Ευχαριστούμε θερμά το Δήμο Θεσσαλονίκης, την Αντιδημαρχία Τεχνικών Έργων και τη Διεύθυνση Αστικού Σχεδιασμού και Αρχιτεκτονικών Μελετών για την ευκαιρία που μας έδωσαν να αναπτύξουμε την πρώτη μελέτη συμμετοχικού σχεδιασμού από και για την πόλη μας. Συγκεκριμένα ευχαριστούμε την κα. Αθηνά Λερίδου για την εξαιρετική συνεργασία, την κα Βασιλική Δαμάσκου για την πολύτιμη καθοδήγηση και, ιδιαίτερα, την κα Κατερίνα Δαναδιάδου, η οποία φιλοδοξεί και πετυχαίνει, καταβάλλοντας σημαντική προσπάθεια, την ενίσχυση των συμμετοχικών διαδικασιών στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Η εμπιστοσύνη σας, κα. Δαναδιάδου ήταν πολύτιμος οδηγός για μας! Δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε το -πάντα συνεργάσιμο- Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, το οποίο μας παρείχε ιστορικά ντοκουμέντα και φωτογραφικό υλικό για τη δημιουργία περιεχομένου που στήριξε τη μελέτη. Το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, έχει δώσει διαρκείς αγώνες για τη διάσωση και ανάδειξη των παλαιών βαγονιών του Τραμ Θεσσαλονίκης, χωρίς οι προσπάθειές του να χαίρουν ουσιαστικής ανταπόκρισης Οι ευχαριστίες μας επίσης απευθύνονται προς τις Διευθύνσεις του 14ου Γυμνασίου και Λυκείου Θεσσαλονίκης και την αντίστοιχη του Βαφοπουλείου Πνευματικού Κέντρου για την άμεση ανταπόκριση και συνεργασία τους. Τέλος, ευχαριστούμε εσάς, τους/τις μαθητές/ριες, τους/τις καθηγητές/ριες και τους γονείς του σχολείου καθώς και τους/τις γείτονες/ισσες και όλους τους ενδιαφερόμενους πολίτες που αποκρίθηκαν στην έρευνα και συμμετείχαν στα συμμετοχικά εργαστήρια. Οι προτάσεις σας αποτελούν έμπνευση για μας! Ευελπιστούμε ότι η μελέτη μας θα αποτελέσει ισχυρό εργαλείο για την επιτυχή ανάπλαση και την ολοκληρωμένη ανάδειξη της ιστορικής διάστασης του παλαιού Αμαξοστασίου Θεσσαλονίκης - Ντεπώ
Ομάδα έργου: Περιβαλλοντική Οργάνωση Μαμαγαία Περικλής Χατζηνάκος - Διαχειριστής έργου | Ms Ανθρωπογεωγράφος - Διαχειριστής πολιτισμού Νάγια Τσελεπή - Συντονίστρια κοινοτήτων & εργαστ. συμμ. σχεδιασμού | PhD Ανθρωπογεωγράφος Νίκος Καλλιγάς - Πολιτικός / Πολεοδόμος Μηχανικός Δομνίκη Βαγιάτη - Υποστήριξη παραγωγής | Εκπαιδευτικός Ζωή Χατζηγιαννάκη - Υποστήριξη παραγωγής | Γεωπόνος - Ms Χωρικός Σχεδιασμός για τη Βιώσιμη και Ανθεκτική Ανάπτυξη Μυρτώ
Εισαγωγή 4 Θεωρητικά στοιχεία 5 Αστική αναγέννηση 5 Συμμετοχικός Σχεδιασμός 6 Ιστορικά στοιχεία Ντεπώ 8 Εργαστήρια Συμμετοχικού Σχεδιασμού 9 Αποτελέσματα Εργαστηρίων Συμμετοχικού Σχεδιασμού 14 Συνοπτικοί Χάρτες αποτελεσμάτων εργαστηρίων 21 Διαδικτυακή έρευνα & Αποτελέσματα 27 Συμπεράσματα 51 Βιβλιογραφία 55
Το ιστορικό συγκρότημα της πρώην «Εταιρείας Τροχιοδρόμων και Ηλεκτροφωτισμού», ή αλλιώς η Αποθήκη Ντεπώ, αποτελεί χαρακτηριστικό σημείο της Ανατολικής Θεσσαλονίκης και όχι μόνο Δεν είναι τυχαίο ότι η περιοχή όπου συναντάται έχει πάρει το όνομά της από το πρώην αμαξοστάσιο Το συγκρότημα, κατασκευασμένο από τον αρχιτέκτονα Pierro Arrigoni, άφησε έντονο το αποτύπωμα του στα κτίρια της πόλης και, ως εκ τούτου, χαρακτηρίστηκε ως ιστορικά διατηρητέο μνημείο το 1994 με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού. Σήμερα, το οικόπεδο περιβάλλεται από τις οδούς Νέστορα Τύπα, Βασιλίσσης Όλγας και Δημητρακοπούλου, γειτνιάζει με το 14ο Γυμνάσιο – Λύκειο Θεσσαλονίκης και το ρέμα ‘Μπουγιούκ Ντερέ’ αλλά, δυστυχώς, παραμένει αναξιοποίητο. Η γεωγραφική θέση, η ιστορική, αρχιτεκτονική και περιβαλλοντική αξία του, καθιστούν επιτακτική την άμεση αξιοποίησή του αμαξοστασίου Ντεπώ Στην κατεύθυνση αυτή, ο Δήμος Θεσσαλονίκης προγραμματίζει τη διενέργεια αρχιτεκτονικού διαγωνισμού προσχεδίων για την αποκατάσταση και επανάχρηση του ιστορικού συγκροτήματος Ο Δήμος Θεσσαλονίκης ως ιδιοκτήτης του ακινήτου επιθυμεί να αξιοποιήσει το διατηρητέο συγκρότημα με τον περιβάλλοντα χώρο του για κοινωφελείς και πολιτιστικές χρήσεις, για την εξυπηρέτηση των αναγκών της ευρύτερης περιοχής της Ε’ Δημοτικής Κοινότητας (Δ.Κ.). Επιθυμία του Δήμου είναι η συμμετοχή των κατοίκων της Ε’ Δ.Κ.: i. στην επιλογή των χρήσεων εντός του χώρου του διατηρητέου συγκροτήματος και ii τη διαμόρφωση ενός κτιριολογικού προγράμματος για την αξιοποίησή του, στο πλαίσιο των προκαταρκτικών ενεργειών για την, εν συνεχεία, διενέργεια του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού Η συμμετοχή της Ε’ Δ Κ και των κατοίκων της περιοχής στη διαμόρφωση του κτιριολογικού προγράμματος θέτουν μια στέρεη και δημοκρατική βάση για τον καθορισμό και, εν τέλει, την επίτευξη των στόχων του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού. Στο πλαίσιο αυτό, ο Δήμος Θεσσαλονίκης,
