) колдонулду. Чогултулган интервью диктофонго жазылды, транскрипцияланды жана текстик документтер катары иштелип чыкты. Эксперттердин интервьюсунда комбинацияланган техника колдонулуп, төмөнкүлөр кирди: Ачык суроолорду камтыган кыскача сурамалар киргизилди (сапаттуу анализ жүргүзүү үчүн); Сурамага кирбей калган маалыматты камтуу үчүн диктофонго жазылган эркин маек берилди. 31
Бул, бир жагынан, эксперттик суроолордун жалпы аспектин формалдаштыруу, экинчи жактан, эксперттер ээ болгон уникалдуу маалыматтын жоголушун минимумга жеткирүү максатында жасалды. Эксперттик суроолордун натыйжалары отчет жазууда колдонулду. 3. РФга Кыргызстандан жана Тажикстандан келген эмгек мигранттар (бардыгы - 21 интервью: 4 –Москвада, 5 –Санкт-Петербургда, 5 –Екатеринбургда, 7 –Казанда). 50% интервью Кыргызстандык жана 50% Тажикстандык эмгек мигранттарынан алынды. Ар түрдүү курактагы, иш сферасындагы, үй-бүлө шартындагы, ар кандай миграциялык максаттагы мигранттар суроолорго жооп беришти.
32
1. Кыргызстандын жана Тажикстандын эмгек мигранттарынын социалдыкэкономикалык портрети. Орто Азиядан Россияга миграция үчүн мүнөздүү болгон акыркы жылдардагы тенденцияны изилдөө дагы бир жолу көрсөттү: Россияга негизинен чакан шаарлардын (калкы 100 000 ден кем), шаар тибиндеги айылдардын, райондук борборлордун жана айыл жеринин калкы барат (8,8.2-таблицаны, 4, 4.2-диаграммани кара). Бул жалпысынан акыркы мезгилдеги Орто Азиядан РФга миграциялык кыймылдын келип чыккан тенденцияларына ылайык келет. Акыркы он жыл ичинде миграция өзгөрдү жана миграциялык агымга барган сайын айыл маданиятынын мигранттары тартылууда. Бул бир жагынан РФда алардын орун алган жерлериндеги конфликтик потенциалды шарттоодо (чоң шаарларда жана ири шаардык агломерацияларда). Мында Россиянын шаардык маданияты менен Орто Азия өлкөлөрүнүн айыл маданиятынын кагылышы келип чыгууда. Мында респонденттер чыккан өлкөлөр боюнча айырма анча чоң эмес: 40% жакын кыргызстандыктар жана 42% тажикстандыктар чакан шаарлардан жана райондук борборлордон келишет; 22% кыргызстандыктар жана 23% тажикстандыктар – айыл жерлеринен. Борбор шаарлардан 14% кыргызстандыктар жана 12% тажикстандыктар келишет. Ири шаарлардан, ылайыгына жараша, 24% кыргызстандык жана 23% тажикстандык келет. Эркектер жана аялдар ортосундагы айырма тандалган боюнча олуттуу деп айтууга болбойт, бирок бир аз бар. Биз өлкөлөрдү салыштырууда көрөбүз, аялдар менен салыштырганда, кыргыз жана тажик эркектеринин ортосунда айыл жеринен келгендер басымдуу (4.2-диаграмма, 4.2-таблица). Кыргызстандык аялдардын ичинен борбордо жашагандар жана ири шаарлардан келгендер тажикстандык аялдарга караганда арбын. РФна келгендердин көпчүлүгү атайын орто билимдүү (31%) же орто билимдүү (37%) – (5диаграмма, 9-таблица). Тажикстандык мигрант-аялдар кыргызстандык мигрант-аялдарга караганда билим деңгээли кыйла төмөн; кыргызстандык эркектер болсо – тажикстандык эркектерге караганда билим деңгээли кыйла төмөн (9, 9.2-таблица, 5, 5.2-диаграмма). Негизинен суроо берилген мигранттар расмий (58%; 6-диаграмма, 10-табица) же расмий эмес катталбаган никеде (5%) турушат. Турмушка чыкпаган, үйлөнбөгөндөр 30%га жакын, ажырашкандар 6%га жакын, жесир/жесилдер 2% ча бар. Ошону менен бирге суроо берилген кыргызстандык эмгек мигранттардын (аялдардын) үчтөн бирине жакыны (32%) эч качан никелешкен эмес жана никеде турбаган, ал эми тажикстандык аялдардын ичинен мындайлар эки эсеге аз (16%; 10.2-таблица, 6-диаграмма). Кыргызстандын жана Тажикстандын эмгек мигранттарынын ортосундагы айырма анча чоң эмес, бирок ошондо да тажикстандыктардын үчтөн бирине жакын эркектери (35%) эч качан никеге турбаган жана никеге турушпайт, ал эми Кыргызстандын эмгек мигранттарынын ичинде мындайлар болгону 28% экенин байкоого болот. Кыргызстандык үй-бүлөлүк мигранттардын ичинен РФна эрди/катын болуп келишкендер, же РФда өнөгү менен жүргөндөр Тажикстанга салыштырганга караганда болжол менен бир жарым эсе көп: 45%га каршы 67% (11-таблица, 7, 7.2-диаграмма). Эмгек мигранттардын ичинде өтө жарды адамдар аз экендигин изилдөө дагы бир жолу далилдеди. Тандалгандардын ичинен алардын үй-бүлөсүндө акча эң зарыл нерселерди алууга жетпейт деп жооп бергендер 5%ды түздү (12, 12.2-таблица, 8, 8.2-диаграмма). Ошол эле учурда мигранттарды абдан камсыз болгон адамдар деп айтууга болбойт: алардын 54% нын акчасы эң зарыл нерселерге араң жетет (тамак-ашка, кийим-кечеге ж.б.у.с.).28% гана бардык зарыл нерселерди сатып алышат, бирок акча жыйноого алардын мүмкүнчүлүктөрү жетпейт. 13% га жакыны бардык зарыл нерселерди сатып алууга жана акча жыйноого мүмкүнчүлүгү бар. Жалпысынан алганда Кыргызстандын эмгек мигранттары бир аз Тажикстандык мигранттарга караганда оокаттуураак. 33
2-диаграмма. Респонденттерди жарандыгы 3-диаграмма. Респонденттерди улуту боюнча боюнча бөлүштүрүү (%) бөлүштүрүү (%)
56,8 Имеют гражданство Киргизии
47 49,9
0,2 Другие 0,3 0,2 0,8 Русский(ая) 0,2 0,5 1,4 Татарин (ка) 0,8 1,1 9,2 5,8 7,5
Узбек (чка) 1
Имеют гражданство Таджикистана
53
Памирец (ка)
5,9
10
20
30
40
Мужчины
50
45
10
20
Женщины
4-диаграмма. Респонденттерди туруктуу жашаган жеринде калктуу пункттардын тиби боюнча чыккан өлкөсү боюнча ажыратып бөлүштүрүү (%) 41,3 42,2 40,4
30
25
15
12,5
22,4 22,8 22
Кыргызстан, мужчины
20 12,9 12,2 13,5
5 0 В столице
В крупном городе В небольшом (более 100 тыс. городе (менее 100 жителей) тыс. жителей), поселке городского типа, районном центре В целом
Таджикиcтан
Кыргызстан
В сельской местности
70
80
90
100
Кыргызстан
20,3 20,3
15
40,4
22,4 23,4
12,9 10
39,6
23,8 23,7
В целом 5
46,9 24,4 23,2
12,1
0
41,9
25,7
12,8
Таджикистан, мужчины
10
60
17,4 15
Таджикистан, женщины
23,4 22,8 24,1
50
4.2-диаграмма. Респонденттерди туруктуу жашаган жеринде калктуу пункттардын тиби боюнча жынысы жана чыккан өлкөсү боюнча ажыратып бөлүштүрүү (%)
35 30
40
В целом Таджикиcтан
Кыргызстан, женщины
40
80,7
40,7 0
60
11,8
0,4
Таджик (чка) 0
44,1
0
50,1
В целом
88
Киргиз(ка) 0,4
43,2
20
25
41,3
30
35
40
45
50
В сельской местности В небольшом городе (менее 100 тыс. жителей), поселке городского типа, районном центре В крупном городе (более 100 тыс. жителей) В столице
34
5-диаграмма. Респонденттерди билими боюнча 6-диаграмма. Респонденттерди үй-бүлөлүк бөлүштүрүү (%) абалы боюнча бөлүштүрүү (%) 45
70 40
40
37,1
60
57,8 58,8 56,9
31,4
30 25
37,1 34,1
35
50
25,7 22,5 20,3
20
40 18
29,7 29,9 29,5
30
15 10
5,6 4,4 6,8
5
5,6
7,4 4
20 10
0 Высшее (закончили институт, университет)
Незаконченное высшее (поступили и не окончили институт, университет)
В целом
Среднее специальное (закончили училище, колледж, техникум)
Таджикиcтан
Среднее Неполное (окончили среднее и ниже среднюю школу, (не окончила гимназию) среднюю школу)
5,4 4,4 6,4
5,5 4,8 6,2
1,6 2,1 1
0 Состоят в официальном Состоят в Не состояли и не (зарегистрированном) неофициальном состоят в браке браке (незарегистрированном) браке
В целом
Кыргызстан
Таджикиcтан
Разведены
Вдовы
Кыргызстан
7-диаграмма. Респонденттерди күйөөсүнүн 7.2.-диаграмма. Респонденттерди (аялынын/өнөгүнүн) турган жери боюнча күйөөсүнүн (аялынын/өнөгүнүн) турган бөлүштүрүү (%) жери боюнча бөлүштүрүү (%)
66,6
70 60 50
55,6
Кыргызстан, 1,2 женщины
15,1
83,7
54,8 Таджикистан, 0 женщины
44,6
43,8
40
10,6
89,4
Кыргызстан, 0,4 мужчины
32,8
39,5
60,1
30 Таджикистан, 0,9 мужчины
20 10 0,6
0,6
0,6
71,2
27,9
0,6
В целом
43,8
55,6
0 В целом
Таджикиcтан
Кыргызстан
Муж / жена / партнер в России, вместе с респондентом (кой) Муж / жена / партнер остался (ась) дома в месте постоянного проживания Другое
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Другое Муж / жена / партнер остался (ась) дома в месте постоянного проживания Муж / жена / партнер в России, вместе с респондентом (кой)
35
8-диаграмма. Респонденттерди үй-бүлөнүн азыркы материалдык абалы боюнча бөлүштүрүү (%) 60
54,4 55,8 52,9
50 40 27,5 29
30
26
17,3
20 12,9 8,6
10
6,6
5,2
3,8
0 Покупают все необходимое и делают сбережения
Покупают все необходимое, но делать сбережения не удается В целом
8.2.-диаграмма. Респонденттерди бөлүштүрүү (%)
Денег хватает Денег не хватает только на самое даже на самое необходимое (еду, необходимое (еду, одежду и т.п.) одежду и т.п.)
Таджикиcтан
үй-бүлөнүн
Кыргызстан
азыркы
материалдык
5,3
Кыргызстан, женщины
4,7
Таджикистан, женщины
51,6
32
11,7 3
Кыргызстан, мужчины
18,5
50,6
27,9
7,2
Таджикистан, мужчины
57,3
28
7,5 5,2
В целом 0
10
54,4
27,5
12,9 20
боюнча
57,5
22,2
15
абалы
30
40
50
60
70
Денег не хватает даже на самое необходимое (еду, одежду и т.п.) Денег хватает только на самое необходимое (еду, одежду и т.п.) Покупают все необходимое, но делать сбережения не удается Покупают все необходимое и делают сбережения
36
2. Кыргызстандан миграциясы
жана
Тажикстандан
эмгек
мигранттарынын
РФга
Болжол менен изилденген эмгек мигранттарынын үчтөн эки бөлүгү иш тажрыйбасын өз мекенинде алышкан – 60% (13-таблица; 9-диаграмма). Тажикстандыктардын ичинде Кыргызстандыктарга караганда (39%) өз мекенинде иш тажрыйбасы жоктор арбын (42%). Гендердик жактан бул эки республиканын аялдары арасында айырмачылыктар көп экендиги байкалат: 48% тажикстандык аялдар өз мекенинде иш тажрыйбага ээ болгон эмес, кыргызстандык аялдардын ичинде мындайлар – 42% (13.2-таблица; 9,2-диаграмма). Кыргызстандан келгендердин мекенинде иштин узактыгы тажикстандыктарга караганда бир аз жогору: 9,01 жылга каршы 9,24 жыл. Эркектердин ичинде гендердик айырма көбүрөөк: алардын мекенинде бардык тандоо боюнча орточо иш убактысы 9,8 жыл, а аялдардыкы – 7, 32 жыл. Жалпы алганда, тандоодо көрүнгөндөй, өз мекениндеги иштин орочо убактысы 9-13 жыл ?? (14таблица, 10-диаграмма). Суроо берилген респонденттердин келген өлкөлөрүндөгү негизги иштери бул: соодасатык – 20%; курулуш – 16%; транспорт жана байланыш – 14%; тейлөө сферасы (тамак-аш, көңүл ачуу, мейманканалар ж.б.у.с.) – 14%; билим берүү – 12%. Респонденттердин 8% га жакыны мекенинде өнөр жайында, 5% - саламаттык сактоо сферасында, 1% - ТКЧда (ЖКХ) иштешкен. Кыргызстандын жана Тажикстандын эмгек мигранттарынын мекенинде иштеген жумуштарындагы айырма анча чоң эмес. Кыйла олуттуу айырманы биз алардын курулуш сферасындагы иштеринен байкайбыз: 18% тажикстандыктарда, 13% кыргызстандыктарда (15-таблица, 11-диаграмма). Келген эки өлкөнүн тең эркектеринин жана аялдарынын иштеген иштеринин сферасы боюнча гендердик айырмалар өтө чоң. Алсак, тажикстандык аялдардын ичинен өз мекенинде курулушта эч ким иштеген эмес, ошол эле учурда эркектер арасында мындайлар 24%. Билим берүү сферасында чейрекке жакыны аялдар жана 9% гана эркектер; тейлөө сферасында – 21% аялдар жана 11% эркектер; саламаттык сактоодо -15% аялдар жана 0,5% эркектер, соодада – 27% аялдар жана 18% эркектер (15-таблица, 11.2-диаграмма). Ушуга окшош айырмачылыкты Кыргызстандан келген аялдар менен эркектерден байкоого болот. Эркектердин ичинен курулушта 19% иштесе, аялдар – 0%. Ушундай эле айырмачылыкты биз транспорт жана байланыш сферасынан байкайбыз: бул жерде эркектер 23% иштесе, аялдар 0%. Билим берүүдө аялдар 21% иштесе, эркектер - 6%; саламаттык сактоо сферасында 13% аялдар жана 3% эркектер иштейт (15.2-таблица, 11.3-диаграмма). Биз билели дедик, эмгек мигранттарынын пикири боюнча, өз мекенинде алган адистиктин кайсынысы РФда ишке жакшы орношууга жардам берет. Суроо берилгендердин 21% бул суроого жооп берүүдөн кыйналышты, 17% өз мекенинде адистик алуунун кажети жок, анткени РФда баары бир эмгек мигранттары үчүн төмөн акы төлөнүүчү иш гана табылат, ага эч кандай адистиктин жана билимдин кереги жок, деп эсептешет. Өз мекенинде окуу Россияда керек болгудай көнүмүш жана билим бербейт, деп эсептешет дагы 3% эмгек мигранттары. Анын себебин алар билим берүүнүн деңгээлинин төмөндүгүнөн көрүшөт. Россияда ишке дурус орношуучу адистик бул – курулуш: суроо берилгендердин 17%ы ушундай дешти. Транспорт жана байланыш сферасындагы (8%); тейлөө сферасындагы (8%); 5% - саламаттык сактоо сферасында жана 3% билим берүү сферасында адистиктер бирдей кадырлуу. Өнөр жай сферасында -1,6% жана турак жай коммуналдык чарба - 1,5%, сферасындагы адистиктер анча бааланбайт (16-таблица,12-диаграмма). РФда дурус ишке орношууга көмөк болуучу адистиктер жөнүндө пикирлер, бир аз айырмасы болсо да, мигранттардын мекенинде ишке орношуунун реалдуу сферасына ылайык келгендиги кызык. Алсак, тажикстандыктардын пикири боюнча, РФда ишке жакшы орношуу үчүн эң жакшы 37
адистиктер – курулуш сферасында (бул жөнүндө суроо берилгендердин 25%ы айтып чыгышты). Соода сферасында адистешүү кыйла перспективалуу экендигин тажикстандыктардын 17% билдиришти; тейлөө сферасында – 7%; транспорт жана байланыш сферасында – 8%. Россияда иштеш үчүн өз мекенинде адистикке ээ болуунун пайдасы жөнүндө маселеге кыргызстандыктар жалпысынан ишенбөөчүлүк менен карашат: алардын 19%ы кайсы адистик болбосун алуунун перспективасы жоктугун билдиришти; ал эми тажикстандыктардын арасынан мындайлар – 15%. Кыргызстандыктардын пикири боюнча, өз мекенинде адистикке ээ болуу РФда ишке орношуу үчүн төмөндөгүдөй мүмкүнчүлүктүрдү берет: курулуш сферасында - 9%; соода сферасында – 10%; тейлөө сферасында – 9%; транспорт жана байланыш сферасында – 8%. Өз мекенинде адистикке ээ болуу жөнүндө маселе боюнча аялдар –кыргызстандык эмгек мигранттары - ишенбөөчүлүк көрсөтүштү (16.2-таблица, 12.2, 12.3-диаграмма): ар бир бешинчи аял өз мекенинде кандайдыр бир адистикке ээ болуу кажетсиз деп эсептейт, анткени РФда анын кереги жок. Кыргызстандык аялдар арасынан бирдин үч бөлүгүнө жакыны өз мекенинде адистикке ээ болуу керекпи жана кайсы адистик РФда ишке жакшы орношууга жардам берет деген суроолорго жооп берүүдөн кыйналышты. Бул суроону чечүү боюнча тажикстандык эркектер оптимисттикти көрсөтүштү: алардын 14% гана өз мекенинде адистикке ээ болууга болбойт деп эсептешет. Гендердик кесилиште суроо берилгендердин артыкчылык берүүсү өз ара күчтүү айырмаланат. Алсак, кыргызстандык жана тажикстандык аял-эмгек мигранттарынын пикири боюнча, РФда ишке дурус орношуу үчүн кыйла перспективалуу соода сферасындагы адистик эсептелет (жайгашкан орду боюнча алганда алардын 14% жана 25% билдиришти); тейлөө сферасында (11% жана 13%) жана саламаттык сактоодо (9% жана 10%). РФда иштөө үчүн өз мекенинде билим берүү сферасында адистикке ээ болуу кыргызстандык аялдардын 7% жана тажикстандык аялдардын 6% перспективалуу деп эсептешет, ошол эле учурда кыргызстандык жана тажикстандык эркектер билим берүү сферасында өз мекенинде кесипке ээ болуу РФда перспективалуу деп эсептешпейт (болгону эки жактан тең 2%дан бул суроого оң жооп беришти). Аялдардын ичинен кыргызстандык мигранттар кыйла ишенбөөчүлүк менен айырмаланышкандыгы кызык. Бул, сыягы, ишке орношуунун чоң тажрыйбасын башынан өткөргөндүктөн, анын ичинде жеңил, квалификацияны талап кылбаган сферадагы иштер менен байланышкандыктан, алар эмгек рыногунда пайда болгон, анын үстүнө өз мекенинде жана РФда билим алуунун стандарттарындагы айырмалар менен шартталган кырдаал, россиялыктар иштеп жатышкан ошол эле иш орундарына орношууга аларга аз шанс берери менен түшүндүрүлөт. Курулуш кесибин өз мекенинде алуунун перспективасынын маселеси боюнча кыргызстандык эркек эмгек мигранттарынын тажикстандык мигранттарга карата мамилеси анча ишенимдүү эмес (16.2-таблица, 12.2, 12.3-диаграмма): Россияда ишке орношуу үчүн курулуш кесибине ээ болуу пайдалуу деп алардын 14% гана эсептейт, ошол эле учурда тажикстандыктардын ичинде мындайлар 33%. Бирок кыргызстандыктардын 12% транспорт жана байланыш сферасында (тажикстандыктардын ичинен 10%) жана тейлөө сферасында кесипке ээ болуу пайдалуу деп эсептешет (бул жөнүндө суроо берилгендердин ичинен 8% кыргызстандык жана 5% гана тажикстандыктар билдиришти. Соода тармагындагы адистиктер кыйла перспективалуу деп эсептешет тажикстандыктар. Бул жөнүндө алардын 14% билдиришти, кыргызстандыктардын ичинен мындай жоопту 8% гана беришти. РФда иштөө үчүн өз мекенинде алынган кесиптин перспективасы жөнүндө пикирлердин айырмасы бардык тандап алынгандык боюнча төмөнкү себептер менен байланышкан: акыркы жалдарда РФда ишке орношуу сферасын кыргызстандыктар кыйла дифференциялаштырып алышты, тажикстандыктар көбүнчө оор квалификациясыз иштер менен байланышкан сферада.
38
9-диаграмма. Респонденттер мекенинде иш 9.2-диаграмма. Респонденттер өз тажрыйбасы боюнча бөлүнүшкөн (Кыргызстанда мекенинде иш тажрыйбасы боюнча жана Тажикстанда), % (Кыргызстанда жана Тажикстанда), % 70 59,9 60
120
61,5 58,2
100
50 40,1
80
41,8
40
40,1
39,7
36,6
59,9
60,3
63,4
В целом
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
47,7
42,3
52,3
57,7
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
38,5 60
30 40
20 20
10 0
0 Был опыт работы на родине
Не было опыта работы на родине
Был опыт работы на родине Не было опыта работы на родине
В целом Таджикиcтан Кыргызстан
10-диаграмма. Респонденттер иштин орточо 11-диаграмма Респонденттер мекениндеги убактысы боюнча бөлүнүшкөн, жыл иш сферасы боюнча бөлүнүшкөн, %
9,24
9,25
Здравоохранение
3,8 5
6,2 10,7 12,8 11,7
Образование
9,2 9,15
11,7 8,9 10,3
Другое
9,3
15,9 12,8 14,4 14 13,4 13,7
Транспорт и связь
9,13
Сфера услуг (общепит, сфера развлечений, гостиницы и т.п.)
9,1 9,05 9,01 9
1,6 Жилищно-коммунальное хозяйство 0,3 1 7,1 9,7 8,4
Промышленность
8,95
19,8 20 19,9
Торговля (оптовая и розничная)
8,9
13
Строительство
15,6
18,3
8,85 Лет В целом Таджикиcтан Кыргызстан
0
5 В целом
10
15
Таджикиcтан
20
25
Кыргызстан
39
11.2-диаграмма. Респонденттер мекенинде иш 11.3-диаграмма. Респонденттер мекенинде сферасы боюнча бөлүнүшкөн, иш сферасы боюнча бөлүнүшкөн, тажикстандыктар, % кыргызстандыктар, % 2,9
Другое Здравоохранение
0,4
14,9 9
25,4
Строительство
7,5 10,3 8,4 26,9
1 1,9 1
5
10
15
20
6,2
16,3 0
Строительство
25
9,2 8,4
Торговля (оптовая и розничная)
23,8
15,6
15,6 0
30
23,3
14,4 15,3 13,3 13,7
Промышленность
17,9 19,9
0
0
Жилищно-коммунальное хозяйство
0
11,7
Сфера услуг (общепит, сфера развлечений, гостиницы и т.п.)
20,9
0 0,4 1
Торговля (оптовая и розничная)
21,4
5,7
Транспорт и связь
11,2 13,7
Промышленность
5
Образование
16,1 14,4
Сфера услуг (общепит, сфера развлечений, гостиницы и т.п.) Жилищно-коммунальное хозяйство
2,9
11,7
1,5
Транспорт и связь
Здравоохранение
5
Образование
12,2 11,4 10,3 13,3
Другое
10,9 10,3
5
10
15
27,6 19,9 19
20
25
30
В целом Кыргызстан, мужчины Кыргызстан, женщины
В целом Таджикистан, мужчины Таджикистан, женщины
12-диаграмма. Респонденттер РФда жакшы ишке орношуу үчүн адистик алуу боюнча бөлүнүшкөн, %
14,5
Затрудняюсь ответить
2,2 2,8 2,5
Учеба на родине не даст навыков и знаний, которые пригодятся в России Нецелесообразно учиться на родине, в России есть только низкооплачиваемая работа, где не нужны навыки и знания
2,4 1,2 1,8 5,2 3,8 4,5 3,6 3 3,3 8,2 7,6 7,9 7 8,6 7,8 1,8 1,21,5 1,8 1,4 1,6 10
Другое Здравоохранение Образование Транспорт и связь Сфера услуг (общепит, сфера развлечений, гостиницы и т.п.) Жилищно-коммунальное хозяйство Промышленность Торговля (оптовая и розничная)
9,2
Строительство
15,3 19,3 17,3
13,6
17,1 25,1
17,2 0
5 В целом
10
27,7
21
15
Таджикиcтан
20
25
30
Кыргызстан
40
12.2-диаграмма. Респонденттер РФда жакшы ишке орношуу үчүн адистик алуу боюнча бөлүнүшкөн, тажикстандыктар, % менен
20,9 21
12,3
Затрудняюсь ответить
3,9 2,4 2,5
На родине низкий уровень обучения, учѐба там не даст навыков и знаний, которые пригодятся в России
18 14,417,3
Нет смысла получать специальность на родине, все равно в России будешь работать на низкооплачиваемой работе, где не нужны никакие навыки и знания
0 1,6 1,8 10,2 1,6 4,5 1,9 6,3 3,3 0 7,910,2 12,5 5,1 7,8 0,8 1,3 1,5 0,8 1,6 1,6 14,4 13,6 1,6
Другое
Здравоохранение
Образование
Транспорт и связь
Сфера услуг (общепит, сфера развлечений, гостиницы и т.п.)
Жилищно-коммунальное хозяйство
Промышленность
Торговля (оптовая и розничная)
Строительство
25 33,2
17,2 0 В целом
5
Таджикистан, мужчины
10
15
20
25
30
35
Таджикистан, женщины
12.3-диаграмма.Респонденттер РФда жакшы ишке орношуу үчүн адистик алуу боюнча бөлүнүшкөн, кыргызстандыктар, % менен 1,2 2,7 2,5
На родине низкий уровень обучения, учѐба там не даст навыков и знаний, которые пригодятся в России Нет смысла получать специальность на родине, все равно в России будешь работать на низкооплачиваемой работе, где не нужны никакие навыки и знания Другое
Здравоохранение
Образование
Транспорт и связь
Сфера услуг (общепит, сфера развлечений, гостиницы и т.п.)
Жилищно-коммунальное хозяйство
Промышленность
Торговля (оптовая и розничная)
Строительство
20,2 18,8 17,3
1,8 2,7 1,8 8,9 3,3 4,5 2,1 6,5 3,3 1,2 11,8 7,9 7,6 10,7 7,8 0 2,7 1,5 1,8 1,8 1,6 13,7 8,2 13,6 0 13,9 17,2 0
В целом
34
21 24,4
Затрудняюсь ответить
Кыргызстан, мужчины
5
10
15
20
25
30
35
40
Кыргызстан, женщины
41
3. Кыргызстандык жана тажикстандык эмгек мигранттарына билим берүү жана кайрадан даярдоо. РФда ишке орношуу үчүн зарыл көнүмүштөргө жана компетенцияларга, эреже катары, мигранттар иш учурунда ээ болушат. Мекенинде алган билимди РФдагы жашоонун жана иштин жаңы шарттарында колдонуу татаал. РФдагы эмгек рыногундагы иш тажрыйба мигранттарды кайрадан РФда алган көнүмүштөргө жана компетенцияларга мажбур кылат жана өз мекенинде алган көнүмүштөр жана компетенциялар жардам бербей калышы мүмкүн. Ооба, чынында эле, бардык квалификация чектен тышкары, үйдө калат жана бул жерде болгон эмгек жолу кайрадан нөлдөн башталат. Ошентип аларды жалдашпайт, анткени аларга ишенич жок жана алар кара жумушта гана иштеши мүмкүн дешет алар. Бул аларга даярдалган коңул менен байланышкан, буга коомдук ой-пикир, кабылдоо кошулат. Эмгек рыногунда эркин коңулдар менен да байланышкан, албетте. Бул жагынан жаштар менен иштөө керек. Адамдар кыска мөөнөттүк жашоо долбоорлорун түзүшөт, алар болсо узаргандан узара берет (бул долбоорлор-Д.П.). Өз келечеги жөнүндө ойлонуу деген жок, өзүнүн келечеги менен иштөө жок. Сен иш адистигине үйрөнгүчө, аз болсо да дурусураак айлык акы алуу үчүн жетишерлик квалификация алгычакты ... Бул дагы бир нерсени талап кылат, мигранттардын көпчүлүгү ага барарына ишенүү да кыйын.. Эксперттик интервьюдан. Эмгек мигранттары үчүн көп учурда Россиядагы эмгек миграциясын жана ал жактан алган көнүмүштөрдү, компетенцияларды кийин мекениндеги жашоонун карьералык багыты менен байланыштыруу кыйын болорун эксперттер айтышты. Аларда узак мөөнөттүк долбоорлоодо бул эки дүйнө байланышпайт. Кайтып келгендердин ичинен иш жүзүндө эч кимиси тияктан алган квалификациясын пайдаланбайт. Өз кесибин өзү менен тыяк-быякка кошо ала жүрүшкөн ремонтчулар менен айдоочуларды гана буларга кошууга болбойт. Тилекке каршы, бул дүйнөлөрдүн айырмасы бар. Эксперттик интервьюдан. Бул контекстте маалыматтык жана кесипке багыттоочу иштер бөтөнчө мааниге, айрыкча жаштар үчүн, ээ болот, алар бүгүнкү жана эртеңки эмгек мигранттарына өз келечегиңди өзүң түзүшүң керек дегенди көрсөтүшөт. Россияга миграция көбүнчө айыл жеринен келип жаткан шарттарда, калк мурда аз кезиккен шаар турмушунун мүмкүн болуучу перспективаларында багыт алуу калкка кыйын болот, мына ушундай шарттарда буга окшогон иштерге баа жетпейт. Маалымат иши, алар түшүнүшү керек, алар квалификация алганда дайыма турмуштун бир нече сценарийин даяр кармашат: Россияда калам, үйгө барам, үчүнчү өлкөгө барам деген. Ар кандай сценарийде адистик алуу үчүн алар короткон күч, убакыт ж.б. аларга керектүү болсо, анда жакшы. Эгер алар муну кийин конверттештирүүнү билсе. Анткени аларга дайыма акчанын колдо болушу керек. Маалымат жардам берет,бирок ал дагы универсалдуу каражат эмес. Эксперттик интервьюдан. Барган өлкөдөн алган, көнүмүштөр менен компетенцияларды бекемдеп турган, дипломдор жана сертификаттар маанилүү фактордон болууда. ЕАЭБдин алкагында мындай тажрыйба болуп жатат, анткени ЕАЭБ катышуучу-өлкөлөрдүн дипломдорун өз ара таануу 42
шарттары аракеттенүүдө. Бирок КМШ өлкөлөрүнө карата, аны менен бирге Орто Азия өлкөлөрүнө – РФнын жумушчу күчүнүн доноруна карата бул маселе анча иштеле элек жана дагы чечилишин күтүп турат. Сапарда жаш жигит. Ал мектепти бүттү, чындап келгенде ал дагы окуш керек. Ал РФна баратат да, билим алуу үчүн ага жакшы шарт турат. Окусаң универсал диплом аласың, ал сага бардык жерде жарайт, деп түшүндүрсө, жаштар үчүн бул жакшы таасир берер эле. Эксперттик интервьюдан. Дегинкиси, Россияга барууга даярдык негизинен эмгек мигранттарын өз жерлештеринин социалдык тармагына киргизүүдөн турат, жана Россияда иштеш үчүн окутуу же кайрадан окутуу, өзүнүн даярдыгынын сапатын жогорулатуу менен начар байланышкан (17, 17.2-таблица, 16, 16.2-диаграмма). Алсак, суроо берилгендердин 90% жакыны Россиянын алар ишке барчу жериндеги туугандары же тааныштары менен байланыштары болгон. Болгону 3% гана Россияда жашоого даярдануу курсуна барышкан, жана ар бир бешинчи адам гана атайын курстарда орус тилин окушкан. Суроо берилген эмгек мигранттарынын жарымына жакыны орус тилин өз алдынча окуган. Тажикстандын мигранттары кыргызстандык мигранттарга караганда өз алдынча интенсивдүү окушкан (54% жана46%). Суроо берилген эмгек мигранттардын бешөөнүн төртөө ден соолугун текшерткен, анализдерди тапшырган, врачтарга көрүнгөн. Суроо берилгендердин төртөөнүн үчөө Россияда жашаган жери боюнча каттоодон өтүү эрежеси жөнүндө, ошондой эле иштөөгө документтер алуу эрежелери жөнүндө, ишке расмий жөндөө эрежеси жөнүндө билишкен. Кызык, Россияда ишке орношуу мүмкүнчүлүгү жөнүндө суроо берилгендердин үчтөн экөө тааныштарынан билишкен, бирок Россияда иш ордун конкретүү, жолго чыгарга чейин ар бир үчүнчүсү гана билишти. Суроо берилгендердин 67% жанына билими жөнүндө документтерин алышкан, 57% Россиядан күн мурунтан турак жай табышкан, Россияга баруу үчүн алар ―кара тизмеде‖ бар-жогун 42% билишкен. Ишке орношууда өз билимин пайдалануу мүмкүнчүлүгү боюнча кыргызстандыктардын ишенбөөчүлүгү Россияга барарда алардын 62% гана билими жөнүндө документтерин алгандыгы далилдейт, ал эми тажикстандыктарда бул 71%. 38% тажикстандыктар Россиядан иш ордун табышкан, кыргызстандыктар болсо 29% гана. Сыягы, бул, бир жагынан тажикстандыктардын социалдык миграциялык тармактарды эффективдүүү пайдалангандыгы жана мындай тармактардын бекемдиги менен байланыштуу, а экинчи жагынан, бул, Россияда ишке орношууда, мигранттык социалдык тармак сунуш кылганга караганда, кыргызстандыктар кыйла кеңири кесиптик спектрге талаптанууга ык койгондугу менен байланыштуу, ошондуктан тажикстандыктарга караганда Россияда өз иш ордун издөөдө алар бир кыйла өз алдынча. Кызык, кыргызстандык аялдар, реалдуу иш оруну болуп туруп, эркектерге караганда Россияга сейрек катташат (24% каршы 31%га). Кыргызстандык мигранттардын орус тилин билүү деңгээли жогору, бирок, ошого карабай суроо берилген бардык респонденттердин 10-12% документтерди туура толтурууга орус тилин билгендиги жетишпейт деп эсептешет. А суроо берилгендердин төрттөн бир бөлүгүндө документтерди толтурууда көнүмүштөрү чындап эле жетишпейт. Суроо берилген респонденттердин 64% докменттерди туура толтурууга алардын орус тилин билгендиги жетиштүү деп эсептешет (18.2-таблица, 17.2-диграмма). Иште түшүнөрлүк сүйлөшүүгө же дүкөндө, аптекада жана почтада пикир алышууда суроо берилген мигранттардын көпчүлүгүнүн ою боюнча орус тилин билүү деңгээли жетиштүү (18.1, 18.3-таблица, 17.1, 17.3-диаграмма). Изилдөө көрсөткөндөй,негизинен респонденттер мекенинде билим алышат, жана ар бир жүздөн бири гана Россияда квалификацияны жогорулатуу курстарында окушат (20,21таблица, 19, 19.2, 19.3, 20, 20.2, 20.3-диаграммалар). Россияда кесиптик даярдыгын 43
жогорулатуу үчүн эмгек мигранттарынын варианттарынын тандоосу бир кыйла чектелүү: материалдык, мезгилдик ж.б. ресурстар. Менин окугум келет… ал дайыма керек. Бирок колледжге, институтка, курстарга орношуу көп акча турат. А биз иштеп жаткан иште иштеп тапканыңды толук бербейт, квартира үчүн, катталгандык үчүн төлөш керек. Бардыгына көп акча төлөө керек, иштеп тапканың болсо аз. Ошондуктан квалификацияны жогорулатуу курстарына барууга мүмкүн эмес. Ал эми техникалык курстар, эгер алар акысыз болсо кана. Мисалы, кранды башкарууга кантип үйрөнүү керек, же бизде жок, сейрек адистиктер. Мисалы, аларды Тажикстанда окутпайт. Же тилдерди үйрөнүү, бардык жерде иштегидей кылып. Азыр англис тили кадырлуу. Англис тилин билсең баарына жол ачык. Кийин иштөө үчүн Европага, Америкага барсаң, мен бул жерде иштеген ишти ал жерде иштесең 2, 3 эсе көп табасың, мен буга ишенем. Бирок ал жакка баруу үчүн элден мурда виза, уруксат алышың керек, ошондон кийин гана бара аласың. Россияга болсо ээн-эркин барам. 28 жашта, тажикстандык (памирлик), Москва ш. Эмгек мигранттары үчүн квалификацияны жогорулатуунун башкы мүмкүнчүлүгү бул – алар иштеп жаткан ишканада өз алдынча окуу. Эмгек мигранттарынын төрттөн үч бөлүгү (31%) Россияда өз кесиптик дярдыгын иш ордунда өз алдынча даярдануу методу менен жогорулатуу жөнүндө билдиришти. Жок, мени сөз жүзүндө, тажрыйба боюнча үйрөтүшкөн. Биринчи жолу келгенде окугум келген, бирок окуган эмесмин. Окуу үчүн төлөө керек эле, мен болсо төлөгөнгө караганда көбүрөөк иштеп тапкым келди. Негизинен күнүмдүк практика, тажрыйба топтоп, баарына үйрөнөсүң. 28 жашта, кыргызстандык, Москва ш. Иштеген жерде өз алдынча окуунун бизге кереги жок, деп суроо берилгендердин 57% билдиришти. Сыягы, бул мигранттар иштеп жаткан жерде олуттуу көнүмүштөрдүн жана компетенциялардын анча зарылчылыгы жоктугу менен байланыштуу болсо керек. Эмгек мигранттарынын дээрлик ар бир бешинчиси Россиядагы колледждерде же кесиптик курстарда өз кесиптик даярдыгын жогорулатууну каалайт, бирок бул мүмкүн эмес деп эсептейт. Окуп жаткандары 0,8%, ал эми окусам деп камынгандар 2,5%. Эмгек мигранттарынын ичинен кесиптик курстарда өз квалификациясын жогорулатуу мүмкүнчүлүгү реалдуу деп эсептелет: суроо берилгендердин 14% окуй алабыз жана окууга камынып жатабыз дейт, 2,4% окуп жатышат, а 17% өздөрүнө жакшы болорун билишсе да, бул мүмкүн эмес деп эсептешет. Кесиптик курстарда өз квалификациясын жогорулатуу мүмкүнчүлүгүн пайдаланууну каалагандардын ичинен тажикстандыктар арбын (21-таблица, 20, 20.2, 20.3-диаграмма). Суроо берилген респонденттердин ичинен Россиядан билимдин жогорку деңгээлин алуу максатка ылайыктуу деп эсептешет, бирок мурдагы берилген суроолордон көрүнүп тургандай, бул каалоо куру сөз боюнча калууда. Суроо берилген эксперттер Орто Азиядан келген эмгек мигранттар кайсы адистиктер боюнча окууга даяр экендиктери жөнүндө айтышты жана бул жерде баары окуунун баасына жана адистиктин келечектеги перспективасына жараша болмокчу: мигранттар өз балдары үчүн, мансаптык өсүүнүн потенциалы жана айлык акынын акырындап жогорулоо мүмкүнчүлүгү бар, офисте иштешин каалашат. Жумушчу адистиктерине талап жок. Өтө аз. Алар билим алуунун арзаныраак болушун каалашат. Келишим боюнча билим алуу андан да жакшы болор эле. Ата-энелер 44
өздөрү оор жумушта иштөөгө кайыл, балдары гана билим алып, офисте иштешсе жана жумуштары оор болбосо. Эксперттик интервьюдан. 13-диаграмма.1995-2015-жылдардагы СПИ мекемелериндеги чет өлкөлүктөрдүн саны, миң адам
Булак: Арефьев А.Л., Шереги Ф.Э. РФнын билим берүү кызматынын экспорту: Статистикалык жайнак, 6 / РФнын Билим берүү жана илим министлиги. — М.: Социобрбор, 2016.