αφετέρου, να εμπλέξουν τους πολίτες και κατοίκους της περιοχής στις διαδικασίες σχεδιασμού του χώρου Στη διάρκεια των εργαστηρίων, οι πολίτες συμμετείχαν σε συλλογικές διαδικασίες, μέσα στις οποίες διατύπωσαν τις απόψεις και προτάσεις τους για τις προτεινόμενες χρήσεις-λειτουργίες του χώρου και την κατάρτιση του κτιριολογικού προγράμματος για την αποκατάσταση του συγκροτήματος. Στη μελέτη αυτή παρουσιάζουμε
φαινόμενο το οποίο ελκύει το ενδιαφέρον του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου, ως τρόπος δράσης και επίλυση των αναδυόμενων σύγχρονων προβλημάτων του αστικού χώρου (Hall, 2002) Βασικό άξονα προσέγγισης και ερμηνείας του φαινομένου αυτού, είναι η ανανέωση και η αποκατάσταση του εκάστοτε αστικού συστήματος (ανάπλαση των χαμένων ή των κατεστραμμένων κυτταρικών ιστών του) με την ταυτόχρονη συμπερίληψη του ανθρωπίνου δυναμικού. Είναι αντιληπτό πως η αστική αναγέννηση αφορά την ανανέωση, την επαναδημιουργία και την αποκατάσταση μιας ολότητας στην οποία συνυπάρχουν και αλληλοεπηρεάζονται οι οικονομικές δραστηριότητες, οι κοινωνικές συνθήκες, η περιβαλλοντική και η αστική μορφολογία Αναλύοντας την οικονομική, φυσική, κοινωνική και περιβαλλοντική κατάσταση της περιοχής μελέτης, μία ανάπλαση αναζητά βελτιώσεις διαρκείας μέσα από ένα καθολικό πρόγραμμα δράσης Λαμβάνοντας υπόψη τα δυναμικά δεδομένα του χώρου
κοινούς στόχους των συμμετεχόντων, με στόχο έμπρακτα ενεργητικά αποτελέσματα, λογικώς ανάλογα των πόρων και της δυναμικής που διαθέτει Κατά την πραγμάτωση του, οι άμεσα ενδιαφερόμενοι συμμετέχουν καθοριστικά σε συνεργασία με τους ανάλογους επαγγελματίες ώστε να εξασφαλίζεται η εύρυθμη λειτουργία της δράσης στο πλαίσιο συνεργασίας και συν-ευθύνης. Η καθοριστική πτυχή του συμμετοχικού σχεδιασμού έγκειται στον τρόπο συμμετοχής των
συμμετοχή αυτή, πρέπει να συμβαίνει ενεργά από τα πρωταρχικά στάδια και να μην λαμβάνει χαρακτήρα “πρόσκλησης τελευταίας στιγμής” για συζήτηση προκαθορισμένων διαδικασιών και ειλημμένων αποφάσεων (Roberts, Sykes, 2000) Η ενεργοποίηση διάφορων κοινωνικών ομάδων της περιοχής όπου συντελούνται αστικές παρεμβάσεις, αποτελεί δομικό μέλημα της συμμετοχικής διαδικασίας Όσα άτομα επιτελούν λειτουργικό ρόλο στο σχεδιασμό του αστικού τοπίου, όσα «ζουν» και διαμορφώνουν την καθημερινότητα της περιοχής μελέτης, πρέπει να έχουν ουσιώδη συμμετοχή στην αναδιαμόρφωση του αστικού χώρου, των συνθηκών και των δυναμικών που τον διέπουν. Χαρακτηριστικές πρακτικές συμπερίληψης στη διαδικασία του σχεδιασμού είναι οι συνελεύσεις/ διαβουλεύσεις, οι ανοιχτές -για το κοινό- παρουσιάσεις σχεδίων, η πρόσκληση των πολιτών στις επί το έργο διαδικασίες και τα εργαστήρια συμμετοχικού σχεδιασμού Τέλος, στο πλαίσιο του συμμετοχικού σχεδιασμού επαναπροσδιορίζεται ο ρόλος του σχεδιαστή (αρχιτέκτονα, πολιτικού μηχανικού, πολεοδόμου, κ λπ ) ο οποίος πλέον συγκεντρώνει νέα χαρακτηριστικά Επιδιώκοντας την υλοποίηση των ρεαλιστικών αναγκών του κοινωνικού συνόλου, καλείται να συντονίσει, να κατευθύνει, να εκφράσει, να εξειδικεύσει και να πραγματώσει τις ανάγκες που προκύπτουν σε ρεαλιστικές προτάσεις και λύσεις (Αραβαντινός, 2007). Η σπουδαιότητα εφαρμογής του συμμετοχικού σχεδιασμού στην αστική αναγέννηση Η αστική
Αναλύοντας τη σημερινή εικόνα του αστικού χώρου, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αυτή επήλθε, παρατηρούμε, από τη μία, τον τεχνικό σχεδιασμό και, από την άλλη, τον άνθρωπο, να είναι αλληλοσχετιζόμενοι σε κοινό χώρο-χρονικό πλαίσιο. Επομένως, η ευθύνη του καθενός, ως μονάδα για το χώρο που
υποδομές (π.χ. σιδηροδρομικό δίκτυο) αναβαθμίζονται και η πόλη κάνει σημαντικά βήματα εκμοντερνισμού . Γενεσιουργός αιτία για το σχεδιασμό και την υλοποίηση των τροχιοδρόμων Θεσσαλονίκης υπήρξε η προσπάθεια σύνδεσης του δυτικού πόλου με τον ανατολικό, μέσω του κέντρου της πόλης, και συγκεκριμένα, της περιοχής του Μπες Τσινάρ στα δυτικά και της συνοικίας των Εξοχών στα ανατολικά Τα πρώτα βαγόνια μεταφοράς ήταν ιππήλατα ενώ μετά το 1908 εμφανίζονται σταδιακά και τα πρώτα ηλεκτροκίνητα βαγόνια Οι πρώτες εγκαταστάσεις του αμαξοστασίου δημιουργούνται στην περιοχή του Λευκού Πύργου, ωστόσο το 1895 μετά την καθοριστική γεφύρωση του ρέματος Μπουγιούκ Ντερέ, το οποίο βρισκόταν σε γειτνίαση με την περιοχή, μετεγκαθίστανται στην σημερινή τους θέση (Σαλαπασίδης et al, 2007). Η σπουδαιότητα ύπαρξης του αμαξοστασίου, σε συνδυασμό με τη χωρική του δυναμική, χαρακτήρισε καθοριστικά την περιοχή, αποδίδοντας μάλιστα το έως και σήμερα όνομα της, Ντεπώ (Depot = κατάθεση, αποθήκη) Το σύνολο των εγκαταστάσεων κατασκευάστηκαν από τον Pierro Arrigoni, σπουδαίο αρχιτέκτονα της εποχής, γνωστό για πλήθος σημαντικών κτιρίων που ακόμη διατηρούνται σε ολόκληρη
● Οι κατασκευές αποτελούνται από λιθοδομή και πλινθοδομή, σε συνδυασμό με μεταλλικούς σκελετούς στα οροφές Η σημερινή έκταση που καταλαμβάνει το συγκρότημα, είναι μικρότερη από εκείνη του παρελθόντος Τα σωζόμενα κτίρια έχουν σημαντική ιστορική και αρχιτεκτονική αξία, ωστόσο δεν αποτελούν το πλήρες αρχικό σύνολο καθώς κάποια από εκείνα έχουν καταστραφεί πλήρως (Σαλαπασίδης et al, 2007) Τέλος, η γεωγραφική θέση του βιομηχανικού συνόλου αποτελεί, από την πρώτη στιγμή εγκατάστασης του έως και σήμερα, το σπουδαιότερο
συμμετοχικού σχεδιασμού: 1 Τo πρώτο απευθύνθηκε στη σχολική κοινότητα του 14ου Γυμνασίου - Λυκείου, δηλαδή τους/τις μαθητές/ριες, τους/τις καθηγητές/ριες και τους γονείς Πραγματοποιήθηκε, στο πρώτο μέρος, γύρω από τις εγκαταστάσεις του Ντεπώ και, στο δεύτερο μέρος, μέσα στο χώρο του σχολείου την Παρασκευή 4 Νοεμβρίου, από τις 08.30 μέχρι τις 14.00. 2. Το δεύτερο απευθύνθηκε σε γείτονες/ισσες και περίοικους/ες, σε δυνητικούς χρήστες του χώρου και σε ενδιαφερόμενους πολίτες. Πραγματοποιήθηκε, στο πρώτο μέρος, γύρω από τις εγκαταστάσεις του Ντεπώ και, στο δεύτερο μέρος, στο Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο, την Κυριακή 20 Νοεμβρίου, από τις 10 00 μέχρι τις 14 30 Προκειμένου να πετύχει την άρτια πραγματοποίησή
-Πραγματοποίησε δύο επιτόπιες επισκέψεις στην περιοχή γύρω από το παλιό αμαξοστάσιο του Ντεπώ και εντόπισε σημεία και χώρους όπου θα μπορούσαν να διαδράσουν με τους συμμετέχοντες και συμμετέχουσες των εργαστηρίων. -Δημιουργησε φωτογραφικό υλικό, τόσο από επίγειες φωτογραφίες όσο και από αεροφωτογραφίες (με τη σχετική άδεια του Δήμου). Στο συγκεκριμένο στάδιο η Οργάνωσή μας σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Αστικού Σχεδιασμού και Αρχιτεκτονικών Μελετών, προέβη στις εξής δράσεις δημοσιοποίησης της Online έρευνας και συμμετοχικών εργαστηρίων: -δημιούργησε online φόρμα ερωτηματολογίου, -δημιούργησε online αίτηση ενδιαφέροντος για συμμετοχή στο δεύτερο εργαστήριο, -δημιούργησε αφίσα με σχετικό QR code, -συνέταξε και δημοσιοποίησε σχετικό Δελτίο Τύπου, -συνέταξε κείμενο θυροκόλλησης για την ενημέρωση της γειτονιάς, -έκανε αναρτήσεις στα website και social media του Δήμου Θεσσαλονίκης και της Οργάνωσης, -σε συνεργασία με εργαζόμενες/ο του Δήμου Θεσσαλονίκης έκανε αφισοκόλληση σε σημεία ενδιαφέροντος στη γειτονιά καθώς επίσης και στις πόρτες γειτονικών πολυκατοικιών Πιο συγκεκριμένα, και όσον αφορά το πρώτο εργαστήριο, η ομάδα μας επικοινώνησε με τον γυμνασιάρχη του 14ου Γυμνασίου κ. Πάντο και τη λυκειάρχισσα του 14ου ΓΕΛ κα. Σπορίκη, τόσο δια ζώσης όσο και με email, προκειμένου να τους ενημερώσει και να ζητήσει τη συνεργασία
οθόνη προβολής, υπολογιστή, ηχείο, flipchart) και και διακοσμήσαμε τους τοίχους με χάρτες και αφίσες από σχετικά εργαστήρια που έχει εκπονήσει η Μαμαγαία Επίσης, εκτυπώσαμε χάρτες κάτοψης του Ντεπώ, αξονομετρικά σχέδια και δημιουργήσαμε σχετικά υποστηρικτικά κείμενα (χρήσεις γης, οδηγίες εργασίας προς ομάδες). Τα τελευταία τα τοποθετήσαμε στους χώρους εργασίας της κάθε ομάδας μαζί με μαρκαδόρους,
συμμετέχοντες/ουσες
εργαστηρίου. Λόγω των εργασιών που λάμβαναν χώρα στο Πνευματικό Κέντρο, ο πιο κατάλληλος χώρος κρίθηκε η αίθουσα του Αναγνωστηρίου, στον 1ο όροφο. Σχετικά με την προσέλκυση συμμετεχόντων/ουσων, η ομάδα μας είχε δημοσιοποιήσει από τις 2 Νοεμβρίου 2022 την Online αίτηση εγγραφής για τα εργαστήρια και δόθηκε η δυνατότητα χειρόγραφης εγγραφής σε λίστα στην είσοδο του Βαφοπουλείου Οι συνολικές εγγραφές ήταν εκατόν είκοσι τρεις (123) με μία κατανομή εξήντα πέντε (65) γυναίκες - πενήντα οκτώ (58) άντρες1 Προκειμένου να γίνει επιλογή των τελικών συμμετεχόντων η ομάδα μας λειτούργησε ως εξής: επικοινώνησε τηλεφωνικά με τους πρώτους εγγεγραμμένους/ες στη λίστα, ώστε να επιβεβαιώσει τη συμμετοχή τους και έδωσε πληροφορίες για τον τόπο και ώρα συνάντησης, όπως επίσης και για το περιεχόμενό του. Παράλληλα έστειλε μία σειρά από προσκλήσεις σε αιρετούς του Δήμου Θεσσαλονίκης (Δήμαρχος, Αντιδήμαρχος Τεχνικών Έργων) και του Δήμου Καλαμαριάς (Αντιδήμαρχος Τεχνικών Υπηρεσιών Πολιτικής Προστασίας & Περιβάλλοντος), σε τμήματα της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Τμήμα Αρχιτεκτονικής και Τμήμα Χωροταξίας και Ανάπτυξης),