14-диаграмма. РСФСР/РФдын жождорундагы 1950-2015-жылдардагы чет өлкөлүктөрдүн саны
Булак: Арефьев А.Л., Шереги Ф.Э. Экспорт российских образовательных услуг: Статистический сборник. Выпуск 6 / Министерство образования и науки Российской Федерации. — М.: Социоцентр, 2016.
45
15-диаграмма.1950-2015-жылдардагыРСФСР/РФда окугандардын, чет өлкөлүктөрдүн, ОКО мекемелеринде жана жождогулардын жалпы санындагы үлүшү, миң адам
6 5,42 5 4,43 4
3,7 3,17
3,05
3 2,12 2
1,53
1 0,650,730,77 0,310,220,210,220,21
2,65 2,36 2,21 1,97 1,72 1,61 1,18 0,96 0,78 0,570,68 0,39 0,250,270,260,25 0,3 0,270,310,34
0
1 1 1 1 1 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 95 96 97 98 99 99 99 99 99 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 01 01 01 01 01 01 /1 0/1 0/1 0/1 0/1 5/1 6/1 7/1 8/1 9/2 0/2 1/2 2/2 3/2 4/2 5/2 6/2 7/2 8/2 9/2 0/2 1/2 2/2 3/2 4/2 0 5 6 7 8 9 9 9 9 9 9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 Вузы
Учреждения СПО
Булак: Арефьев А.Л., Шереги Ф.Э. Экспорт российских образовательных услуг: Статистический сборник. Выпуск 6 / Министерство образования и науки Российской Федерации. — М.: Социоцентр, 2016.
СПО мекемелериндеги чет өлкөлүктөрдүн жалпы санын баалаганда, алардын санын көбөйтүү үчүн потенциал бар экендигин биз көрдүк. 2014/2015-ж-да россиянын кесиптик орто билим берүү (КОББ) мекемелеринде, сырттан жана күндүз окуу формасында (13диаграмманы караңыз) 2103 миң студент, анын ичинде 24,9 миң чет өлкөлүктөр окуп жаткан, бул 1,18%ды түзөт, ошол эле учурда россиянын жождорунда сырттан жана күндүз окуу формасында 2014/2015-ж.-да (14-диаграмманы караңыз) 5209 миң студент, анын ичинде 282,9 миң чет өлкөлүктөр (5,42%) окушкан. Чет өлкөлүк жарандардын окугандыгынан РФнын экономикасына түшкөн киреше, акыркы 10 жыл ичинде 7 эсе өстү жана 2015-жылы 73 млрд.рублди түздү1. Бирок бул көрсөткүчтөрдү баалоо жана салыштыруу менен биз белгилей алабыз, россиянын КОББ мекемелери жетишерлик чектелген санда чет өлкөлүктөрдү кабыл алып жатканда, окуучулардын жалпы санындагы алардын үлүшү өтө жай өсүүдө (15-диаграмма). Бүгүнкү күнү алар чет өлкөлүктөрдү маасалык түрдө окутууга даярбы? Россиянын КОББ мекемелеринде окуу жаш мигранттар үчүн кызыктуу боло баштаганына карабай, анткени интеграция, ишке орношуу жана ал турсун жарандык алуу үчүн мыкты мүмкүнчүлүктөр ачылып жатат, эксперттер бул маселеге абдан чоң скепсис менен карашат. Бул чынында биз пайдаланбай жаткан потенциал. Эксперттер алардын келиши жөнүндө айтышты, алар келишсин, биз алар менен иштей алабыз. Бирок алар аларга олуттуу мамиле кылышпайт. Алар бул адамдарды өз жагына тартууга эч нерсе кылышпайт. Өздөрү келишсе кабыл алышат. Келишпесе, болуптур деп коюшат... А жаштар үчүн бул жарандык алуунун мыкты жолу, эң арзан, эң ишенимдүү, алар окуу жайына, техникумга өтүшөт, аларды жатаканага орноштурушат. Б.а. алар убактылуу каттоодон өтүүгө гарантия алышат. Техникумдун билим берүү саясаты, мындайча айтканда, бардыгын кабылдоо, эч кимди чыгарбоо, бардык жердегидей, эмне экени 46
түшүнүктүү. Алар окуунун учурунда россиялык жарандыкты алышат. Бул жарандык алуунун эң жакшы жолу, интервьюда алар уялбай эле айтышат. Бирок алар иш таба алышабы... Ири иш берүүчүлөр, алсак, Уралсилмаш, чет өлкөлүктөрдү, мигранттарды практикага өзүнө алышпайт. Практика мындай иште өтө орчундуу нерсе, окутаарын окутуп, а практикадан өтпөсө анда эмне болот. Аларды заводго албайт, а эгер электрогазосварщиктер кандайдыр бир химиялык приборлорду каңдоо кесибине ээ болгусу келсе, ал жакка коопсуздук кызматы кое бербейт. Ошентип мигранттар, мисалы үчүн, ЖКХ системасында олтуруп калышат. Ооба, россиялык балдар кайсы бир заводдо практикадан өтүштү, а бул эки сварщик (каңдоочу) кайсы бир башкаруучу компанияда иштешип, кандайдыр бир түтүктөрдү каңдашты... Алар Россиянын жарандыгын алганга чейин потенциал бар, бул жерде сөзсүз дискриминациялык иш болуп жатат. Эксперттик интервьюдан. Кыргызстандык мигранттардын үй-бүлөлөрүнөн балдар жакшы келип жатышат, анткени Россияда болуу жеңилдеди, колледж мыкты адаптация жана жумушчу кесибин берет. Булар баштапкы социалдашууну өтүшкөн балдар, алар бала кезинен тартып атаэнелери менен бул жерде бирге болушкан жана багыттарын социалдык интеграциядан көрүшөт. Эксперттик интервьюдан. Росииянын КОББ мекемелерине чет өлкөлүктөрдү массалык түрдө тартууда аларга болгон кадрдык ачкачылык да, адистердин жетишсиздиги да проблема болушу мүмкүн. Бул КОББ мекемелериндеги сабак берүүнү эл аралык билим берүү рыногунун масштабында атаандаштыкка жөндөмдүү деңгээлге алып чыгышы мүмкүн. Азыр бизде да мындай адистер болбой калгандай сезилет мага. Кимдир бирөө өлдү, кимдир бирөө пенсияда, ошентип качандыр бир кездеги жумушчу кору азыр жок. Колледждерде кайсы бир окутуучулар бар. Мүмкүн аларды адистерге муктаждыгы бар ишканаларда даярдоо, качандыр бир кездегидей, станоктон кетпей туруп, курстарды ачуу керектир. Азыркы иштеп жатышкан жумушчулар бар. Аларды алмаштыруу үчүн ошондой жумушчулар керек, демек окутуу улуу муундан кенже муунга өткүдөй болуу керек. Эксперттик интервьюдан. Мындан тышкары, колледждерди кайра жабдуу, азыркы кездеги дүйнөлүк стандарттардын деңгээлинде студенттерди билим алууга даярдоо да кыйынчылыктарга алып келет. Бул олуттуу финансылык чыгымдоону талап кылат. Биздин Кыргызстанда да колледждер менен чоң проблемалар бар. Потенциал бар, бирок ал белгилүү. Совет мезгилинен бери ар кайсы региондордо КТОлор менен байланышы бар. Алар адамдарды жиберишет, технологиялары менен алмашышат. Колледж азыр өндүрүш менен байланыштуу жана бир орунда турбайт. 80-жылдардын аягында актуалдуу жана жакшы, прогрессивдүү болгон нерсе, азыр өткөн кылымда калган. Бул жерде финансылык чыгымдоо зарыл. Акыры эмгектик билим берүү сферасын атаандаштык абалда колдоочуну инвестациялоону баштоо керек. Эксперттик интервьюдан. Россиянын КОББунда чет өлкөлүктордү окутууга массалык түрдө өтүү алкагында чечүүгө зарыл болгон кийинки проблема, аларды окутууга кеткен каражаттарды кайтаруунун татаалдыгында. Россиялык иш берүүчүлөрдүн эсебинен бекер окуган күндө да, окуп бүткөн кызматчыдан мыйзам ченемдүү кармоо маселеси келип чыгат: мейли ал аны окутууга каражат короткон иш берүүчү сунуш кылган иш ордунда болсун, мейли бул КОББ 47
мекемесинде толук баалуу окутуу болсун, а жөн гана кайрадан даярдоо курсу болсун (КОББ мекемесинде, же андан бөлөк). Чет өлкөлүк кызматчылардын келип-кетүүсүнүн көптүгүнөн, иш берүүчүлөр алардын окуусуна чыгымдоого шашышпайт, анткени окуп алып, кетип калышы мүмкүн. Жолдун аркы өйүзүндө айлык акы жогору болсо, болду –кетип калат. Мансаптык шатыны курууга алар кызыкпайт. Аларга акча гана кызык. Аларды азгыруу оңой... Эксперттик интервьюдан. РФнын эсебинен бекер окууда баягы эле каражаттарды чыгымдоо проблемасы келип чыгат, чет өлкөлүктөр үчүн мамлекеттик программалар боюнча бекер окушкандар адистиктерге муктаж мамлекеттик ишканаларда гарантиясыз иштөөгө туш болушат. Билим алышкан чет өлкөлүктөр өз мекендерине кайтып кетүүгө канчалык мүмкүнчүлүгү болсо, башка өлкөгө иштеп табуу үчүн чыгып кетүүгө ошондой эле мүмкүнчүлүгү болот. Анан калса, РФ орто деңгээлдеги квалификациясы бар жумушчу күчүнө дайыма муктаж, мында мамлекет менен ири ишканалардын ортосунда өзүнчө карама-каршылык пайда болот. Ишканалар жумушчу күчүнүн жетишсиздигин билүү менен бирге, аны окутууга каражат бөлүүгө даяр эмес. Бул жерде билим берүү керек. Муктаждыгы бар иш берүүчүлөр көптөгөн жумушчу кесипке окута алышат. Алар 3 ай, жарым жыл окутууну талап кылат, бирок бир нече жыл окута алышпайт. Азыр бул өтө кыйын маселе, анткени билим берүүгө эч ким чыгым болгусу келбейт. Мамлекет каражат бөлө албайт, азыр анын чынында эле ашык акчасы жок. Болгон кезде мамлекет да чыгым болууну анча каалаган эмес. Мамлекет белгилүү бир кесиптеги белгилүү бир кызматчылар керек болгон ишкерлер өздөрү окутушун каалайт. Ишкерлер да чыгым болгулары келбейт. Ошентип аркан тартыш али уланууда. Атайын курстар жок. Ири заводдор өздөрү үчүн жумушчу күчүнө заказ бере алышпайт. Бул проблеманы чечүүгө биздин эмгек мыйзамдарыбыз көмөк көрсөтө алышпайт, анткени жумушчулар аларга кеткен чыгымды кантип иштеп кайтараары жазылган эмес, окуу анан калса акча талап кылат да. Жаштарды окутуу баарынан пайдалуу. Эгер биз мектепти бүтүргөндөрдү окутсак, аларды жарым жылга алган болсок, алар кийин иштеп берсин үчүн окутсак, анда биз азыр тажиктерден, өзбектерден, кедей үй-бүлөлөрдөн эркин алмакпыз. Бирок ал үчүн жарым жылга жатакана керек, аларды кийинтип-ичинтүү керек. ФЗО [фабрикалык-заводдук окутуу] согуштан кийинки жылдары кийинткендей (II-Дүйнөлүк Согуштан -Д.П.), аларга кышкы бушлат, формалуу шинель, шым, кийимдердин зарыл комплекттерин беришкен. Аларга ашканадан 3 маал тамак берген. Ушунун баары акысыз болчу. Кийин алар сөзсүз иштеп беришкен. Азыр аларды окутасың, чыгым болосуң, анан окуп бүткөн соң алар Өзбекстанга, же Тажикстанга апаларына кетишет, анткени алар али бала. Ошону менен бүтөт. Мамлекеттер ортосундагы мамилелер жөнгө салына элек. Анда мамлекет үйбүлөдөн чыгымдарды төлөтүп алып жана ал чыгымдарды РФна салып жибериши керек. Азыр аны эч ким жасабайт, азыр ал баарына жапайы сыяктуу көрүнөт. А бул жапайычылык эмес, укук тартиби. Окууну бүтүргөн кызматчы бир ай же эки ай ишканада иштеди дейли, жаман эмес, албетте бул убакыттын ичинде иштеп бере алган жок. Кайсы бир жерде 100 сом ашык төлөйт деп укту да, ошого кетти. Аны эч нерсе кыла албайсың. Чыгым кылган акчаны сот менен да кайтарта албайсың. Анда аны түрмөгө олтургузасыңбы, заводду түрмөгө айландырасыңбы? Бул жерде укук тартиби жагында иштелбеген суроолор өтө көп. Мына ошолор жаштарды окутууга жолто болууда. Бул маселени заводдор өздөрү коюшу керек. Алар койбой жатышат. Бул маселени тармактар койбой жатышат. Эгер алар бул маселени койсо, аны мамлекетке жөнөтөт. 48
Эмне, бул жумушчуларды мамлекет даярдашы керекпи. Мурдагыдай бардык жумушчу күч мамлекеттики болсо, анда мамлекетке жөнөтсө болмок. Бирок бул жалгыз РФда гана болсо бир жөн. Ал бул заводдон кетип, башкасына барат. Аны окутушту, ал баары бир пайда алып келет. Бирок сөз мигранттар жөнүндө баратпайбы, бул мамлекеттер ортосундагы мамилелер. Россиялыктар бул жаштарды окутуу, кийинтүү, ичинтүү түйшүгүн алсын дейли, кийин алар кайра кетип жатышпайбы. Бул өтө кымбат. Азыр Эмгек министрлиги сигнал түшүшүн күтүүдө. Бирок сигнал жок, эч ким артынан түшпөйт. Ал эми квалификациялуу жумушчулар чынында эле керек ишканалар, алар окутуп жатышат. Кантип аларды кармап жатат, белгисиз. Эгер айлык акы жакшы болсо, жанында конкурент болбосо, анда кармайт. Бирок бир нерседен эле кетсе, аларды кармоо кыйын, адамдар иштеп бербей, кетип калышат. Эксперттик интервьюдан. Потенциалдык эмгек мигранттарын окутуу үчүн төлөөнүн компромисттик варианты да болушу мүмкүн. РФнын Орто Азия өлкөлөрү менен эл аралык макулдашуусунда чыккан мамлекеттер менен катар, РФнын жана окуучунун үй-бүлөсүнүн каражаттарын бириктирсе болот. Мындай макулдашууда окуучунун үй-бүлөсүнүн менчиги көмөк болушу мүмкүн, Казакстандын ―Болашак‖ программасында ийгиликтүү ишке ашырылып жаткандай.1 Бюджеттик орундар акысыз болсо, бул кымбатка түшөт. Бул узак инвестиция. Россиянын бюджети буга барбайт. Бул жагынан кандайдыр бир пайлык негизде макулдашуу түзсө болор эле. Бир бөлүгүн өзүнүн окуучусун жөнөтүп жаткан өлкө, дагы бир бөлүгүн иш берүүчү жана бир бөлүгүн бюджет төлөсө. Мындай механизмди ойлоп көрүп, иштетсе болот. Бөтөнчө кандайдыр бир кайра түзүлүп жаткан ишкана үчүн. Мисалы, территорияны жандандыруу үчүн федералдык министрлик курулушту же кандайдыр бир ишкананы реконструкциялоого инвестицияны пландаштырат. Элден мурда куруп, андан кийин иштөө үчүн эмгек ресурстары, жумушчу күчү керек.Ушунун баары эсептелет. Бул майда, орто бизнес эмес, а ири бизнес. Ага канча керек экени белгилүү болот. Инвестициянын бир бөлүгү федералдык, бир бөлүгү – келечекте иштөө үчүн өз кызматчыларын жиберүүгө кызыккан мамлекеттики. Мисалы, пайдын негизинде колдон келет. Кандайдыр бир кызмат, мамлекеттик жардам жок – проблема мына ушунда. Миграцияны жалпы жонунан эффективдүү пайдаланса, Россия Федерациясына, башка мамлекеттер менен салыштармалуу, жогорку сапаттагы мигранттар келишет. Кантсе да жогорку билимдүү, совет мезгилиндеги билиминин сапатын али жогото элек адамдар келишет. Проблема университетти бүткөндүгү үчүн тажиктин дипломунун ордуна РФнын сертификаты болгондугунда эмес, а бул орус тили жана адабиятынын мугалимине бизде орус тили жана адабиятынын мугалими болуп иштөөгө жардам берүүдө турат, бизде мунун баарына жөн салды карап жатабыз. Алар жогору төлөнүүчү иш издеп жатышат. Малчы менен орус тил мугалими бирдей акы алган соң, эмгек мыйзамынын баарына кол шилтеп салып, алар квалификациясыз ишти артык көрүшөт жана иштей беришет, иши кылып айлык акысы 30000 рублдан ашса болду. Мамлекет миграцияны даярдоо түйшүгүн өзүнө алат, ал эртедир-кечтир өзүн актайт: адамдар интеграцияланышмак, орус тилин жакшы билишмек, квалификациялары жогору болмок. Бирок баары РФнын эффективдүү эмес экономикасына такалып жатат. Эгер РФ экономикасы дүркүрөп өнүккөн болсо, демек адистердин кеңири секторуна муктаж болмок. Булар окуп чыгышат да, кайрадан баягы рыноктогудан аз бааланган адистик менен кезигишет. Ушунун баары машина иштетүү, машина куруу адистиктери,булар жаш жумушчулардын келишине муктаж. Эксперттик интервьюдан.
49
Кыска мөөнөттүк курстарда потенциалдуу эмгек мигранттарын РФнын стандарттарына ылайык мүмкүн болуучу даярдоого, кайрадан даярдоого же сертификаттоого келсек, баягы эле чыгуучу өлкөлөрдө, миграцияга чейин, бардык керектүү документтерин алып, РФна келсин десек, бул процесс али жөнгө салынып бүтө элек. Тажикстанда, Knauf жана GIZ (Эл аралык кызматташтык боюнча немистик коом) фирмасынын колдоосу менен түзүлгөн кыска мөөнөттүк курстардын иш тажрыйбасы бар, бирок мындай курстар кеңири жайылтыла элек жана алардын ишине россиянын иш берүүчүлөр бирикмесинин өкүлдөрү тартылган эмес. Мындан тышкары, негизинен мындай сертификация РФдагы ири иш берүүчүлөр тарабынан талап кылынышы мүмкүн, бирок кичи жана орто бизнестин өкүлдөрүнүн мындай системага тартылуу мүмкүнчүлүгү, суроо берилген эксперттердин пикири боюнча, али айкын эмес. Сертификация курстарын уюштуруп, бардык окутуп жаткан мекемелерди биргелешкен текшерүү жүргүзсө, же ал жерге адамдарды койсо болот. Ал жактагы мугалимдерди бул жерде сертификциялап, өз жеринде адамдарга кесиптик билим бергидей кылуу керек. Же болбосо ал жакка экзаменге россиялык иш берүүчүлөрдүн өкүлдөрүн жиберсе болот. Бирок мындай схемага ири иш берүүчүлөр гана тартылышы мүмкүн. Ал эми кичи бизнес болгон жерде бул иштебейт, ал жерде иш берүүчүлөрдү аттап өтүп, Кыргызстандын жарандарына [РФнын атынан – Д.П.], мигранттарга түз кайрылуу керек. Иш берүүчүлөрдү аралаштырбай, мигранттар менен түз мамилелешүү механизмдерин карап чыгуу зарыл, анткени иш берүүчү дайыма эле маанилүү фигура боло бербейт. Мамлекеттер аралык байланыштарды түзүү зарыл, анткени бул жагынан потенциал ЕАЭБ алкагында бар... Ал КМШ алкагында мурда да болгон, бул жерде принципиалдуу эч нерсе өзгөргөн жок. Сертификация системасын уюштуруу керек, бул эң жөнөкөй механизм, ал ЕАЭБ алкагында бар, бул дипломду кабылдоо. Аракеттүү максатчыл адамдар бул жагынан адистиги боюнча орношуп алышы мүмкүн. Сертификация – ооба, бул маанилүү, бул кандайдыр бир жумушчу адистиктерине тиешелүү, же башка, квалификацияны көрсөтүүчү, марканы кармоочу жерде керек, муну билим берүү министрлиги ойлонуштурууга тийиш – буга бизде ким жооп берет. Техникалык жактан муну кантип ишке ашырат. Бизде бир нерсени бүтүрүүгө эч жерде мүкүнчүлүк жок. Эксперттик интервьюдан. Эксперттердин айтуусу боюнча, чет өлкөлүк окуучулар менен иштеш үчүн КОББнын бир катар мекемелерине жолто болуучу түзүмдүк татаалдыктар бар: жатаканасы жок колледждер, окуу жайлар, эреже катары, штатта атайын кызматчы – паспортчу аял – кармабайт. Ал жатаканасы бар колледждерде жатаканада жашагандардар үчүн документ жүгүртүү менен алектенет жана чет өлкөлүк жарандардын документтерин жөндөө боюнча ишти өз мойнуна алышы мүмкүн. Штатты кеңейтүү жана мындай паспортчуну жалдоо – колледждер үчүн оңой иш эмес жана КОББдун администрациясынан атайын уруксатты жана белгилүү күч-аракетти талап кылат. Эгер ал турсун ушуга окшогон демилге КОББ мекемелери үчүн жолто болсо, анда чет өлкөлүктөрдү массалык түрдө кабыл алуу үчүн КОББ мекемелеринин өз күчү менен олуттуу түзүмдүк кайра куруунун кеңири мүмкүнчүлүгү жөнүндө айтуу азырынча эртерээк. Педагогикалык техникумда чет өлкөлүктөрдү окутууну абдан каалашат, бирок паспортчунун жаңы ставкасына уруксат бербей жатышат. Б.а. бул жагынан аларда проблема. Өзүнүн жатаканасы жок, демек, документтерди жөндөө проблемасы эч качан болгон да эмес. Ал эми жатаканалуу техникумдардын штатында паспортистка бар. Ошол паспортискалар суроолорду чечишет, алар үчүн бул демедеки иш, бөтөнчө эмес. Б.а. бул ишти алар татаалдаштырбайт, эгер штатта паспортиска болсо, татаал эч нерсе жок. Эксперттик интервьюдан. 50
КОББ мекемелеринин чет өлкөлүк – окуучулары үчүн дагы бир татаалдык бар: практикадан өтүү. Азырынча проблема жергиликтүү шарттарга жараша, КОББ мекемелеринин байланыштарынын иш тажрыйбасын колдонуу менен чечилүүдө. Бирок чет өлкөлүктөрдү массалык түрдө окутууда бул проблема системалык деңгээлде чечилиши керек жана укук колдонуу механизми киргизилиши жана иштелип чыгышы керек. Эгер ошол эле тажиктер – РФнын жарандары-техникумдарда окуп жатышса, проблема жок. Аларды практикага жиберишет, алар иштеп жатышат. Дагы бир жагынан, медициналык колледжде, мындай проблема такыр жок. Чет өлкөлүк жарандыгы бар балдарды алар түз эле мамлекеттик ооруканаларга орнотушат. Ал жерде мындай проблема таптакыр жок. Эч ким каршы болбойт... Бул фактор ал жерде эч кандай мааниге ээ эмес. Эксперттик интервьюдан. Россиялык КОББ мекемелеринин администрациясынын жана коллективдеринин чет өлкөлүктөрдү массалык түрдө окутууга ал турсун психологиялык жактан даяр экендигине эксперттер негиздүү күмөн экендиктерин айтышты. КОББ мекемелеринин билим берүү кызматынын эл аралык рыногуна чыгууга даярдыгы жөнүндө айтуу али кыйын. Бир бөлүгү чет өлкөлүктөрдү кабыл алууга ыңгайлашып алган жождордон айырмаланып, россиянын колледждери үчүн чет өлкөлүктөр менен иштөөнүн перспективасы иш аракеттин орто мөөнөттүк жана узак мөөнөттүк өнүгүү планына кирбейт. Эгер бул чын эле массалык түрдө болсо, чынын айтсам, иш ордунан чыгарына мен анча ишенбейм. Биринчиден, окутуучу курам, анткенин бул жерде өз өзгөчөлүгү бар. Экинчиден,бул окуу программасы. Б.а, эки адам олтурса [чет өлкөлүк – Д.П.], ошол эле жерде дагы 20 россиялык олтурат. Бул орусча сүйлөбөйт, а бул сүйлөйт – окутуучунун эмне иши бар, алар муну ачык эле айтышат, кээде анын дагы түшүндүрүүчү аппараты начар. Алардын милдети аппаратты өчүрүп жана күйгүзүү үчүн колду кантип кыймылдатуу керек, алар муну жаңдоо менен да түшүнүрүүсү мүмкүн. Эгер бул чынында эле массалык көрүнүш болсо, кандайдыр бир конфликтик кырдаал келип чыгышы мүмкүн. Ошондуктан мен анчалык даяр эмес деп айта алам, анткени бул окуянын баарын методикалык жактан камсыз кылган проблема бар. Сабактан кийин калып, чет өлкөлүктөргө кандай жана эмне кылуу керектигин кошумча айтып берүүчү мээримдүү Мария Петровнага ишенип кереги жок. Эгер ошондой кыла турган болсо анда бул жакшы бүтпөйт... Менин оюмча, жалпы жонунан, система проблемалашкан эмес. Дүйнөлүк деңгээлде конкуренттик жөндөм кандай? Биз кадрларды коңшу заводго даярдап жатабыз, биз үчүн дүйнөдөгү эң чоң масштаб болуп биздин шаарыбыз Екатеринбург эсептелет. Дүйнөлүк масштабдар кайсы? Бул жождордон айырмаланып турган нерселер... Федералдык университет, мисалы, жана бардык башка жождор–чет өлкөлүктөр келсин үчүн алар тезинен дүйнөлүк рейтингге кирүүлөрү керек... Анан калса, мында да эч кандай даярдык жок, тилдерде сүйлөшпөйт, жалпысынан чет өлкөлүктөргө эмне керек экенин түшүнүшпөйт. Кыскасы, бул жерде проблема деген толтура... Бирок бул жерде жождорго караганда таптакыр башка проблема, башка иш: келе беришсин, биз аяган жокпуз, аягын көрө жатабыз. Буга биз атайын даярданбайбыз, иш-чара уюштуруп, кызыктырбайбыз. Келишсин, окушсун. Биз алардан башкаларды да окутканбыз. Ошондуктан, ал нормалдуу чет өлкөлүк болсо келип, окуй берсин, андан бизге эле жакшы. Эксперттик интервьюдан. Акырында айтарыбыз, – бул КОББ мекемелеринде миграцияны окутууну мамлекеттик колдоо программасын иштеп чыгуу зарылдыгы. Маалыматтык иштерди 51
уюштуруу, РФ үчүн жумушчу күчүнүн донор-өлкөлөрүндө жарнама, бул өлкөлөрдө РФнын билим берүүсүнүн көргөзмөлөрүн уюштуруу – ушунун баары РФнын программалык мамилесинде жана катышуусунда алда канча эффективдүү иштер болуп саналат. Алар мындай ишти өздөрү жасабайт, бирок чет жерде мындай топтоо болушу мүмкүн экенин билишет. Анан бул окуу жайы, колледж үчүн чыгым. Аларды үгүттөө менен алек болсо, ким барат? Баары бир баары бюджетке жараша болот, адам канча көп окуса, колледждин бюджети ошончо көп, баары ошого жараша. Муну эмгек департаментинде, эмгек министрлигинин түзүмдөрүндө жана окуу жайларда жөнгө салуу керек. Болгону муну иштеп чыгуу керек. Кандай болсо да кандайдыр бир колдоо керек. Эгер ал Тажикстан өкмөтүнүн деңгээлинде уюштурулса стипендия болмок. Бирок алар буга кызыгышпайт, алар өз окуу жайларын толтургулары келет. А алардын диплому бул жерде жарабайт, бул жерде алардын кереги жок. Ал жакта алар тажик тилинде окушат, бул жакта дароо орусча окуйт. Бул чоң плюс болуп эсептелет. Алардын баары өз окуу жайларын чет өлкөлүк мекемелер финансылашын каалашат. Качандыр бир ЭМУ (МОМ) каржылаган, GIZ, ушундай немистик уюм бар, ал дагы… Алар Тажикстанда жана Кыргызстанда бир нече окуу жайларды, ошону менен бирге чоң кишилер үчүн борборду, каржылашкан. Мен аларда болгом, баары болбогон нерсе. Жабдуу бар, а балдарды окутуучу адистер жок. Теориянын жана практиканын окутуучусу – экөө эки башка нерсе. Кандай болгон күндө да Россияныкы менен салыштырууга болбойт. Анан, бул жерде окуу жайларды биздеги эмгек рыногуна ылайыкташат. Жаштар кийин өздөрү иштей турган ишканаларда практикадан өтүшөт. Эгер сен өзүңдүн жөндөмүңдү көргөзсөң, сени алат. Анын үстүнө сен али окуу жайдасың, сен үчүн төлөнгөн, сенден үмүт кылышкан, сен иштейсиң. Баары сенин окууңдан, жөндөмүңдөн. Эксперттик интервьюдан.
52
16-диаграмма. Респонденттер РФга ишке барууга даярдык формасы боюнча бөлүнүшкөн, % 1 3,6 2 2 3,8 2,9
Другое Посетил курсы подготовки к жизни в России Узнал о правилах получения документов на работу, правилах официального оформления на работу
66,7 78,9 72,8 69,7 80,5 75,1 62,171,1 66,6 92,2 89,6 90,9 55,7 58,4 57 55,7 58,2 56,9
Узнал о правилах регистрации по месту жительства Взял в поездку свои документы об образовании (диплом вуза или ссуза, аттестат, свидетельства о переобучении и т.д.) Узнал контакты родственников или знакомых в том месте в России, куда собирался поехать Узнал об особенностях жизни в России, о правилах поведения и взаимоотношений с местными жителями (у знакомых и побывавших в миграции) Заранее нашѐл жилье в России, место для проживания
28,9 37,8 33,4
Нашѐл рабочее место в России до поездки, заранее
64,5 68,7 66,6
Узнал у знакомых о возможностях трудоустройства в России
41,3 42,6 42
Узнал, нет ли меня в «чѐрных списках» на въезд в Россию на сайте ФМС или через фирму и т.д.