δώσαμε συνοπτικές
για
εργαστήριο
τους συμμετέχοντες
τους προτείνουμε σιωπηλά με διάθεση παρατήρησης. Η ομάδα μας έδωσε πληροφορίες για τον οικολογικό πλούτο του ρέματος Μπουγιούκ Ντερέ που διατρέχει την οδό της Νέστορα Τύπα, το οποίο και περπάτησαν οι συμμετέχοντες/ουσες με την έναρξη της περιήγησης Η επόμενη στάση ήταν στην είσοδο του αμαξοστασίου του Ντεπώ, από την πλευρά της Βασ Όλγας όπου οι συμμετέχοντες/ουσες είχαν το χρόνο να παρατηρήσουν προσεκτικά -αν και από απόσταση- το χώρο ενδιαφέροντος και να αποτυπώσουν κάποιες λεπτομέρειες που θα ήταν πολύ χρήσιμες στη διατύπωση προτάσεων. Η πορεία συνεχίστηκε κατά μήκος του τείχους επί της Βασ. Ολγας και της Δημητρακοπούλου με πρώτη στάση στο γειτονικό πάρκο της συνοικίας Ουζιέλ. Εκεί έλαβαν χώρα δράσεις γνωριμίας του συνόλου και αποτύπωση σε πίνακα όσων παρατήρησαν και ένιωσαν οι συμμετέχοντες. Στη συνέχεια, οι συμμετέχοντες/ουσες, στο πρώτο εργαστήριο, κατευθύνθηκαν στον ειδικά
επαναπροσδιορίσουν
χώρο, η προβλεπόμενη του χρήση ως χώρο “εκπαίδευσης” (οικόπεδο που έχει στο παρελθόν διεκδικηθεί για χρήση από το σχολείο) και ο καθοριστικός ρόλος που έχει η “φωνή”, οι ανάγκες και προτάσεις της μαθητικής κοινότητας για την διαμόρφωση της αξιοποίησής του. Στο δεύτερο εργαστήριο αντίστοιχα, τονίστηκε ότι η σύνθεση των συμμετεχόντων είναι πρωτίστως γείτονες/ισσες, περίοικοι, δυνητικοί χρήστες/ριες και ενδιαφερόμενοι/ες και ότι αντίστοιχα οι ανάγκες και προτάσεις τους είναι καθοριστικής σημασίας για το συμμετοχικό σχεδιασμό Ακολούθως, παρουσιάστηκαν οι προδιαγραφές του Δήμου για τις επιτρεπόμενες χρήσεις γης
Τονίστηκε ότι οι συμμετέχοντες
στη λίστα Στη συνέχεια, δόθηκαν οδηγίες για το τον τρόπο εργασίας σε ομάδες: -διατύπωση αναγκών στο ειδικά διαμορφωμένο έντυπο “Δέντρο των Αναγκών και Προτάσεων”, -μετασχηματισμός τους σε προτάσεις και αποτύπωσή τους στο ίδιο έντυπο, -μεταφορά των προτάσεων στο χάρτη με κάποιο τρόπο απεικόνισης (σχέδιο, σύμβολα, κείμενο κτλ ) με αναφορά στη λίστα προτεινόμενων χρήσεων γης και λειτουργιών όπως επίσης και στο αντίστοιχο χρώμα που υποδεικνύεται για κάθε μία, -συμπλήρωση του Υπομνήματος με επεξήγηση της αντιστοίχισης με τις χρήσεις γης και λειτουργίες της λίστας. Ως μεθοδολογία του τρόπου εργασίας στις ομάδες προτείναμε οι ομάδες: -να δουλέψουν συμπεριληπτικά, δηλαδή όλα τα μέλης της ομάδας μιλάνε σε κύκλο, -να αναθέσουν ρόλους που θα διευκολύνουν τις εργασίες στην ομάδα (πχ συντονιστή/ρια συζήτησης), -τα μέλη να σκεφτούν όχι μόνο τις ατομικές τους ανάγκες αλλά τις συλλογικές, δηλαδή της γειτονιάς
απουσίαζαν Έτσι, που κάθε ομάδα στο σχεδιασμό της θα λάβει υπόψη μητέρες με παιδιά, ηλικιωμένους, άτομα με ειδικές ανάγκες κ α Οι ομάδες λειτούργησαν συνεργατικά, με πολύ ενδιαφέρον, δημιουργικότητα, έμπνευση και οι προτάσεις τους ήταν σε πολύ μεγάλο βαθμό ιδιαίτερα επεξεργασμένες, υψηλού επιπέδου, καινοτόμες και συμπεριληπτικές (βλ. σχετική ανάλυση και video). Στο τέλος, οι ομάδες παρουσίασαν το χάρτη με τις προτάσεις τους σε μία 5λεπτη παρουσίαση στην ολομέλεια, στην οποία σημαντικό ήταν να αναφέρουν τον
Επεξεργασία
πέρας
η ομάδα μας συγκέντρωσε
υλικό
παράχθηκε κατά τη διάρκεια αυτών από τις ομάδες: -11 χάρτες κατόψεις (5 από το πρώτο εργαστήριο και 6 από το δεύτερο), -6 έντυπα “Δέντρα αναγκών & προτάσεων”, -σημειώσεις από κάθε ομάδα σε κόλλες Α4, -φωτογραφίες από τον πίνακα με τις πρώτες παρατηρήσεις από την περιήγηση, -φωτογραφίες από τον τρόπο εργασίας των ομάδων, -video από τις παρουσιάσεις των χαρτών Τα παραπάνω αρχεία έχουν κατατεθεί σε ψηφιακή μορφή στη Διεύθυνση, ως τεκμήρια της συμμετοχικής διαδικασίας Στη βάση
μοναδικών χαρακτηριστικών του, πάντα στο πλαίσιο του βιώσιμου σχεδιασμού καθώς και η συμπερίληψη διαφορετικών κοινωνικών ομάδων σε αυτόν Οι τελικές προτάσεις χρήσεων αποτυπώθηκαν σε έντεκα (11) χάρτες από τον αντίστοιχο αριθμό ομάδων των δύο (2) εργαστηρίων (πέντε (5) στο πρώτο με τη σχολική κοινότητα του 14ου και έξι (6) στο δεύτερο με τους γείτονες και πολίτες). Να σημειώσουμε ότι υπήρχε χάρτης ομάδας από το δεύτερο εργαστήριο που δεν περιλάμβανε συγκεκριμένες χωροθετήσεις λειτουργιών αλλά διατυπώσεις αναγνωρισμένων συλλογικών αναγκών Ο λόγος, όπως εξήγησαν τα μέλη της ομάδας, ήταν ότι “η χωροθέτηση είναι δουλειά των αρχιτεκτόνων
αμαξοστασίου Τροχιοδρόμων και Ηλεκτροφωτισμού αναγνωρίστηκε θερμά από μεγάλο εύρος συμμετεχόντων, κυρίως του δεύτερου εργαστηρίου, οι οποίοι, σε μεγάλο βαθμό, ενέταξαν στις προτάσεις τους τη διατήρηση και την αξιοποίηση τους. Στόχος των προτάσεων ήταν ο χώρος να αποτελέσει τοπόσημο της περιοχής, να προσδώσει στοιχεία πολιτισμικής μοναδικότητας και να λειτουργήσει ως εμβληματικό χαρακτηριστικό στην αναγέννηση του Ντεπώ αλλά και της ευρύτερης περιοχής Χαρακτηριστικές προτάσεις που κατατέθηκαν σε αυτό το πλαίσιο ήταν η δημιουργία ενός μουσειακού χώρου με αναφορά
Τραμ, την ιστορία των Τροχιοδρόμων και την συνολική ιστορική εξέλιξη της περιοχής
μουσείο
όπου
βαγονιών”, ένα “κέντρο ερευνών βιώσιμης μετακίνησης”
ένα “μουσείο από το τραμ στο μετρό” ήταν κάποιες από τις σχετικές προτάσεις που αποτυπώθηκαν Πολλές ήταν επίσης οι προτάσεις για θερινό σινεμά, για χώρους εκδηλώσεων, συναυλιακούς χώρους, εργαστήρια τέχνης, χώρους για graffiti κτλ.. Εκπαίδευση Η άμεση συσχέτιση του αμαξοστασίου με το χώρο του σχολείου έλαβε ιδιαίτερης προσοχής από τους συμμετέχοντες κυρίως του πρώτου εργαστηρίου με τη σχολική κοινότητα. Η αρμονική σύνδεση των δύο χωρικών υπό-συνόλων του Ντεπώ καταγράφεται ως απολύτως βασικό μέλημα των συμμετεχόντων του 14ου Γυμνασίου-Λυκείου Ανάγκες όπως η ασφάλεια, η εύκολη πρόσβαση και η αναβάθμιση των εκπαιδευτικών υποδομών τονίστηκαν σχεδόν από όλους/ες τους συμμετέχοντες του σχολείου Ανάγκες, που εξελίχθηκαν σε προτάσεις όπως η παράλληλη δημιουργία και άλλων εκπαιδευτικών χώρων εντός του συνόλου (πχ βιβλιοθήκη, αναγνωστήριο
εξαιτίας της έλλειψης αντίστοιχων υποδομών και προδιαγραφών Παρά την ύπαρξη του Ποσειδωνίου, οι περισσότεροι μαθητές εκδήλωσαν την ανάγκη για μικρές αθλητικές εγκαταστάσεις κοντά στο χώρο του σχολείου. Ως επακόλουθο, στις περισσότερες προτάσεις των μαθητών προτείνεται, μέσα από την αξιοποίηση του υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος ή τη δημιουργία νέων υποδομών, η δημιουργία skatepark, bmx park, γηπέδου μπάσκετ, αθλητικού πάρκου κ.λπ.. Σημαντικό εδώ
έλλειψη του καθώς και η κακή κατάσταση των υπαρχόντων στοιχείων σημειώθηκαν ως σημαντικές προβληματικές που, σε συνδυασμό με την έντονη επιθυμία των συμμετεχόντων/ουσών για ’’πράσινες’’ πόλεις και γειτονιές, δόμησαν πλήθος προτάσεων στο σύνολο των χαρτογραφήσεων Κατευθυντήριος άξονας των προτάσεων αυτών αποτέλεσε η ουσιαστική και ποιοτική ενίσχυση του αστικού πρασίνου, με τέτοιο τρόπο ώστε το ανθρωπογενές τεχνητό περιβάλλον να βρεθεί σε αρμονική ισορροπία με φυσικά στοιχεία. Βασικός στόχος των συμμετεχόντων -που αποτυπώθηκε στο σύνολο των αναγκών τους- ήταν το αστικό πράσινο να λειτουργήσει ως άμεσος σύνδεσμος του ανθρώπου με τη φύση, ως «πνεύμονας» καθαρού αέρα προσφέροντας πλήθος ευεργετημάτων όπως, απορρόφηση σκόνης, μείωση της ρύπανσης, μεγαλύτερες συγκεντρώσεις οξυγόνου, μείωση των θορύβων, βέλτιστο δροσισμό, αερισμό, σκίαση και συνολική αισθητική αναβάθμιση Αναφέρθηκε επίσης η ενεργητική συμβολή του και στην ψυχοσύνθεση των κατοίκων, μέσα από τη δυνατότητα ηρεμίας και ευεξίας που δημιουργεί. Στο σύνολο των έντεκα (11) προτάσεων περιλαμβάνονται χώροι πρασίνου με σημειακές παρεμβάσεις, φυτεύσεις
αξιοποίηση του υδάτινου στοιχείου, μέσα από τη δημιουργία κρηνών έξω και μέσα από το χώρο του αμαξοστασίου Ελεύθεροι χώροι Καθώς το αντικείμενο μελέτης αποτέλεσε μια αστική περιοχή όπου συναντώνται πλήθος από τα σύγχρονα πολεοδομικά προβλήματα, όπως η πυκνή δόμηση, ή έλλειψη ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων κτλ. εκφράστηκε η θέληση για τη διασφάλιση ελεύθερων επιφανειών. Ανοικτοί χώροι, με λίγες και ήπιες παρεμβάσεις-προσθήκες σε αυτούς, αναδείχθηκαν ως ζητούμενο Χαρακτηριστικές ήταν οι εκφράσεις που αποτυπώθηκαν στους χάρτες όπως “ανοιχτοί χώροι” όπου θα υπάρχει “ελευθερία έκφρασης (όχι όλα σχεδιασμένα από πριν)”, “μέρη ασχεδίαστα που να εξελίσσονται στον χρόνο για τους ανοιχτούς χώρους” ή “ευέλικτος χώρος μεταβαλλόμενης χρήσης” Οι χώροι αυτοί τοποθετήθηκαν, ως επί το πλείστον, στους ήδη υπάρχοντες υπαίθριους χώρους στο κέντρο του οικοπέδου. Κοινωνική πρόνοια Ιδιαιτέρως