21,2 20,1 20,7
Учил русский язык на курсах Учил русский язык самостоятельно
45,7 54 49,9
77,2 80,9 79
Проверил своѐ здоровье, сдал анализы, посещал врачей
0
10 20
30 40 50 60 70
В целом
Таджикиcтан
80 90 100
Кыргызстан
17.1-диаграмма. Респонденттер иште 17.2-диаграмма. Респонденттер документтерди ийгиликтүү сүйлөшүү үчүн орус тилин ийгиликтүү толтуруу үчүн орус тилин билүү билүү даражасы боюнча бөлүнүшкөн, % даражасы боюнча бөлүнүшкөн, %
100%
1,8 9,5
1 9,2
2,6 9,8
100%
2,7
1,4
90%
12,9
11,6
84,4
87
В целом
Таджикиcтан
4 14,3
80%
80%
70% 60%
60%
50% 88,7
89,8
87,6
40%
40%
81,7
30% 20% 20%
10% 0% 0% В целом
Таджикиcтан
Кыргызстан
Кыргызстан
Совсем не хватает моих знаний русского языка
Совсем не хватает моих знаний русского языка
Не очень хватает моих знаний русского языка
Не очень хватает моих знаний русского языка
Вполне хватает моих знаний русского языка
Вполне хватает моих знаний русского языка
53
17.3-диаграмма. Респонденттер дүкөндө, 18-диаграмма. аптекда, почтодо ийиликтүү сүйлөшүү үчүн тилинүйрөнүүнү орус тилин билүү даражасы боюнча бөлүнүшкөн, % бөлүнүшкөн, %
Респонденттер каалагандыгы
орус боюнча
70 70
60,6
63,2
60,6
60
58
60
63,2 58
50 50
39,2
40
39,2
40
35,8
35,8
32,4
32,4
30
30
20
20
10
10 1,5 0,8 2,2
2,1
2
1,5 0,8 2,2
2,2
Хватает моего знания русского
Уже продолжаю обучение В целом
2,1
2
2,2
0
0 Хотел бы изучать
Таджикиcтан
Хватает моего знания русского
Другое
Уже продолжаю обучение В целом
Кыргызстан
Хотел бы изучать
Таджикиcтан
Другое
Кыргызстан
18.2-диаграмма.Респонденттер орус тилин 19-диаграмма. Респонденттер билим үйрөнүүнү улантууну каалагандыгы боюнча алуучу жери боюнча бөлүнүшкөн, % бөлүнүшкөн, % 120
90 81,4
2,1
100
1,8
2,7
3
0
80 70
80
35,8
31,6
39,1
39,4
33,9
60
0,9 1,5
60
0,8
0,8
4,8
50 40 31,2
40
30
60,6
65,7
57,4
59,8
58,3
23,9
20
20 10 0,8 0,8
0
0,3
1,2 0,7
0,4 0,4
0
0
0
В целом
Таджикистан, мужчины
Хватает моего знания русского
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
Уже продолжаю обучение
Высшее
Кыргызстан, женщины
Хотел бы изучать
Среднее специальное На родине
Другое
Среднее, неполное Курсы повышения среднее, начальное квалификации В России
Другое
19.2-диаграмма. Респонденттербилим алуучу 19.3-диаграмма. Респонденттер билим жери боюнча бөлүнүшкөн, кыргызстандыктар, алуучу жери боюнча бөлүнүшкөн, % тажикстандыктар, % 90 90 80
70
70
60
60
50
50
40
40 30
30
37,1 23,6
20
25,3
24,1
78,8
80
84,1
20
10
10
0
0,2 0,4 1,4 1,2
0,6
0,4 0,4
0
0
1,4 0,2
0 Высшее
Среднее специальное На родине
Среднее, неполное Курсы повышения среднее, начальное квалификации В России
Другое
Высшее
0
0,4 0,4
0
Среднее специальное
На родине
Среднее, неполное среднее, начальное В России
0
1
0
Курсы повышения квалификации
Другое
54
20-диаграмма. Респонденттер РФда кесиптик 20.2-диаграмма. Респонденттер РФда даярдыгын жогорулаткандыгы боюнча кесиптик даярдыгын жогорулаткандыгы бөлүнүшкөн, % боюнча бөлүнүшкөн, тажикстандыктар, %
120
120
100
100 80
80
54
57
66,3
60
78,1
60 40
65,5
73,6
9 5
40
6,4 5,6 17,2
20 18,6 0
2,5 0,8 В техникуме, училище
14,1 2,4
2,8 1,2
0
Самообучение на предприятии где работаю Я могу это сделать и собираюсь Мне это не надо
17,3
22,4
31
На профессиональных курсах
Да, я это делаю (сделал(а)) Хотелось бы, но это невозможно
14,6 20
В техникуме, училище
32
2,6 На профессиональных курсах
Да, я это делаю (сделал(а)) Хотелось бы, но это невозможно
Самообучение на предприятии где работаю
Я могу это сделать и собираюсь Мне это не надо
20.3-диаграмма. Респонденттер РФда кесиптик даярдыктарын жогорулаткандыгы боюнча бөлүнүшөт, кыргызстандыктар, % 120 100 80 60
67 60
82,5 3,8 6,2
40 19,9
20 14,9 0
10,9
2,2
0,4 В техникуме, училище
30
2,2 На профессиональных курсах
Да, я это делаю (сделал(а)) Хотелось бы, но это невозможно
Самообучение на предприятии где работаю
Я могу это сделать и собираюсь Мне это не надо
55
21-диаграмма. Респонденттер Россияда жогорку деңгээлдеги билим алуунун жана Россияда жашоо үчүн ал пайдалуу (маянынын жогору болушу, ишти жеңил табуу ж.б.) экендиги жөнүндө пикир боюнча бөлүнүшөт, % 40
35,5 34,4 33,3
35 27,9
30 25
23,8 19,7
20 15
11,2 9
7,5 6
10
12,1 12,7 13,1 11,8 11,6 9,4 10,38,8
5
0,5 0,6 0,4
0
ет
, Да
о эт
л си
о ьн
т т м ть же же то ти о о э е м в ом об по от я еп еп е с ь е н Н с л е ор ва яю ре н ы Ск о д у ум Ск тр ад а з З Не т же о ом
ж мо по
В целом
Таджикиcтан
ое уг р Д
Кыргызстан
21.2-диаграмма. Респонденттер РФда жогорку деңгээлдеги билим алуунун жана РФда жашоо үчүн бул пайдалуу экендиги жөнүндө пикир боюнча бөлүнүшөт (маяна жогору болот, ишти жеңил табасың ж.б.у.с.),%
13,1
Кыргызстан, женщины
19
32,7
9,5
9,5
28,3
33,9
0,7
15
0,8
13,4
3,1
Таджикистан, женщины
15,5
5,5 11,2
Кыргызстан, мужчины
20
33,6
8,8
14,8
11,2
0,4
10,5
0,5
7,3
Таджикистан, мужчины
27,8
36,1
7
10,8 10,3
В целом
23,8
0
34,4
20
Да, это сильно поможет Не поможет Другое
40
7,5
11,2
60
Скорее поможет Не задумывался об этом
12,1
80
0,7
100
120
Скорее не поможет Затрудняюсь ответить
56
4. Кыргызстандын жана Тажикстандын эмгек мигранттарынын РФда иштеши Эмгек мигранттарынын кесиптик көнүмүштөрүн пайдалануу, Россия жарандарынын кесиптик көнүмүштөрүн пайдалануунун системасы РФда кандай тартипке салынгандыгына жараша болот. Ал РФда да чектелген эффективдүүлүк менен пайдаланылат. Эмгек биржасында жөнгө салынган механизмдер жок, талап кылынган кесиптер жана келечектин кеңири прогноздору жөнүндө толук маалымат жок, иштин шарттары стандартка салынбаган. Сахарово кыш. ММЦ гана жакшы мисал боло алат: 2015-2016-ж-ры өз иш аракетинин өнүгүшүндө урунттуу прогресске жетишти жана 2016-ж. эмгек мигранттарын ишке орноштуруу үчүн атайын структура түзүүгө жетишти (кара.42-46-диаграмма). Орто Азиядан келген эмгек мигранттарынын РФдагы биринчи иштери, эреже катары, алардын алган билимине туура келбейт: суроо берилгендердин 65% бул жөнүндө айтышты. Суроо берилгендерден ар бир бешинчи адамдын билими гана Россиядагы биринчи ишке пайдаланууга жарады, мындайча айтканда суроо берилгендердин 14%өз билимин пайдаланды (23-таблица, 22-диаграмма). Эмгек мигранттарынын көпчүлүгү кайда алса, ошол жерге барам деп келишти. Адам ишти издебейт, тандабайт, аны кайсы ишке алса, ошого барат, ал ошого ыраазы. Көчө шыпырабы, эшик тособу – ага баары бир. Эң башкысы ишке орношту, ал кандай болсо да, кирешеси бар. Курулушчулардын айтуусунда, мигранттар көп эле жүргөнсүйт, бирок иштегендер жок. Сапаттуу, квалификациялуу жумушчу жок. Көбүрөөк сузуп, алыс ыргыт – мындайлар толо. Ал эми квалификациясы жоктордон квалификациялуу кызматчыларды даярдоого – ага азыр эч ким келе элек. Эксперттик интервьюдан. РФсы Корея же Сингапур жолуна түшүүчү алыскы келечекте, албетте эмгек мигранттары үчүн дифференциацияланган жумушчу орундар болор, мүмкүнчүлүктөрдүн кандайдыр бир тепкичи, разряддардын жогорулашы, жаңы кесиптерди өздөштүрүүлөр болор. Бирок РФсы үчүн менин прогнозум кейиштүү. Мындай келечек узак мезгилге чейин бизди кубантып жибербейт. Эксперттик интервьюдан. Болгон потенциалды мындай кор пайдалануу мигранттарда бир катар себептерди пайда кылат. Россиянын эмгек рыногу төмөнкү, ошондой эле орто квалификациядагы кызматчыларга муктаж,2 ошондуктан эмгек мигранттар болгон билимине жана квалификациясына ылайык иш таба алышат, бирок тилекке каршы, азырынча мындай мүмкүнчүлүк Кыргызстандын жарандарына гана берилген. Алардын диплому, Евразия Биримдигинин алкагында азыр РФда жарактуу деп табылды. Ошондой болсо да, РФ менен Кыргызстандын билим берүү стандарттарындагы айырма, Россиянын иш берүүчүлөрүнүн КМШ өлкөлөрүндөгү окутуунун сапатына ишенбөөчүлүгү, азыр али РФда Кыргызстандын жарандарын жалдоо үчүн тоскоолдук болушу мүмкүн. Мугалимдер бар, тажиктер эле эмес, өзбектер дагы, бул жерде кыш коюшат, котловандарды казышат, кара жумуш иштешет. Орус тилин начар билгендиктен эле эмес, стандарттардын ар кандай болгондугу үчүн да. Эксперттик интервьюдан. 2
Бондаренко Н.В.,Красильникова M. Д.. Рынок труда и профессиональное образование – каков механизм сотрудничества? Информационный бюллетень «Мониторинг экономики образования», № 8 (31) 2014 http://www.hse.ru/data/2014/06/24/1310217428/ИБ%20МЭО%20№1%20(75)%202014%20(2).pdf;Шохин А. Бизнес замучил кадровый голод Российская газета 19.03.2013 Availablefromhttp://www.rg.ru/2013/03/19/biznes.html.
57
Орто Азиядан келген эмгек мигранттарынын потенциалын начар пайдалангандыктын дагы бир себеби бар: мүмкүн алар өздөрү оор кара жумушту жана квалификациясы аз жумушту каалашат, анткени аларды табуу жеңил жана жакшы төлөнөт. Курулуштагы жумушчунун эмгегине караганда, мугалимдин же жумушчунун эмгегине ишканада аз төлөшү мүмкүн, анын үстүнө, ―сырттан‖ иштеп табуу үчүн же мөөнөттөн ашык иште иштеп табуу мүмкүнчүлүгү болушу мүмкүн. Изилдөө көрсөткөндөй, эмгек миграциясы мурдагыдай эле турмуштук стратегия бойдон калууда: мигранттардын басымдуу көпчүлүгү мекенине келип кеткен 2-3 айды кошпогондо, жыл бою сыртта жүрүшөрүн билдиришти (73%), же Россияда туруктуу жашашат (23%). Дем алуунун орточо узактыгы демейде 2 айдан ашпайт (26-таблица, 25диаграмма). Мекемелерде, фирмада суроо берилген респонденттердин үчтөн экиси иштейбиз дешти, ал эми менчик ээсинде жалдангандар – 31%. Жеке ишкерлерде 2% жакын (27, 27.2таблица, 26, 26.2-диаграмма). Кызык, кыргызстандыктарга караганда, тажикстандыктар менчик ээлеринде эки эсе көп иштешет (40% каршы 21%). Кызык, эркектерге караганда аялдар менчик ээлеринде алда канча көп жалданып иштешет: 48% каршы 38% га тажикстандыктарда жана 26% каршы 19% кыргызстандыктарда. Акыркы 7-8 жылда мигранттардын эмгекке орношуу сферасында олуттуу дифференциация болду: эгер мурда негизинен бул соода-сатыкта жана курулушта3 болсо, азыр Россиядагы эмгек мигранттарынын ишке орношуу сферасы кыйла кеңейди, албетте бул алардын келген өлкөлөрүндөгү иштин ар кылдыгына ылайык келбейт дечи. Орто Азиядан келген эмгек мигранттарынын ишке орношуу түзүмү акырындап дифференциялашууда, бирок бул дифференциация мигранттардын келген өлкөсүнө жана жынысына жараша ажырымдалат. Мисалы, Кыргызстандык мигранттарга караганда, Тажикстандык мигранттар көбүнчө оор кара жумушта иштешет: тажикстандык мигранттардын ичинен 32% курулушта иштейт, а кыргызстандыктардын ичинен мындайлар 12% гана. Экинчи жагынан, соода-сатык сферасында 28% кыргызстандыктар камтылса, 19% гана тажикстандыктар. Соода-сатыкта иштеген тажикстандык жана кыргызстандык мигранттар төрттөн бирин түзүшөт (28, 28.2таблица, 27, 27.2, 27.3-диаграмма). Эркек-тажикстандыктардын ичинен курулуш– басымдуу сфера – алардын ичинен 43% курулуш кесибинде иштешет, а суроо берилген эркек – кыргызстандыктардын ичинен мындайлар 17% гана. Ошол эле учурда бул эки өлкөнүн аялдары курулуш сферасында өтө сейрек иштешет (суроо берилген аялдардын 1% - 2% гана). Тейлөө сферасында тажикстандык эркектерге караганда аялдары үч эсе көп (39% - аялдар 12% -эркек), ошол эле учурда мындай гендердик айырма кыргызстандыктарда анчалык чоң эмес- 38% - аял, 23% - эркек. Иштөө сферасы боюнча эркектер менен аялдардын ортосундагы чоң айырма жеке үй чарбадагы тейлөө сферасында байкалат. Алсак, 17% тажикстандык аял жана 10% кыргызстандык аял ушул сферада иштейт, ал эми эркектер арасында, ирээтине жараша, 5%жана 3%. Айдоочулар ичинде тажикстандык эркектерге караганда (8% ), эркек-кыргызстандыктар көп(12%), ал эми аялдар арасында булар өтө аз 2% жана 1%). Соода сферасында традициялуу эркектерге караганда аялдар көп иштешет. Бул Кыргызстан үчүн да, Тажикстан үчүн да мүнөздүү. Бул сферада 32% дан тажикстандык жана Кыргызстандык аялдар иштешет, а эркектер ичинен мындайлар 25% тажикстандык эркек жана 22% кыргызстандык эркек. Алар же жер казат, же жер шыпырышат, же чөп жыйнашат... Кандайдыр бир кара жумуштар. Алар же короо шыпыргычтар, же үй шыпыргыч аялдар. Менин оюмча, эгер алар болбосо, көп жумушка биз таптакыр кызматчы таппай калмакпыз. Анткени россиялыктарга иш көп жана ал баарына жетет. 3
См. Полетаев Д.В. Региональные аспекты незаконной миграции в Россию // Проблема незаконной миграции в России: реалии и поиск решений (по итогам социологического обследования) МОМ, Бюро МОМ в России М.: Гендальф, 2004- стр. 45-160.
58
Клинингде, жана башкада иштеген кыргыздар, алар кандай айлык акы болсун макул болушат. Иш берүүчүлөр вьетнамдыктар жана кытайлыктар болсо, ал жерде кырдаал кызык. Кыргыздар төлөп жаткандарына ыраазы, алар алдын ала сүйлөшүп алышкан, эки тарапты тең канааттандырат. Кыргыздар Россиянын тигүү ишканаларында иштегенден бир аз көбүрөөк алышат. А вьетнамдыктар ошол акчага кыргыздар иштеп жатканга ыраазы, анткени вьетнамдык бир нече эсе кымбатка түшөт, документтерди жөндөө кымбат, айлык акы төлөө кымбат. Ошондукан алар бул жерде кыргыздарга мындан да аз төлөөгө мүмкүн болсо, алар мындан да аз төлөшмөк, кыргыздар ага да көнмөк. Алар бүгүнкү деңгээлге ыраазы. Менин оюмча, вьетнамдыкка орношкон кыргыз 40% көп иштеп табат, 30% га да иштемек. Иш берүүчүлөр патент кереги жоктугунан чоң пайда табышат. А айлык акыны көрсөтүүчү жыл эмес, анткени өлкө кризиске капталды. Кээ бир жерде иш орундары жок болду, кээ бир жерде иш берүүчүлөр көп төлөй алышпайт. Эгер экономикалык кырдаал менен салыштырып келсе, анда макул эле. Азыр башка факторлор таасир кылат. Эксперттик интервьюдан.
Бары
Айылды жан токой чарба,аңчылык, балыкчылык жана балык чарбасы
Пайдалуу кендер казып алуу
Кайра иштетүүөндүрүшү
Электрэнергиясын, газды жана сууну өндүрүү жана бөлүштүрүү,
Курулуш
Дүң жана чекене соода, автотранспорт каражаттарын,мотоциклдерди, тиричилик буюмдарын, жеке урунуучу буюмдарды ремонттоо,мейманканажана ресторандар
Транспорт и байланыш
Финансы ишмердиги,кыйм. Мүлк, аренда жана тейлөөоперацииялары
Мам.башкаруу жанааскер кооп суз. Камсыз кылуу, социалдык камсыздоо
Билим берүү
Сал. Сактоо жана социалдык тейлөөнү сунуштоо
Экономикалык ишмердик. Башка түрлөрү
1-таблица. Иштеги калкты экономикалык иш-аракети боюнча бөлүштүрүү (негизги иште, жылдык орточо алганда, ишке чегилгендик проблемасы боюнча калкты тандап изилдөөнүн маалыматы) РФ, 2015-ж.
Бардыгы
100
6,7
2,1
14,3
3,2
7,6
18,4
9,5
9,4
7,4
9,2
7,9
4,3
Эркектер
100
8,2
3,3
17,0
4,6
12,7
13,2
13,8
9,6
8,5
3,2
3,2
2,6
Аялдар
100
5,1
0,8
11,4
1,8
2,2
23,9
5,0
9,2
6,2
15,5
12,9
6,0
Булак: Росстаттын маалыматы http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/wages/labour_force/#
59
Мигранттардын (28, 28.2-таблицалар,27, 27.2, 27.3-диаграмма) жана россиялыктардын (1-таблица) ишке орношуусун салыштырууда, биз ишке орношуу түзүмүндө олуттуу айырмаларды көрөбүз. Алсак, эгер курулуштагы россиялыктар 8%га жакын болсо, мигранттар –12% жакын, а тажикстандыктар – 32%. Соода-сатыкта жана тейлөө сферасында россиялыктар 18% болсо, а мигранттар – 50%, транспортто жана байланышта россиялыктар 10% болсо, а мигранттар – 7%. Иш издөөнүн стратегиясы мурдагыдай эле негизинен мигранттардын социалдык тармактарынын ресурстарын пайдалануу менен байланышкан: бул жөнүндө 69% суроо берилген мигранттар айтышты. Кыргызстандыктар, кесипчиликтин кыйла кеңири спектринде иштегендиктен, туугандарды, досторду же тааныштарды камтыган мигранттык социалдык тармактардын жардамына тажикстандыктарга караганда сейрек таянышат (64%каршы 74%). Ошол эле учурда кыргызстандыктар тажикстандыктарга караганда ишти газетадагы, радио, телевидениедеги кулактандыруулар аркылуу (12% каршы 7%) же Интернеттеги кулактандыруулар, жарнамалар аркылуу көп издешет (11% каршы 5%). Ишке орноштуруунун жеке агенттиктерин, ишке орноштуруунун фирмаларын эмгек мигранттары сейрек пайдаланышат: суроо берилгендердин 4% га жетпегендери бул жөнүндө билдиришти (29-таблица, 28-диаграмма). Кыргызстандык аялдар социалдык мигранттык тармактардын жардамына тажикстандык аялдардан сейрек кайрылмак турсун (61% каршы 74%), кыргызстандык эркектерден аз кайрылышат (65%). Алар ишти гезиттеги, радио жана телевидениеги кулактандыруулар аркылуу (16%), ошондой эле Интернеттеги кулактандыруулар же жарнама аркылуу ишти активдүү издешет (12%). Мигранттар бул жерде демейдегидей ишти бир системада издешет. Достордон, тааныштардан, туугандардан билишет... Мисалы, сени жердештер гана ишке орноштурушу мүмкүн деген сыяктуу. Ушул схемада гана ишке орношуу мүмкүн, башка жол жок. Мен көргөн жокмун, биздин ишке жөн эле бирөө келип орношконун. Сөзсүз бирөө аркылуу келет, аларды достору, туугандары, жердештери ээрчитип келет. 28 жашта, тажикстандык (памирлик),Москва ш. Биздин изилдөөнүн маалыматы боюнча (30,30.2-таблица,29, 29.2-диаграмма), кыргызстандык мигранттардын 71% иш берүүчү менен кат жүзүндө договору бар. Тажикстандыктардын ичинен суроо берилгендердин 42% иш берүүчү менен келишими (договор) бар экенин билдиришти. Мында кыргызстандыктардын 43% маянасын расмий түрдө алышат, а тажикстандыктардын арасында мындайлар (38,38.2-таблица; 37, 37.2диаграмма) эки эсе аз (24%). Ошентип, кат жүзүндөгү келишимдердин жарымынан көбү иш берүүчү менен расмий каттатышпайт. Бул маселе боюнча гендердик айырмалар эки өлкөдө аз. Миграциялык изилдөөлөр Борбору бир нече жолу изилдөөлөрүндө көргөзгөндөй,4 иш берүүчү менен келишимдин болбогондугу, көп учурда, мигранттын өзүнүн чечиминин жыйынтыгы. Мисалы иш берүүчү менен келишими жоктордун 42%ы келишим түзүүдөн иш берүүчү өзү баш тартып жаткандыгын билдиришти. Макулдашуу болбогондон кийин, демек мен утурумдук гана шарттуу түрдө иштеп жатам. Биринчи ай үчүн мага төлөп беришкендей болду, мындан ары кандай болот... Жок, мени менен эч кандай келишим түзүшкөн жок. Менин оюмча, алар зыян тартышпайт. Мени кошумча кызматчы катары алышты, мүмкүн аз айлык акыга алышты, мүмкүн көбөйтөт. Иши кылып, бул жерде келишимди колдонуп кереги жок. Келишимди талап кылсак, кандайдыр бир кагазды, бул биз үчүн өтө жаман болот, кууп чыгат, ишке албай коет. Бул 4
см.Тюрюканова Е. В. идругие Женщины-мигранты из стран СНГ в России. Серия: Миграционный барометр в Российской Федерации. Москва: МАКС Пресс 2011; Зайончковская Жанна и другие.Домашние работники в России и Казахстане Алматы: ООН-Женщины,ExLibris. 2014
60
жөнүндө айтып кереги жок, үн да чыгарбоо керек. Иштеп бүтүп, кетип каласың. Ар бир жолу айлык береби-бербейби деп ойлой бересиң. Мүмкүн, кармап калат. 50 жашта, тажик аял,Москва ш. Мисалы, менчик чач тарач. Мындай чакан ишкана болгон соң, коллектив синхрондуу, ыр-чырсыз иштеши керек. Эгер кызматчыларды өздөрү оформить этсе, оформлениеге төлөө керек, ал акча талап кылат. Алган кызматчылары болсо кимдир бирөөгө ошондой эле ишке 50 рублдан ашык бергени үчүн кете берет. Сен ага эч нерсе кыла албайсың. Соттошсоң – он эсе акча чыгым болосуң. Эксперттик интервьюдан. Эмгек мигранттары россиялыктар түшкөн өз ара мамилелердин ошол эле алкагына, ошол эле системасына кабылып жаткандыктарын эске алуу маанилүү. Бардык жумушчу күчтөр мыйзамдуу болсо, мигранттар да негизинен мыйзамдуу болушат, анткени эрежелер иштей баштайт. Эрежелердин иштешин башкалардан эмес, өзүңдөн башташың керек. Мигранттар болсо мурдагы алкакка түшүшөт. Алар биздин жумушчулардын иштегенин көрүп жатышат да. Айрым жерлерде маяна төлөбөй коюлар бар. Бөтөнчө курулуштарда, оруп-жыюу команияларында мындан да жаман алдашат, анткени эмгек мигранттарынын 50%да эмгек договору жок. Ошондуктан алар алдап коюп жатышат. Алар договор түзгөн учурда да, анда маяна өтө аз көрсөтүлөт. Көп учурда договорлор иш берүүчүнүн реквизиттери көрсөтүлбөй түзүлөт. Договордун аягында аны түзгөндөрдүн колу, мөөр турса да. Бирок мөөрдө ОГРН жана КПП көрсөтүлгөн эмес... Бирок аларда, эреже катары, договор, эч нерсе жок. Алар кайрылган убакта, кимдир бирөө барса, анын талабын талашса, коллектор катары чыгып сүйлөп, акчаны өндүрүп берсе дешет. Алар легалдык жолго барышпайт. Прокуратурага кайрылат, анткени ал менин таанышымда иштейт, мени таанышым кайрыл деген. Алар эч жакка кайрылгылары келбейт, ал турсун даяр нерсени да сотко айтышпайт. Өтө сейрек барышат, баргандар ийгиликке жетет, бирок өтө сейрек. Алар сотко барып, баарын сот аркылуу чечкиси келбейт. Адатта ичтен тынып гана жөн болушат. Мурдагы жаңылыштыктан сабак алышпайт, кийинки жолу дагы эле договор түзүшпөйт. Бул маселе боюнча прокуратура жакшы иштейт. Эгер алар мындай иш берүүчүлөрдүн адресин, аты-жөнүн билсе ишин текшерет. Бирок адамдар маселени мыйзам жолу менен чечкенге көнгөн эмес. Алар үчүн кимдир бирөө барышы керек деп ойлошот. Эгер болбосо, болбогону ошол да деп тим болушат. Эксперттик интервьюдан. Суроо берилген эмгек мигранттарынын 50%ы аларга ―эмгек договорунун кереги жок‖ деп билдиришти (31, 31.2-таблица; 30, 30.2-диаграмма). Аларды мындай чечимге келүүгө россиянын сотунда иш берүүчү менен эмгек мыйзамынын бузулгандыгын талашуу мүмкүндүгүнүн жоктугу эле эмес (бул бөтөнчө үй кызматчылары үчүн мүнөздүү), иш берүүчү менен оозеки сүйлөшүүнү бузгандыктын тобокелчилиги да мажбурлайт. Оозеки жүзүндөгү сүйлөшүүнү бузгандык иш берүүчү үчүн да (кызматчынын лоялдуу эместиги, анын ишинин сапатынын төмөндүгү), кызматчы үчүн да (иштен убагынан мурда бошотуу мүмкүнчүлүгү, штрафтар, иш берүүчү менен узак мөөнөттүк кызматташуу перспективасы). Кыргыздарда да договор, пайдалуулугуна жана керектүүлүгүнө карабай, баарында эмес. Каттоонун мөөнөтүн узартуу үчүн аларга договор керек. Ошого карабай алар договорубуз жок, кереги жок дешет. Бул өтө таң каларлык. Бул алар үчүн келген жерде жүрүү мүмкүнчүлүгү. 61
Эгер тажиктер договорсуз болсо, мен ойлойм, алар али патенттеринин керектен чыккандыгын билишпейт. Анткени алар үч ай бою иш берүүчү менен түзүлгөн договорун көрсөтүшпөсө, анда патенттери автоматтык түрдө керектен чыгарылат. Же ар кандай конторкалары бар, аларды акча үчүн жалган договор жасагандардан алышат. Жарым жылдан кийин патенттери керектен чыккандыгын билгендер болгон. Алар бул жөнүндө иш мөөнөтүн узартууга же кетүүгө барганда алар үчүн келүүчү жол жабылып калганын билишет. Бул жөнүндө алар билбеши мүмкүн. Эксперттик интервьюдан. 11%га жакын мигранттар негизинен жергиликтүү жумушчулар иштеген жерлерде иштешет, а 29% болжол менен россиялыктар менен мигранттар теңме-тең иштеген жерлерде иштешет. Суроо берилгендердин 43%ы негизинен мигрант коллективдери менен иштешет, суроо берилгендердин 17% жумушчу орундарында жалгыз иштешет. Бул факт кыргызстандыктар тажикстандыктарга караганда өзүнүн кызмат орду үчүн россиялыктар менен көбүрөөк атаандашарын көрсөтөт. Кыргызстандыктардын 13% кызматташтарынын арасынан негизинен россиялыктар менен иштешет, ошол эле учурда тажикстандыктардан мындайлар 8% гана. Кыргызстандын аял эмгек мигранттары кыргызстандын эркектерине караганда негизинен россиялыктардан турган коллективдерде иштешет (32-таблица,31-дтиаграмма). Суроо берилген мигранттардын 31% жергиликтүү жумушчулардын конкуренциясы жөнүндө билдиришти, алардын дооматы ошол эле иш ордуна экен, а алардын 45% жергиликтүү жумушчулар алар иштеген ишке барышпасын айтышты. Бул суроого 24% суроо берилгендер жооп берүүдөн кыйналышты. Мисалы, менин ордумда, мени менен россиялыктын эч кимиси иштебейт. Эгер татыктуу айлык акы болсо, мүмкүн, иштешер эле. Биз болсо бул жерде күнүмдүк жашоо үчүн, койка-орунга төлөш үчүн иштеп жатабыз. Мындай аз акча үчүн россиялыктар эч качан барышпайт. Жумуш оор. Биз күнүгө иштейбиз, ишемби, жекшемби дегенди билбейбиз. Биз түштөнүүнү, анан түн киргенин гана билебиз. Мына ушул. 50 жашта, тажик-аял,Москва ш. Жергиликтүү кызматчылар тарабынан конкуренцияны сезгендер тажикстандыктарга караганда (28%), көбүнчө кыргызстандыктар (34%). Эки өлкө боюнча гендердик айырма анча эмес (33, 32.2-таблица,32, 32.2-диаграмма). Негизги массада алардын айлык акысы жаман эмес. Алар россиялыктар мындай ишке барышпайт дешет, бирок мен өзүм буга анча ишенбейм. Эгер айлыгы 35, 40 рубль болсо, россиянын жарандары каршы болбос эле. Башка маселе, эгер коллектив жалаң мигранттардан турса, орустар иштешпейт. Эксперттик интервьюдан. РФда орточо айлык акы бардык жумушта айына 28 368 рублди түздү. Орточо алганда эркектерде аялдарга караганда жогору – 29 84 эркектер, 24825 – аялдар. Ал эми тажикстандык мигранттарда кыргызстандыктарга караганда бир аз жогору – 28 863 рубль каршы 27 967. Ишке нааразы болгондуктун негизги себеби иш акысынын төмөндүгү (72%) оор кара жумуш (57%), ошондой эле өтө эле иш күндүн узактыгы жана дем алыштын жоктугу (38%), эмгек шартынын начарлыгы (иш ордунун ыңгайсыздыгы, начар жабдуу, кир ж.б.- 22%). Ишке канааттанбагандыктын себеби чыккан өлкөгө жараша. Алсак, тажикстандыктардын ичинен кара жумуштун оордугуна нааразы болгондор арбын (60%, кыргызстандыктар 51%). (37-таблица, 37.2-диаграмма). Ошондой эле тажикстандыктар кыргызстандыктарга караганда айлык акынын төмөндүгүнө көбүрөөк нааразы (75%каршы 69%). Бул төмөнкү себептер менен байланышкан, орточо жогорку айлык акы алуу менен кыргызстандыктарга караганда, 62
тажикстандыктар жумасына орточо көп күн иштейт. Алсак, тажикстандыктар жумасына 5,85 күн иштешет, а кыргызстандыктар – жумасына 5,57 күн, тандоо боюнча орточо көрсөткүчтө жумасына 5,71 күн. Мында орточо иш күнүндө кыргызстандыктар 10,77 саат, а тажикстандыктар - 10,21 саат иштешет. Аялдарга караганда эркектер жумасына орточо алганда көп күн иштейт -5,8 күн эркектер, 5,54 күн аялдар (39, 40-таблица, 38, 39диаграмма). Респонденттердин берген жоопторуна караганда, оор кара жумуш тажикстандык эркектерде көп учурайт (66% ишке канааттанбагандыктын себеби катары билдиришти), ал эми тажикстандык аялдарда баарынан аз – бул жөнүндө алардын 40% билдиришти. Тажикстандык аялдар бардыгынан көп айлык акынын аздыгына нааразы – алардын 80%ы бул жөнүндө билдиришти. Тажикстандык эркектер ичинен мындайлар 74%, кыргызстандык аялдардын ичинен 71%, кыргызстандык эркектерден 67%. Азыр ишке орношконума ыраазымын. Бул ишке ыраазы болбой коюга болбойт, анткени мен кайда баратканымды билгем, мага оор болорун да билгем. Мен буга моралдык жактан даяр болчумун. Мен ушул иш табылганына да кайылмын. Мен –мигрантмын. Мигрант кайда барса да мигрант. Жарандыкты алмайынча ал жакшы ишке орношом, жакшы мамилеге арзыйм деп ойлобошу керек. 50 жашта, тажик-аял,Москва ш. Жалпысынан суроо берилгендердин үчтөн көбү айлык акыны расмий ведомость боюнча, же банк аркылуу карточка менен алышат (38,38.2-таблица, 37-диаграмма). Суроо берилгендердин 55%нын бир бөлүгү айлыктарын расимий түрдө, бир бөлүгү расмий эмес 10% алышат. Кыргызстандыктардын 43% айлык акыларын расмий түрдө алышарын билдиришти, ал эми тажикстандыктардын ичинен мындайлар эки эсе аз (24%). Жалпы алганда эркектер ичинен айлыктарын легалдуу алгандар аялдарга караганда арбын, 35% эркектер, 28%- аялдар. Мында тажикстандык эркектердин 25% айлык акыларын расмий алышат, тажикстандык аялдар - 18%, кыргызстандык эркектер- 46%, а кыргызстандык аялдар- 36%. Мени азырынча алдаша элек, уулумду алдашат, көп учурда. Эки жума иштейт, анан айлык жөнүндө сөз да кылбай, кууп чыгышат. Келсең эшиктер кулпулануу, жабык. Мындай көп ирет болду. Курулушта да, короо шыпыргыч, сварщик болуп да иштеди. Эч нерсе айтышпайт. Болду, жумуш бүттү, акчабыз жок дешет. Эшиктер жабык, бүттү. Эч нерсе кыла албайсың жана эч кимге даттана албайсың. А кайда бармаксың? Биздин даттанарыбыз жок! 50 жашта, тажик-аял,Москва ш. Эмгек мигранттарынын паспортторун иш берүүчүлөр эми албай калса да, респонденттердин 6% жакыны өз иш берүүчүбүздөн эркин басып кете албайбыз дешти. Бул сөзсүз адамдарды жана эмгек кулчулугун соодалоонун көз көрүнөө белгиси. Мындайлар тажикстандыктар ичинен 8%, кыргызстандыктардын ичинен – 5%, эркектер ичинен 7%, аялдар арасынан – 5%. Тажикстан эркектери ичинен мындайлар - 9%, кыргызстандык эркектерден - 4%. Тажикстандык аялдар ичинен мындайлар - 4%, кыргызстандык аялдар ичинен -5% (41, 41.2таблица, 40, 40.2-диаграмма). Миграциялык режимди бузууларга карата олуттуу репрессивдик чаралар мигранттарды россиянын миграциялык мыйзамдарын сактоодо өтө кылдат жана сак мамиле жасоого түрттү. Алардын көпчүлүгү учурдагы миграциялык картага (99%) жана миграциялык эсепке алуучу айырма талонго ээ (98%). Иштөө үчүн патент алууга зарыл болушкан тажикстандыктардын ичинен 88%да ал бар. Медициналык камсыздоо тажикстандыктардын 91%ында жана 74% кыргызстандыктарда бар (42, 42.2-таблица, 41, 41.2-диаграмма).
63
Кыргызстандын ЕАЭБ киргендиги менен шартталган 2015-жылдагы өзгөртүүлөр, Кыргызстандыктардын РФда ишке орношуу шарттарын либералдаштырды. 2015-жылдын жай айынан баштап кыргызстандыктар РФда ишке орношуу үчүн патент алышпайт. РФда кыргызстандыктардын ишке орношуусу үчүн жеңил болдубу дегенге келсек, менин оюмча, ооба, кайсы бир даражада жеңилдеди. Анткени иш берүүчүлөргө Евразия биримдигинин жарандарынын документин жөндөө жеңилдеди, салык аз төлөнөт. РФда 13% кармайт. Ооба жеңилдеди. Иш берүүчүлөргө Кыргызстандын жарандарын жөндөө жеңил болуп калды. Ал эми кыргызстандык мигранттарга ишке орношуу жеңилдеди, анткени патенттин кереги жок, акча үнөмдөлгөндүктөн жөнөкөйлөшө түштү. Бир жолу келип, каттоодон өттүк, иш берүүчү аркылуу. Эмгек договорунун негизинде 1 жыл узарттык. Баары жайма жай жүрүшөт, мен сыяктуу эле. 32 жашта, кыргыз, Москва ш. 45% кыргызстандыктын ою боюнча, ишке орношуу абдан жеңилдеп калды, 31% мигранттардын оюнча, аларга ишке орношуу бир аз жеңилдеди жана суроо берилгендердин 8% гана бул өзгөрүү эч кандай иш табууга жардам бербейт дешти, ал эми 5% ишке орношууда эч кандай өзгөрүү жок деп белгилешти (43-таблица, 47-диаграмма). Алар тажикстандык, өзбекстандык мигранттарга салыштырганда алда канча жакшы кырдаалда, үй-бүлөлүк кырдаал менен байланыштуу, турмушун узак мөөнөттүү пландаштыруусу, өзүнүн социалдык позициясы менен. Экономикалык жактан бул эч өзгөрүүсүз калды. Кыргыздар жөнүндө айта турган болсок, алардын көпчүлүгү орусча таптакыр акцентсиз сүйлөшөт. Ошондуктан алар ресторанда официанттын ордуна талап коюшат. Москвада ресторандар менен кафелерден официант кыргыздарды көп көрүүгө болот. Кафелерде кыздар иштешет, а жигиттер жалаң ресторандарда... Мындай иштерде тажикти жолуктуруу мүмкүн эмес. Мындан тышкары, кыргыз кыздар универсамдардын кассаларында олтурушат. Азыр ал турсун кулактандырууда Белоруссияны жана Казакстанды көрсөтүшөт, кийин Кыргызстанды кошуп калышты. Иш издөөдө тажиктер менен өзбектерге кыргыздар чоң конкуренция түзүшөт. Аларга кыйла жакшы болуп калды. Кыргыздардын бир кыйынчылыгы бар, аларды миграциялык эсеп-кысапка коюшкан ортомчуларды азыр жаап салышты, алар жашаган квартира ээлери жашаган орду боюнча аларды катташпайт. Ал эми Сахарово кыш. ММЦ алардан андан бетер баш тартышат, анткени алар патент төлөбөйт. Ошентип алар кыйын абалда, эгер алар бул каттоодон өтпөсө, легалсыз абалда калышат. Алар кайда кайрыларын билбей жатышат. Позициялар, бардык учурда баягыдай эле, аларды ишке тез алышат, анткени патент менен, жана башка нерселер менен баш оорутуп отуруунун кереги жок. Менде иштеп жатат деп миграциялык кызматка кабарлап койсо болду. А кыргыздар көбүнчө жасалма договор боюнча иштешет. Алардын башка кыйынчылыгы бар. Бардык эле иш берүүчүлөр эмгек договорун берүүгө даяр эмес. Эгер договор бергилери келбесе, анда алар ортомчулар аркылуу жалган кагаздарды жасашат, кабарлоо жөнөтүшөт. А чындыгнда иштеген жерлери таптакыр башка. Бирок баары өтүп кетет. Ал турсун орус тилдүү Казакстандын жарандары утурумдук эмгек договорлорун бергилери келишпейт. Бар, иште. Договорду болсо бербейбиз, анткени бардык салыктарды төлөш керек. Бул салыктар россиялыктардыкынын дал өзү экенин билишет жана иш берүүчү ар нерсени ойлоп таба берет. Албетте, кыргыздар өздөрүн ишенимдүү сезишет, анткени полиция менен иштери жок болуп калды. Бирок мамлекеттик көз караштан алганда, кыргыздардын бардыгы – бул легалсыз жумушчулар, анткени аларды эч ким эч качан мыйзамдаштырбайт. Эч кандай жоопкерчилик деген жок, ошондуктан кереги эмне...Ушундай эле ыкма, болгону подряддын 64
договору, болду. Биздеги бүт клининг – бул кыргыздар, бул коңулду алар бекем ээлеп алышты. Бизде кытайдын бут кийим фабрикалары, вьетнамдын тигүү мастерскойлору бар. Алар ишке кыргыздарды ала башташты. Башкача айтканда, вьетнамдыкты же кытайлыкты алып келүү кымбат, курс [доллардыкы – Д.П.] өстү, айлык акыны да доллар менен төлөө керек. Мунун баары кымбат. Алар кыргыздарга таяна башташты. Вьетнамдыктар кыргыздарга өздөрү барышты. Кыргызстан менен аларда визасыз катташуу бар, ошентип алар Бишкекке, Ошко учуп барышып, ал жерде тигүүчүлөрдү табышат да, биздеги фабрикаларга алып келишет. Мурда вьетнамдыктар иштеген фабрикаларда азыр вьетнамдыктар – бригадир, башкаруучу. Тигүүчүлөр Кыргызстандан келишти. Эмгек рыногунда кыргыздарда эч нерсе өзгөргөн жок, анткени эмгек рыногундагы кырдаал патент менен аныкталбайт. Талап бар болсо, сунуш бар. Ушундай таза экономика. Бул иш берүүчүгө жараша, ага патенттин кереги барбы, кереги жок... Алардын көп учурда төмөнкү позицияда иштегендиктерин эске алып,... пол жуумай, идиш-аяк жуумай – болгону ушул. А бул жерде кандай сүйлөшсөң, ошондой иштейсиң. Кыргыздардын баары легалдашууга чуркашты деп айта албайм, анткени жеңил, оңой, коопсуз. Мурда легалдашуунун процедураларына маани беришпей, подпольеде олтурушкандар ошол бойдон калышты. Ал эми ачык болууга, өзүн көрсөтүүгө умтулгандар аракет кылып жатышат. Ошондуктан патенттик система принципиалдуу, олуттуу өзгөртүү киргизген жок. Албетте патенттик система иш берүүчүгө коопсуз болуп калды. Мурда квотларды берүү, аларды макулдашуу керек эле, жана башкалар... бул жерде коррупция өтө көп болчу. Азыр иш берүүчүдөн бул ишти бир аз алдыга жылдырышты, мигрант алек болуп калды. Ага керекпи – ал чуркасын. Б.а. бир аз жеңилдеди. Рынок механизмдери өтө начар өнүккөн. Россияга бул пайдалуу. Жумушчу күчү боюнча өтө чоң демографиялык толкун келип жатканы мамлекетке пайда. Жана ушуга байланыштуу анын ар кандай саны талап кылынат. Азыр кризис, мурдагыдай көптүн кереги жок. Кеттиби – кете берсин, жакшы болот. А кийин,дефицит чоң болсо, адамдар келишет. Б.а. бул агымдын кандайдыр бир өзүн өзү жөндөгүчү бар. Алар мурдагыдан кыйла легалдуу болуп калышты, анткени алардын колунда документтер көп пайда болду. Бирок бул легалдуулуктун пайдасы аз, анткени ал баары бир толук каттоодон өтпөгөн. Эксперттик интервьюдан. Россияда иштүүлүктүн чоң көлөкөлүү сектору бар, жана мигранттардын бир бөлүгү ошондон иш табат, анткени алар айлык акы үчүн социалдык гарантиялардан кечип коюшат жана көлөкө сектору үчүн зарыл жумушчу күчү болуп саналышат. Эгер патент сатып алуунун кереги жок болсо, акча төлөөнүн кереги жок, бул адамдарга жагат, кыргыз паспорту менен ишке орношо берсе болот, демек, чынында эле анын чоң мүмкүнчүлүгү бар. Дүкөнгө ким менен болсо барат… Ал иш жүзүндө бардык жерде иштөөгө мүмкүнчүлүгү бар. Суроо келип чыгат, россиялыктар үчүн бул жакшыбы, анткени конкуренция өсөт, Кыргызстанда жашоо деңгээли төмөн, алар азыраак акча үчүн иштөөгө даяр. Бул демпинг маселеси. Бирок баары иш берүүчүгө жараша болот. Тажик иш берүүчү үчүн арзан болушу мүмкүн, айрыкча ал көлөкөдө болсо. Пайдалуу мигрант –легалсыз мигрант. Кошумча төлөгүсү келбесе, ФМСга билдирсем депортировать этип жиберет деп коркутуп кармаса болот. Ошондуктан 8 саат эмес, 12 саат иште. Мигрант эмгек, социалдык мыйзамдар менен канчалык корголгон болсо, ал ошончолук иш берүүчүгө кымбатка турат, ал канчалык айлык акыны көп сураса, ошончолук иш берүүчүгө пайдасыз. Ошондуктан бул системада тажик пайдалуу болушу мүмкүн. Башынан эле эч кандай проблеманы каалабаган иш берүүчүгө россиялыкка караганда кыргыз пайдалуураак. Ал эми ким олку-солкулукту жакшы 65
көрсө, жумушчуларды коркунуч алдында кармагысы келсе, ага пайдалуу, анткени ал укугун коргой албайт. Концепцияга каалаганыңдын баарын киргизсең болот. Концепцияга 2012-жылы кол коюлган Акыркы 3-4 жыл ичинде ФМС дайыма концепцияны өнүктүрүү үчүн иштеди. Анан алар эмне кылышты? Алар патентти жасашты, ал мигранттарга алууга кымбат жана кыйын болду.Ушул концепцияны өнүктүрүү болобу, бул Россиянын миграциялык кызыктуулугун жогорулатабы? Бул эмгек рыногуна эмгек ресурстарынын агып киришин камсыз кылабы? Эч андай эмес. Биз, расмий процедуралардан мигранттардын өтүшү кыйын жана кымбат болгон кубулушка туш келдик. Эң жаманы, алардын 1,5 миллиону жанагы кара тизмеде катталышкан жана натыйжада алар РФна келүүгө мүмкүнчүлүгү жок. Анда эмне болот? Алар легалсыз келишет. Ушул тапта легалсыз, чек ара аркылуу адамдарды өткөрүүчүлөр пайда болгондугунун далили бар. Биз эми легалсыз миграциянын эң жаман формасына ээ болобуз: адамдардын жада калса колдорунда паспорту болбойт, анткени паспорт аларга эч нерсе бербейт, алар РФна келе алышпайт. Мурда бизде мыйзамсыз миграциянын өзгөчөлүгү мындай болчу, адамдар бизге мыйзамдуу түрдө келишчү, колдорунда жок дегенде паспортору бар эле. Алар ишке контрактсыз, же уруксат берүүчү документи жок болгондо мыйзамсыз мигрантка айланышчу. Азыр болсо биз мыйзамсыз миграциянын жаман варианты менен кагылышабыз: келгенинен тартып, ишке орношконуна чейин легалсыз болот, этникалык тармактар аркылуу социалдык камсыздоо жана башкалар. Иши кылып, бул жаман. Эксперттик интервьюдан. Жалпыга жеткиликтүү сапаттуу миграциялык статистиканын жоктугу Россиянын эмгек рыногунда болуп жаткан процесстерди жана андагы эмгек мигранттарынын ордун анализдөөнү кыйындатууда. ИИМге өткөрүп берүү бизди статистикасыз калтырды. Буга чейин болгон статистика, Евразиялык биримдикке кирген өлкөлөрдүн жеңилдетилген ишке орношуусу жана жарым-жартылай амнистиясы да бар эле, экономикалык кризиске карабай аларда миграция өсүп жаткан. Мигранттардын саны өсүп жаткан, адамдар өз өлкөлөрүнө которуп жаткан киреше да анча төмөндөгөн эмес. Евразия биримдигине кирбеген өлкөлөр Россия аймагы боюнча биз жарандардын бул өлкөлөрдө кыскарганын көрүүдөбүз, натыйжада алар которуу жагынан олуттуу жоготууга кабылышты.. Евразиялык биримдик, албетте, күчтүү артыкчылык берет. Бирок потенциалы чексиз эмес. Биз түшүнүп жатабыз, КРнын жарандарынын миграциясы көбөйдү. Бирок бул чексиз өсүшү мүмкүн эмес. Баары бир Евразиялык биримдикке кирүүнүн натыйжасы узакка созулушу мүмкүн эмес жана кайсы бир мезгилде бүтөт. Эксперттик интервьюдан. Ошентип, өлкөгө келип жатышкан чет өлкөлүктөрдүн саны боюнча маалыматы алардын жарандыгынын кесилишинде гана аздыр-көптүр регулярдуу жана кол жетерлик болуп саналат. Бул маалыматтар ЕАЭБдин кесилишинде, ЕАЭБ катышуучу –өлкөлөрүндө миграциялык кыймылдын күч алгандыгын көрсөтөт. 2-таблица. РФга ЕАЭБ мүчө-мамлекеттерден келишкен чет өлкөлүк жарандар, күнү, адамдар.
Армения
04.02.14
20.01.15
04.05.15
01.01.16
01.03.16
01.05.16
01.08.16
499084
480017
491501
474527
469481
490850
528399
66
Белоруссия
506759
517828
404218
648895
650809
704297
727679
Казахстан
581516
597559
559379
642808
624512
553491
597204
Кыргызстан 554808
544956
539108
552207
572759
561756
576020
Булак: Социалдык-экономикалык абалдын жана калктын өзүн-өзү сезүүсүнүн ай сайынкы мониторинги: 2015-ж. август 2016-ж./Эл чарбасынын Россия академиясы жана РФ Президентине караштуу мамлекеттик кызмат; Т.М.Малеванын редакциясында. 2016 http://www.ranepa.ru/images/docs/monitoring/ek-monitoring/;
3-таблица. РФда эмгек иш-аракеттерин жүргүзүп мамлекеттердин жарандарынын саны, миң адам
жатышкан
2014-ж.декабрынын аягы.
2015-ж.декабрынын аягы
Армения
124,5
286,7
Белоруссия
3,5
4,3
Казахстан
187,0
113,8
Кыргызстан
354,0
430,8
ЕАЭБ
мүчө-
Булак: Алиев С.Б. Трудовая миграция и социальное обеспечение трудящихся в Евразийском экономическом союзе ЕЭК 2016 http://www.eurasiancommission.org/ru/Documents/spreads.pdf
ЕАЭБке эмгек мигранттарын регламенттештирген документтер Сүйлөшүү XXVI бөлүк «Эмгек миграциясы» Евразия экономикалык биримдик жөнүндө Сүйлөшүүлөр. № 30 тиркеме. «Мүчө-мамлекеттердин эмгекчилерине жана үй-бүлө мүчөлөрүнө медициналык жардам көрсөтүү жөнүндө протокол»; Макулдашуу 2010-жылдын 19-ноябрындагы үчүнчү мамлекеттен легалсыз эмгек миграциясынын каршы аракети боюнча кызматташтык жөнүндө макулдашуу. Концепция Пенсиялык камсыз кылуу жагында кызматташуу жөнүндө эл аралык сүйлөшүүнүн долбоорунун концепциясы (Евразиялык экономикалык комиссиянын Кеңешинин Чечими менен 2014-ж. 12- ноябрда № 103 бекиген) ЕАЭБ мүчө-мамлекеттердин эмгекчилеринин укугу Эмгек рыногу: ЕАЭБдин мүчө-мамлекеттеринин эмгекчи жарандары, улуттук эмгек рыногун коргоо менен байланышкан ЕАЭБ өлкөлөрүндө чектөөсүз иштешет. Эмгекчилердин эмгек ишмердигин ишке ашыруу үчүн уруксат алуу талап кылынбайт, жана эмгек ишмердиги жарандык-укуктук договордун негизинде ишке ашат. Миграциялык эсеп: ЕАЭБ мүчө-өлкөлөрүнүн жарандары, эмгекчилер жана алардын үй-бүлө мүчөлөрү ЕАЭБдин башка мамлекеттеринин аймагында каттоодон өтпөстөн 30 күнгө чейин болууга акылуу. Эмгектик же жарандык-укуктук договордун аракеттеги мөөнөтү эмгекчилердин жана алардын үй-бүлө мүчөлөрүнүн убактылуу болуусунун мөөнөтүн белгилейт. Социалдык камсыздоо: Социалдык жактан камсыздоо максаты үчүн эмгек стажы (ошону менен бирге камсыздоо) эске алынат. 67
ЕАЭБ мүчө-өлкөлөрүнүн жарандары үчүн социалдык жактан камсыз кылуу/социалдык камсыздоо сферасынын улуттук режими иштейт. Салык салуу: ЕАЭБ мүчө-өлкөлөрүнүн эмгекчи жарандарынын кирешеси, алар иштеп жаткан жана бул салыктар жергиликтүү кызматчылардын салыгы менен окшош болсо, ЕАЭБ мамлекеттеринин салык салуу системасына кирет. Билим берүү: ЕАЭБ мүчө-мамлекеттердин жарандарынын дипломдорун жана квалификацияларын өз ара таануу орун алган. ЕАЭБ мүчө-мамлекеттеринин эмгекчи жарандарынын балдары бул жарандар ишке орношкон мамлекеттин мыйзамына ылайык мектепке чейинки мекемелерин пайдаланууга акылуу. Медицина: Шашылыш жана кечиктирилбес медициналык тез жардам ЕАЭБ мүчөмамлекеттердин эмгекчилери жана алардын үй-бүлө мүчөлөрү үчүн алар ишке орношкон (акысыз), медициналык полистин бар-жоктугуна карабай, мамлекеттин жарандарынын шарттарында бул жардамды алууга акылуу. Пенсиялык камсыз кылуу: Пенсиялык взносторду милдеттүү түрдө төлөө жана пенсияны экспорттоо жөнүндө договор иштеп чыгуу стадиясында. ЕАЭБ мүчө-жарандарын пенсия менен камсыз кылууну регламенттештирүү үчүн иштелип чыккан документтер: Евразиялык экономикалык союздун мүчө-мамлекеттеринин эмгекчилерин пенсия менен камсыз кылуу жөнүндө договордун долбоору (иштелип жатат); Евразиялык экономикалык биримдикке мүчө-мамлекеттердин эмгекчилерин пенсия менен камсыз кылуу жөнүндө договорду ишке ашыруу боюнча мүчө-мамлекеттердин укук берилген органдарынын ортосундагы Макулдашуунун долбоору; Иш жүзүндө көрүп жатабыз, эгер алардын саны өскөн болсо, киреше анча көп түшкөн жок, демек алар ишке нормалдуу орношууда, иш таап жатышат. Иш берүүчү эмгек договорун түзбөй деле иш алпарса балат. Баары бир алар менен иш алпарган жакшы. Тобокелчилик да аз. Кыргызстандын жарандары үчүн бул кыйла ыңгайлуу кырдаал. Баары бир оңтойсуз схемалар иштеп жатканын биз билсек да, иш берүүчүлөргө оңтойлуу. Бирок бул оңтойсуз схемалар баарына жагат.
68
22-диаграмма. Респонденттер РФда биринчи 22.2-диаграмма. Респонденттер РФда ишинин билимине ылайык келгендиги боюнча биринчи ишинин билимине ылайык бөлүнүшөт, % келгендиги боюнча бөлүнүшөт, %
70
65,2 66,2 64
120
60 100
50 80
40
61
65,2
66,3
14,4
12,3
20,4
21,4
В целом
Таджикистан, мужчины
66,2
70
16,5
14,4
23
17,3
15,6
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
60
30 20,4 20,4 20,5 20
40
14,4 13,4
15,5
16
20
10
0
0 Да, соответствовала
Частично соответствовала
Нет, не соответствовала
Да, соответствовала
В целом Таджикиcтан Кыргызстан
Частично соответствовала Нет, не соответствовала
23-диаграмма. Респонденттер иштеп табууга чыкканынын тиби боюнча бөлүнүшөт, %
120 100
1,3
1,2
1,6
22,6
22,7
22,4
72,7
73,4
72
80 60 40 20 3,4
0 В целом
4
2,7 Таджикиcтан
Кыргызстан
Другое Практически постоянное проживание в России Почти весь год на выезде, возвращение на родину на 1-2-3- месяца в год Выезд на короткий срок
69
23.2-диаграмма.Респонденттер иштеп табууга чыккандыгынын тиби боюнча бөлүнүшөт, % 120 1,4
1,1
1,2
1,6
2,4
22,6
22,6
22,9
23,2
21,4
72,7
73
72,9
74,4
70,2
100 80 60 40 20 3,4
0
3
3,3
В целом
Таджикистан, мужчины
6
0,8
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
Другое Практически постоянное проживание в России Почти весь год на выезде, возвращение на родину на 1-2-3- месяца в год Выезд на короткий срок
24-диаграмма. Респонденттер суроолор 25-диаграмма. Респонденттер иште орточо берилип жаткан учурда иштегендиги боюнча узактыктагы тыным боюнча бөлүнүшөт, бөлүнүшөт, % (айлар), % 4 Кыргызстан, женщины
97,6
Таджикистан, женщины
3,7
3,5
96,9
3
Кыргызстан, мужчины
98,8
2,5 2,15
Таджикистан, мужчины
93,9
2 1,66
Кыргызстан
98,4
Таджикиcтан
1,5 1
94,6
В целом
0,5
96,5 91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
0 В целом
Работают
Таджикиcтан
Кыргызстан
26-диаграмма. Респонденттер учурдагы 26.2-диаграмма.Респонденттер учурдагы ишинин тиби боюнча бөлүнүшөт, % ишинин тиби боюнча бөлүнүшөт, % 120 120
100 80
1
1,7 2,2
2,4 0,8
3,6
1,7 100
21,2
30,9
40,4
2,2
0,7
0,9
1,6
18,7 80
60
1 4,3
2,2 30,9
38
3 0,6 26,2
47,7
60
40
75,6
65,2
55
40 65,2
78,2 56,7
20
70,2 50
20 0
0 В целом
Таджикиcтан
Кыргызстан
Другое Индивидуальный предприниматель (свой бизнес) По найму у частного лица В организации, на фирме
В целом
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
Другое Индивидуальный предприниматель (свой бизнес) По найму у частного лица В организации, на фирме
70
27-диаграмма. Респонденттер иш сферасы боюнча бөлүнүшөт,% Другое
8,6 5,9 5,2 7,8 6,5
3
Услуги в частном домохозяйстве (няня, сиделка, домработница)
0,8 0 0,4 0,2 0,6 0,4
Здравоохранение Образование Транспорт и связь
6
7,8 6,9
Сфера услуг (общепит, сфера развлечений, гостиницы и т.п.), кроме частных услуг на дому
19,2
Жилищно-коммунальное хозяйство
2,6
Промышленность
2,8 1,6 2,2
28,3 23,7
9,2 5,9
25,3 26,8 26
Торговля (оптовая и розничная)
11,8
Строительство
32,4
22,1 0
5
10
В целом
15
20
25
Таджикиcтан
30
35
Кыргызстан
27.2 –диаграмма. Респонденттериш сферасы боюнча бөлүнүшөт, эркектер % Другое Услуги в частном домохозяйстве (няня, сиделка, домработница) Здравоохранение Образование
3
10 5,9
2,7 4,6 6,5 0,3 0 0,4 0,3 0,3 0,4
Транспорт и связь
7,5 6,9
Сфера услуг (общепит, сфера развлечений, гостиницы и т.п.), кроме частных услуг на дому
11,5 23 23,7
12,3
Жилищно-коммунальное хозяйство
2,4 5,9 3 1,9 2,2
Промышленность
10,2
21,8 25 26 17,2
Торговля (оптовая и розничная) Строительство
43
22,1 0 В целом
5
Таджикистан, мужчины
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Кыргызстан, мужчины
71
27.3-диаграмма. Респонденттер иш сферасы боюнча бөлүнүшөт, аялдар %
6 3,1 5,9
Другое
10,1
Услуги в частном домохозяйстве (няня, сиделка, домработница)
6,5 1,8 0 0,4 0 1,6 0,4 0,6 1,6
Здравоохранение Образование Транспорт и связь
17,2
6,9
Сфера услуг (общепит, сфера развлечений, гостиницы и т.п.), кроме частных услуг на дому
23,7 7,1 3,1 5,9 2,4 0,8 2,2
Жилищно-коммунальное хозяйство Промышленность Торговля (оптовая и розничная)
0
5
Таджикистан, женщины
32,1 32
26
1,2 1,6
Строительство
В целом
38,7 39
22,1 10
15
20
25
30
35
40
45
Кыргызстан, женщины
28-диаграмма. Респонденттер иш издөөнүн стратегиясы боюнча бөлүнүшөт, %
2,1 2,1 2,1
Другое
Через объявление или рекламу в Интернете
10,8 5,2 8
Через объявление в газете, по радио, телевидению и т.п.
11,6 7 9,3 4,2 4,4 4,3
Через частное агентство занятости, фирму по трудоустройству, и т.п.
0 0 0
Через государственные структуры (службы занятости, миграционные службы)
7,6 8 7,8
Через посредника или вербовщика
63,7
С помощью родственников, друзей или знакомых
73,3 68,5
0
10
20
В целом
30
40
50
Таджикиcтан
60
70
80
Кыргызстан
72
28.2-диаграмма.Респонденттер иш издөөнүн стратегиясы боюнча бөлүнүшөт, жынысы жана келген өлкөсү % 120
80
0
60 40
1,5
2,4
2,1
100
8 9,3 4,3 7,8
5,1 7 2,9 9,6
0
0
1,6 10,3 9,6 3,9 9,7
0
3 5,5 7 8,6 3,1
0
74,2
68,5
73
65
В целом
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
12 15,5 4,8 3,6
61,1
20 0 Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
Другое Через объявление или рекламу в Интернете Через объявление в газете, по радио, телевидению и т.п. Через частное агентство занятости, фирму по трудоустройству, и т.п. Через государственные структуры (службы занятости, миграционные службы) Через посредника или вербовщика С помощью родственников, друзей или знакомых
29-диаграмма. Респонденттер иш берүүчүнүн 29.2-диаграмма. Респонденттер иш кат жүзүндөгү келишими боюнча бөлүнүшөт, берүүчүнүн кат жүзүндөгү келишими % боюнча бөлүнүшөт, %
120
80 70,5 70 60
100 57,9
56,3
27,8 80
50
57,1
43,7
42,1
32,9
43,7 60,2
60
40 29,5
30
40
20
72,2
67,1
56,3 42,9
20
39,8
10
0
0 Есть договор В целом
Нет договора Таджикиcтан
Кыргызстан
В целом
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
Есть договор Нет договора
73
30-диаграмма. Респонденттер иш берүүчү 30.2-диаграмма. Респонденттер иш берүүчү менен келишим жоктугунун себеби боюнча менен келишим жоктугунун себеби боюнча бөлүнүшкөн, % бөлүнүшкөн, %
120
120 100
100 7,7
7,1
8
3,4 7,7
9,5
49,9
50
42,4
В целом
4 13,2
80
80 49,9
47,9
50,9
60
50,6
53,3
40,5
46
42,7
43,4
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
43,4
60
40 40 20
42,4
45
41,1
20 0
0 В целом
Таджикиcтан
Кыргызстан
Другое Договор не нужен самому (ой) респонденту (ке) Работодатель отказывается заключать договор
Другое Договор не нужен самому (ой) респонденту (ке) Работодатель отказывается заключать договор
31-диаграмма. Респонденттер бирге 31.2-диаграмма. Респонденттер бирге иштегендердин тиби боюнча (жергиликтүүбү иштегендердин тиби боюнча бөлүнүшкөн же мигрантпы) бөлүнүшкөн, % (жергиликтүүбү же мигрантпы), %
120
120 100
100 16,8
16,8
16,5
17,1
12,8
14,5 29,7
80
80 29,4
29
29,7
60
29,4
27,8
20,4
28,4 30,5
60 35,2 40
40 43,2
43,2
41,6
44,8
45
50,8
34,7 27,3
20
20 0
10,6
8,4
12,9
В целом
Таджикиcтан
Кыргызстан
В основном местные жители Поровну местные и мигранты
В основном мигранты Респодент(ка) работает один (на)
0
10,6
8,6
12,1
7,8
В целом
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
В основном местные жители Поровну местные и мигранты
14,4 Кыргызстан, женщины
В основном мигранты Респодент(ка) работает один (на)
74
32-диаграмма. Респонденттер жергиликтүүлөр респонденттер иштеген иште иштөөнү каалагандыктары боюнча бөлүнүшкөн, %
32.2-диаграмма. Респонденттер жергиликтүүлөр респонденттер иштеген иште иштөөнү каалагандыктары боюнча бөлүнүшкөн, %
60 120
50 50
45,4
100
40,7
22,1
23,9
40 33,9 30,7 27,5
30
27,2
30,7
60
23,9 22,5 25,4
28,2
28,3
34,7
32,3
40
20
45,4
50,7
В целом
Таджикистан, мужчины
20
10
41,3
48
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
39,5
0
0 Нет, местные Да, хотели бы, работники не идут на местные работники ту работу, которую также претендуют на делаю я это рабочее место В целом
Таджикиcтан
Затрудняюсь ответить
Кыргызстан, женщины
Затрудняюсь ответить Да, хотели бы, местные работники также претендуют на это рабочее место Нет, местные работники не идут на ту работу, которую делаю я
Кыргызстан
33-диаграмма.Респонденттер алардын 33.2-диаграмма. паспорту кайсы жерде экендиги боюнча паспорту кайсы бөлүнүшөт, % бөлүнүшөт, % 120
100% 100
23,7
24
80
0,5
0,6
0,2
Респонденттер алардын жерде экендиги боюнча
1,1
0,6
0,6
1,6 0
98,9 98,6 99,2
0
80% 80
60%
60
98,9 40
98,7
98,8
98,4
100
40%
20
20% 0,6
0,8
0,4
0,5
0,6
0,4
0 Паспорт находится у респондента(ки) В целом
Паспорт находится у работодателя Таджикиcтан
Другое
0% В целом
Кыргызстан
Таджикистан, Кыргызстан, Таджикистан, Кыргызстан, мужчины мужчины женщины женщины
Паспорт находится у респондента(ки) Паспорт находится у работодателя Другое
75
34-диаграмма. Респонденттер бардык 35-диаграмма. Респонденттер РФда ишине иштерде айына иштеп тапканы боюнча канааттангандыгы боюнча бөлүнүшөт, % бөлүнүшөт, % 29000 70
28763
28800
60 60 51,4
28600 50
46,4
28368
28400
42,8
40,7 40
34,9
28200 30
27967
28000
20
27800
10,8
7,9
10
5,1
27600 0 В целом
27400 В целом
Таджикиcтан
Кыргызстан
Таджикиcтан
Удовлетворен(а)
Не совсем удовлетворен(а)
Кыргызстан Нет, не удовлетворен(а)
35.2-диаграмма. Респонденттер РФда ишине 36-диаграмма. Респонденттер ишине канааттанбагандыктын себеби боюнча канааттангандыгы боюнча бөлүнүшөт, % бөлүнүшөт (жооптун 2 вариантын тандап алганга мүмкүн болмок), % 80
120
70
100
7,9
11
80
4,9
10,2
5,4
75,3 72,2 68,8 56,9
60
51,1 46,5
50
33,5
37,7
40,7 45,5
37,9 32,4
40 30
49,2
60
59,6
22 2123,6 11,7 11,1 10,2
20 10
40
0 В целом
Таджикистан, мужчины
Удовлетворен(а)
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
Не совсем удовлетворен(а)
Кыргызстан, женщины
Нет, не удовлетворен(а)
В целом
Таджикиcтан
Другое
Плохие условия труда (неблагоустроенное рабочее место, плохое оборудование,
40,6
Физически тяжелый труд – "на износ"
43,5
20
Слишком длинный рабочий день, мало выходных
51,4
56,9
Низкий заработок
0
61,6
Кыргызстан
76
36.2-диаграмма. Респонденттер ишке канааттанбагандыктын себеби боюнча бөлүнүшөт (жооптун 2 вариантын тандап алууга мүмкүн болбок) 250 11,1
10,8
8,3
13,7
13,3
22
24,3
31,1
10,2
9,2
40
47,8
56,9
65,8
52,8 55,6
37,9
25,5
40,4
58,3
72,2
73,6
67,4
80,4
71,3
В целом
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
200 150 100 50 0
Другое Плохие условия труда (неблагоустроенное рабочее место, плохое оборудование, грязь и т.п.) Физически тяжелый труд – "на износ" Слишком длинный рабочий день, мало выходных Низкий заработок
37-диаграмма. Респонденттер маяна 37.2-диаграмма. Респонденттер маяна алуунун формасы боюнча бөлүнүшөт, % алуунун формасы боюнча бөлүнүшөт, % 70
120
64,1
2,9
2,1 100
60 54,7
9,6
0,3 10,4
1,8 0,8
9,1 0
1,2
1,5 4,7 0
12,5
0
80
50
45,3 42,9
60
54,7
40 33,3
42,9
50
75,8
60,2
40
30
20
23,7 20
33,3
46,2 25,7
36,3 18
0 В целом
9,6 9 10,2
10
0,3 0,6 0
2,1 2,6 1,6
0 По официальной Наличными без ведомости; через ведомости ("в банк, на карточку конверте")
Частично – официально, частично – не официально
Не получает зарплату деньгами
В целом Таджикиcтан Кыргызстан
Другое
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
Другое Не получает зарплату деньгами Частично – официально, частично – не официально Наличными без ведомости ("в конверте") По официальной ведомости; через банк, на карточку
77
38-диаграмма. Респонденттер иш күнүндө 39-диаграмма. Респонденттер жумасына иштелген сааттын орточо саны боюнча (саат) иштелген иш күнүнүн орточо саны боюнча бөлүнүшөт, % бөлүнүшөт (күндөр), %
6
11
5,9
10,86
5,9
10,77
10,8
5,85 5,8
10,6
10,58
10,51
10,49
5,8
5,72
5,7
10,42
10,4 10,21
10,21
5,62 5,57
5,6
10,21
10,2
5,5
10
5,4
5,6
5,54
5,5
ан ,ж
ен
щи ны
ин ы ен щ рг ыз
ан ,ж ст ки
ст
чи ны уж
чи ны
ан ,м
уж
ан ,м
ст
дж и
К
рг ыз
чи
нщ ин ы
ан ст
ан
з
р
ы
Кы
Т
гы
ст
ки и
Та
К
ж ад
,ж ан т с
ны
и щ ен
ик и
з
р
,ж ан т с
щ
Кы
ы
гы
м н,
ны и
ен
дж
ки
а ст
ны
ки cт
чи
уж
це ло м
уж
и
ж
Т
ны
чи
,м ан т с
Ж
ад
ы
Же
М
н и
Та
ы
щ ен
Му ж
р
К
ны
чи
уж
рг ыз
ад
зс
Кы
ж
Т
гы
дж и
В
т
cт
ки и
Та
м о
ел
ц
ан
В
ан
ны
5,3
9,8
40-диаграмма. Респонденттер иш берүүчүсүнөн өз эрки менен кете берүү мүмкүнчүлүгү боюнча бөлүнүшөт, % 100 90
87,4
90,3 84,5
80 70 60 50 40 30 20 6,2
10
7,9
4,5
6,4
7,6
5,2
0 Могут свободно уйти от работодателя В целом
Не могут свободно уйти от работодателя
Затруднились ответить
Таджикиcтан
Кыргызстан
78
40.2-диаграмма.Респонденттер иш берүүчүсүнөн өз эрки менен кете берүү мүмкүнчүлүгү боюнча бөлүнүшөт, % 100% 90%
6,4 6,2
6,4 9,3
87,4
84,3
В целом
Таджикистан, мужчины
4,6 4
11,1 4
6,6 5,4
84,9
88
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
80% 70% 60% 50% 40%
91,4
30% 20% 10% 0% Кыргызстан, мужчины
Затруднились ответить Не могут свободно уйти от работодателя Могут свободно уйти от работодателя
41-диаграмма. Респонденттер документтеринин болгондугу боюнча бөлүнүшөт, %
18,8 15,5 17,2
Имеют разрешение на временное проживание в России (РВП)
73,9
Имеют медстраховку
91,2 82,6 2,2
Имеют патент
88 45,3
Имеют отрывной талон о постановке на миграционный учет/регистрация
97 98,2 97,6
Имеют действующую миграционную карту
97,8 99,4 98,6 0
20 В целом
40
60
Таджикиcтан
80
100
120
Кыргызстан
79
42-диаграмма. Москва ш. бардык эмгек мигранттар үчүн патент берүүнү камсыз кылган Сахарово кыш. ММЦ эмгек мигранттары үчүн эскерткич. Сырткы жагы.
43-диаграмма. Москва ш. бардык эмгек мигранттары үчүн патент берүүнү камсыз кылган Сахарово кыш. ММБдун эмгек мигранттары үчүн эскерткич. Ички жагы.
44-диаграмма.Сахарово кыш. ММБдун ишке орноштуруу жарнамасы. Автордун фотосу.
80
45-диаграмма. Сахарово кыш. ММБнын акча төлөөчү терминалдары. Автордун фотосу.
46-диаграмма. Сахарово кыш. ММБнын корпустарынын бири. Автордун фотосу.
47-диаграмма. Респонденттер документтери барлар боюнча бөлүнүшөт, % менен Имеют разрешение на временное проживание в России (РВП)
17,2
Имеют медстраховку
82,6
Имеют патент
45,3
Имеют отрывной талон о постановке на миграционный учет/регистрация
97,6
Имеют действующую миграционную карту
98,6
0
20
40
60
80
100
120
81
47.2-диаграмма. Респонденттер документтери барлар боюнча бөлүнүшөт,% 15,5
Кыргызстан, женщины
97,6 98,8 93 90,6
20,3
Таджикистан, женщины
20,5
Кыргызстан, мужчины
73,7
2,1 13,9
Таджикистан, мужчины
17,2
В целом
45,3 0
Имеют Имеют Имеют Имеют Имеют
48-диаграмма. бөлүнүшөт, %
74,4
2,4
20
40
60
99,2 100
96,7 97,3 90,6 87,2 97,9 99,2 82,6 97,6 98,6
80
100
120
разрешение на временное проживание в России (РВП) медстраховку патент отрывной талон о постановке на миграционный учет/регистрация действующую миграционную карту
Кыргызстандыктар
патентсиз
ишке
орношуу
ыңгайы
боюнча
50 45
44,9 45,9 43,6
40 35
31 30,7 31,5
30 25 20
14,5
15
11,3 8
10
8,5
6,8
5
4,8 5,5
9,4
3,6
0
Да, намного легче
Немного легче найти работу
В целом
Это почти не помогает
Кыргызстан, мужчины
Нет, не легче, ничего не изменилось
Затрудняюсь ответить
Кыргызстан, женщины
82
48.2-диаграмма. Кыргызстандыктар патентсиз ишке орношуу ыңгайы боюнча бөлүнүшөт, % 120 11,3
9,4
14,5
80
4,8 8
5,5 8,5
6,8
60
31
30,7
31,5
44,9
45,9
43,6
В целом
Кыргызстан, мужчины
Кыргызстан, женщины
100
3,6
40 20 0 Да, намного легче Это почти не помогает Затрудняюсь ответить
Немного легче найти работу Нет, не легче, ничего не изменилось
83
5. Тажикстандан саламаттыгы
жана
Кыргызстандан
келген
эмгек
мигранттарынын
Суроо берилген респонтенттердин басымдуу көпчүлүгү – бештен төрт бөлүгү өз саламаттыгын жакшы (82%), 18% канааттандырарлык, 1%дан азы жаман дешет (44, 44.2таблица, 49-диаграмма). Жалпысынан Кыргызстандан келген мигранттар, Тажикстандан келген мигранттарга караганда өз саламаттыктарын жакшы баалашат – кыргызстандыктардын 84% ы, тажикстандыктардын 80% ы жакшы дешет. Кыргызстандык мигранттарга ишке орношуу үчүн патент алуунун кереги жок болгондуктан, аларга медкароодон өтүү милдеттүү болбой калды, демек алар флюорографиядан да жана ВИЧ-инфекциянын тестине түшпөйт. Эгер тажиктер акыркы жылкы медкомиссиядан өткөн болсо, анда кыргыздар өтпөгөн болот. Бул кыргыздарга берилген жеңилдиктин эң начары. А чындыгында биз ооруп калуунун өскөнүнө кабылабыз, бул сөзсүз. Анткени мурда алар патент алуу үчүн медкомиссиядан өткөн болсо, азыр ал жок. Бизде армян-эмгек мигранттары аз, а кыргыздар чынында көп, бул албетте жаман. Анан калса алар клинингде иштешет, айдоочу кыргыздар көп, алар адамдар менен иштешет. Бул, албетте, коркунучтуу. Кыргыздардын медкомиссиядан өтпөгөндүгү РФсы үчүн чоң минус. Алар үчүн да, өз саламаттыгынын абалын билбегендиги жаман. Топтолуп жашашат. Кимдир бирөө туберкулез менен ооруп калса, жугузушу мүмкүн. Акча иштеп табам, үйгө барып дарыланам деп ойлошот. Менталитет ошондой – ал жакта дарылануу арзаныраак, мен ошол жакка барам. Бул жерде эч ким сени дарылабайт, бул жерден, өтө эле жаман болуп баратса, дарыларды сатып алат. Алар аягына чейин чыдашат, бул өтө коркунучтуу. Эксперттик интервьюдан. Акыркы жолу флюорографиядан 60% тажикстандыктар жана 49% кыргызстандыктар өтүшкөн (45.1, 45.1.2 -таблица;50.1, 50.1.2-диаграмма). Былтыркы жылы флюорографиядан 30% тажикстандык жана 37% кыргызстандык өткөн. Бир жыл мурда флюорографиядан 9% тажикстандык жана 14% кыргызстандык өткөн. Сыягы, кыргызстандыктардын өзүнүн сламаттыгы жөнүндө билүү деңгээли акырындап төмөндөп баратат. Алсак, ВИЧинфекциядан тестен өткөн кыргызстандыктар үстүбүздөгү жылы - 51%, а тажикстандыктар63%. Былтыр ВИЧ-инфекциянын тестинен өткөн кыргызстандык - 34%, а тажикстандык29%. Бир жылдан ашыгыраак мурун ВИЧ-инфекциянын тестинен 13% кыргызстандык, 7% тажикстандык өтүшкөн (45.2, 45.2.2-таблица; 50.2, 50.2.2-диаграма). ЕАЭБке кирбеген эмгек мигранттары патент алуу үчүн медициналык камсыздоо полисин алуу керек, бирок үнөмдөө максатында эмгек мигранттары медициналык тейлөөнүн минималдык топтому болгон медполистерди алышат, бул иш жүзүндө күнүмдүк дарылануу үчүн, айрыкча өнөкөт ооруларды дарылоо үчүн, мындай полистерди колдонууну жокко чыгарат. Патенттер боюнча алышкан медициналык коопсуздандыруу системасы, начар эффект берет. Муну колдонуп деле жыргатышпаганын биз билебиз. Аз колдонушат, эң арзанын алышат, ж.б... Бул жакшы иштөөчү система эмес. Теория боюнча бул иш берүүчү аркылуу чечилиши керек. Бирок, башка жагынан алганда, бул коопсуздуктарды төлөөгө иш берүүчүнү кантип мажбурлайсың, бул да түшүнүксүз. Анткени мурдагыдай эле иш берүүчүлөрдүн көпчүлүгү мигранттар менен эмгек договорлорун түзүшпөйт. Мында бардыгы дагы эле чет өлкөлүк жумушчу күчтөрүн легализациялоого барып такалат. Иш берүүчүлөр эмгек договорлорун түзүшү керек, ошондо бул механизм аркылуу иштесе болот. Айлык акылар расмий түрдө бухгалтерия аркылуу кетсе, анда акча которууну жүргүзсө болот, аларды ошондо мамлекеттик коопсуздук системасына бириктирүүгө болот. Сыягы, мигранттардын келип-кетүүсүн легалдаштыруу жана эмгек ишмердигин легалдаштыруу 84
аркылуу маселени чечүү керек. Бул проблема мигранттардыкы эле эмес, Россия жарандарыныкы да. Жалпы проблема ушундай. Мигранттар тобокелчиликке көбүрөөк кабылат, анткени бардык система иштебей жатпайбы. Мен азырынча бул проблеманы башка жол менен чечилишин көрбөй турам. Патенттердин механизми формалдуу түрдө аз болсо да проблеманы чечкенсиди. Бирок аягына жеткирген жок. Эксперттик интервьюдан.