σημαντική τόσο σε επίπεδο καταγραφής όσο και πρότασης, παρουσιάζεται η μέριμνα για την κοινωνική πρόνοια. Η αξιοποίηση των υπαρχόντων υποδομών με κατάλληλο τρόπο κρίνεται πολύ σημαντική για την εξυπηρέτηση πλήθους αναγκών που αφορούν συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες, όπως ευπαθείς ομάδες, ηλικιωμένοι, ανήλικα παιδιά, αλλά και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο Το γεγονός αυτό αναμένεται να ισχυροποιήσει τον πολυλειτουργικό χαρακτήρα του Ντεπώ ως σύνολο και να αναβαθμίσει το βιοτικό επίπεδο της περιοχής καθολικά Στις προτάσεις των ομάδων παρατηρούμε ότι διατυπώθηκε συχνά “ο χώρος να απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες” όπως επίσης προτάθηκαν προγράμματα ανταλλαγής δεξιοτήτων παιδιών με ανθρώπους τρίτης ηλικίας, δημιουργία
Για την υλοποίηση αυτής της συνθήκης προτάθηκαν χώροι διοίκησης του Ντεπώ, σημεία εξυπηρέτησης και πληροφόρησης του κοινού και ενημερωτικά περίπτερα ή σημάνσεις (stands, info-points, κ.λπ.). Επίσης, προτάθηκε η δημιουργία co-working spaces και γραφείων τα οποία θα μισθώνονται βραχυπρόθεσμα από πολίτες, κοινωνικές οργανώσεις, επιχειρήσεις start up κτλ.. Πρόσβαση / Συνδέσεις Η πρόσβαση στο χώρο του Ντεπώ και η σύνδεσή του με την γειτονιά ήταν θέματα που απασχόλησαν πολλές ομάδες. Οι σχετικές προτάσεις αποτύπωσαν νέες δυνατότητες πρόσβασης στον υπό μελέτη χώρο, πέρα από την κύρια είσοδο, σε χαρακτηριστικά σημεία των υπόλοιπων πλευρών: επί της οδού Δημητρακοπούλου, από το σχολείο και το ρέμα της Νέστορα Τύπα Χαρακτηριστική ήταν η ανάγκη όλων
Στις
ζήτημα της πρόσβασης απασχολησε σε συνδυασμό με την σύνδεση του χώρου με την ευρύτερη περιοχή Συγκεκριμένα και αναλογιζόμενοι την ύπαρξη και την ένταξη του Ντεπώ στο σύνολο μιας ευρύτερης πολεοδομικής μονάδας, οι συμμετέχοντες κατέγραψαν και επισήμαναν έντονα, τη σημασία για την οργανική του παρουσία στα χωρικά πλαίσια αυτής. Η γειτνίαση με σημαντικούς ιστορικούς, αρχιτεκτονικούς και βιομηχανικούς πόλους έλξης της γύρω περιοχής, οι πληθυσμιακές ροές και οι επιθυμητές λειτουργίες του Ντεπώ λήφθηκαν σοβαρά υπόψη στην αποτύπωση των αναγκών και στη δόμηση των προτάσεων Στόχος των περισσότερων ομάδων φάνηκε να είναι η παρουσία του Ντεπώ ως ένα διάτρητο σύνολο το οποίο εντάσσεται αρμονικά στην ευρύτερη περιοχή χωρίς αυστηρά όρια Ένα σύνολο εύκολα προσβάσιμο από όλους και όλες ανεξαρτήτως χαρακτηριστικών, με υψηλές προδιαγραφές λειτουργικότητας και ασφάλειας, το οποίο θα (ξανά)σηματοδοτήσει την ευρύτερη
δεύτερου
Κατασκευές σε δημόσιους χώρους Όσον αφορά τις προτάσεις σε επίπεδο μη ήπιας επέμβασης, σε μικρό ποσοστό έγινε αναφορά για τη δημιουργία κάποιων στεγάστρων (κιόσκια) στα οποία οι χρήστες και οι επισκέπτες του χώρου θα μπορούν να έχουν στιγμές χαλάρωσης και ψυχαγωγίας, χωρίς να αντιμετωπίζουν ενδεχόμενα προβλήματα από τις καιρικές συνθήκες καθ’ όλη την διάρκεια του έτους. Σε γενικές γραμμές, μέσα από τις προτάσεις που προέκυψαν διαφάνηκε η ανάγκη των πολιτών για να διατηρηθεί η αρχιτεκτονική αξία του συγκροτήματος και να αναδειχθούν τα χαρακτηριστικά της κάθε κτιριακής μονάδας αλλά και του συγκροτήματος Ντεπώ συνολικά
των κτιρίων
Επίσης, προτάθηκε
χρήσεις στις υφιστάμενες κτιριακές δομές και να δημιουργηθούν ελάχιστες νέες κατασκευές, οι οποίες όμως δεν θα διαφοροποιήσουν τον χαρακτήρα που έχει το ιστορικό συγκρότημα Λοιπές προτάσεις: Επιπρόσθετα με τις παραπάνω κατηγορίες χρήσεων και λειτουργιών προτάθηκαν λοιπές χρήσεις, οι περισσότερες από τις οποίες έχουν να κάνουν με κοινωνικά χαρακτηριστικά, όπως η ανάγκη των γειτόνων και κατοίκων για συνεύρεση και κοινωνικοποίηση. “Σημείο συνάντησης”, “community centre” και “common space” ήταν κάποιοι από τους όρους που χρησιμοποιήθηκαν για να αποτυπώσουν τις ανάγκες αυτές Η ‘γειτονιά’ παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στις χρήσεις του χώρου, όπως αποτυπώθηκε πχ στην πρόταση για “χώρο γειτονιάς” όπου μπορούν ομάδες της γειτονιάς “να τον κλείσουν” για να εργαστούν, έτσι, ο χώρος αυτός θα λειτουργεί ως “project space on demand” Η ανάγκη για κοινές δράσεις των κατοικων της γειτονιάς αποτυπώθηκε ανάλογα, όπως για παράδειγμα στη δημιουργία “εργαστηρίων κυκλικής διαχείρισης της τροφής” (θερμοκήπιο, επεξεργασία τροφής, μαγείρεμα και δείπνο-εορτασμός), μικρές εκδηλώσεις
αποτελεσμάτων εργαστηρίων Προκειμένου να διευκολύνουμε την ανάγνωση και σύνθεση των έντεκα (11) χαρτών - προτάσεων που προέκυψαν από τις αντίστοιχες ομάδες, κατά τη διάρκεια των εργαστηρίων του συμμετοχικού σχεδιασμού, η Mάμαγαια δημιούργησε τους παρακάτω τέσσερις (4) χάρτες:
1. Χωρικές Συνδέσεις, Υφιστάμενες και προτεινόμενες
2. Σημεία ενδιαφέροντος
3 Κτιριολογικό Απόθεμα, Προτεινόμενες Χρήσεις Ι
Απόθεμα, Προτεινόμενες Χρήσεις ΙΙ
Ο τέταρτος χάρτης είναι μία προσπάθεια σύνθεσης όλων των προτάσεων χρήσεων-λειτουργιών των ομάδων των εργαστηρίων στους επιμέρους χώρους και κτίρια του Ντεπώ Ο χάρτης αυτός, στην ουσία, οπτικοποιεί τις επικρατούσες προτάσεις χρήσεων ανά σημείο και κτίριο του προηγούμενου, τρίτου χάρτη. Σημαντικό εδώ να σημειώσουμε ότι οι δύο τελευταίοι χάρτες είναι σε μεγάλο βαθμό προσεγγιστικοί. Με αυτό, η ομάδα μας θέλει να αναδείξει ότι οι προτάσεις χρήσεων-λειτουργιών που διατυπώθηκαν από τους πολίτες έχουν έναν
στερεί σημαντικά από αυτόν τον πλούτο Επίσης προσεγγιστική είναι η χωροθέτηση των προτάσεων χρήσεων-λειτουργιών καθώς κάθε ομάδα αντιλαμβάνονταν το χώρο του Ντεπώ, τα επιμέρους σημεία και κτίρια με διαφορετικό τρόπο, οπότε και οι χωροθετήσεις τους ήταν σχετικές. Ωστόσο, για λόγους σύνοψης και οπτικοποίησης των αποτελεσμάτων, η Mαμαγαία προχώρησε στους συγκεκριμένους χάρτες. Την ίδια στιγμή, η ομάδα μας ενθαρρύνει την παράλληλη ανάγνωση: i. των επιμέρους έντεκα (11) χαρτών των ομάδων΄(βλ. παράρτημα) και φυσικά ii. της ανάλυσής των ποιοτικών χαρακτηριστικών στο κεφάλαιο ‘Ανάλυση αποτελεσμάτων εργαστηρίων συμμετοχικού σχεδιασμού’
Διαδικτυακή έρευνα & Αποτελέσματα Προετοιμασία & Διάδοση Διαδικτυακής Έρευνας Στο πλαίσιο της συμμετοχικής έρευνας σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν εκτός από τα εργαστήρια συμμετοχικού σχεδιασμού και μία διαδικτυακή έρευνα με ερωτηματολόγιο και στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα αυτο Το διαδικτυακό ερωτηματολόγιο “φιλοξενήθηκε” στην πλατφόρμα Google Forms, ήταν διαθέσιμο διαδικτυακά από την Τετάρτη 02/11/2022 μέχρι την Τρίτη 06/12/2022, δηλαδή η περίοδος υποβολής απαντήσεων διήρκησε 34 ημέρες. Συνολικά το ερωτηματολόγιο απαντήθηκε από 343 άτομα, ικανοποιητικός αριθμός για την κλίμακα και τους διαθέσιμους πόρους της έρευνας. Με την έναρξη της παραπάνω περιόδου, η διακίνηση του ψηφιακού ερωτηματολογίου ήταν ραγδαία, ενώ ο ρυθμός των απαντήσεων με την πάροδο του χρόνου είχε πτωτική τάση Στη συνθήκη αυτή συνέβαλε καθοριστικά η ανάρτηση σχετικού Δελτίου Τύπου από τις ιστοσελίδες και τα κοινωνικά δίκτυα του Δήμου Θεσσαλονίκης, της Μαμαγαία και δεκάδων τοπικών Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης Οι αναρτήσεις σε ομάδες ψηφιακών κοινωνικών δικτύων τοπικού ενδιαφέροντος, συνέβαλαν στη διάδοση του Δελτίου Τύπου και του ερωτηματολογίου στην κοινωνία της περιοχής του Ντεπώ. Καθοριστικό ρόλο για την αύξηση των απαντήσεων διαδραμάτισαν οι διευθύνσεις του 14ου Γυμνασίου και Λυκείου Θεσσαλονίκης, οι οποίες προώθησαν τη φόρμα στους κηδεμόνες των παιδιών των σχολείων Για την περαιτέρω κινητοποίηση του τοπικού πληθυσμού, στις 11 Νοεμβρίου 2022 τέσσερα άτομα από τη Διεύθυνση Αστικού Σχεδιασμού και Αρχιτεκτονικών Μελετών του Δήμου Θεσσαλονίκης και ένα στέλεχος της Οργάνωσης συνεργάστηκαν σε επιτόπια δράση Αναρτήθηκε σε πόρτες πολυκατοικιών και καταστημάτων: i. σφραγισμένο κείμενο του Δήμου Θεσσαλονίκης (τύπου ενημερωτικής θυροκόλλησης) και ii. μία αφίσα-προσκλητήριο με γραφιστικό περιεχόμενο, όπως παλιές φωτογραφίες, τίτλους, ημερομηνία εργαστηρίου,
ιδιαίτερα σημαντικό, ερευνητές/τριες να πραγματοποιούν ενημερωτικές επαφές με πολίτες της περιοχής, στοχεύοντας στην άντληση περισσότερων πληροφοριών για την περιοχή μελέτης, προσεγγίζοντας βιωματικά την καθημερινότητα της γειτονιάς. Χάρτης νο 4 Περιοχή εμβέλειας ανάρτησης πληροφοριακού υλικού σε πόρτες πολυκατοικιών και καταστημάτων (πηγή: ιδία επεξεργασία, χρήση υποβάθρου Google Earth)
Αποτελέσματα Διαδικτυακής Έρευνας Στη συνέχεια ακολουθούν τα αποτελέσματα της έρευνας σε μορφή γραφημάτων, όπως αντλήθηκαν από την πλατφόρμα Google Forms μαζί με διάφορες περιγραφικές/επεξηγηματικές πληροφορίες.
Ερώτηση νο1 (πηγή: Google Forms) Στο ερώτημα 1 “Γνωρίζετε ότι ο Δήμος Θεσσαλονίκης ενδιαφέρεται να προχωρήσει στην ανάπλαση του συγκροτήματος Ντεπώ;” απάντησαν 343 άτομα, με την πλειοψηφία (60,9%) να δηλώνει ότι γνωρίζει για το ενδιαφέρον του Δήμου Θεσσαλονίκης για την ανάπλαση του συγκροτήματος Ντεπώ.