85
акыркы 49-диаграмма. Респонденттер саламаттыгын 50-диаграмма.Респонденттер (көкүрөгүнүн өздөрү баалагандыгы боюнча бөлүнүшөт,% флюорографиясынын рентгени) мезгили боюнча бөлүнүшөт, % менен менен 0,6 1,3 1
Никогда
13,6 9,2 11,4
Более года назад
37,1 29,5 33,3
В прошлом году
48,7 В этом году
60 54,3 0
10
20
30
В целом
40
Таджикиcтан
50
60
70
Кыргызстан
50.1.2-диаграмма. Респонденттер акыркы 50.2-диаграмма. Респонденттер ВИЧфлюорографиясынын мезгили боюнча бөлүнүшөт инфекцияга акыркы (көкүрөктүн рентгени), % менен тестирленгендигинин мезгили боюнча бөлүнүшөт, % менен
120
1,6 1,6 1,6
Никогда 1
1,6
0,9
11,4
10,7
16
100
0,8 4,7
0 8,9
13,2 Более года назад
28,9
80
9,9
35,7
29,7
33,3
6,6
37,8
60
33,9 28,7 31,3
В прошлом году 40 65,6
58
54,3
55,4
45,3
20
51,3 В этом году
63,1 57,2
0 В целом
Таджикистан, мужчины
В этом году
Кыргызстан, мужчины
В прошлом году
Таджикистан, женщины
Более года назад
Кыргызстан, женщины
0
Никогда
10
20 В целом
30
40
Таджикиcтан
50
60
70
Кыргызстан
50.2.2-диаграмма. Респонденттер ВИЧ-инфекцияга акыркы тестирленгендигинин мезгили боюнча бөлүнүшөт, % менен 120
100
1,6
2,1
9,9
7
80
0 5,5
1,9
9,5
15,1 30,5
28,1
31,3
1,3
32,1 34,7
60
40 57,2
62,8
В целом
Таджикистан, мужчины
64
57,1
48,3
20
0
В этом году
Кыргызстан, мужчины
В прошлом году
Таджикистан, женщины
Более года назад
Кыргызстан, женщины
Никогда
86
6. Кыргызстандан интеграциясы
жана
Тажикстандан
келген
эмгек
мигранттарынын
Суроо берилгендердин ар бир бешинчи респонденти Россияда туруктуу жашоо үчүн биротоло калгысы келет (21%), Россияда кайсы бир узак мөөнөткө чейин (бир нече жыл), андан соң үйүнө кайткысы келгендер - 27%, акча иштеп таап, кайра үйүнө кайткысы келгендер - 37% (47, 47.2-таблица; 52, 52.2-диаграмма). Узак мөөнөткө чейин жашаганды же Россияга келгенди каалагандар, бирок россиянын жарандыгын алууну же жашап турууну каалабагандар суроо берилген респонденттердин 31%ы. Алардын ичинен көбү кыргызстандык жарандар (37%), тажикстандыктар (24%). 43% мигранттар Россия жарандыгын алууну каалашат, бирок конкреттүү аракет жазашпаган, 2% документтерин берип коюшкан, а 14% документтерин бергени жатышат. Белгилей кетсек, тажикстандыктардын ичинен жарандык алууну каалагандар көбүнчө аялдар – 22%. Ал эми эркектеринин ичинен мындайлар – 14% (48, 48.2-таблица,53, 53.2-диаграмма). Изилдөөлөр көрсөттү, россиянын жарандыгын алуунун мотиви негизинен Россияда туруктуу жашоо, өз өлкөсүнөн Россияга кетүү менен байланышпайт. Россиянын жарандыгын алуунун мотиви Россияга туруктуу жашоо үчүн кетүү экенин 25% гана билдирди, а 64% жарандык алар үчүн – жумушка жеңил орношуу, акысыз медтейлөө, полициядан коргонуу мүмкүнчүлүгү деп билдиришти, Россияга көчүп кетүү ойлорунда да жок (49, 49.2-таблица, 54, 54.2-диаграмма). Эгер мүмкүнчүлүк болсо баягыдай эле иштей берүү керек. Россияда легалдуу жүрүүгө жарандыкка документтерди даярдап жатам. Биз бул жерде легалдуу элебиз, бирок бизди кыйнабасын, документтерди жөндөөгө ашык чыгым болбосун үчүн жарандык алуу керек. Биз чарчап бүттүк. 28 жашта,тажикстандык (памирлик), Москва ш. Россиянын жарандыгын алуу вариантын издегендер үчүн бул инструменталдык иш, “мен Россиянын патриотумун” деген жок. Аларга жашоо жеңил болот, ипотекага квартира жеңил сатып алышат. Бул процесс шаарда жүрүп жатат. Бизде кыргыздар да, тажиктер да турак жай рыногунун активдүү керектөөчүлөрү. Анткени аларга узак мөөнөттүк ипотекалык кредит берип жатышат, бул үчүн документтер жайында болсо болду. Бул тенденция биздин турак жай рыногубузда каралып жатат. Турак жайды мындан 8, 10 жыл мурда келгендер жана жарандык алгандар, же алганы калгандар сатып алышууда. Алар ипотекага алып атышат. Квартираны уюшуп, бир нече үй-бүлө алууда. Бир квартираны туугандык кландар менен. Албетте өтө кымбат квартира эмес. Демейде өтө тез өтүүчүлөр эмес, бирок тигилер ипотекага алып жаткан соң, банктар турак жайдын эртең кулап калчуусун эмес, дурус болушун контролдошот. Жаран болуу адамдын өзүнө жакшы, эгер жаран болбосоң, туруктуу жашоочу жериң болсун. Иш берүүчүнүн же мамлекеттин дайыма кайырмагында болуучу ушундай бир жооптуу иштер болот. Бул жагы жөнгө салынган. .. Ал эми массалык иштерде жөнгө салына элек. Эксперттик интервьюдан. Суроо берилген респонденттердин пикири боюнча, жергиликтүү калк жалпысынан аларга лоялдуу мамиле кылышат. Алсак, суроо берилгендердердин 52% өзүнө жакшы мамилени, 37% нейтралдуу, 3% кас мамилени айтышты. Мигранттар өздөрүнө салкын мамилени Москвада сезгендиги кызык: 43 % өздөрүнө жакшы мамиле кылышарын жана 50% - нейтралдуу мамиле кылышарын айтышты. Мигранттарга Санкт-Петербургда жакшы мамиле кылышат - 60%, нейтралдуу - 19%, Екатеринбургда мигранттарга 63% жакшы мамиле кышышат, а нейтралдуу- 30%. Кас мамиленин эң жогорку деңгээли Санкт87
Петербургда– 8%- көрсөтүлгөндүгүн суроо берилген мигранттар айтышты (50, 50.2-таблица, 55,55.2-диаграмма). Бир аз болсо да орусча сүйлөгөндөр бул жерде өздөрүн ишенимдүү сезишет. Аларга мамиле аздыр-көптүр жылуу. Албетте дайыма улутчул көз караштагы адамдар дайыма болот, алар бул дүйнөдө менден мыкты киши жок деп эсептешет. А басымдуусу нормалдуу адамдар. Айрыкча Москвада мигранттардын топтолгону өтө көп, мигранттарга алардын кастыгы көп эмес. Бул ал турсун ММК токтотулду. Тажиктер менен кыгыздар – бул ишмердиктин ар кандай сферасында, бирок албетте тажиктер эмгек сферасында кыргыздарга караганда төмөнүрөөк позиция ээлешет, алар орус тилин начар билишет. Ошондуктан Россияда көнүгүшүү кыйыныраак. Эксперттик интервьюдан. Көп жылдардан берки мамлекеттик адаптациялык жана интеграциялык программалардын жоктугу, мындай программаларга бюджеттин тартыштыгы жана коомдук демилгенин жоктугу, тилекке каршы өзүнүн терс натыйжаларын берүүдө. Мигранттар өздөрү менен өздөрү болушуп жана өздөрүнүн турмушун параллел ―көрүнбөгөн коомдошторго‖ ыкташтырып, келген өлкөлөрдө адат болгон практиканы Россияда кайталашып жатышат. Бул россиялыктар тараптын ишенбөөчүлүгүн, ал турсун жактырбоосун күчөтүп, коркунуч жаратып, жергиликтүү элдин стереотиптик ой жүгүртүүсүн азыктандырып, россиялыктарды эмгек мигранттарынан алыстатууда. Тажикстандыктар жөнүндө сөз кылсак, мен ал базарда болдум. Мен демейде ал жакка барбайм. Иш жүзүндө менин өзүмө коркунучтуу боло түштү, чынымды айтайын. Бул шаардын ичиндеги шаар десе болот. Өз эрежелери бар... Менин жанымда аял бар болчу, ал тажик. Анын кийминен да тажик экени көрүнүп турат. Аны менен келе жатканымды көрүшүп, мага башкача карап калышты. Мени жөн эле акырая карап калышты, мен базарда, Таганск катырында келе жаткам. Мен жаман боло түштүм, чынында эле бул жер Россия эместей сезилди. Мыйзамдар Россияныкы эмес. Мен түшүндүм, ал жерде алар өз эрежелери менен жашашарын. Бир жыл мурда бул жерде мен көп болчумун, анда мынчалык эмес болчу... Б.а. алар ал жерде расмий беш убак намаз окушат, өз мыйзамдары менен жашайт. Адамдар өздөрүн алда канча ишенимдүү сезишет. Алар кандайдыр бир бири-биринин колдоосун сезишет. Дал ушул жерде алар өздөрүн мейман катары сезишпейт. Тескерисинче мен өзүмдү мейман катары сездим. Мурда бул базарда баалар арзан болчу. Мен көптөн бери бул жерде боло элекмин, бул жерде орус кардарлар көп болчу. Бул жолу базарда орустар жок экен. Орустар да ушул райондо жашагандарына карабай. Мен таң калдым. Ал жерде өз кардарлары, тажиктер бар, дагы башка улуттар.”Мен бул жакка келбейм, анткени кадимкидей эле колдон алышат, эгер жаныңда эркек болбосо” дейт кыргыз кыз. Алар жашаган компактуу жерде мына ушундай даражага жетишет. Эксперттик интервьюдан. Орто Азиядан келген мигранттар маселесин чечүүдө жардамды мудагыдай эле негизинен жердештеринен же туугандарынан алышат: айтылганга жараша 66% жана 60%, муну изилдөөлөр көргөздү. Проблемаларын чечүүдө респондентердин 19% элчиликтен, 18% россиялык тааныштардан, 15% - диаспорадан алышты, коммерциялык фирмаларга 3% мигранттар кайрылышты (51,51.2-таблица,56, 56.2-диаграмма). Тажикстандыктардан айырмаланып, кыргызстандыктар элчиликтин, коммерциялык фирмалардын жардамына көбрөөк кайрылышат жана жердештеринин жана туугандарынын жардамын сейрек пайдаланышат. Ал жерде 3 же 4 көп кабаттуу имраттар турат жана алар акыркы 5-6 жыл ичинде курулган. Ал жерде жашагандардын контингенти өтө ар кыл – ал жерде мигранттар өтө 88
көп. Бул жерде адаптациялашуу, Россиянын маданий коддорун алуу үчүн чогулуп жатышат деп айта албайсың. Алар хиджапчан, улуттук кийимчен, өз тилинде сүйлөшөт. Бул нормалдуу. Тилди билишпейт, бөтөнчө аялдар. Баары кадимкидей. Ар кандай райондордон сатып алышат [квартираларды – Д.П.], түшүнүктүү, баанын фактору эң башкысы, маанилүүчү. Ошондуктан ушундай. Мен айта албайм, бизде этникалык белгиси боюнча территориялык сегрегация бар деп. Азырынча мен аны көрө албадым. Албетте кандайдыр бир айрым байкоолор бар. Летчиково – бул алар көп жашаган район, бирок статистиканы карасаң көп деле эмес. Ушунун өзүн эски сортировкага да айтса болот, бүткүл Россияны ээлеп алышкандай сезилет, тим эле укмуш... Бул районду өрттөп жибериш керек дешет ар кандай адамдар. Бул Европадагы араб кварталы деп айта албас элем мен... Мындай жок, бизде шаарда бир же эки мечит, анда күн сайын 3 ирет текшерүү жүрүп турат, иши кылып биздин шаарда эч нерсе жок. Эч кандай анклав жок. Мен ушундай дээр элем. Эксперттик интервьюдан. Белгилеп кетүү кызык, Екатеринбургдагы кыргызстандын консульствосунун өкүлдөрүнүн россиянын изилдөөчүлөрүнө изилдөөнүн процессинде спецификалык мамилеси байкалды, биздин көз карашыбызда Россиядагы ишке жалпы мамилени кыйыр түрдө мүнөздөшү мүмкүн. Биздеги Кыргызстандын консульствосу бизге, изилдөөчүлөргө карата, жаман көз карашта. Кызматташууга караманча барышпады. Алардын бизге келгенине көп жыл болду, 2007-жылдан бери. Биз ойлогон элек, изилдөөнү уюштуруу маселесин чечүүдө бизге бир аз жеңил болот деп. Ошондо эле аларда бизди жамандап жатасыңар деген кызыктай мотив пайда болду. Алар орусча билбейт, бир нерсе сурасаң эч нерсе түшүнүшпөйт деген имишпиз. Ал аз келгенсип бардык кыргыздарды каралайт экенбиз. Биз изилдөө жүргүзүп жатканыбыз жөнүндө Путин өз атынан кат жазышы керектен бетер. Аларда мына ушундай кекирейүү, бюрократтык бар. Бул жекече көрүнүш эмес, бул жалпы установка: санкциясыз чоочун байланышка барбоо деген. Социологиялык изилдөө деген эмне экенин алар түшүнүшпөйт окшойт. Андан көрө ашык сөзгө кирбөө керек, чырдын кереги жок. Аларда ушундай установка бар. Эксперттик интервьюдан. Мигранттар акырындап бош убактарын ар кандай өткөрө башташты. Эгер мурда бош убактыларын алар негизинен достору жана тааныштары менен баарлашып өткөрүшсө, азыр кийинки жылдары жергиликтүү коомчулук менен көбүрөөк интегрециялана башташканы даана байкалат, бош убакытты өткөрүү жагында чоң шаарлар сунуштаган мүмкүнчүлүктөрдү пайдалануу күч алды. Алсак,12%га жакыны музейлерге, көргөмөлөргө, кино, театр, концерттерге – 19%, 8%ы кафе, ресторандарга барышат, спорт менен алектенгендер- 21%, шаар кыдырып сейилдегендер- 39%. Ошол эле учурда диаспора, мекендештер менен байланыш өтө күчтүү: 68% суроо берилгендердин айткандарына караганда, алар бош убактарын достору, тааныштары менен баарлашууда өткөрүшөт. Бош убактыларында телевизор карагандар - 55%, китеп окугандар- 32% (52, 52.2-таблица,57, 57.2, 57.3диаграмма). Мигранттардын Россиядагы баарлашуу чөйрөсү али тар экендигин мурда белгилеп кеткенбиз.Негизинен алар жердештери(73%) же туугандары менен (56%), ошондой эле бирге иштеген мигрант коллегалары менен баарлашат (45%). Иш боюнча коллегаларыжергиликтүүлөр менен 26%, кошуналары менен (жашаган жери боюнча) - 17%, жергиликтүү жашоочулар менен - 11% баарлашат (53, 53.2-таблица,58, 58.2, 58.3-диаграмма). Күн сайын телефондон, скайп боюнча,IP-телефониянын башка тиби боюнча жакындары менен 20% га жакын суроо берилгендер байланышат, жумасына бир нече жолу- 40%, айына бир нече жолу- 28%, айына бир жолу жана андан да сейрек- 9%, жакындарына дээрлик 89
чалбагандар суроо берилгендердин 2% ы.Эркектерге караганда аялдар жакындары менен тезтез байланышышат (54, 54.2-таблица, 59, 59.2, 59.3-диаграмма). Россиядагы жашоосуна толук канааттангандар 23%, жалпысынан ыраазы, бирок проблемалары бар – 43%, Россияда жашоо жаман эмес, бирок кыйынчылыктар бар – 28%, Россияда жашоого ыраазы эмес – 6%, Россиядагы жашоого таптакыр ыраазы эмес – 1%. Кыргызстандыктар тажикстандыктарга караганда Россиядагы жашоосуна көбүрөөк ыраазы (55, 55.2-таблица, 60, 60.2-диаграмма). 51-диаграмма. Респонденттер Россияда 52-диаграмма. Респонденттер Россияда болгондугунун орточо мезгили боюнча (кыска болуунун кийинки пландары боюнча убакытка кетүүнү эсептебегенде) бөлүнүшөт, % бөлүнүшөт, % 45
4,5
39,8 37
40
4,37
4,4
34,1
35
4,3
31,3
30
4,2
25
4,06
4,1
27,1 24,3
20
4
22,9
20,8 17,2
15
3,9 3,8
10
3,75
3,7
5
3,6
0
4 4,4 3,6 1 0,8 1,2 Остаться здесь навсегда, на постоянное жительство
3,5 3,4 В целом
Таджикиcтан
Кыргызстан
Жить здесь Приезжать на какоеБольше не Переехать в другую некоторое то время, приезжать сюда, страну длительное время зарабатывать закончить поездки (несколько лет), а деньги и уезжать на заработки затем вернуться домой домой
В целом
Таджикиcтан
0,1 0,2 0 Другое
Кыргызстан
52.2-диаграмма.Респонденттер Россияда болуунун кийинки пландары боюнча бөлүншөт, %
100%
10
80% 60% 40%
0,1 1 4
7,8
0 0,8 4,3
7
13,7 0 0,9 3,3
0,8 0,8 4,7
37
39,3
31,4
41,4
27,1
23,5
31,7
21,1
20,8
24,3
19
24,2
В целом
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
10,6
0 1,8 4,2
39,3
30,4
20% 0%
13,7 Кыргызстан, женщины
Затрудняюсь ответить Другое Переехать в другую страну Больше не приезжать сюда, закончить поездки на заработки Приезжать на какое-то время, зарабатывать деньги и уезжать домой Жить здесь некоторое длительное время (несколько лет), а затем вернуться домой Остаться здесь навсегда, на постоянное жительство
90
53-диаграмма. Респонденттер Россиянын 53.2-диаграмма.Респонденттер Россиянын жарандыгын алууну же анда жашоону жарандыгын алууну же анда жашоону каалагандыгы боюнча бөлүнүшөт, % каалагандыгы боюнча бөлүнүшөт, %
120 120
9,5
100 9,5
100
0,4
0,4 80
80
0,4
24,2
30,5
40
2,2
0
0
В целом
12,4
2,1
Таджикиcтан
49,3
43,2 14,2
20 15,9
11,6 0
0,6
19,7
37,6
34,8
36,1
40,2
20
37,5
14,2
25,9
30,5
7,4 0,3
47,5
48,9
43,2
0,6
60
36,6
60 40
10,3
8,7 0,4
10,8
8,5
2,2
В целом
2,3
13,8
1,7
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан
13,2
22,1 2,5
3,3
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
11
1,8
Кыргызстан, женщины
Затрудняюсь ответить Другое Не хочу иметь гражданство РФ или ВНЖ Хочу иметь гражданство РФ или ВНЖ, но пока ничего не предпринимал(а) Хочу иметь гражданство РФ или ВНЖ, собираюсь подать документы Хочу иметь гражданство РФ или ВНЖ, подал(а) документы
Затрудняюсь ответить Другое Не хочу иметь гражданство РФ или ВНЖ Хочу иметь гражданство РФ или ВНЖ, но пока ничего не предпринимал(а) Хочу иметь гражданство РФ или ВНЖ, собираюсь подать документы Хочу иметь гражданство РФ или ВНЖ, подал(а) документы
54-диаграмма. Респонденттер Россиянын 54.2-диаграмма.РеспонденттерРоссиянын жарандыгын алуу себеби боюнча бөлүнүшөт, жарандыгын алуу себеби боюнча % бөлүнүшөт, % 120 100
11,5 Другое
10,8
80
11,1
11,1
11,1
8,8
9,9
25,1
23
27,1
27,5
63,8
65,9
64,1
62,6
58,8
В целом
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
16,5 24,7
60 40
26,3 Хочу жить всегда в Россию, уехать из своей страны
24,1
20
25,1
0 Так удобнее работать и жить в России будет легче устроиться на работу, бесплатное медобслуживание, защита от полиции, но переезжать в Россию я не собираюсь
62,2 65,1
Хочу жить всегда в Россию, уехать из своей страны 0
В целом
10
Таджикиcтан
20
30
40
50
60
Кыргызстан
55-диаграмма.Респонденттер жергиликтүү калктын мамилеси бөлүнүшөт, %
70
Так удобнее работать и жить в России - будет легче устроиться на работу, бесплатное медобслуживание, защита от полиции, но переезжать в Россию я не собираюсь
аларга 55.2-диаграмма.Респонденттер жергиликтүү боюнча калктын аларга мамилеси боюнча бөлүнүшөт, %
60 52,2
Другое
63,8
120
53,6 50,7
50
100
40
10,2
7,9
42,2
37,3
30
34,7
43,3
0
2,3
4,6
80 32,6
6,7
8,6 1,8
2,6
37,3
5,5
26,6
40
60
20
40 7,9
10 2,6
4
9,8 5,9
62,5
52,2
50,5
49,4
В целом
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
20
53,3
1,2
0
0 Хорошо
Нейтрально В целом
Враждебно
Таджикиcтан
Кыргызстан
Затрудняюсь ответить
Хорошо
Нейтрально
Враждебно
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
Затрудняюсь ответить
91
56-диаграмма. Респонденттер проблемаларды чечүүгө жардам боюнча бөлүнүшөт,% менен 23,8 14,7 19,3
Посольство моей страны
14,8 14,9 14,9
Диаспора, мигрантские организации 5,2 1,6 3,4
Коммерческие фирмы
17 19,5 18,3
Знакомые-россияне
58,5
Земляки, соотечественники
66
73,5
53,9
Родственники
65,1 59,5
0
10
20
В целом
30
40
50
Таджикиcтан
60
70
80
Кыргызстан
56.2-диаграмма.Респонденттер проблемаларды чечүүгө жардам боюнча бөлүнүшөт,% 23,8 14,8 23,9 14,7 19,3 8,9 9,4 17,8 16,8 14,9 3,6 0,8 6 1,9 3,4 14,9
Посольство моей страны Диаспора, мигрантские организации Коммерческие фирмы
14,8 18,1 21,1 18,3
Знакомые-россияне
56,5
Земляки, соотечественники
66 63,7
Родственники
46,9 0
В целом Таджикистан, женщины
68,8 75,1
59,5
10
20
30
Таджикистан, мужчины Кыргызстан, женщины
40
50
73,4
62,3 59,5 60
70
80
Кыргызстан, мужчины
57-диаграмма. Респонденттер бош убакытты өткөрүү тиби боюнча бөлүнүшөт, %
11 13,9 12,5 8,611,4 10
У меня нет свободного времени Другое
38,3 38,8 38,6
Гуляю по городу
6,8
Хожу (езжу) на экскурсии, посещаю музеи, выставки
12,3
17,7 27,1
Читаю
15
Занимаюсь спортом Хожу в кафе, рестораны
1,4 1,2 1,3
Посещаю дискотеки, ночные клубы
20,9
8,2 8 8,1
32,4 37,6
26,7
20 17,7 18,9
Хожу в кино, театр, на концерты Общаюсь с друзьями и знакомыми
63,3
71,9 67,6
8,6 12,917,2
Занимаюсь с ребѐнком
51,1 59,6 55,3
Смотрю телевизор
0
10
20 В целом
30
40
Таджикиcтан
50
60
70
80
Кыргызстан
92
57.2-диаграмма.Респонденттер бош убакытты өткөрүү тиби боюнча бөлүнүшөт,% 18 12,5 12,6 10,9 7,8 10
У меня нет свободного времени Другое
30,5
41,7 38,6
Гуляю по городу Хожу (езжу) на экскурсии, посещаю музеи, выставки
12,3
19,5 17,1
35,9 38,2
Читаю
32,4 34
5,5
Занимаюсь спортом
20,9
4,7 9,1 8,1 0,8 1,3 14,1 1,3
Хожу в кафе, рестораны Посещаю дискотеки, ночные клубы
19 18,9
Хожу в кино, театр, на концерты
60,9
75,7
Общаюсь с друзьями и знакомыми
5,1
Занимаюсь с ребѐнком
67,6
18,8
12,9
50
Смотрю телевизор
55,3 0
10
20
В целом
30
40
50
Таджикистан, мужчины
62,8
60
70
80
Таджикистан, женщины
57.3-диаграмма.Респонденттер бош убакытты өткөрүү тиби боюнча бөлүнүшөт, % 8,912,1 12,5 11,9 11,2 10
У меня нет свободного времени Другое
3638,642,9
Гуляю по городу
5,1 10,1 12,3
Хожу (езжу) на экскурсии, посещаю музеи, выставки
36,9 32,4
22,1
Читаю
4,8
Занимаюсь спортом Хожу в кафе, рестораны
0,6 1,8 1,3
Посещаю дискотеки, ночные клубы
20,2 20,9
7,1 8,8 8,1
22,6 18,7 18,9
Хожу в кино, театр, на концерты
60,7 64,7 67,6
Общаюсь с друзьями и знакомыми
16,7 17,5 12,9
Занимаюсь с ребѐнком
51,8 50,855,3
Смотрю телевизор
0
10
20
В целом
30
40
50
Кыргызстан, мужчины
60
70
80
Кыргызстан, женщины
58-диаграмма. Респонденттер Россияда пикир алышуу чөйрөсү боюнча бөлүнүшөт,% 0,2 1,2 0,7
Другое
9,4 13,3 11,4
С местными жителями
12,8 20,5 16,7
С соседями, там, где живу С коллегами по работе – местными жителями
30,9 20,3 25,6
С коллегами по работе – тоже мигрантами
39,9
49,2 44,6 68,7
С земляками
77,5 73,1
49,7
С родственниками
62,5 56,1
0
10
20
В целом
30
40
50
Таджикиcтан
60
70
80
90
Кыргызстан
93
58.2-диаграмма.Респонденттер Россияда пикир алышуу чөйрөсү боюнча бөлүнүшөт, % 0,8 1,3 0,7
Другое
10,2 14,4 11,4
С местными жителями
16,4 21,9 16,7 23,4 19,3 25,6
С соседями, там, где живу С коллегами по работе – местными жителями
38,3 52,9 44,6
С коллегами по работе – тоже мигрантами
73,4 78,9 73,1 75
С земляками С родственниками
58,3 56,1 0
В целом
10
20
Таджикистан, мужчины
30
40
50
60
70
80
90
Таджикистан, женщины
58.3-диаграмма.Респонденттер Россияда пикир алышуу чөйрөсү боюнча бөлүнүшөт,% Другое
0,6 0 0,7 10,1 9,1 11,4
С местными жителями
15,5 11,5 16,7
С соседями, там, где живу
32,7 29,9 25,6 38,7 40,5 44,6
С коллегами по работе – местными жителями С коллегами по работе – тоже мигрантами
65,5 70,4 73,1 59,5 56,1
С земляками С родственниками
44,7 0
В целом
10
Кыргызстан, мужчины
20
30
40
50
60
70
80
Кыргызстан, женщины
59-диаграмма.Респонденттер жакын адамдары менен телефондо тез-тез сүйлөшүүлөрү боюнча бөлүнүшөт (скайп, IP-телефониянын башка типтери ), % 0,2 0,5 0,3
Другое
1,8 0,2 1
Все мои близкие живут здесь, со мной
2 2,2 2,1
Почти не звоню
10,5 8,2 9,3
Раз в месяц и реже
30,5 25,2 27,9
Несколько раз в месяц
38,3 42,5 40,4
Несколько раз в неделю 16,7
Каждый день
21,2 19
0 В целом
5
Таджикиcтан
10
15
20
25
30
35
40
45
Кыргызстан
94
59.2-диаграмма.Респонденттер жакын адамдары менен телефондо тез-тез сүйлөшүүлөрү боюнча бөлүнүшөт (скайп,IP-телефониянын башка типтери), % 1,7 0 0,3
Другое Все мои близкие живут здесь, со мной
0 0,3 1 0,8 2,6 2,1
Почти не звоню
6,8 8,7 9,3
Раз в месяц и реже Несколько раз в месяц
24,5
27,4 27,9
Несколько раз в неделю
41,9 42,7 40,4
Каждый день
19 0
5 В целом
10
15
21,4 21,2
20
25
Таджикистан, мужчины
30
35
40
45
Таджикистан, женщины
59.3-диаграмма. Респонденттер жакын адамдары менен телефондо тез-тез сүйлөшүү боюнча бөлүнүшөт (скайп,IP-телефониянын башка типтери), % 0 0,3 0,3
Другое Все мои близкие живут здесь, со мной
0,6 2,4 1
Почти не звоню
1,3 2,3 2,1 10,4 10,5 9,3
Раз в месяц и реже Несколько раз в месяц
29,2 31,2 27,9
Несколько раз в неделю
39 38 40,4
Каждый день
15,3 0
5 В целом
10
15
19,5 19 20
25
Кыргызстан, мужчины
30
35
40
45
Кыргызстан, женщины
60-диаграмма. Респонденттер Россиядагы жашоого каааттангандыгы боюнча бөлүнүшөт, %
120 100 80
0,4 5,9
0,4
28,4
29,5
42,7
41,7
22,6
20
25,2
Таджикиcтан
Кыргызстан
0,4 3,3
8,4
27,3
60 40
43,8
20 0 В целом
Совершенно не удовлетворѐн, мне здесь плохо Мне сложно здесь жить Неплохо, но есть сложности В целом доволен, но есть проблемы Полностью удовлетворѐн
95
60.2-диаграмма.Респонденттер бөлүнүшөт, %
Россиядагы
жашоого
канааттангандыгы
боюнча
120 0,4 100 80
0
0,3 5,9
8,7
0,9 3,4
26,4
28,4
30,8
42,7
39,5
22,6
20,7
28,2
В целом
Таджикистан, мужчины
Кыргызстан, мужчины
1,3 7,7
3,3
25,6
28,8
47,9
47,1
17,9
19,5
Таджикистан, женщины
Кыргызстан, женщины
60 40
42
20 0
Совершенно не удовлетворѐн, мне здесь плохо Мне сложно здесь жить Неплохо, но есть сложности В целом доволен, но есть проблемы Полностью удовлетворѐн
96
Тыянак РФнын эмгек рыногунда чет өлкөлүк жумушчулар үчүн келип чыккан кырдаал анын төмөнкү квалификациядагы жумушчу күчүнө керектөөсү менен шартталган. Ошол эле учурда РФгы орточо деңгээлдеги квалификациядагы адистерге болгон өтө зарыл жетишсиздиктин болгондугу Орто Азиядан келген кызматчылар үчүн жергиликтүү россиянын кызматчылары менен курч конкуренцияга барбастан өздөрүндө болгон көнүмүштөрдү жана компетенцияларды пайдалануу менен жогорку айлык акы төлөнүүчү иш орундарын издөө мүмкүнчүлүгүн ачат. Бул Орто Азиядан келген мигранттарга узак мөөнөттүк жашоо стратегиясын ойлонуштурууга жана өзүнүн кесиптик карьерасын пландаштырууга мүмкүндүк берет. Эмгек мигранттарынын өз күчү менен, иш ордунда квалификациясын жогорулатуусу, жана аларда болгон потенциалды, билимди жана көнүмүштөрдү начар пайдалануусу бир нече факторлор жана себептер менен шартталган, жана пайда болгон тоскоолдуктарды билим берүү сферасында адистерди даярдоого мамилени өзгөртүү аркылуу жана аны менен иш берүүчүлөрдүн өз ара аракетин күчөтүүсү аркылуу мүмкүн (алар келген өлкөдө жана эмгек мигранттарын кабыл алып жаткан өлкөдө – Россияда). Мигранттардын иш сферасындагы олуттуу дифференциация маанилүү фактордон болуп калды: эгер мындан 15-20 жыл мурда алар негизинен соодада жана курулушта иштесе, азыр Россиядагы эмгек мигранттарынын иштөө сферасы үй жумушу, тейлөө (коомдук тамак-аш, меманканалар ж.б.), өнөр жай, транспорт жана байланыш сферасын ж.б. камтыйт... Россияда ишке орношуу үчүн зарыл болгон көнүмүштөргө жана компетенцияларга, эреже катары, мигранттар иш учурунда ээ болушат. Мекенинде алган билимди Россиядагы жаңы жумуштун турмуштук шарттарда пайдалануу татаал. Россиянын эмгек рыногунда алган тажрыйба, мигранттарды өз мекенинде билим алуунун жүрүшүндө алган компетенцияларга жана көнүмүштөргө караганда, Россиядан кайрадан алган көнүмүштөр жана компетенцияларга таянууга мажбурлоодо. Орто Азиялык эмгек мигранттардын Россиядагы алгачкы иштери, эреже катары, алардын мекениндеги билимине туура келбейт: бул жөнүндө суроо берилгендердин 65% айтышты. Ар бир бешинчи эмгек мигранты Россиядагы биринчи ишинде өзүнүн билимин пайдаланышты, мындайча айтканда суроо берилегендердин 14%ы пайдаланышты. Мигранттардагы болгон потенциалды туура пайдаланбагандыктын бир катар себептери бар: Россияда жана КМШ өлкөлөрүндөгү билим берүүнүн стандартындагы айырма, россиялык иш берүүчүлөрдүн КМШ өлкөлөрүндөгү билим берүүнүн сапатына ишенбөөчүлүгү, эмгек мигранттарынын квалификациясы төмөн, бирок жакшы төлөнүүчү жана жеңил табылуучу иштерди тандагандыгы. Россиянын эмгек рыногу төмөнкү жана орто квалификациядагы кызматчыларга муктаж болуп жатат, ошондуктан эмгек мигранттары болгон билимине жана квалификациясына жараша иш таба алышат, бирок тилекке каршы, мындай мүмкүнчүлүк Кыргызстандын жарандарына гана берилген, алардын диплому, Евразиялык союздун алкагында азыр Россияда таанылган. Эмгек мигранттары үчүн квалификацияны жогорулатуунун башкы мүмкүнчүлүгү бул алар өздөрү иштеп жаткан ишканада өз алдынча окуу. Эмгек мигранттарнын үч бөлүгүнө жакыны (31%) өздөрүнүн кесиптик даярдыгын Россияда өздөрү иштеген ишканада өз алдынча окуу методу менен жогорулатаарын билдиришти. Эмгек мигранттарына көп учурда Россияга иштеп келүү үчүн кетүүсүн жана РФда алган көнүмүштөрүн, компетенцияларын, кийин мекениндеги иш жана турмуш менен бир карьералык линияга тургузуу кыйын болот. Россияда иштеген мезгилде ойлонгон кыска мөөнөттүк долбоорлор өз алдынча турмуштук стратегия болуп калат, убактылуу деген туруктууга айланып, мурда ойлонулган келечекти бүркөп калат. Бул контексте маалыматтык жана кесиптик багыттоо иштери өзгөчө мааниге ээ болот, бөтөнчө жаштар үчүн, алар бүгүнкү жана эртеңки эмгек мигранттарга келечекти өздөрү куруу керек экендигин жана 97
Россияга барууну орточо мөөнөттүк жана узак мөөнөттүк турмуштук планга киргизип, келечектеги иши үчүн өз квалификациясынын деңгээлин жогорулатуу менен өз турмушун узак мөөнөттүк долбоор катары куруу керектигин көрсөтөт. Россияга барган сайын Орто Азиянын айыл региондорунан миграция көбүрөөк келе баштаган шарттарда мындай иштер бөтөнчө баалуу. Эмгек мигранттары өз потенциалын Россияда пайдалануунун эффективдүүлүгүн күчөтүүнүн маанилүү фактору болуп мигранттар мекенинен алган, алардын көнүмүштөрүн жана компетенцияларын бекемдеген дипломдор менен сертификаттарды таануу болуп санала баштады. ЕАЭБ алкагында мындай тажрыйба иштелип чыгууда, анткени ЕАЭБ катышуучу-өлкөлөрдүн дипломдорун өз ара таануу шарттары аракеттенет. Бирок КМШнын башка өлкөлөрүнө карата, анын ичинде Орто Азия өлкөлөрүнүн – Россиядагы жумушчу күчтөрүнүн донорлоруна карата, бул маселе начар иштелген жана өзүнүн чечилишин күтүүдө. Изилдөө көрсөткөндөй, Россияга чыгууга даярдануу негизинен эмгек мигранттарын өз жердештеринин социалдык тармагына киргизүү менен чектелет, жана Россияда иштөө үчүн окутуу же кайрадан окутуу, алардын даярдыгынын сапатын көтөрүү менен начар байланышкан. Ошого карабай, суроо берилген респонденттердин жарымынан көбү билим алуунун жогорку деңгээлин Россияда алууну максатка ылайык деп эсептешет. Бирок бул жакшы тилек боюнча калып келатат. Орто Азиялык мигранттардын Россиядан билим алуу процесси жүрүп жатат, бирок анын масштабдары али өтө кичине. Орто Азиялык эмгек мигранттарынын Россиядан билим алуу үчүн адистикти тандоосуна билим алуунун баасы өтө күчтүү таасир этет жана экинчи кезекте гана келечек үчүн адистикке ээ болуу перспективасы турат. Мигранттар өзү болбосо да, өзүнүн балдары үчүн окуусуна акча каражаттарын сарптоого даяр, кийин карьердик өсүшүн жана акырындап айлыгынын жогорулашын камсыз кылган жеңил ишти каалашат. Изилдөөлөр көрсөткөндөй, чет өлкөлүктөрдү массалык түрдө окутууга Россиянын КОББ мекемелери бүгүнкү күндө даяр эмес, бул мекемелерде окуу жаш мигранттарга кызык боло баштады, анткени интеграция үчүн, ишке орношууга, ал турсун жарандык алууга мыкты мүмкүнчүлүктөрдү ачат. Россиянын КОББ мекемелеринен массалык түрдө окууга чет өлкөлүктөрдү тартуу үчүн төмөнкү проблемаларды бөлүп көрсөтүү керек: - Кадрдык жетишсиздик, адистердин аздыгы, бул КОББ мекемелеринде окутууну билим берүүнүн эл аралык рыногунун масштабында конкуренцияга жөндөмдүү деңгээлге алып чыгат; - Россиянын КОББ мекемелерин кайра жабдуу, аларды азыркы дүйнөлүк стандарттагы деңгээлде студенттерди окутууга даярдоо, бул олуттуу финансылык чыгымдоону талап кылат; - Окутуунун жүрүшүндө практикадан өтүү системалык деңгээлде жөнгө салынышы тийиш жана укук колдонуу механизми киргизилиши жана иштелип чыгышы керек; - Чет өлкөлүктөрдү Россиянын КОББ мекемелеринде жана мамлекеттерде (Россиянын, ошондой эле мигранттар келген өлкөлөрдүн) окутууга чыгымдалган каражаттардын ордун толтурууну гарантиялоо татаалдыгы. Аспекттердин акыркысы атайын түшүндүрүүнү талап кылат. Россянын иш берүүчүлөрүнүн эсебинен акысыз окуган учурда, окуп бүткөн кызматчыдан окугандыгы үчүн аны окутууга каражат короткон иш берүүчү сунуш кылган иш ордунда кармап калууну мыйзамдуу түрдө жөнгө салуу маселеси келип чыгат. РФнын эсебинен акысыз окуган учурда ошол эле мамлекеттик каражаттарды чыгымдоо проблемасы келип чыгат, ал акысыз мамлекеттик программалар менен мамлекеттик ишканаларда окуган адистердин ишке орношуусуна гарантия бере албайт. Окуп бүткөн чет өлкөлүктөр өз мекенине кайтып кетүүгө да, башка өлкөгө иштеп табуу үчүн кете берүүгө да акысы бар. Россияга дайыма орто деңгээлдеги квалификациялуу жумушчу күчтөрү жетишпейт, мамлекет менен ири ишканалардын ортосунда карама- каршылык келип чыгат, ишканалар 98
жумушчу күчтөрүнүн жетишсиздигин билип туруп, аларды даярдоого каражат коротууга даяр эмес. Эмгек мигранттарын окутуу үчүн төлөөгө бир нече тараптардын компромисттик вариантары бар. РФ Орто Азия өлкөлөрү менен эл аралык макулдашуу түзүүдө, мигранттар чыккан өлкөлөр, РФ жана окуучунун үй-бүлөсүнүн каражаттарынын консолидациясы мүмкүн. Мындай макулдашууда окуучунун үй-бүлөсүнүн менчиги залог болушу мүмкүн (квартира, жер участогу). Бул метод Казакстандын ―Болашак‖ программасында ийгиликтүү колдонулуп жатат. Бирок бул механизмдерди эффективдүү укуктук колдонууда чоң даярдык иштер керек. Россиянын стандарттарына ылайыктуу кыска мөөнөттүү курстарда потенциалдуу эмгек мигранттарын даярдоого, кайра даярдоого, же сертификациялоого мүмкүн болуучу маселеге келсек, миграцияга чейин, алар Россияга зарыл болгон тастыктоочу документтер менен келиши керек, бирок бул процесс азырынча жакшы жолго коюла элек. Мындай сертификация негизинен Россиянын ири иш берүүчүлөрү тарабынан талап кылынышы керек, бирок чакан жана орточо бизнестин өкүлдөрүн мындай системага массалык түрдө тартуу суроо алдында. Чет өлкөлүктөрдү окутууга алууга аз бөлүгү ыңгайлашкан жождордон айырмаланып, Россиянын КОББ мекемелери үчүн чет өлкөлүктөр менен иштөө перспекивасы орто мөөнөттүү жана узак мөөнөттүү иш-аракеттин өнүгүү планына кирген эмес. РФсы үчүн маалыматтык ишттерди уюштуруу, жумушчу күчтөрүн донор-өлкөлөрдө жарнамалоо, бул өлкөлөрдө Россиянын билим берүүсүнүн көргөзмөсүн уюштуруу – бул иштердин бардыгы КОББ мекемелеринин өнөктөшү катары Россиянын кесиптик мамлекеттик ведомстволорунун программалык мамилесинде жана катышуусунда алда канча эффективдүү болот. Кыска мөөнөттүү мезгилде эки ар кандай багыттагы тенденцияларды эске алуу зарыл. Алар Россияга миграциялык агымдын келишин аныктайт жана анын эмгек рыногуна олуттуу таасир этет. Бир жагынан, Россияга чет элдик жумушчуларды тартып турган узак мөөнөттүү демографиялык кризиске таасир этет, экинчи жагынан, Россиядан эмгек мигранттарын түртүп чыгарып турган миграцияга экономикалык кризис таасир этет. Мында экономикалык кризис – убактылуу көрүнүш, а демографиялык проблемалар узак мөөнөттүк трендге ээ. Мына ушул үчүн эмгекке жөндөмдүү россиялыктардын саны кыскарат жана келечекте башка өлкөлөрдөн чет элдик жумушчуларды өзүнө тартат деп ишенимдүү прогноздосо болот: эмгек рыногу бошойт, жумушчу күчтөрдүн жетишсиздиги күчөйт. Ошондуктан РФга Орто Азиядан жумушчулар келип жатат, ошондуктан РФда визасыз режим иштеп жатат. Эмгек мигранттарынын кесиптик көнүмүштөрүн пайдалануу россиялык жарандардын кесиптик көнүмүштөрүн пайдалануунун систамасы РФда түзүлгөндүгүнө жараша болмокчу. Бирок бул дагы чектелген эффект менен пайдаланылууда. Эмгек биржасында иштин жолго коюлган механизмдери жок, РФда талап кылынган кесиптер жөнүндө информация жана мониторингдик маалыматтар аз, РФда эмгек рыногунун келечеги боюнча кеңири прогнозу жетишсиз, КМШ өлклөрүндө ар кандай адистиктер боюнча шарттар стандаштырылган эмес. Чет элдик жумушчу күчтөрү менен иштөөдө Сахарово кыш. ММЦ позитивдүү мисал боло алат. Ал 2015-2016-жылдарда өзүнүн иш аракетинде маанилүү прогресске жетти жана 2016-жылы эмгек мигранттарын ишке орноштуруу үчүн атайын структура түзүүгө жетишти. Эмгек рыногунда Орто Азиядан келген мигранттар бир кыйла аялуу абалда турушат жана, сөзсүз, жергиликтүү калкка караганда көнүмүштөр менен компетенцияларды толук колдонууга шанстары аз. Мигранттардын кесиптик көнүмүштөрүн толук пайдаланчу кырдаалды өзгөртүү РФдагы миграциялык жана экономикалык процесстерди башкаруунун системасынын өзгөрүшү менен байланыштуу. КРда жана ТРда потенциалдык эмгек мигранттарын кайрадан окутуунун перспективаларынын долбоорлорун орто мектептерде окутуунун дайыма төмөндөгөн деңгээли жана бул өлкөлөрдүн жаштарынын, РФда квалификациялуу иштеши үчүн, орус 99
тилин начар билгендиги олуттуу чектейт. Бул КРда жана ТРда окууда болсун, эгер РФсы адистиктерге аларда окутуунун же кайра окутуунун программасын түзсө, КРдан жана ТРнан келген жаштарды РФнан окутсун, олуттуу чектөөчү фактор болот. Ошондой болсо да, РФ КРда жан ТРда адистерди кайрадан окутуу же окутуунун атайын программасын түзүүдө, алардын иш жүзүндө ишке ашуусу мүмкүн, анткени бул өлкөлөр өз мигранттарынын кесиптик даярдыктары жогоруласын деп эсептейт. Бул программалар менен параллел орус тилин окутуу жана билим деңгээлин жогорулатуу боюнча программаны киргизүү рационалдуу болот. Кыргызстанда жанаТажикстанда билим берүү системасынын материалдык-техникалык базасына инвестициялоо жагында, азыркы учурдун окуу материалдарын жана окуу куралдарын, ошону менен бирге компьютердик негизде, түзүүдө, мугалимдерди окутууда, окутуучу жайларды жабдууда олуттуу проблемалар бар. Сыягы, КР жанаТР өз алдынча масштабдуу окуу программаларын оңойлук менен баштай алышпайт, ал эми Россия квалифицикациялуу жумушчу күчтөрүнүн жетишсиздигине жана миграциялык зарылдыкты тастыктоочу расмий документтердин жоктугуна карабай, (мисалы, «2025-жылга чейинки миграциялык саясат Концепциясы‖), билим берүү сферасында масштабдуу кызматташууга шашкан жок, Россиянын КОББ мекемелерине чет элдиктерди тартуу менен. Потенциалдуу эмгек мигранттарын пайдалануунун эффекттүүлүгүн жогорулатуу боюнча ишти РФдагы иштөөнүн чоң көлөкөлүү сектору татаалдаштырууда, анын өлчөмү жок, эмгек мигранттары кайдан иш таап жатышат, россиялыктар кайдан иш таап жатышат – билип болбойт. Анын үстүнө чийки зат менен байланышкан экспортко багытталган россиянын экономикасы өтө тез өзгөрүшү мүмкүн, аны 2015-2016-жж. Окуялар көргөздү. Ушунун баары адистиктер боюнча прогноз жасоону кыйындатууда, алар орточо мөөнөттүк жана узак мөөнөттүк мезгилдерде россиянын эмгек рыногунда болот. Чыгармачыл кесиптеги Орто Азия мигранттарынын потенциалын жана компетенцияларын пайдалануу азыркы учурда татаал маселе: алардын ишке орношуусу РФдагы чыгармачыл кесиптегилердин көбүнүн айлык акыларынын төмөндүгү, бул адистиктеги көп кызматчылар бюджеттик сферада иштегендиги менен татаалдашат. Жалдоонун легалдуу схемалары жана расмий ортомчулар азырынча россиянын эмгек рыногунда начар сунушталышкан, РФсы эмгекке орноштуруу боюнча расмий сервистерди жөнгө салууга начар көңүл бөлөт. Россияда мигранттарды ишке орноштуруу боюнча расмий сервистердин рыногу жергиликтүүлөргө караганда начар өнүккөн. Изилдөө көрсөткөндөй, мигранттар негизинен ишке орношуу үчүн өз социалдык тармактарын, газеталардагы кулактандырууларды, Интернеттеги тармактарды пайдаланышат, бирок сейрек ишке орноштуруу боюнча россиялык расмий сервистерди пайдаланышат. Ошол эле учурда, көбүрөөк жогору айлык акыга умутулган жана өзүнүн ишинин статусуна ишенген мигранттар, көп учурда ишке орноштуруу жеке агенттиктерди пайдаланышат жана мигранттык социалдык тармактарга альтернативдүү иш издөө варианттарын карашат. Изилдөө көрсөткөндөй, кыргызстандыктар улам барган сайын социалдык мигранттык тармактардын жардамына сейрек кайрыла башташты. Анткени алардын иш сфералары улам ар түрлүү болууда жана мындай социалдык тармактардын сунуштары алардын дифференциялашкан талабын канааттандырбайт, анан калса жогорку квалификациялык деңгээлдеги ишти талап кылгандар. Мигранттар менен иштешүүдөгү маанилүү мүчүлүш жана потенциалдан мындан толук пайдалануунун жоктугу болуп, мигранттар үчүн жалпы россиялык эмгек биржасынын жоктугу саналат. Мындай талаптын барлыгынын кыйыр күбөсү болуп Москва ш. өкмөтүнүн эгидасы алдындагы эмгекке орноштуруу боюнча атайын сервистин Сахарово кыш. ММЦнын пайда болушу саналат. Тилекке каршы, кыргызстандыктар толук бойдон бул сервистин ишинин сферасынан чыгып калат, анткени Россияда ишке орношуу үчүн патент албайт.
100
*
*
*
Жыйынтыгында айтуу зарыл, Россиянын миграциялык өзгөрүүлөрдү экономикалык саясаттагы, ишке орноштуруу саясатындагы, эмгек рыногундагы, социалдык жана тышкы саясаттардагы өзгөрүүлөр менен координациялоо максатка ылайыктуу. Эмгек миграциясы мигранттарды кабыл алып жаткан Россиянын жана мигранттар чыккан Кыргызстан жана Тажикстандын экономикалык жана саясий интеграциясынын инструменти катары болот.
101
БИБЛИОГРАФИЯ Ajwad, Mohamed Ihsan and others (2014a) The Skills Road: Skills for Employability in the Kyrgyz Republic. World Bank, Washington, DC. Ajwad, Mohamed Ihsan and others (2014b). The Skills Road: Skills for Employability in Tajikistan. World Bank, Washington, DC. Arias, Omar S (2014). Back to Work: Growing with Jobs in Europe and Central Asia. Washington, DC: World Bank. Baumann, Arne and others (2013). Transition from School to Work in Kyrgyzstan: Results of the 2011/12 Transition Survey. European Training Foundation (ETF), Torino, Italy. Chudinovskih Olga (2012). Migration and bilateral agreements in the Commonwealth of Independent States. In OECD, Free Movement of Workers and Labour Market Adjustment: Recent Experiences from OECD Countries and the European Union, 251–76. Paris: OECD Publishing. Data of Surveys of Tajikistan (2009). Living Standards. European Centre for the Development of Vocational Training (2010). The Skill Matching Challenge: Analysing Skill Mismatch and Policy Implications. Luxembourg: Publications Office of the European Union. Gender Statistics (2015) Uzbekistan Accessed 06 February 2015 http://gender.stat.uz/en/index.php. Gill, Indermit S. and others (2014). Diversified Development : Making the Most of Natural Resources in Eurasia. World Bank. Washington, DC. Hanushek, Eric A., and Ludger Woessmann (2008). ―The Role of Cognitive Skills in Economic Development.‖ Journal of Economic Literature 46 (3): 607–68. Heckman, James J. and others (1998). Explaining Rising Wage Inequality: Explorations with a Dynamic General Equilibrium Model of Labor Earnings with Heterogeneous Agents. Review of Economic Dynamics 1: 1–58. Helemäe, Jelena, and Ellu Saar (2000). Linkages between the Education System and Labour Market: Estonia against the Backdrop of EU Countries. In Estonian Human Development Report, 85–99. Tallinn: TPU RASI. International Labour Organization (ILO) (2010). Kyrgyzstan Country Programme on Decent Work for 2010–2014. Geneva: ILO. International Labour Organization (ILO). 1999. Employment and Labour Market Policies in Transition Economies. Geneva: International Labour Office. Labor Market and Professional Education (2007). What is the Cooperation Mechanism. Information Bulletin Education Economy Monitoring. No. 8 (31) World Bank Available fromhttp://www.hse.ru/data/2011/05/19/1213863051/infbul31.pdf. OECD (2013). OECD Family Database, OECD, Paris Accessed 06 February 16, 2015 www.oecd.org/social/family/database. Population Reference Bureau (2012). World Population Data Sheet. Robert, Peter (2003). Self-Selection and Selection: Transition from Secondary to Tertiary Education in Hungary. Czech Sociological Review 39 (3):. 325–49. The unemployment rate in Kyrgyzstan was 8.5% (2013).Available from http://kant.kg/2013-0118/uroven-bezrabotitsyi-kyirgyizstane/. Weekly report submitted by Russian Federation executive authorities on the situation at the labor market (2015). Available from http://trudvsem.ru/Charts/BRONE/Activity3.aspx. World Bank (2013a). Creating Valuable Skills: A New Framework for Migration as Development. Washington, DC: World Bank. World Bank (2013b). Jobs, Mobility, and Gender in the Kyrgyz Republic.World Bank, Washington, DC. World Bank (2013c). Kyrgyz Republic: Poverty Update, 2011. Report No. 78213-KG, World Bank, Washington, DC. World Bank (2013e). Annual remittances data inflows and bilateral database, October. World Bank, Washington, DC. 102
World Bank. (2013d) Tajikistan Jobs, Skills, and Migration Survey World Bank/GIZ. Арефьев А.Л., Шереги Ф.Э. (2016) Экспорт российских образовательных услуг: Статистический сборник. Выпуск 6 / Министерство образования и науки Российской Федерации. — М.: Социоцентр Биржа труда для мигрантов (2011). Availablefromhttp://www.demoscope.ru/weekly/2011/0481/inet01.php. Большакова М. (2001). Своих не хватает! «Уралмаш» нанимает рабочих заграницей Газета, 04.04. Available from http://www.vedomosti.ru/newspaper/article/2001/04/04/27166. Бондаренко Н.В. иM. Д. Красильникова(2014). Рынок труда и профессиональное образование – каков механизм сотрудничества? Информационный бюллетень «Мониторинг экономики образования», № 8 (31) Available from http://www.hse.ru/data/2014/06/24/1310217428/ИБ%20МЭО%20№1%20(75)%202014%20(2).pdf . Варшавская Е. Я. (2012). Иностранный работник на российском рынке труда (взгляд работодателя). Трудовая миграция: тенденции, политика, статистика Материалы чтений памяти Е.В. Тюрюкановой12 июля 2012 г. под ред. Чудиновских. О.С., Донец Е.В. Сборник материалов. М.: МАКС Пресс. Варшавская Е.Я., Денисенко М.Б. (2014) Мобильность иностранных работников на российском рынке труда Социологические исследования №4, с. 63-73 Available from http://demoscope.ru/weekly/2014/0605/analit02.php Вишневский Анатолий и другие (2013). Население России 2010-2011 Восемнадцатыйдевятнадцатый ежегодный демографический доклад. Москва: Изд. дом Высшей школы экономики. Вишневский Анатолий и другие (2014). Население России 2012 Двадцатый ежегодныйдемографический доклад. Москва: Изд. дом Высшей школы экономики. Глава Минфина оценил теневой сектор экономики РФ в 15-20% от ВВП (2013). РБК 20.06.Available fromhttp://top.rbc.ru/economics/20/06/2013/862716.shtml. ГрицюкМарина(2015). Штатный ответ. Глава Минтруда Максим Топилин раскрыл «РГ» план защиты россиян от безработицы.РГ «Российская газета» - Федеральный выпуск №6584 (13) Available from http://www.rg.ru/2015/01/26/mintrud.html. Гурова Т. и Ивантер А. (2012). Мы ничего не производим. Эксперт. No 47. 26 Ноября- 2 Декабря, стр. 19-26. Данные Обследования уровня жизни в Таджикистане (2009). ОУЖТ. ДружиловС.А. (2012). Cutting Down the Number of Universities in Russia: Social Effects to Be Expected. International Journal of Applied and Fundamental Research No8,. p. 28-31. Available from http://www.rae.ru/meo/pdf/2012/8/2012_08_6.pdf. Евразийский банк развития (2013) доклад №14. Зайончковская Жанна и другие(2014a). Домашние работники в России и Казахстане Алматы: ООН-Женщины,Ex Libris. Зайончковская Жанна и другие(2014b). Защита прав москвичей в условиях массовой миграции. Приложение к докладу о деятельности Уполномоченного по правам человека в г. Москве,о соблюдении и защите прав, свобод человека и гражданина в 2013 году. Москва: Центр миграционных исследований. Зайончковская Жанна и другие. (2014)Домашние работники в России и Казахстане Алматы: ООН-Женщин Зарипов Музаффар (2011) Чтобы поездка была успешной журнал Миграция XXI век №6(9) ноябрь –декабрь. Индекс восприятия коррупции (2014).Коррупция в Восточной Европе и Центральной АзииAvailable from http://www.transparency.org.ru/component/docman/doc_download/599-2014------------pdf. Иностранная рабочая сила на рынке труда России (2012). Демоскоп -weekly №535-536 1031 декабря Available from http://www.demoscope.ru/weekly/2012/0535/analit06.php. 103
Интернет-портал СНГ (2015). Accessed 06 February 2015 http://ecis.info/page.php?id=19611. Концепция миграционной политики Российской Федерации на период до 2025 г. (2013) Available from http://www.fms.gov.ru/documentation/koncep_mig_pol/. Кыргызстан - один из мировых лидеров по доле переводов от мигрантов в ВВП (2013). Available from http://demoscope.ru/weekly/2013/0537/panorm01.php. ЛебедевС. (2008). Супергастарбайтеры. Труд. 26 мая Available from http://www.demoscope.ru/weekly/2008/0335/gazeta05.php. Льготы для крымчан при поступлении в вузы РФ, вероятно, будут продлены (2014). РИАНовости 16.07. Available from http://ria.ru/crimea_today/20140716/1016163817.html. Мадеюев А. (2013). Миграционная политика Кыргызской республики: состояние и перспективы. Презентация 14 марта 2013 г на видеомосте МИРПАЛ Мануилова А. (2013). В тени в рабочий полдень. Росстат отмечает рост занятости в неформальном секторе экономики Коммерсант 21.10. Available from http://www.kommersant.ru/doc/2324688. Минздравсоцразвития РФ разработало механизм организованного набора иностранной рабочей силы из стран СНГ (2011).25 Мая. Кадровик. Ру Availablefromhttp://www.kadrovik.ru/modules.php?file=article&name=News&op=modload&sid= 12477. Молодых А. (2013). Откуда у нас руки растут. Русский репортѐр. 22 августа, №33 (311) Availablefromhttp://www.rusrep.ru/article/2013/08/20/worldskills/. МОМ (2012). Практика использования патентов на осуществление трудовой деятельности иностранными гражданами в Российской Федерации (Результаты исследования). Available from http://moscow.iom.int/russian/publications/Practica_patent.pdf. Моргунова А. (2012). Трудовые мигранты в России: оценки и перспективы взаимодействия Вестник общественного мнения. №3-4, с. 110-122 Available from http://demoscope.ru/weekly/2013/0555/analit02.php. МукомельВладимир (2012). Мигранты на рынке труда: профили, мобильность, незаконная и неформальная занятость. Трудовая миграция: тенденции, политика, статистика Материалы чтений памяти Е.В. Тюрюкановой12 июля 2012 г. под ред. Чудиновских. О.С., Донец Е.В. Сборник материалов. Москва: МАКС Пресс. Никитин А. (2015). Москвич- это звучит бедно Коммерсантъ-Деньги№1-2 (1009-1010) 19.01.- 25.01 Обзор миграционных нововведений в России в 2014 г. (2014). 13.01. FerganaruAvailablefromhttp://www.fergananews.com/articles/8011. Полетаев Д.В.(2004) Региональные аспекты незаконной миграции в Россию // Проблема незаконной миграции в России: реалии и поиск решений (по итогам социологического обследования) МОМ, Бюро МОМ в России М.: Гендальф- стр. 45-160. Полетаев Д.В. Флоринская Ю.Ф. (2015)Осведомлѐнность мигрантов о туберкулѐзе и ВИЧ-инфекции. Рабочий доклад. М. Красный крест. Путин подписал закон, разрешающий заменять квоты для трудовых мигрантов патентами. (2014). ТАСС 25 ноябряAvailable from http://news.mail.ru/politics/20251623/. Распоряжение Правительства РФ от 7 февраля 2011 г. № 163-р (2011). О Концепции Федеральной целевой программы развития образования на 2011 - 2015 годы. 24 февраля Available fromhttp://www.garant.ru/products/ipo/prime/doc/55070647/. Росминтруд (2014) 25.12 Available from http://www.rosmintrud.ru/employment/migration/60/. Российская экономика: постепенное медленное движение вперед№36, 9 ноября 2016 года http://www.vsemirnyjbank.org/ru/country/russia/publication/rer Росстат (2014b) data Accessed 06 February 16, 2015 http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/progn3.htm. 104
Росстат (2014c) data Accessed 06 February 16, 2015 http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/progn7.htm. Росстат (2014d) data Accessed 06 February 16, 2015 http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/wages/labour_force/#. Росстат (2014e) data Accessed 06 February 16, 2015 Итоги выборочного статистического наблюдения за использованием труда мигрантов (по результатам выборочного обследования населения в III квартале 2014 года) Available fromhttp://www.gks.ru/free_doc/new_site/imigr/index.html. Росстат (2014а) data Accessed 06 February 16, 2015 http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/progn1.htm. Роструд (2014) Декабрь Available from http://www.rostrud.ru/rostrud/deyatelnost/?ID=244472. Сайт программы «Болашак» - АО «Центр международных программ» bolashak.gov.kz Трудовая миграция из Кыргызстана превышает норму более чем в два раза (2013). КирТАГ, 18 декабря Available from http://demoscope.ru/weekly/2013/0537/panorm01.php. Тюрюканова Е. В. идругие (2011) Женщины-мигранты из стран СНГ в России. Серия: Миграционный барометр в Российской Федерации. Москва: МАКС Пресс Тюрюканова Елена и Флоринская Юлия (2012). Иностранная рабочая сила на российском рынке труда Демоскоп –weekly №535-536 10-31 декабряAvailable from http://www.demoscope.ru/weekly/2012/0535/analit06.php. ФМС (2015). Изменения в законодательстве Accessed 06 February 2015 http://www.fms.gov.ru/foreign_national/izmenzakon/. Чудиновских Ольга (2014) Государственное регулирование приобретения гражданства РФ: политика и тенденции. Москва: Издательский дом Высшей школы экономики. Шохин А. (2013) Бизнес замучил кадровый голод Российская газета 19.03. Available from http://www.rg.ru/2013/03/19/biznes.html.
105
1-тиркеме I. Социалдык-демографиялык блок 4-таблица. Респонденттерди жынысы боюнча бөлүштүрүү, %менен Жынысы
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
70,4
74,5
66,3
Аялдар
29,6
25,5
33,7
5-таблица.Респонденттерди жарандыгы боюнча бөлүштүрүү, %менен Жарандыгы
Жалпысынан
эркектер
Аялдар
Тажикстандын жарандыгы бар
50,1
53
43,2
Кыргызстандын жарандыгы бар
49,9
47
56,8
6-таблица. Респонденттерди улуту боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркек.
Аял.
Тажик аял
40,7
80,7
0,4
44,5
31,4
Памирдик аял
5,9
11,8
0,0
5,2
7,4
Кыргыз аял
44,1
0,4
88,0
42,1
48,6
Өзбек аял
7,5
5,8
9,2
6,4
10,1
Татар аял
1,1
0,8
1,4
0,9
1,7
Орус аял
0,5
0,2
0,8
0,6
0,3
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
7-таблица. Респонденттерди жашы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркек.
Аял.
18-25
33
32,5
33,5
33,3
32,1
26-35
32,8
31,5
34,3
31,5
36,1
106
36-60
34,2
36
32,2
35,2
31,8
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
8-таблица. Респонденттерди туруктуу жашаган жеринде калктуу пункттун тиби боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркек
Аял.
12,9
12,2
13,5
12,4
13,9
Ири шаарда (100 23,4 миңден ашуун калкы бар)
22,8
24,1
23,5
23,4
Чакан шаарда (100 41,3 миңден аз калкы бар, шаар тибиндеги айылда, район.борбордо
42,2
40,4
40,1
44,1
Айыл жеринде
22,4
22,8
22,0
24,0
18,6
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
Борбордо
8.2-таблица.Респонденттерди туруктуу жашаган жеринде калк. пунктунун тиби боюнча бөлүштүрүү,% менен Жалпысынан
Тажикстан эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
12,9
12,1
12,8
12,5
15,0
Ири шаарда (100 миң 23,4 калкы бар)
23,7
23,2
20,3
25,7
Чакан шаарда (100миңден аз калкы бар), шаар тибиндеги айылда, район. борбордо
41,2
40,4
39,6
46,9
41,9
Айыл жеринде
22,4
23,8
24,4
20,3
17,4
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
Борбордо
9-таблица. Респонденттерди билими боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
107
Жогорку (институт,университ етти бүтүрүшкөн)
20,3
22,5
18,0
19,3
22,6
Толук эмес эмес 5,6жогорку (институтка университетке өтүп бүтпөй калган)
4,4
6,8
6,0
4,7
Атайын орто (орто 31,4 окуу жайды,колледжди, техникумду бүткөн)
25,7
37,1
31,2
31,8
Орто (орто 37,1 мектепти,гимназиян ы бүткөн)
40,0
34,1
37,4
36,1
Толук эмес орто 5,6 жана төмөн (орто мектепти бүтпөгөн)
7,4
4,0
6,1
4,7
100, 0
100,0
100,0
100, 0
100,0
9.2-таблица.Респонденттерди билими боюнча бөлүштүрүү,% менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
20,3
21,9
16,3
24,2
21,4
Бүтпөгөн жогорку шее ( институт, университет)
5,1
6,9
2,3
6,5
Атайын орто (орто 31,4 окуу жайын,колледж, техникумду бүткөн)
25,1
38,1
27,3
35,1
Орто билимдүү (орто 37,1 мектепти,гимназияны бүткөн)
40,4
34,1
39,1
33,9
Толук эмес орто жана 5,7 төмөн(орто мектепти бүтпөгөн)
7,5
4,6
7,1
3,1
100, 0
100,0
100,0
100, 0
Жогорку(институт,уни верситетбүткөн)
100,0
108
10-таблица.Респонденттерди үй-бүлө абалы боюнча бөлүштүрүү,% менен Жалпы.
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Расмий никелешкен 57,8 (никеси катталган)
58,8
56,9
60,0
52,7
Расмий никелешпеген(никеси катталбаган)
4,4
6,4
5,4
5,4
Никелешкен эмес 29,7 жана никеде жок
29,9
29,5
31,5
25,3
Ажырашкан
5,5
4,8
6,2
2,7
12,2
Жесирлер
1,6
2,1
1,0
0,4
4,4
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
5,4
10.2-таблица.Респонденттерди үй-бүлө абалы боюнча бөлүштүрүү,%менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Расмий никелешкен (никеси катталган)
57,8
58,4
61,9
60,1
47,0
Расмийсиз никеде(катталбаган никеде) турушат
5,4
3,7
7,3
6,3
4,8
Никелешкен эмес 29,7 жана никеде жок
34,5
28,1
16,4
32,1
Ажырашкан
5,5
2,9
2,4
10,2
13,7
Жесирлер
1,6
0,5
0,3
7,0
2,4
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
11-таблица. Респонденттерди эринин /аялынын/ өнөгүнүн турган жери боюнча бөлүштүрүү, % менен
Эри / аялы /өнөгү Россияда, респондент менен бирге
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
55,6
44,6
66,6
44,1
86,5
109
Эри /аялы / өнөгүүйдө туруктуу жашаган жерде калды
43,8
54,8
32,8
55,4
12,9
Башкасы
0,6
0,6
0,6
0,7
0,6
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
11.2-таблица. Респонденттерди эринин /аялынын /өнөгүнүн турган жери боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, Тажикстан, эркектер аялдар
Кыргызстан, аялдар
Эркек /аял / өнөгү 55,6 респондент менен бирге Россияда
27,9
60,1
89,4
83,7
Эркек /аял / өнөгү 43,8 туруктуу жашаган жерде үйдө калды
71,2
39,5
10,6
15,1
Башкасы
0,6
0,9
0,4
0,0
1,2
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
12-таблица. Респонденттерди үй-бүлөнүн учурдагы материалдык абалы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Бардык зарыл нерселерди сатып алышат жана кассага сакташат
12,9
8,6
17,3
12,7
13,6
Бардык зарылнерселерди сатып алышат, кассага сактай алышпайт
27,5
29,0
26,0
27,9
26,4
Акча эң керектүү нерселерге гана жетет (тамак-ашка, кийимкечеге ж.б.)
54,4
55,8
52,9
54,1
54,9
Акча эң зарыл нерселерге да жетпейт (тамак-ашка, кийим-
5,2
6,6
3,8
5,3
5,1
110
кечеге ж.б.) 100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
12.2-таблица. Респонденттерди үй-бүлөнүн учурдагы материалдык абалы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Бардык зарыл нерселерди сатып алышат жана кассага сакташат
12,9
7,5
18,5
11,7
15,0
Бардык зарыл нерселерди сатып алышат, бирок кассага сактай алышпайт
27,5
28,0
27,9
32,0
22,2
Акча эң зарыл нерселерге гана жетет (тамакашка, кийимкечеге ж.б.)
54,4
57,3
50,6
51,6
57,5
Акча эң зарыл нерселерге да жетпейт (тамакашка, кийимкечеге ж.б.)
5,2
7,2
3,0
4,7
5,3
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
111
II. Россияга миграция 13-таблица. Респонденттерди мекенинде иштөө тажрыйбасы Тажикстанда) боюнча бөлүштүрүү, % менен
(Кыргызстанда же
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Мекенинде иш тажрыйбасы болгон
59,9
58,2
61,5
61,8
55,4
Мекенинде иш тажрыйбасы болгон эмес
40,1
41,8
38,5
38,2
44,6
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
13.2-таблица.Респонденттерди мекенинде иш тажрыйбасы боюнча (Тажикстанда же Кыргызстанда), % менен
бөлүштүрүү
Жалпысынан
Тажикстан эркектер
Кыргызстан эркектер
Тажикстан аялдар
Кыргызстан аялдар
Мекенинде иш тажрыйбасы болгон
59,6
60,3
63,4
52,3
57,7
Мекенинде иш тажрыйбасы болбогон
40,1
39,7
36,6
47,7
42,3
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
14-таблица. Респонденттерди мекенинде ишинин орточо убактысы боюнча бөлүштүрүү, % менен
Жыл
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
9,13
9,01
9,24
9,8
7,32
15-таблица. Респонденттерди мекенинде иш сферасы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Курулуш
15,6
18,3
13,0
21,5
0
Соода-сатык (дүң жана чекене) Өнөр жай
19,9
20,0
19,8
17,1
27,3
8,4
9,7
7,1
8,3
8,5
112
Турак жайкоммуналдык чарба Кызмат көрсөт. Сферасы (коомдук тамак-аш, оюн-зоок, мейманкана ж.б. сфералар) Транспорт жана байланыш Билим берүү
1,0
0,3
1,6
1,2
0,6
13,7
13,4
14,0
12,2
17,6
14,4
12,8
15,9
19,6
0,6
11,7
12,8
10,7
7,4
23,0
Саламат.сактоо
5,0
3,8
6,2
1,6
13,9
Жеке менчик үй чарбасына кызмат көрсөт. (бала багуу, үй кызматы, жеке айдоочу)
10,3
8,9
11,7
11,1
8,5
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
15.2-таблица. Респонденттерди мекениндеги иш сферасы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
КР, аялдар
Курулуш
15,6
23,8
19,0
0,0
0,0
Соода-сатык (чекене жана дүң) Өнөр жай
19,9
17,9
16,3
26,9
27,6
8,4
10,3
6,2
7,5
9,2
Турак жайкоммуналдык чарба Кызмат көрсөтүү сферасы (коомдук тамак-аш, оюн-зоок, мейманкана сферасы ж.б.) Транспорт жана байланыш Билим берүү
1,0
0,4
1,9
0,0
1,0
13,7
11,2
13,3
20,9
15,3
14,4
16,1
23,3
1,5
0,0
11,7
9,0
5,7
25,4
21,4
Саламат. сактоо
5,0
0,4
2,9
14,9
13,3
Башкалар
10,4
10,9
11,4
2,9
12,2
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
16-таблица. Респонденттерди Россияда жакшы ишке орношуу үчүн адистик алуу боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикистан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
113
Курулуш
17,2
25,1
9,2
24,1
0,7
Соода-сатык (чекене жана дүң) Өнөр жай
13,6
17,1
10,0
11,5
18,6
1,6
1,4
1,8
1,7
1,4
Турак жайкоммуналдык чарба Кызмат көрсөт. сферасы (коомдук тамак-аш, оюнзоок,мейманкана сферасы ж.б.) Транспорт жана байланыш Билим берүү
1,5
1,2
1,8
2,0
0,3
7,8
7,0
8,6
6,3
11,5
7,9
7,6
8,2
10,9
0,7
3,3
3,0
3,6
2,0
6,4
Саламат.сактоо
4,5
3,8
5,2
2,4
9,5
Башкалар
1,8
1,2
2,4
2,1
1,0
Мекенимде адистикке ээ болуунун эч кандай кажети жок, баары бир Россияда аз төлөнүүчү иште иштейсиң, анда эч кандай көнүмүш жана билимдин кереги жок. Мекенимде билим берүү деңгээли төмөн, окуу Россияда керек болуучу эч кандай көнүмүштөрдү жана билимди бербейт Жооп бере албайм
17,3
15,3
19,3
16,5
19,3
2,5
2,8
2,2
2,6
2,4
21,0
14,5
27,7
17,9
28,4
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
16-таблица. Респонденттерди Россияда ишке жакшы орношуу үчүн адистик алуу боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан аялдар
Кыргызстан, аялдар
Курулуш
17,2
33,2
13,9
1,6
0,0
Соода-сатык (чекене жана дүң) Өнөр жай
13,6
14,4
8,2
25,0
13,7
1,6
1,6
1,8
0,8
1,8
114
Турак жайкоммуналдык чар-ба Кызмат көрсөтүү сферасы (коомдук тамак-аш, оюн-зоок, мейманкана ж.б.) Транспорт жана байланыш Билим берүү
1,5
1,3
2,7
0,8
0,0
7,8
5,1
7,6
12,5
10,7
7,9
10,2
11,8
0,0
1,2
3,3
1,9
2,1
6,3
6,5
Саламат. сактоо
4,5
1,6
3,3
10,2
8,9
Башкалар
1,8
1,6
2,7
0,0
1,8
Мекенимде адистик алуунун кажети жок, баары бир Россияда аз төлөнүүчү иште иштейсиң, ага эч кандай көнүмүштүн жана билимдин кереги жок Мекенимде билим берүү деңгээли төмөн,анда окуу Россияда керек болуучу көнүмүштөрдү жана билимди бербейт Жооп бере албайм
17,3
14,4
18,8
18,0
20,2
2,5
2,4
2,7
3,9
1,2
21,0
12,3
24,4
20,9
34
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
17-таблица. Респонденттерди Россияда иштөөгө кетүүгө даярдык формасы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Ден соолукту текшерттим анализдерди бердим,врачтарга көрүндүм
79,0
80,9
77,2
79,7
77,4
Орус тилин өз алдымча окудум
49,9
54,0
45,7
49,8
50,0
Орус тилин курстарда окудум
20,7
20,1
21,2
20,7
20,6
ФМСтын сайтында же фирма аркылуу Россияга баруу үчүн ―кара тизмеде‖
42,0
42,6
41,3
44,3
36,5
115
жоктугумду билдим Россияда ишке орношуу мүмкүнчүлүктөрү жөнүндө тааныштардан билдим
66,6
68,7
64,5
66,4
67,2
Россияга барганга 33,4 чейин, күн мурунтан иш ордун таптым
37,8
28,9
35,7
27,7
Россиядан күн мурунтан башпаанек, жашоо үчүн орун таптым
56,9
58,2
55,7
56,9
57,1
Россияда жашоонун бөтөнчөлүктөрү жөнүндө, жүрүштуруштун эрежелери жана жергиликтүү эл менен мамилелешүү жөнүндө билдим (тааныштардан жана миграцияда болгондордон
57,0
58,4
55,7
59,3
51,7
Россияда бара турган жерден туугандар же тааныштар менен байланышууну билдим
90,9
89,6
92,2
91,8
88,9
Жаныма өзүмдүн билимим жөнүндөгү документтеримди алдым (жождун же оождун дипломун,аттестатты , кайрадан окуу жөнүндөгү күбөлүктү ж.б.)
66,6
71,1
62,1
65,7
68,9
Жашаган жерим боюнча катталуунун эрежелери жөнүндө билдим
75,1
80,5
69,7
75,3
74,7
Ишке документтерди
72,8
78,9
66,7
72,8
73,0
116
алуу эрежелери жөнүндө, ишке расмий жөндөө эрежелерин билдим Россияда жашоого даярдануу курсуна катыштым
2,9
3,8
2,0
3,0
2,7
Башкалар
2,0
3,6
1,0
1,8
2,4
17.2-таблица.Респонденттерди Россияга ишке барууга даярдык формалары боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан аялдар
Ден соолугумду текшерттим, анализдерди тапшырдым, врачтарга көрүндүм
79,0
82,1
77,0
77,3
77,4
Орус тилин өз алдымча окудум
49,9
53,2
45,9
56,3
45,2
Орус тилин курстарда окудум
20,7
19,3
22,4
22,7
19,0
Россияга барууга ФМСтын сайтында же фирма аркылуу ж.б. ―кара тизмеде‖ жоктугумду билдим
42,0
44,4
44,1
37,5
35,7
Россияда ишке орношуу мүмкүнчүлүктөрү жөнүндө тааныштарыман билдим
66,6
69,0
63,4
68,0
66,7
Барганга чейин, күн мурунтан Россиядан иш ордун таптым
33,4
39,6
31,4
32,8
23,8
Россиядан күн мурунтан башпаанек, жашоо үчүн жай таптым
56,9
58,0
55,6
58,6
56,0
117
Россияда жашоонун бөтөнчөлүктөрү жөнүндө, жүрүштуруш эрежелери жана жергиликтүү эл менен мамилелешүү жөнүндө билдим (таанытарыман жана миграцияда болгондордон)
57,0
60,2
58,3
53,1
50,6
Россиянын барууга даярданып жаткан жеринен туугандарым же тааныштарым менен байланышууну билдим
90,9
89,6
94,3
89,8
88,1
Жаныма билимим жөнүндө документтеримди алдым (жождун же оождын дипломун, аттестат, кайрадан окуу жөнүндө күбөлүк ж.б.)
66,6
70,1
60,7
74,2
64,9
Жашаган жерим боюнча катталуунун эрежелери жөнүндө билдим
75,1
80,5
69,5
80,5
70,2
Ишке документтерди алуунун эрежелери,ишке расмий жөндөөнүн эрежелери жөнүндө билдим
72,8
78,6
66,2
79,7
67,9
Россияда жашоого даярдануу курстарына катыштым
2,9
4,0
1,8
3,1
2,4
Башка
2,0
118
III. Билим берүү жана кайра даярдоо 18.1-таблица.Респонденттерди ишти ийгиликтүү мамилелеш үчүн орус тилин билүү даражасы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Орус тилден билимим толук жетишет
88,7
89,8
87,6
88,9
88,1
Орус тилден билимим анча жетишпейт
9,5
9,2
9,8
9,4
9,8
Менин орус тилден билгеним таптакыр жатишпейт
1,8
1,0
2,6
1,7
2,0
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
18.1.2-таблица. Респонденттерди иште эркин сүйлөшүү үчүн орус тилин билүү даражасы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Менин билимим толук жетишет
88,7
89,8
87,9
89,8
86,8
Менин орус тилин билгеним анча жатишпейт
9,5
9,1
9,7
9,4
10,2
Менин орус тилин билгеним таптакыр жетишпейт
1,8
1,1
2,4
0,8
3,0
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
18.2-таблица.Респонденттерди документтерди жакшылап толтуруу үчүн орус тилин билүү даражасы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Эркектер
Менин орус тилди 63,8 билгеним толук жетишет
68,5
59,1
64,2
62,8
Менин орус тилин 25,2 билгеним анча жетише бербейт
21,8
28,7
23,6
29,1
119
Менин орус тилин 11,0 билгеним таптакыр жетишпейт 100,0
9,7
12,2
12,2
8,1
100, 0
100,0
100,0
100, 0
18.2.2-таблица.Респонденттерди документтерди ийгиликтүү толтуруу үчүн орус тилин билүү даражасы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, аялдар
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, аялдар
Менин орус тилин билгеним толук жетишет
63,8
68,6
59,2
68,0
58,9
Менин орус тилин билгеним анча жетишпейт
25,2
20,6
26,9
25,0
32,1
Менин орус тилин билгеним таптакыр жетишпейт
11,0
10,8
13,9
7,0
9
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
18.3-таблица.Респонденттерди дүкөндө, аптекада, почтада ийгиликтүү сүйлөшүү үчүн орус тилин билүү даражасы боюнча бөлүштүрүүү,% менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Менин орус тилин билгеним толук жетишет
84,4
87
81,7
84,8
83,4
Менин орус тилин билгеним анча жетишпейт
12,9
11,6
14,3
12,2
14,6
Менин орус тилин билгеним таптакыр жетишпейт
2,7
1,4
4,0
3,0
2,0
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
18.3.2-таблица.Респонденттерди дүкөндө, аптекада, почтада ийгиликтүү сүйлөшүү үчүн орус тилин билүү даражасы боюнча бөлүштүрүү,% менен Жалпысынан
Тажикстан,
Кыргызстан,
Тажикстан
Кыргызстан,
120
эркектер
эркектер
аялдар
аялдар
Менин орус тилин билгеним толук жетишет
84,4
87,4
81,9
85,9
81,4
Менин орус тилин билгеним анча жетишпейт
12,9
11,2
13,3
12,5
16,2
Менин орус тилин билгеним такыр жетишпейт
2,7
1,4
4,8
1,6
2,4
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
19-таблица. Респонденттерди орус тилин үйрөнүүнү улантууну каалагандыгы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Менин орус тилин билгеним жетишет Окууну улантып жатам Окугум келер эле
60,6
58,0
63,2
61,3
59,0
1,5
0,8
2,2
0,9
3,1
35,8
39,2
32,4
35,6
36,3
Башка
2,1
2,0
2,2
2,3
1,7
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
19.2-таблица. Респонденттерди орус тилин үйрөнүүнү улантууну каалаганы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Менин орус тилин билгеним жетишет Окууну уланта баштадым Окугум келер эле
60,6
57,4
65,7
59,8
58,3
1,5
0,8
0,9
0,8
4,8
35,8
39,1
31,6
39,4
33,9
Башка
2,1
2,7
1,8
0,0
3,0
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
20-таблица. Респонденттерди билим алган жери боюнча бөлүштүрүү,% менен Жогорку
Атайын орто
Орто,толук
эмес Квалификацияны
121
орто, башталгыч
жогорулатуу курсу
Жалпысынан Мекенинде
23,9
31,2
81,4
1,2
Россияда
0,8
0,3
0,4
0,7
Башка
0,8
0,0
0,4
0,0
Мекенинде
24,1
25,3
84,1
0,0
Россияда
1,4
0,6
0,4
1,4
Башка
1,2
0,0
0,4
0,2
Мекенинде
23,6
37,1
78,8
0,0
Россияда
0,2
0,0
0,4
1,0
Башка
0,4
0,0
0,4
0,0
Тажикстан
Кыргызстан
21-таблица. Респонденттерди Россияда алардын кесиптик даярдыгын жогорулаткандыгы боюнча бөлүштүрүү, % менен Техникумда, окуу жайда
Кесиптик курстарда
Мен иштеп жаткан ишканада өз алдынча үйрөнүү
0,8
2,4
31,0
Мен муну жасай алам жана жасайм
2,5
14,1
5,6
Каалайм, бирок бул мүмкүн эмес
18,6
17,2
6,4
Мунун мага кереги жок
78,1
66,3
57,0
Ооба, муну мен жасап жатам
1,2
2,6
32
Мен муну жасай алам жана жасайм
2,8
17,3
5,0
Каалайм, бирок бул мүмкүн эмес
22,4
14,6
9,0
Мунун мага кереги жок
73,6
65,5
54,0
Жалпысынан Ооба, муну мен жасап жатам
Тажикстан
122
Кыргызстан Ооба, муну мен жасап жатам
0,4
2,2
30,0
Мен муну жасай адлам жана жасайм
2,2
10,9
6,2
Каалайм, бирок бул мүмкүн эмес
14,9
19,9
3,8
Мунун мага кереги жок
82,5
67,0
60,0
22-таблица. Респонденттерди Россияда жогорку деңгээлдеги билим алуунун максатка ылайыктуулугу жана Россияда жашоо үчүн мунун пайдалуулугу жөнүндө пикир боюнча (маяна жогору болот, иш табуу жеңил ж.б.) бөлүштүрүү,% менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Ооба, бул абдан жардам 23,8 берет Жардам берет 34,4
27,9
19,7
24,1
23,1
35,5
33,3
35,0
33,2
Жардам бербейт го
7,5
6,0
9,0
7,8
6,8
Жардам бербейт
11,2
9,4
13,1
12,7
7,8
Ойлонгон эмесмин
10,3
8,8
11,8
9,1
13,2
Айтыш кыйын
12,1
11,6
12,7
10,8
15,3
Башка
0,5
0,6
0,4
0,4
0,7
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
22.2-таблица. Респонденттерди Россияда жогорку деңгээлдеги билим алуунун максатка ылайыктуулугу жана Россияда жашоо үчүн мунун пайдалуулугу жөнүндө пикир боюнча (маянанын жогору болушу, иш жеңил табылат ж.б.) бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан эркектер
Кыргызстан, аялдар
Ооба, бул абдан 23,8 жардам берет Жардам берет 34,4
27,8
20,0
28,3
19,0
36,1
33,6
33,9
32,7
Жардам бербейт го
7,5
7,0
8,8
3,1
9,5
Жардам бербейт
11,2
10,8
14,8
5,5
9,5
Ойлонгон эмесмин
10,3
7,3
11,2
13,4
13,1
Айтыш кыйын
12,1
10,5
11,2
15,0
15,5
123
Башка
0,7
0,5
0,4
0,8
0,7
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
IV. Россияда иштөө 23-таблица. Респонденттерди болгон билими Россиядагы биринчи ишине ылайык келгендиги боюнча бөлүштүрүү,% менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Ооба, ылайык келди
20,4
20,4
20,5
22,1
16,3
Жарым-жартылай ылайык келди Жок, ылайык келбеди
14,4
13,4
15,5
14,1
15,3
65,2
66,2
64
63,8
68,4
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
23.2-таблица.Респонденттерди болгон билими Россиядагы биринчи ишине ылайык келгендиги боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан Ооба, ылайык 20,4 келди Жарым-жартылай 14,4 ылайык келди Жок, ылайык 65,2 келбеди 100,0
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
21,4
23,0
17,3
15,6
12,3
16,0
16,5
14,4
66,3
61,0
66,2
70,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
24-таблица. Респонденттерди иштеп табууга чыккандыктын тиби боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Кыска мөөнөткө чыгуу
3,4
2,7
4,0
3,2
3,8
Дээрлик жыл бою иште, жылына 1-2-3 ай мекенине кайтып келүү Иш жүзүндө Россияда туруктуу жашоо
72,7
73,4
72,0
72,9
72,0
22,6
22,7
22,4
22,7
22,2
Башка
1,3
1,2
1,6
1,2
2,0
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
124
24.2-таблица.Респонденттерди бөлүштүрүү, % менен
иштеп
табууга
чыккандыктын
тиби
боюнча
Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
3,4
3,3
3,0
0,8
6,0
Дээрлик жыл бою 72,7 иште, жылына 1-2-3 ай мекенине кайтып келүү
73,0
72,9
74,4
70,2
Иш жүзүндө Россияда туруктуу жашоо
22,6
22,6
22,9
23,2
21,4
Башка
1,4
1,1
1,2
1,6
2,4
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
Кыска мөөнөткө чыгуу
25-таблица. Респонденттерди суроо берилген учурдагы иши боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
96,5
94,6
98,4
96,2
97,3
25.2-таблица.Респонденттерди суроо берилген учурдагы иши боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, Кыргызстан, аялдар аялдар
96,5
93,9
98,8
96,9
97,6
26-таблица. Респонденттерди иштеги тынымдын орточо узактыгы (айлар) боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
2,15
1,66
3,7
1,33
4,4
26.2-таблица. Респонденттерди иштеги тынымдын орточо узактыгы (айлар) боюнча бөлүштүрүү, % менен
125
Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
2,15
1,06
3,37
5,02
3,9
Коп киреше алып келген барган жердеги негизги иш жонундо жооптор 27-таблица. Респонденттерди азыркы кездеги ишинин тиби боюнча бөлүштүрүү,% менен
Мекемеде, фирмада, ишканада Менчик ээсинин жалдануусунда Мен жеке ишкермин (менин өз бизнесим бар) Башка
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
65,2
55,0
75,6
66,8
61,5
30,9
40,4
21,2
28,9
35,5
2,2
3,6
0,8
2,7
1,0
1,7
1,0
2,4
1,6
2,0
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
27.2-таблица.Респонденттерди азыркы кездеги ишинин тиби боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Мекемеде
65,2
56,7
78,2
50,0
70,2
Менчик ээсинин жалдануусунда Мен жеке ишкермин (менин өз бизнесим бар) Башка
30,9
38,0
18,7
47,7
26,2
2,2
4,3
0,9
1,6
0,6
1,7
1,0
2,2
0,7
3,0
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
28-таблица. Респонденттерди иш сферасы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Курулуш
22,1
32,4
11,8
30,9
1,4
Соода-сатык (чекене жана дүң) Өнөр жай
26,0
26,8
25,3
23,5
32,1
2,2
1,6
2,8
2,4
1,7
Турак жайкоммуналдык чарба
5,9
2,6
9,2
6,1
5,4
126
Кызмат көрсөтүү сферасы (коомдук тамакаш,оюн-зоок, мейманкана сферасы ж.б.)
23,7
19,2
28,3
17,4
38,9
Транспорт жана байланыш Билим берүү
6,9
6,0
7,8
9,4
1,0
0,4
0,6
0,2
0,3
0,7
Саламат. сактоо
0,4
0,0
0,8
0,1
1,0
Жеке үй чарбасында кызмат көрсөтүү (баланы кароо, үй кызматчысы, жеке айдоочу)
6,5
7,8
5,2
3,7
13,2
Башка
5,9
3,0
8,6
6,3
4,7
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
28.2-таблица.Респонденттерди иш сферасы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан аялдар
Курулуш
22,1
43,0
17,2
1,6
1,2
Соода-сатык (чекене жана дүң) Өнөр жай
26,0
25,0
21,8
32,0
32,1
2,2
1,9
3,0
0,8
2,4
Турак жайкоммуналдык чарба
5,9
2,4
10,2
3,1
7,1
Кызмат көрсөтүү сфера сы (коомдук тамак-аш, оюнзоок, мейманкана сферасы ж.б.)
23,7
12,3
23,0
39,0
38,7
Транспорт жана байланыш Билим берүү
6,9
7,5
11,5
1,6
0,6
0,4
0,3
0,3
1,6
0,0
Саламат. сактоо
0,4
0,0
0,3
0,0
1,8
Менчик үйдө кызмат көрсөтүү (бала багуу, үй кызматы, жеке айдоочу )
6,5
4,6
2,7
17,2
10,1
127
Башка
5,8
3,0
10,0
3,1
6,0
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
29-таблица. Респонденттерди иш издөө стратегиясы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Туугандардын, жолдоштордун же тааныштардын жардамы менен
68,5
73,3
63,7
69,2
66,8
Ортомчу же чайкоочу аркылуу
7,8
8,0
7,6
9,6
3,4
Мамлекеттик түзүмдөр аркылуу (ишке орноштуруу кызматы,миграциялык кызмат)
0,0
0
0
0
0
Ишке орноштуруунун жеке агенттиги, ишке орноштуруу боюнча фирма аркылуу, ж.б.у.с.
4,3
4,4
4,2
3,4
6,4
Газетада, радиодо, теле көрсөтүүдө кулактандыруу аркылуу ж.б.
9,3
7,0
11,6
8,2
11,9
Интернеттеги кулактандыруу же жарнама аркылуу
8,0
5,2
10,8
7,5
9,2
Башка
2,1
2,1
2,1
2,0
2,4
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
29.2-таблица. Респонденттерди иш издөө стратегиясы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Туугандардын, достордун же тааныштардын жардамы менен
68,5
73,0
65,0
74,2
61,1
Ортомчу же
7,8
9,6
9,7
3,1
3,6
128
чайкоочу аркылуу Мамлекеттик түзүмдөр аркылуу (ишке орноштуруу кызматы,миграциялык кызмат)
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
Жеке ишке орноштуруу агенттиги, ишке орноштуруу фирмасы боюнча фирма ж.б.у.с.аркылуу
4,3
2,9
3,9
8,6
4,8
Газета 9,3 кулактандыруусу, радио, телекөрсөтүү ж.б. аркылуу
7,0
9,6
7,0
15,5
Интернеттеги 8,0 кулактандыруу же жарнама аркылуу
5,1
10,3
5,5
12,0
Башка
2,1
2,4
1,5
1,6
3,0
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
30-таблица. Респонденттерди иш берүүчү менен кат жүзүндөгү сүйлөшүү боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Сүйлөшүү бар
56,3
42,1
70,5
56,7
55,3
Сүйлөшүү жок
43,7
57,9
29,5
43,3
44,7
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
30.2-таблица.Респонденттерди кат жүзүндөгү сүйлөшүү боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Сүй. бар
56,3
42,9
72,2
39,8
67,1
Сүй. жок
43,7
57,1
27,8
60,2
32,9
129
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
31-таблица. Респонденттерди кат жүзүндөгү сүйлөшүү жоктугу боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Иш берүүчү кат жүзүндөгү сүйлөшүүдөн баш тартты
42,4
41,1
45,0
42,1
43,0
Кат жүзүндөгү сүйлөшүү респонденттин өзүнө да кереги жок
49,9
50,9
47,9
50,2
49,2
Башка
7,7
8
7,1
7,7
7,8
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
31.2-таблица. Респонденттерди кат жүзүндөгү сүйлөшүү жоктугу боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпы
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Иш берүүчү кат жүзүндөгү сүйлөшүүдөн баш тартты
42,4
40,5
46,0
42,7
43,4
Кат жүзүндөгү сүйлөшүү респонденттин өзүнө да кереги жок
49,9
50,0
50,6
53,3
43,4
Башка
7,7
9,5
3,4
4,0
13,2
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
32-таблица. Респонденттерди бирге иштегендердин тиби (жергиликтүү адамдар же мигранттар) боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Негизинен жергиликтүүлөр
10,6
8,4
12,9
10,2
4,5
Негизинен мигранттар
43,2
44,8
41,6
48,1
31,5
130
Жергиликтүүлөр 29,4 менен мигранттар теңме- тең
29,7
29
28,1
32,5
Респондент иштейт
17,1
16,5
13,6
24,4
100, 0
100,0
100,0
100, 0
жалгыз 16,8
100,0
32.2-таблица. Респонденттерди бирге иштегендердин тиби (жергиликтүүлөр же мигранттар) боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Негизинен жергиликтүүлөр
10,6
8,6
12,1
7,8
14,4
Негизин.мигранттар
43,2
50,8
45,0
27,3
34,7
Жергиликтүү. менен 29,4 мигранттар теңме-тең
27,8
28,4
35,2
30,5
Респондент иштейт
12,8
14,5
29,7
20,4
100, 0
100,0
100,0
100, 0
жалгыз 16,8
100,0
33-таблица.Респонденттерди респондент аялдар ээлеген иште жергиликтүү адамдар иштөөнү каалары жөнүндө пикир боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Жок, жергиликтүүлөр 45,4 мен иштеп жаткан ишке барбайт
50,0
40,7
46,3
43,2
Ооба, жергиликтүүлөр да 30,7 ушул ишке барууну каалайт
27,5
33,9
30,7
30,6
Айта албайм
23,9
22,5
25,4
23,0
26,2
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
33.2-таблица.Респонденттерди респондент аялдар иштеген иште жергиликтүүлөр иштөөнү каалары жөнүндө пикир боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан,
Кыргызстан,
Тажикстан,
Кыргызстан,
131
эркектер
эркектер
аялдар
аялдар
Жок, жергиликтүүлөр мен иштеген ишке барышпайт
45,4
50,7
41,3
48,0
39,5
Ооба, жергиликтүүлөр да ушул ишке барууну каалашат
30,7
27,2
34,7
28,3
32,3
Айта албайм
23,9
22,1
24,0
23,7
28,2
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
34-таблица. Респонденттерди алардын паспорту бар жер боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер Аялдар
Паспорт респондентте (аялда)
98,9
98,6
99,2
98,7
99,3
Паспорт иш берүүчүдө
0,6
0,8
0,4
0,9
0,0
Башка
0,5
0,6
0,4
0,4
0,7
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
34.2-таблица.Респонденттерди алардын паспорту бар жер боюнча бөлүштүрүү,% менен Жалпысынан
Тажикстан эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан аялдар
Кыргызстан, аялдар
98,9
98,7
98,8
98,4
100,0
иш 0,6
1,1
0,6
0,0
0,0
0,5
0,2
0,6
1,6
0,0
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
Паспорт респондентте (аялда) Паспорт берүүчүдө Башка
35-таблица. Респонденттерди бардык иштерде бир айда орточо иштеп тапканы (рубль менен) боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
132
Бир айда орточо иштеп 28368 тапканы (рубль менен)
28763
27967
29846
24825
35.2-таблица.Респонденттерди бардык иштерде бир айда орточо иштеп тапканы (рубль менен) боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан Бир айда орточо 28368 иштеп тапканы (руб. менен)
36-таблица. Респонденттерди бөлүштүрүү, % менен
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
30078
29582
24900
27768
Россиядагы
ишине
канааттангандыгы
боюнча
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Канааттанам
51,4
42,8
60,0
52,1
49,8
Анча канааттанбайм
40,7
46,4
34,9
39,9
42,7
Канааттанган жокмун
7,9
10,8
5,1
8,1
7,5
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
36.2-таблица.Респонденттерди бөлүштүрүү, % менен
Россиядагы
ишине
канааттангандыгы
боюнча
Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Канааттанам
51,4
43,5
61,6
40,6
56,9
Анча канааттанбайм
40,7
45,5
33,5
49,2
37,7
Канааттанган жокмун
7,9
11
4,9
10,2
5,4
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
37-таблица. Респонденттерди ишке канаатанбаган себеби (2 варианттагы жоопту тандап алууга болмок), % менен Жалпысынан
Тажикстан
боюнча
Кыргызстан
бөлүштүрүү
Эркектер
Аялдар
133
Маяна төмөн
72,2
75,3
68,8
70,9
75,5
Иш күн өтө узак, дем алыш 37,9 аз
32,4
46,5
30,7
57,6
Өтө оор кара жумуш
59,6
51,1
61,9
43,7
Иштин шарты жаман (иш 22 оруну начар, жаман, жабдылган, кир ж.б.)
21
23,6
26,5
9,9
Башка
11,1
11,7
10,2
10,1
13,4
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
56,9
37.2-таблица. Респонденттерди ишке канааттанбагандыктын бөлүштүрүү (эооптун 2 вариантын тандап алууга болмок), % менен
себеби
боюнча
Жапысынан
Тажикстан,
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Маяна төмөн
72,2
73,6
67,4
80,4
71,3
Иш күн өтө узак, дем алыш аз
37,9
25,5
40,4
55,6
58,3
Өтө оор кара жумуш
56,9
65,8
52,8
40,0
47,8
Иштин шарты жаман (иш оруну начар, жаман жабдылган, кир ж.б.)
22
24,3
31,1
10,2
9,2
Башка
11,1
10,8
8,3
13,7
13,3
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
38-таблица. Респондентерди маяна алуу формасы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Расмий ведомост боюнча; банк аркылуу,карточка менен
33,3
23,7
42,9
35,3
28,4
Ведомостсуз накталай (―конвертте‖)
54,7
64,1
45,3
52,1
61,1
Жарымы- расмий, жарымы – расмий эмес
9,6
9,0
10,2
9,8
9,1
134
Маянаны акчалай албайт
0,3
0,6
0,0
0,4
0,0
Башка
2,1
2,6
1,6
2,4
1,4
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
38.2-таблица.Респонденттерди маяна алуунун формасы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан , эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Расмий ведомост боюнча; банк аркылуу, карточка менен
33,3
25,7
46,2
18,0
36,3
Ведомостсуз накталай (« конвертте»)
54,7
60,2
42,9
75,8
50,0
Жарымы – расмий, 9,6 жарымы –расмий эмес
10,4
9,1
4,7
12,5
Маянаны менен албайт
акча 0,3
0,8
0,0
0,0
0,0
2,1
2,9
1,8
1,5
1,2
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
Башка
39-таблица.Респонденттерди иш күнүндө (саат) иштелген сааттын орточо саны боюнча бөлүштүрүү, %менен
Иш күнүндө иштелген сааттын орточо саны(саат)
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
10,49
10,21
10,77
10,51
10,42
39.2-таблица.Респонденттерди иш күнүндө иштелген сааттын орточо саны боюнча (саат) бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
135
Иш күнүндө иштелген сааттын орточо саны (саат)
10,49
10,21
10,86
10,21
10,58
39.2-таблица. Респонденттерди бир жумада иштелген күндөрдүн орточо саны боюнча(күндөр) бөлүштүрүү, % менен
Бир жумда иштелген күндөрдүн орточо саны (күндөр)
Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
5,72
5,9
5,62
5,6
5,5
40-таблица. Респонденттерди бир жумада иштелген күндөрдүн (күндөр) орточо саны боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан Бир жумада 5,72 иштелген күндөрдүн орточо саны (күндөр)
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
5,85
5,57
5,8
5,54
40-таблица. Респонденттерди өзүнүн иш берүүчүсүнөн эркин кетүү мүмкүнчүлүгү боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Иш берүүчүсүнөн эркин кете алат
87,4
84,5
90,3
87,7
86,7
Иш берүүчүсүнөн эркин кете албайт
6,2
7,9
4,5
6,7
4,8
Айта албайм
6,4
7,6
5,2
5,6
8,5
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
40.2-таблица. Респонденттерди иш берүүчүсүнөн эркин кетүү мүмкүнчүлүгү боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
136
Иш берүүчүсүнөн эркин кете алат
87,4
84,3
91,4
84,9
88,0
Иш берүүчүсүнөн эркин кете албайт
6,2
9,3
4,0
4,0
5,4
Айта албайм
6,4
6,4
4,6
11,1
6,6
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
42-таблица. Респонденттерди документтери болгондугу боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Жарактуу миграциялык картасы бар
98,6
99,4
97,8
98,3
99,3
Миграциялык эсеп/каттоого коюу жөнүндө айырма талону бар
97,6
98,2
97,0
97,3
98,3
Патенти бар
45,3
88,0
2,2
47,2
40,5
Медкамсыздоосу бар
82,6
91,2
73,9
82,7
82,4
Россияда убактылуу жашоого уруксаты бар (РВП)
17,2
15,5
18,8
17,0
17,6
42.2-таблица.Респонденттерди документтери болгондугу боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан эркектер
Кыргызстан эркектер
Тажикстан аялдар
Кыргызстан аялдар
Жарактуу миграциялык картасы бар
98,6
99,2
97,3
100,0
98,8
Миграциялыкк эсеп/каттоого тургандыгы жөнүндө айырма талону бар
97,6
97,9
96,7
99,2
97,6
Патенти бар
45,3
87,2
2,1
90,6
2,4
Медкамсыздоосу бар
82,6
90,6
73,7
93,0
74,4
Россияда убактылуу жашоого уруксаты бар (РВП)
17,2
13,9
20,5
20,3
15,5
137
43-таблица. Кыргызстандыктарды бөлүштүрүү, % менен
патентсиз
ишке
орношуу
ыңгайы
боюнча
Жалпысынан
Кыргызстан
Эркек-тер
Аялдар
1. Ооба, алда канча жеңил
44,9
45,1
45,8
43,1
2. Иш табуу бир аз жеңил
31,0
31,0
30,6
31,7
3. Бул дегеле жардам бербейт
8,0
7,9
8,8
6,6
4,9
5,5
3,6
11,1
9,4
15,0
100,0
100, 0
100,0
4. Жок, жеңил эмес,эч нерсе 4,8 өзгөргөн жок 5.Айта албайм 11,3 100,0
43.2-таблица.Кыргызстандыктарды бөлүштүрүү, % менен
патентсиз
ишке
орношуу
ыңгайы
боюнча
Жалпысынан
Кыргызстан, эркектер
Кыргызстан, аялдар
Ооба, бир аз жеңил
44,9
45,9
43,6
Ишке орношуу бир аз жеңил
31,0
30,7
31,5
Бул дегеле жардам бербейт
8,0
8,5
6,8
Жок,жеңил эмес, эч нерсе өзгөргөн жок
4,8
5,5
3,6
Айта албайм
11,3
9,4
14,5
100,0
100,0
100, 0
138
V. Саламаттык сактоо 44-таблица. Респонденттерди бөлүштүрүү, % менен
алардын
саламаттыгын
өз
баалоолору
боюнча
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Жакшы
82,0
80,4
83,5
84,2
76,6
Канааттандырарлык
17,6
19,2
16,1
15,5
22,7
Жаман
0,4
0,4
0,4
0,3
0,7
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
44.2-таблица.Респонденттерди бөлүштүрүү, % менен
алардын
саламаттыгын
өз
баалоолору
боюнча
Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан аялдар
Кыргызстан, аялдар
Жакшы
82,0
81,5
87,3
77,3
76,0
Канааттандырарлык
17,6
18,2
12,4
21,9
23,4
Жаман
0,4
0,3
0,3
0,8
0,6
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
45.1-таблица.Респонденттерди акыркы флюорографиясынын мезгили боюнча бөлүштүрүү, % менен
(көкүрөк рентгени)
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер Аялдар
Быйыл
54,3
60,0
48,7
52,1
59,8
Былтыр Бир жылдан ашты Эч качан
33,3 11,4 1,0
29,5 9,2 1,3
37,1 13,6 0,6
33,5 13,2 1,3
32,8 7,1 0,3
45.1.2–таблица. Респонденттерди акыркы флюорографиясынын (көкүрөк рентгени) мезгили боюнча бөлүштүрүү, % менен
Быйыл Былтыр
Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан аялдар
Кыргызстан, аялдар
54,3 33,3
58,0 29,7
45,3 37,8
65,6 28,9
55,4 35,7
139
Бир жылдан ашты Эч качан
11,4 1,0 100,0
10,7 1,6 100, 0
16,0 0,9 100,0
4,7 0,8 100,0
8,9 0,0 100, 0
45.2-таблица. Респонденттерди ВИЧ-инфекцияга акыркы жолу тестирлеген мезгили боюнча бөлүштүрүү, % менен
Быйыл Былтыр Бир жылдан ашты Эч качан
Жалпысынан
Тажикистан
Кыргызстан
Эркектер Аялдар
57,2 31,3 9,9 1,6 100,0
63,1 28,7 6,6 1,6 100, 0
51,3 33,9 13,2 1,6 100,0
56,0 31,2 10,8 2,0 100,0
60,1 31,4 7,8 0,7 100, 0
45.2.2-таблица.Респонденттерди ВИЧ-инфекцияга акыркы жолу тестирлеген мезгили боюнча бөлүштүрүү,% менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан аялдар
Кыргызстан, аялдар
Быйыл Былтыр Бир жылдан ашты
57,2 31,3 9,9
62,8 28,1 7,0
48,3 34,7 15,1
64,0 30,5 5,5
57,1 32,1 9,5
Эч качан
1,6 100,0
2,1 100, 0
1,9 100,0
0,0 100,0
1,3 100, 0
VI. Россияга миграция жана интеграция 46-таблица. Респонденттерди Россияда болгондугунун орточо мезгили боюнча (кыска мөөнөттүк кетүү эсептебегенде) бөлүштүрүү, % менен
Жыл
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
4,06
4,37
3,75
4,2
3,7
46.2-таблица.Респонденттерди Россияда болгондугунун орточо мезгили боюнча (кыска мөөнөттүк кетүүнү эсептебегенде) бөлүштүрүү, % менен
Жыл
Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
4,06
4,45
3,93
4,14
3,38
47-таблица. Респонденттерди Россияда болуунун андан аркы пландары боюнча бөлүштүрүү, % менен 140
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Бул жерде биротоло, туруктуу жашоо үчүн калуу
20,8
24,3
17,2
21,8
18,2
Бул жерде узак убакытка калуу (бир нече жыл), андан кийин үйгө кайтуу
27,1
22,9
31,3
27,4
26,4
Акча иштеп тапканга чейин бир топ убакыт жүрүп, анан кайра үйгө кайтуу
37,0
39,8
34,1
35,6
40,2
Бул жакка башка келбейм, акча иштеп табам деп жүрүүнү токтотуу керек
4,0
4,4
3,6
3,8
4,4
Башка өлкөгө баруу керек Башка
1,0
0,8
1,2
0,9
1,4
0,1
0,2
0,0
0
0,3
Айта албайм
10
7,6
12,6
10,5
9,1
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
47.2-таблица.Респонденттерди Россияда болуунун андан аркы пландары боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан аялдар
Бул жерде биротоло 20,8 туруктуу жашоо үчүн калуу
24,3
19,0
24,2
13,7
Бул жерде убакытка (бир нече андан кийин кайтуу
узак 27,1 калуу жыл) үйгө
23,5
31,7
21,1
30,4
Акча иштеп 37,0 тапканга чейин бир топ убакыт жүрүп, анан кайра үйгө кайтуу
39,3
31,4
41,4
39,3
141
Бул жакка башка 4,0 келбейм, акча иштеп табам деп жүрө берүүнү токтотуу керек
4,3
3,3
4,7
4,2
Башка өлкөгө баруу 1,0 керек Башка 0,1
0,8
0,9
0,8
1,8
0,0
0,0
0,8
0,0
Айта албайм
10,0
7,8
13,7
7,0
10,6
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
48-таблица. Респонденттерди Россиянын жаранын каалагандыгы боюнча бөлүштүрүү, % менен
алуу
же
жашап
турууну
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Россиянын жараны болгум же жашап тургум келет, документтеримди бердим
2,2
2,1
2,3
2,1
2,4
Россиянын жараны болгум же жашап тургум келет, документтеримди тапшырган жатам
14,2
15,9
12,4
13,5
15,7
Россия жараны болгум же жашап тургум келет, бирок азырынча эч нерсе кыла элекмин
43,2
48,9
37,5
43,1
43,4
Россиянын жараны болгум же жашап тургум келбейт
30,5
24,2
36,6
31,4
28,3
Башка
0,4
0,4
0,4
0,4
0,3
Айта албайм
9,5
8,5
10,8
9,5
9,8
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
48.2-таблица.Респонденттерди Россиянын жарандыгын алууну же жашап турууну каалагандыгы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
142
Россиянын жараны болууну же жашап турууну каалайм, документтерди тапшырдым
2,2
1,7
2,5
3,3
1,8
Россиянын жараны болууну же жашап турууну каалайм, документерди тапшырганы жатам
14,2
13,8
13,2
22,1
11,0
Россиянын жараны болууну же жашап турууну каалайм, бирок азырынча эч нерсе кыла элекмин
43,2
49,3
36,1
47,5
40,2
Россиянын жараны 30,5 болууну же жашап турууну каалабайм
25,9
37,6
19,7
34,8
Башка
0,4
0,6
0,3
0,0
0,6
Айта албайм
9,6
8,7
10,3
7,4
11,6
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
49-таблица. Респонденттерди бөлүштүрүү, % менен
Россиянын
Жалпысынан
жарандыгын
алуу
мотиви
боюнча
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Россияда иштөө жана 63,8 жашоо ыңгайлуу –ишке жеңил орношосуң, бекер медтейлөө, полициядан коргоо, бирок Россияга келүү менин оюмда жок
65,1
62,2
65,2
60,6
Дайыма Россияда жашагым 25,1 келет, өз өлкөмөн кетсем дейм
24,1
26,3
24,7
26,1
Башка
11,1
10,8
11,5
10,2
13,3
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
143
49.2-таблица. Респонденттерди бөлүштүрүү, % менен
Россияда иштөө жана жашоо ыңгайлуу- ишке оңой орношосуң, бекер медтейлөө, полициядан коргоо, бирок Россияга кетүү оюмда жок Дайыма Россияда жашагым келет, өз өлкөмөн кетсем дейм Башка
Россиянын
жарандыгын
алуу
мотиви
боюнча
Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан аялдар
63,8
65,9
64,1
62,6
58,8
25,1
23,0
27,1
27,5
24,7
11,1
11,1
8,8
9,9
16,5
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
50-таблица. Респонденттерди бөлүштүрүү, % менен
аларга
жергиликтүү
калктын
мамилеси
боюнча
Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Жакшы
52,2
53,6
50,7
50,0
57,3
Бирдей
37,3
32,6
42,2
38,7
34,1
Душманча
2,6
4,0
1,2
3,3
1,0
Айта албайм
7,9
9,8
5,9
8,0
7,5
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
50.2-таблица.Респонденттерди бөлүштүрүү, % менен
аларга
жергиликтүү
калктын
мамилеси
боюнча
Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Жакшы
52,2
50,5
49,4
62,5
53,3
Бирдей
37,3
34,7
43,3
26,6
40,0
Душманча
2,6
4,6
1,8
2,3
0,0
Айта албайм
7,9
10,2
5,5
8,6
6,7
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
144
51-таблица. Респонденттерди проблемаларды чечүүгө жардамы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Туугандар
59,5
65,1
53,9
56,0
67,9
Жердештер, мекендештер
66,0
73,5
58,5
67,8
61,8
Россиялык тааныштар
18,3
19,5
17,0
19,7
14,9
Коммерциялык фирмалар
3,4
1,6
5,2
3,8
2,4
Диаспора, мигранттык 14,9 уюмдар
14,9
14,8
17,3
9,1
Коммерциясыз уюмдар
24,2
28,5
19,8
24,8
22,6
өлкөмүн 19,3
14,7
23,8
19,0
19,9
10,0
8,6
9,8
8,1
Менин элчилиги Башка
51.2-таблица.Респонденттерди проблемаларды чечүүгө жардамы боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Туугандар
59,5
62,3
46,9
73,4
63,7
Жердештер, мекендештер
66,0
75,1
59,5
68,8
56,5
Россиялык тааныштар
18,3
21,1
18,1
14,8
14,9
Коммерциял-ык фирмалар
3,4
1,9
6,0
0,8
3,6
Диаспора, мигранттык уюмдар
14,9
16,8
17,8
9,4
8,9
Коммерциялык эмес 24,2 уюмдар
29,1
19,9
26,6
19,6
Менин өлкөмүн элчилиги
14,7
23,9
14,8
23,8
19,3
145
Башка
59,5
10,4
9,1
8,6
7,7
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
52-таблица.Респонденттерди бош убакытты өткөрүү тиби боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер Аялдар
Телевизор карайм
55,3
59,6
51,1
57,2
51,0
Бала менен алек болом
12,9
8,6
17,2
9
17,6
Достор жана тааныштар менен маектешем Кино, театр, концерттерге барам Дискотекаларга, түнкү клубдарга барам Кафе, ресторандарга барам
67,6
71,9
63,3
70,5
60,8
18,9
17,7
20,0
18,9
18,9
1,3
1,2
1,4
1,6
0,7
8,1
8,0
8,2
8,9
6,
Спорт менен алектенем
20,9
26,7
15,0
27,5
5,1
Китеп окуйм
32,4
37,6
27,1
30,6
36,5
Экскурсияга, музейлерге, 12,3 көргөмөлөргө барам Шаарда сейилдейм 38,6
17,7
6,8
11,5
14,2
38,8
38,3
39,0
37,5
Башка
10,0
8,6
11,4
9,4
11,5
Менин бош убактым жок
12,5
13,9
11,0
12,3
12,8
52.2-таблица.Респонденттерди бош убакыт өткөрүү тиби боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Телевизор карайм
55,3
62,8
50,8
50,0
51,8
Бала менен алек болом Достор жана тааныштар менен маектешем
12,9
5,1
17,5
18,8
16,7
67,6
75,7
64,7
60,9
60,7
Кино, театр, концерттерге барам Дискотекаларга, түнкү клубдарга барам Кафе, ресторандарга
18,9
19,0
18,7
14,1
22,6
1,3
1,3
1,8
0,8
0,6
8,1
9,1
8,8
4,7
7,1
146
барам Спорт менен 20,9 алектенем Китеп окуйм 32,4
34,0
20,2
5,5
4,8
38,2
22,1
35,9
36,9
Экскурсияга, музейлерге, көргөзмөлөргө барам Шаарда сейилдейм
12,3
17,1
5,1
19,5
10,1
38,6
41,7
36,0
30,5
42,9
Башка
10,0
7,8
11,2
10,9
11,9
12,6
12,1
18,0
8,9
100, 0
100,0
100,0
100, 0
Менин убактым жок
бош 12,5 100,0
53-таблица. Респонденттерди Россияда сүйлөшүүчү чөйрөсү боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Туугандар менен
56,1
62,5
49,7
51,9
66,2
Жердештер менен
73,1
77,5
68,7
74,9
68,9
Бирге иштеген мигрант коллегаларым менен Бирге иштеген жергиликтүү коллегаларым менен
44,6
49,2
39,9
47,1
38,5
25,6
20,3
30,9
24,3
28,7
Мен жашаган жердеги кошуналар менен Жергиликтүүлөр менен
16,7
20,5
12,8
17,0
15,9
11,4
13,3
9,4
11,9
10,1
Башка
0,7
1,2
0,2
0,7
0,7
100,0
100, 0
100,0
100, 0
100,0
53.2-таблица. Респонденттерди Россияда сүйлөшүүчү чөйрөсү боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Туугандар менен
56,1
58,3
44,7
75,0
59,5
Жердештер менен
73,1
78,9
70,4
73,4
65,5
147
Бирге иштеген мигрант коллегаларым менен
44,6
52,9
40,5
38,3
38,7
Биге иштеген 25,6 жергиликтүү коллегаларым менен Мен жашаган жердеги 16,7 кошуналар менен
19,3
29,9
23,4
32,7
21,9
11,5
16,4
15,5
Жергиликтүүлөр менен Башка
11,4
14,4
9,1
10,2
10,1
0,7
1,3
0,0
0,8
0,6
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
54-таблица.Респонденттерди жакын адамдар менен телефондо сүйлөшүүнүн тездиги боюнча (скайп, IP-телефониянын башка типтери), бөлүштүрүү,% менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Күнүгө
19,0
21,2
16,7
18,4
20,3
Жумасына бир нече ирет
40,4
42,5
38,3
40,5
40,2
Айына бир нече ирет
27,9
25,2
30,5
27,6
28,4
Айына бир ирет жана 9,3 андан да сейрек Дээрлик чалбайм 2,1
8,2
10,5
9,5
8,9
2,2
2,0
2,5
1,1
Менин бардык 1,0 жакындарым бул жерде, мени менен турат Башка 0,3
0,2
1,8
1,3
0,4
0,5
0,2
0,2
0,7
100, 0
100,0
100, 0
100,0
100,0
54.2-таблица.Респонденттерди жакын адамдар менен телефондо (скайп, IPтелефониянын башка типтери) сүйлөшүүнүн тездиги боюнча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
Күнүгө
19,0
21,2
15,3
21,4
19,5
Жумасына бир нече ирет Айына бир нече ирет Айына бир жолу жана андан да сейрек
40,4
42,7
38,0
41,9
39,0
27,9
24,5
31,2
27,4
29,2
9,3
8,7
10,5
6,8
10,4
148
Дээрлик чалбайм
2,1
2,6
2,3
0,8
1,3
Менин бардык жакындарым бул жерде, мени менен Башка
1,0
0,3
2,4
0,0
0,6
0,3
0,0
0,3
1,7
0,0
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
55-таблица. Респонденттерди Россияда жашоого канааттангандыгы боюча бөлүштүрүү, % менен Жалпысынан
Тажикстан
Кыргызстан
Эркектер
Аялдар
Толук канааттанам
22,6
20,0
25,2
24,2
18,9
Жалпысынан канааттанам, бирок проблемалар бар Жаман эмес, бирок татаалдыктар бар Бул жерде жашоо мага оор Таптакыр канааттанган жокмун, мага бул жер жакпайт
42,7
41,7
43,8
40,7
47,4
28,4
29,5
27,3
28,8
27,4
5,9
8,4
3,3
6,2
5,2
0,4
0,4
0,4
0,2
1,1
100,0
100, 0
100,0
100, 0
100,0
55.2-таблица. Респонденттерди бөлүштүрүү, % менен
Толук канааттандым Жалпысынан канааттандым,бир -ок проблемалар бар Жаман эмес, бирок оорчулуктар бар Бул жерде жашоо мага оор Таптакыр канааттанбайм, мага бул жерде оор
Россияда
жашоо
канааттандырганы
боюнча
Жалпысынан
Тажикистан, эркектер
Кыргызстан, эркектер
Тажикстан, аялдар
Кыргызстан, аялдар
22,6
20,7
28,2
17,9
19,5
42,7
39,5
42,0
47,9
47,1
28,4
30,8
26,4
25,6
28,8
5,9
8,7
3,4
7,7
3,3
0,4
0,3
0,0
0,9
1,3
100,0
100, 0
100,0
100,0
100, 0
149
2-тиркеме АНКЕТА Итервьюер толтурат Интервьюнун күнү:
аN анкеты _______
Шаар__________________Интервьюердин
АЖ:
1. Сиздин Россияда жарандыгыңыз барбы же жашап тургуңуз келеби (ЖТК)? 1. Ооба, РФда жарандыгым бар– суроо бүтөт 2. Ооба, Россияда ЖТК– суроо бүтөт 3.Жок, РФда жарандыгым да жок, жашап тургум да келбейт- суроо уланат 01. Респонденттин жынысы
1. Эркек
2. Аял
БАРДЫК СУРООЛОРГО БИР ГАНА ЖООП, ЭГЕР БАШКАСЫ КӨРСӨТҮЛБӨСӨ I. Сиз жана Сиздин үй-бүлөңүз жүнүндө бир нече суроо 1. Сиз Тажикстанга же Кыргызстанга жарансызбы? 1. Тажикстанга жаранмын 2. Кыргызстанга жаранмын 2. Сиз өзүңүздү кайсы улуттун өкүлүмүн деп эсептейсиз (көрсөтүңүз)? ______________________(тажиктердин ичинен сөзсүз памирликтерди бөлүп көрсөтүү керек) 3. Сиз канча жашка толдуңуз? _______________(сан менен көрсөтүңүз) 4. Сиздин туруктуу жашаган жериңиз кайсы калктуу пунктта? 1. Борбор шаарда 2. Ири шаарда (калкы 100 миңден ашык) 3. Чакан шаарда (калкы 100 миңден кем)), шаар тибиндеги айылда, райондун борборунда 4. Айыл жеринде 5. Сиздин билимиңиз кайсы? 1. Жогорку (институтту, университетти бүтүргөнсүз) 2. Толук эмес жогорку (институтка, университетке киргенсиз жана бүтпөй калгансыз) 3. Атайын орто (окуу жайды, колледжди, техникумду бүтүргөнсүз) 4. Орто (орто мектепти, гимназияны бүтүргөнсүз) 5. Толук эмес орто мектепти жана андан төмөн (орто мектепти бүтүргөн эмесмин) 6. Сиздин үй-бүлөлүк абалыңыз: 1. Расмий никедемин (катталган) 2. Расмий эмес никедемин (катталбаган) 3. Никеде жокмун жана болгон эмесмин8-суроого өтүү 4. Ажырашкамын 8-суроого өтүү 5. Жесир 8-суроого өтүү 7. Сиздин жолдошуңуз/аялыңыз/өнөгүңүз кайда? 1. Бул жерде, мени менен 2. Үйдө, туруктуу жашаган жерде калды Башка (көрсөтүңүз) 150
8. Азыркы кезде Сиздин үй-бүлөңүздүн материалдык абалы кандай? 1. Бардык зарыл нерселерди сатып ала алабыз жана кассага акча сактайбыз 2. Бардык зарыл нерселерди сатып ала алабыз, бирок акча сактоого болбой жатат 3. Акча абдан зарыл нерселерге гана жетет (тамак-аш, кийим-кече ж.б.) 4. Акча абдан зарыл нерселерге да жетпейт (тамак-ашка, кийим-кечеге ж.б.)
II. Мекендеги иш жана миграцияга даярдык 9. Мекениңизде Сиз иштедиңиз беле (Тажикстанда же Кыргызстанда)? 1.Ооба 2. Жок13-суроого өтүү 10. Мекениңизде Сиз канча иштегенсиз?_____жыл ____ ай 11.Мекениңизде Сиз баарынан узак кайсы сферада иштедиңиз эле? 1.Курулуш 2. Соода-сатык (чекене жана дүң) 3. Өнөр жай 4. Турак жай-коммуналдык чарба 5. Кызмат көрсөтуу сферасы (коомдук тамак-аш, оюн-зоок, мейманкана сферасы ж.б.) 6. Транспорт жана байланыш 7. Билим берүү 8. Саламаттык сактоо 9. Башка (көрсөтүңүз) 12. Сиздин мекениңиздеги акыркы ишиңиз эмне эле, Сиз конкреттүү эмне кылгансыз? ____________________________________________________________________ 13. Россияда жакшы ишке орношуу үчүн өз мекенинде кандай адистикке ээ болуу керек? 1. Курулуш 2. Соода-сатык (чекене жана дүң) 3. Өнөр жай 4. Турак жай-коммуналдык чарба 5. Кызмат көрсөтүү сферасы (коомдук тамак-аш, оюн-зоок, мейманкана сферасы ж.б.) 6. Транспорт жана байланыш 7. Билим берүү 8. Саламаттык сактоо 9. Башка (көрсөтүңүз) 10.Адистик алуунун кажети жок ... (Тажикстанда/Кыргызстанда), баары бир Россияда эч кандай көнүмүш жана билим талап кылынбаган төмөн төлөнүүчү иште иштейсиң15суроого өтүү 11. ….(Тажикстанда/Кыргызстанда, окутуу деңгээли төмөн,ал жакта Россияда керек болуучу көнүмүштөрдү жана билимди бербейт15-суроого өтүү 12. Айта албайм15-суроого өтүү 14. Бул кайсы адистик болушу мүмкүн (көрсөтүңүз)?______________
151
15. Сиз иш издеп чыкканга кандай даярдык көргөнсүз? 1. Ооба 2. Жок 1. Ден соолугумду текшерттим, анализдерди тапшырдым, 1.1 врачтарга көрүндүм
1.2
2. Орус тилин өз алдымча окудум
2.1
2.2
3. Орус тилин курстарда окудум
3.1
3.2
4. ФМС сайтында же фирма аркылуу Россияга кетүүгө ―кара 4.1 тизмеде‖ мен жокмунбу, билдим, ж.б.
4.2
5. Россияда ишке орношуу мүмкүнчүлүгү жөнүндө тааныштардан 5.1 билдим
5.2
6. Россияга барганга чейин күн мурунтан иш ордун таптым
6.1
6.2
7. Россиядан күн мурунтан башпаанек, жашаачу жай таптым
7.1
7.2
8. Россияда жашоонун бөтөнчөлүктөрү жөнүндө, жүрүш-туруш 8.1 эрежелери жана жергиликтүү калк менен мамилелешүү жөнүндө билдим (тааныштардан жана миграцияда болуп келгендерден)
8.2
9. Россияда мен барайын деп жаткан жердеги туугандардан же 9.1 тааныштардан байланыштарды билдим
9.2
10. Жаныма билимим жөнүндөгү документтеримди алдым 10.1 (жождун же оождун диплому, аттестат, кайрадан окуу жөнүндөгү күбөлүк ж. б,)
10.2
11. Жашаган жерим боюнча каттоодон өтүүнүн эрежелерин 11.1 билдим
11.2
12. Ишке документтерди алуу эрежелери, ишке орношуунун 12.1 расмий эржелери жөнүндө билдим
12.2
13.Россияда жашоого даярдануу курстарынын өттүм
13.1
13.2
14. Башка________________________________
14.1
14.2
Ш. Билим берүү жана кайра даярдоо 16.Россияда Сиздин орус тилин билгендигиңиз... 1…иште 2…документтерди сүйлөшүү толтуруу үчүн үчүн
3….дүкөндө, аптекада, почтодо сүйлөшүү үчүн 152
Толук 1.1
2.1
3.1
1.2
2.2
3.2
3. Таптакыр 1.3 жетпейт
2.3
3.3
1. жетет 2.Анча жетпейт
17. Орус тилин үйрөнүүнү улантууну Сиз каалайсызбы? 1.Жок, мага менин орус тилин билгеним жетет 2.Окууну уланта баштадым (кайсы жерде экенин көргөзүңүз)_____________ 3. Окууну каалар элем 4. Башка (көргөзүңүз)___________ 18. Сиз билимди кайдан алгансыз? (1-бөлүмдө жооп, эгер ушундай окутуу болсо; эгер жогорку, орточо адистик жана орто билим же курстар өз мекениңизде жана Россияда да болсо,2 жоопту бир бөлүмдө көрсөтүңүз) 1. Жогорку 2. Орто 3. Орто, толук Квалификацияны атайын эмес орто, жогорулатуу башталгыч курстар 1. Өз мекенинде
1.1
2.1
3.1
4.1
2.Россияда
1.2
2.2
3.2
4.2
3.Башка (көрсөтүңүз)
1.3
2.3
3.3
4.3
_______________ 19. Сиз кесиптик даярдыгыңызды Россияда жакшырта аласызбы? 1.Техникумда, 2.Кесиптик 3.Мен иштеп окуу жайда курстарда жаткан ишканада өз алдымча окуйм 1. Ооба, мен муну жасап 1.1 жатам (жасап койдум)
2.1
3.1
2.Мен аны жасай алам 1.2 жана жасаган жатам
2.2
3.2
3.Каалайт элем, мүмкүн эмес
2.3
3.3
2.4
3.4
бирок 1.3
4. Мага анын кереги жок
1.4
153
20. Эгер Сиз Россиядан мындан бийик деңгээлдеги билимге ээ болсоңуз,Сиздин Россиядагы жашооңузга жардам берет беле (жогорку айлык акы, ишке оңой орношуу ж.б.у.с.)? 1. Ооба, бул абдан жардам берет 2. Жардам берет 3. Жардам бербейт го 4.Жардам бербейт 5. Бул жөнүндө ойлонгон эмесмин 6. Айта албайм 7.Башка______________________
IV. Россияда иштөө 21.Сиздин Россиядагы биринчи ишиңиз Сиздин алган билимиңизге туура келдиби? 1. Ооба 2. Жарым-жартылай келди 3. Туура келген жок 22. Сиз ишке кандай барасыз? 1. Кыска мөөнөткө баратам ( ____ айга), бир аз иштеп табам да, үйгө кайтам 2.Дээрлик жыл бою иште жүрөм, үйгө жылына 1-2-3 айга келем 3. Дайыма бул жерде жашайм, үйүмө дээрлик барбайм 4.Башка (көрсөтүңүз) 23. Сиз азыр иштеп жатасызбы? 1. Ооба25- суроого өтүү 2. Жок 24. Иштебесеңиз, анда качантан бери иштебейсиз? ___________ ай Кийинки суроолор арбын киреше алып келген сырттан иштеген негизги иши жөнүндө Эгер убактылуу иштебесе акыркы иши жөнүндө сураш керек 25. Сиз азыр кайда иштейсиз/иштегенсиз акыркы жолу? 1.Мекемеде, фирмада, ишканада 2.Менчик ээсинде жалданып иштедим 3.Мен жеке ишкермин (менин өз бизнесим бар) 4.Башка (көрсөтүңүз) 26. Сиз кайсы сферада иштейсиз? 1. Курулуш 2. Соода-сатык (чекенежана дүң) 3. Өнөр жай 4. Турак жай-коммуналдык чарба 5. Кызмат көрсөтүү сферасы (коомдук тамак-аш, оюн-зоок, мейманкана сферасы ж.б.) 6. Транспорт жана байланыш 7. Билим берүү 8. Саламаттык сактоо 9. Менчик ээсине кызмат көрсөтөм (бала багам, үй кызматын жасайм, жеке айдоочумун ) 10. Башка (көрсөтүңүз) 154
27. Россияда Сиз азыр кайсы ишти иштейсиз, Сиз конкреттүү эмне иш кыласыз?____________________________________________________________________ 28. Сиз бул ишти кантип таптыңыз? 1.Туугандардын, достордун же тааныштардын жардамы менен 2.Ортомчу же чайкоочу аркылуу 3.Мамлекеттик түзүмдөргө кайрылдым (ишке орноштуруу кызматы, миграциялык кызматтар) 4.Жеке ишке орноштуруу агенттигине, ишке орноштуруу боюнча фирмага, ж.б. кайрылдым 5.Газетадагы кулактандыруу аркылуу,радио, телевидение боюнча ж.б. 6.Интернетеги кулактандыруу же жарнама аркылуу 7.Башка (көрсөтүңүз) 29. Сиздин иш берүүчү менен кат жүзүндө договоруңуз барбы? 1.Ооба31-суроого өтүү 2.Жок 30. Эгер жок болсо, эмне үчүн 1.Иш берүүчү договор түзүүдөн баш тартты 2.Мага договордун кереги жок 3.Башка (көрсөтүңүз) 31. Сиздин катарыңызда ким иштейт? 1.Негизинен жергиликтүүлөр 2.Негизинен мигранттар 3.Жергиликтүүлөр менен мигранттар теңме-тең 4.Мен жалгыз иштейм 32. Кандай деп ойлойсуз, жергиликтүүлөр Сиздин ордуңузда иштөөнү каалар беле? 1. Жок, жергиликтүүлөр мен иштеп жаткан ишке барышпайт 2. Ооба, каалашат, жергиликтүүлөр да мен иштеген ишти иштегилери келет 3. Айта албайм 33. Сиздин паспортуңуз кайда? 1. Менде 2. Иш берүүчүдө 3. Башка (көрсөтүңүз) 34. Сиз бардык иштеген иште айына орточо канча аласыз (рубль менен көрсөтүңүз? (эгер орточо эсептөө кыйын болсо, анда акыркы айды көрсөтүңүз) рублей 35. Сиз бул жердеги ишиңизге ыраазысызбы? 1.Ооба 37-суроого өтүү 2.Анча эмес 3. Жок 36. Эгер ыраазы болбосоңуз, анда эмне үчүн (2 варианттан ашык жоопбербеңиз)? 1. Акчасы аз 2. Иш күнү өтө эле узак, дем алыш аз 3. Оор кара жумуш 4. Эмгек шарты жаман (иш орду начар, жабдуу жаман,кир ж.б.) 5. Башка (көргөзүңүз) 155
37. Сиз маянаны кандай аласыз? 1. Кол коюп, расмий ведомост аркылуу; карточка менен банк аркылуу 2. Ведомостсуз накталай(«конвертте») 3. Жарымы - мындай, жарымы – мындай 4. Мен айлык акыны акчалай албайм 5. Башка (көргөзүңүз) _______________________________________________ 38. Сиз жумуш күнүңүздү канча саат иштейсиз(көргөзүңүз)?____________ саат 39. Сиз жумасына канча күн иштейсиз (көргөзүңүз)?________________ күн 40. Эгер кааласаңыз Сиз иш берүүчүңүздөн эркин кете аласызбы? (ишмерлерге бул суроо берилбесин) 1. Кете алам 2.Кете албайм 3. Айта албайм 41.Азыр, ушул кезде (акыркы иштеген жериңизде) Сиз Россияда өз адистигиңиз боюнча иштеп жатасызбы? 1.Ооба, мен мекенимде алган билимим боюнча адистигимде иштеп жатам 2. Жок, мен алган адистигим боюнча иштеген жокмун 3. Менин адистигим жок болчу, мен адистикти ушул жерден, Россияда иш ордумда алдым 4.Башка (көргөзүңүз)___________________________________________ 42. Сизде бул документтедин кайсынысы бар? (бардык керектүү варианттарды белгилеңиз) 1. Азыркы миграциялык карта 4.Медкамсыздоо 2.Миграциялык эсеп/каттоого коюу 5. Россияда убактылуу жашоого уруксат жөнүндө айыруу талону (РВП) 3. Патент 6.Башка (көргөзүңүз)_____________ Кыргыз паспорту барлар үчүн гана 43.Патент алуунун кереги жок болгондон бери Сизге ишке орношуу жеңил болуп калдыбы (2015-ж. ортосунан бери)? 1. Ооба, кыйла жеңил 2. Иш табуу бир аз жеңилдеди 3. Бул дээрлик жардам бербейт 4. Жок, жеңил эмес, эч нерсе өзгөргөн жок 5. Айта албайм V. Саламаттык сактоо 44. Сиз саламаттыгыңызды кандай баалайсыз? 1. Жакшы 2. Канааттандырарлык 3. Жаман 45. Сиз акыркы жолу ...(ар бөлүмчөдө бир жооп болсун) 1. флюорографиядан өттүңүз (көкүрөк рентгени)? 1. Быйыл 1.1
2. … ВИЧ-инфекцияга тестирлөөдөн өттүңүз? 2.1 156
2. Былтыр 3. Бир жылдан ашты 4. Эч качан
1.2 1.3 1.4
2.2 2.3 2.4
VI. Россияга миграция жана интеграция 46. Сиз качантан бери Россиядасыз (кыска мөөнөттүү кетип калууну эсептебегенде) ___жыл __ ай. 47. Россияда жүрүү боюнча Сиздин мындан аркы пландарыңыз? 1. Бул жерде биротоло, туруктуу жашоого калуу 2. Бул жерде узак убакытка калам (бир нече жыл), андан соң үйгө кайтам 3. Кайсы бир убакка чейин келип акча иштеп таап жана үйгө кайтуу 4. Башка бул жакка келбейм,акча иштеп табууну токтотом50-суроого өтүү 5. Башка өлкөгө барам (кайсыга?)_____________________________ 50-суроого өтүү 6. Башка (көрсөтүңүз) 7. Айта албайм 48. Сиз Россиянын жарандыгын алгыңыз же жашап тургуңуз келеби? 1.Ооба, документтерди тапшырдым 2.Ооба, документтерди тапшырган жатам 3.Ооба, бирок ал үчүн эч нерсе жасай элекмин 4.Жок 50- суроого өтүү 5.Башка(көрсгөзүңүз)_______________ 6. Айта албайм 49. Сиз жарандыкты эмне үчүн алган жатасыз?(бир гана жооп) 1. Россияда иштөөгө жана жашоого ыңгайлуу – ишке жеңил орношосуң, мед. тейлөө, полициядан коргоо бекер, бирок мен Росиияга келгим келбейт 2.Дайыма Россияда жашагым келет, өз өлкөмөн кетсем дейм______________________ 50. Бул шаардын жергиликтүү калкы Сизге кандай мамиле жасашат? 1. Жакшы 2. Бирдей 3. Душманча 4. Айта албайм 51. Сиздин проблемаларыңызды чечүүгө ким жардам берет? (жооптун бардык саны) 1. Туугандар 2. Жердештер, мекендештер 3. Россиялык тааныштар 4. Коммерциялык фирмалар 5. Диаспора, мигранттык уюмдар 6. Коммерциялык эмес уюмдар (НКО) 7. Менин өлкөмүн элчилиги 8. Башка (көргөзүңүз) _________________________________________________ 52. Сиз демейде бош убактыңызды варианттарын көргөзүңүз)?
кандай
өткөрөсүз
(жооптордун
бардык 157
1. Телевизор карайм 2. Бала багам 3. Досторум жана тааныштарым менен баарлашам 4. Кино, театр, концерттерге барам 5. Дискотекаларга, түнкү клубдарга барам 6. Кафе, ресторандарга барам 7. Спорт менен алектенем 8. Китеп окуйм 9. Экскурсияларга, музейлерге, көргөзмөлөргө барам 10.Шаарда сейилдейм 11.Башка (көргозүңүз) __________________________________________ 12. Менин бош убактым жок 53. Бул шаарда Сиз демейде ким менен баарлашасыз? (жооптордун бардык варианттарын көргөзүңүз) 1. Туугандар менен 2. Жердештерим менен 3. Иш боюнча коллегаларым менен – алар да мигранттар 4. Бирге иштеген коллегаларым – жергиликтүүлөр менен 5. Жашаган жердеги кошуналарым менен 6. Жергиликтүүлөр менен 7.Башка (көргөзүңүз) __________________________________________ 54. Сиз үйүңүздөгү жакындарыңызга телефон/скайп ж.б. менен тез-тез чалып турасызбы? 1. Күнүгө 2. Жумасына бир нече жолу 3. Айына бир нече жолу 4. Айына бир жолу жана андан да сейрек 5. Дээрлик чалбайм 6. Менин бардык жакындарым бул жерде мени менен жашайт__________________ 55.Сиз Россиядагы жашооңузга канааттанасызбы? 1. Толук канааттанам 2. Жалпысынан канааттанам, бирок проблемаларым бар 3. Жаман эмес, бирок кыйынчылыктар бар 4. Мага бул жерде жашоо оор 5. Таптакыр канааттанбайм, мага бул жерде кыйын Жоопторуңузга чоң рахмат!
158
3-тиркеме Кыргызстандык жана Тажикстандык эмгек мигранттар менен интервью үчүн суроолор I. Сиз жана Сиздин үй-бүлөңүз жөнүндө бир нече суроо Сизде Кыргызстандын же Тажикстандын жарандыгы барбы? Сиз өзүңүздү кайсы улутмун деп эсептейсиз? (сөзсүз тажиктердин ичиндеги памирликтерди бөлүп караңыз) Сиздин толук жашыңыз канчада? Сиз Россияга кайдан келдиңиз? Сиздин билимиңиз эмне? II. Россияда иштөө Сиз Россияга биринчи келгенде кайсы ишке орноштуңуз жана эмне үчүн? Ал Сизде ошол убакта болгон адистикке, Сиздин билимиңизге туура келди беле? Эмне үчүн мындай болуп калды, Сиз кандай деп ойлойсуз? Мындан аркы суроолор эң көп киреше алып келген сырттагы негизги иш жөнүндө Сиз азыр кайда иштейсиз?Сиздин Россиядагы азыр жасаган ишиңиз кайсы, конкрет эмне иштейсиз? Сиз бул ишти кантип таптыңыз? Сизге ким жардам берди? Бул кандайча болду эле? Россияда ишти кантип жакшы издөө керек?Сизге окшогон мигранттар демейде ишти кантип издейт, ошонун мисалдарын келтирип берсеңиз? Бул кандайча болот? Сиздин иш берүүчү менен кат жүзүндөгү договоруңуз барбы? Эгер жок болсо, анда эмне үчүн? Дговор түзүүгө эмне жолто болду? Сиздин жаныңызда ким иштейт? Сиз кандай деп ойлойсуз, жергиликтүүлөр Сиздин ордуңузда иштөөнү каалар беле? Эмне үчүн ушундай, Сиз кандай деп ойлойсуз? Иште Сизге кандай мамиле кылышат? Сиз бул жердеги ишиңиге ыраазысызбы? Эмне үчүн? Эгер ыраазы болбосоңуз, эмне үчүн? Иш берүүчү Сизди алдадыбы, эгер алдаса Сиз эмне кылдыңыз? Мындай учур көп болдубу? Алдоодон кандайдыр бир коргонууга болобу? Сиз айлык акыны (маяна) кандай аласыз, расмий жол мененби, же жокпу? Болочок маяна жөнүндө Силер кандай сүйлөштуңөр эле? Сиз канча маяна аласыз? Россиялыктарга жана башка мигранттарга ушундай эле ишке көп төлөйбү же азбы? Эмне үчүн мындай, Сиз кандай деп ойлойсуз? Сиз өз иш күнүңүздө канча саат иштейсиз? Сиз жумасына канча күн иштейсиз? Сизде дем алыш кандай? Азыр Сиз Россияда өз адистигиңз боюнча иштейсизби? Адистик боюнча орношуу жеңил болдубу? Эгер адистигиңиз боюнча иштебесеңиз, адистик боюнча иштөөгө эмне жолто болууда? Эмне үчүн мындай, Сиз кандай ойлойсуз? Кыргыз паспорту барлар үчүн гана Патент алуунун кереги жок болгондон кийин,ишке орношуу Сизге жеңил болуп калдыбы (2015-ж. жарымынан бери). Жеңил болуп калса, ал эмнеден көрүнөт? Ага мисалдарды келтирип бериңизчи Патент жоюлгандан кийин Сиздин маянаңыз көбөйдүбү? Маянаңыз канчага көбөйдү? Эгер Сизде Россиянын паспорту болсо, бул Сиздин ишке орношуңузду андан бетер жеңилдетет беле, же жокпу? Сиз кандай ойлойсуз? 159
III. Билим берүү жана кайрадан даярдоо Сиз Россияда билимиңиздин, квалификацияңыздын деңгээлин жогорулатууну каалайсызбы? Сиз аны кандай кыла аласыз? Же Сиз аны жасадыңызбы? Мисалы, Сиз Россиянын атайын курстарына, же окуу жайына, техникумуна (колледж) же жожуна баргыңыз келет? Бул Сизди Россиядагы жакшы жумушка орношууга, акчаны көп табууга жардам береби? Эмне үчүн? VI. Россиядагы миграция жана интеграция Сиз Россияда качантан берисиз (мекениңизге кыска мөөнөттүк отпскага кетүүнү эсептебегенде)? Россияда мындан ары болуу боюнча Сиздин пландарыңыз? Буга эмне жолто болууда же жардам берүүдө? Балдарыңыздын Россияда иштешин Сиз каалар белеңиз? Бул үчүн алар кандай билим алуулары керек? Эмне үчүн? Бул билимди балдар Россиядан алышы керекпи же Сиздин мекениңизденби? Эмне үчүн? Сиз балдарыңыздын Россиянын колледжинен (окуу жайынан, техникумунан) окушун каалар белеңиз? Сиз аларга ылайыктуу колледж издөөгө аракет кылдыңызбы? Же россиялык жожго гана тапшырса дейсизби? V. ММК Сиз Россиядан эмне карайсыз, угасыз, окуйсуз? ТВ, радио, газеталар, журналдар Интернет? Бир нечесин атаңызчы Сиз аларды кайсы тилде көрөсүз, угасыз, окуйсуз жана канчалык көп? Алар россияныкыбы же кыргызстандыкыбы (тажикстандыкыбы)? Сиз аларды эс алуу, иш жана үй издөө же жаңылыктарды билүү үчүн колдоносузбу? Кайсыларды эмне үчүн колдоносуз? Миграция жана мигрантттар жөнүндө жазган ММК барбы? Болсо - айтыңызчы. КЫРГЫЗДАР үчүн–Фергана. Ру, Боорсок.ру, Комуз. РФ, мигранттардын газетасы«Нур»,Эмгек мигранты газетасын мигранттар билишеби. Силер Классташтар, Контакт же Фейсбук колдоносуңарбы? Эмне максат үчүн? Жообуңарга рахмат!
160
4-тиркеме 1. Россиянын эмгек рыногунун кыска мөөнөттүк жана узак мөөнөттүк керектөөлөрүн баалаңыз. Кыргызстандын жана Тажикстандын мигранттары алардан өздөрүн канчалык ишенимдүү сезишер экен кризис кезинде жана андан кийин да? 2. Кыргызстандын жана Тажикстандын мигранттарында болгон кайсы кесиптер орто мөөнөттүү жана узак мөөнөттүү перспективада талап кылынат? 3. Россияда мигранттарды жалдоо рыногу кандай тартипке салынган? Бул жагынан анда акыркы жылдарда бир нерсе өзгөрдүбү? Аны Кыргызстан жана Россия үчүн ЕАЭБ өзгөрттүбү? 4. Узак мөөнөттүү перспективада РФда, Тажикстанда жана Кыргызстанда кандай чаралар РФда өз квалификацияна жана керектөөсүнө ылайык мигранттарга иш таап берүүгө жардам берет? Бул жагынан кайсы институттар бирге аракеттениши керек? Буга иш берүүчүлөрдү кандайча тартуу керек? 5. Кыргызстандын жана Тажикстандын мигранттарынын кесиптик деңгээли өзгөрүп жатабы? Өзгөрүүнүн перспективасы барбы же баары азыркыдай кала береби? 6. Россиядагы мигранттардын кесиптик көнүмүштөрүн пайдалануунун жана өнүктүрүүнүн стратегиясы кандай болушу мүмкүн? Мигранттарды кайрадан даярдоого колледждер жана жождор даярбы? Мындай кайрадан даярдалган мигранттар РФда талап кылынабы? 7. Эмгек мигранттарынын кесиптик көнүмүштөрүн жакшы пайдалануу үчүн РФнын миграциялык саясатында эмнени өзгөртүү керек? Муну менен кайсы министрлик иштеши, ал кимге баш ийиши жана башкалар менен кандай аракеттениши керек? Узак мөөнөттүү жана кыска мөөнөттүү мезгилдерде миграциялык саясаттын Концепциясында эмнелерди өзгөртүү керек?
161
5-тиркеме Эксперттердин тизмеси Москва 1
Зайончковская Жанна Антоновна
РИАнын Эл чарбасын болжолдоо институтунун миграцияны анализдөө жана болжолдоо лабораториясынын жетекчиси, география илимдеринин кандидаты
2
Мкртчян Никита Владимирович
НИУ ВШЭ демография институтунун жетектөөчү илимий кызматкери, геграфия илимдеринин кандидаты
3
Савин Игорь Сергеевич
РИАнын чыгыш таануу институтунун илимий кызматкери, тарых илимдеринин кандидаты
4
Алимардонова Турсуной
Миграция боюнча Эл аралык уюмдун (МОМ) Бюросунун маалыматтык-ресурстук борборунун консултанты, Эмгек мигранттардын профсоюзунун Борбордук комитетинин бөлүм жетекчиси
5
Ивахнюк Ирина Валентиновна
М.В. Ломоносов атындагы ММУнин доцент/с.н.с. Экономика факультети, Эл отурукташуу кафедрасы, экономика илимдеринин доктору
6
Воробьева Ольга Дмитриевна
Москвадагыпсихологиялык-социалдык университеттин профессору, экономика илимдеринин доктору
7
Каримов Ренат Исмагилович
Эмгек мигранттардын Профсоюзунун БКнин жетекчиси
8
Имомназарова Хосият
«Миграция и закон» РОО тажик багытынын координатору
СПБ 9
Абашин Сергей Николаевич
Санкт-Петербургдагы Европа Университетинин антропология факультетинин профессору, (профессура British Petroleum), тарых илимдеринин доктору
10
Бредникова Ольга Евгеньевна
Көз карандысыз социологиялык изилдөөлөрдүн Борборунун илимий кызматкери (ЦНСИ)
11
Якимов Андрей Николаевич
Агартуучу жана социалдык долбоорлорду колдоонун дана өнүктүрүүнүн Кайрымдуулук 162
фондунун (БФ ―ПСП-фонд‖) этникалык азчылыктар жана эмгек мигранттар менен иштөө боюнча эксперт Екатеринбург 12
Некрасова Ирина Юрьевна
―Миграция жана укук‖тармагынын юристи
13
Вандышев Михаил Николаевич
ИСПН УрФУ социология теориясы жана тарыхы кафедрасынын доценти теории и истории социологии ИСПН УрФУ, социологиялык илимдердин кандидаты
14
Гришин Леонид Александрович
РОО «Уральский дом», председатель (Заречный ш., Свердлов областы)
15
Луканин Александр Николаевич
Свердловск областы боюнча ФГУП «Паспортно-визовый сервис» филиалдын директору, ФМС Россия
163