Ερώτηση νο 2 (πηγή: Google Forms)
Στο ερώτημα 2 “Πόσο συχνά επισκέπτεστε την περιοχή γύρω από το Ντεπώ (παλιό αμαξοστάσιο);” απάντησαν 343 άτομα, με το 41,1% να δηλώνει ότι επισκέπτεται περισσότερες από 5 φορές την εβδομάδα το παλιό αμαξοστάσιο, το 23,9% δήλωσε ότι επισκέπτεται 2-4 φορές την εβδομάδα, το 15,7% μία φορά την εβδομάδα, το 9% επισκέπτεται 1-3 φορές τον μήνα, 8,2% επισκέπτεται λιγότερο από μια φορά τον μήνα και 2% δεν επισκέπτεται ποτέ την περιοχή. Ερώτηση νο 3 (πηγή: Ιδία επεξεργασία) Στο ερώτημα 3 “Για ποιους λόγους επισκέπτεστε την περιοχή γύρω από το Ντεπώ (παλιό
ελεύθερο χρόνο (π χ άθληση, μουσική, χορός κ α )”, 130 απάντησαν πως οι λόγοι επίσκεψης είναι η “Ψυχαγωγία / Διασκέδαση” και “Συναντήσεις με φίλους / οικογένεια”, 78 άτομα απάντησαν “Φαγητό”, 76 άτομα απάντησαν “Ψώνια”, 69 άτομα απάντησαν “Πάρκα - κατοικίδια”, 51 άτομα απάντησαν “Δραστηριότητες των παιδιών μου (π.χ. άθληση, μουσική, χορός κ.α.)”, 47 άτομα απάντησαν “Σχολείο, Φροντιστήρια”, 44 άτομα απάντησαν για “Επαγγελματικούς λόγους”, Στην κατηγορία
Κατηγορία απαντήσεων Απαντήσεις επί τοις % Σχόλια
Προσωπικές δραστηριότητες στον ελεύθερο χρόνο (π χ άθληση, μουσική, χορός κ.α.) 150 43,48% Ψυχαγωγία / Διασκέδαση 130 37,68%
Συναντήσεις με φίλους / οικογένεια, Πάρκα - κατοικίδια 130 37,68%
Φαγητό 78 22,61% Ψώνια 76 22,03% Πάρκα - κατοικίδια 69 20% Δραστηριότητες των παιδιών μου (π χ άθληση, μουσική, χορός κ α ) 51 14,78% Σχολείο, Φροντιστήρια 47 13,62% Επαγγελματικούς λόγους 44 12,75%
Κατοικία 36 10,43%
Εργασία 34 9,86% Τίποτα από τα παραπάνω 20 5,80% Πέρασμα προς άλλες γειτονιές 2 0,58%
Η κατηγορία αυτή προέκυψε μετά την ομαδοποίηση απαντήσεων στο πεδίο ανοιχτής επιλογής
Η κατηγορία αυτή προέκυψε μετά την ομαδοποίηση απαντήσεων στο πεδίο ανοιχτής επιλογής Πίνακας νο1 - Συγκεντρωτικά αποτελέσματα ερώτησης νο 3 (πηγή: Ιδία επεξεργασία)
Ερώτηση νο 4 (πηγή: Google Forms)
Στο ερώτημα 4 “ Όταν επισκέπτεστε την περιοχή γύρω από το Ντεπώ συνήθως με ποιόν τρόπο μετακινήστε από/προς την περιοχή;” απάντησαν 343 άτομα Το 77,6% απάντησε ότι επισκέπτεται την περιοχή “Πεζός/ή”, το 38,5% με το ΙΧ, 17,8% με το ποδήλατο, 11,7% με τα “Μέσα Μαζικής Μεταφοράς”, ενώ μόλις το 1,2% απάντησε ότι δεν επισκέπτεται την περιοχή Στο ερώτημα 5 “Ποιο θεωρείτε το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμά του Παλαιού Αμαξοστασίου (συγκρότημα Ντεπώ);” απάντησαν 204 άτομα. Για την καλύτερη ανάγνωση των αποτελεσμάτων, οι απαντήσεις διακρίθηκαν σε 5 κατηγορίες. Συγκεκριμένα 75 άτομα ανέδειξαν την “Αρχιτεκτονική” ως πρώτο χαρακτηριστικό γνώρισμα, 31 άτομα απάντησαν η “Ιστορικότητα”, 29 άτομα την αξία του ως “Τοπόσημο”, 28 άτομα την “Υποβάθμιση”, 12 άτομα σημείωσαν την “Περιβαλλοντική Αξία”, 11 άτομα την “Προοπτική”, 2 άτομα δήλωσαν “Αδιαφορία”, ενώ μόλις 1 άτομο
Ερώτηση νο 6 (πηγή: Ιδία επεξεργασία)
Στο ερώτημα 6 “Εύχομαι η περιοχή να είχε περισσότερα/ους/ες…” απάντησαν 343 άτομα. 203 άτομα απάντησαν “Χώρους Πολιτισμού”, 202 άτομα απάντησαν “Εγκαταστάσεις Αναψυχής”, 143 άτομα απάντησαν “Χώρους Αθλητισμού”, 108 άτομα απάντησαν “Εκαταστάσεις συγκέντρωσης πολιτών, ομάδων, συλλόγων, κλπ”, 91 άτομα απάντησαν “Χώροι κοινωνικής πρόνοιας (παιδικοί σταθμοί, Κέντρα Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων”, 70 άτομα απάντησαν “Επιλογές διασκέδασης”, 61 άτομα απάντησαν “Χώρους δια βίου μάθησης”, 47 άτομα απάντησαν “Χώρους εκπαίδευσης”, 33 άτομα απάντησαν “Αγορές τροφίμων”, 62 άτομα κατέθεσαν απαντήσεις στην κατηγορία “Άλλο” από τις οποίες διακρίνεται η τάση ανάγκης για περισσότερο πράσινο και περιβαλλοντικές υποδομές (χώροι επανάχρησης υλικών), αθλητικές εγκαταστάσεις (skatepark), κοινοτικούς και προσβάσιμους χώρους, παιδικές χαρές, ενώ κατατέθηκε σχόλιο αναφορικά με την απουσία ερώτησης για “Χώρους Πρασίνου”
Ερώτηση νο 7 (πηγή: Google Forms) Στο ερώτημα 7 “Σε ποιο βαθμό συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τις παρακάτω δηλώσεις;” απάντησαν 343 άτομα Στη δήλωση α “Η περιοχή επωφελείται από μια ακμάζουσα και ευημερούσα οικονομία”, απάντησαν “Συμφωνώ” 158 άτομα, “Ουδέτερο” 130 άτομα και “Διαφωνώ” 55 άτομα Στη δήλωση β “Η περιοχή είναι φιλόξενη, ασφαλής και χωρίς αποκλεισμούς για όλους” απάντησαν “Συμφωνώ” 183 άτομα, “Ουδέτερο” 98 άτομα και “Διαφωνώ” 62 άτομα Στη δήλωση γ “Οι κάτοικοι στην περιοχή μπορούν να καλύψουν τις ολες τους ανάγκες τους σε τοπικό επίπεδο”, απάντησαν “Συμφωνώ” 155 άτομα, “Ουδέτερο” 102 άτομα και “Διαφωνώ” 86 άτομα. Στη δήλωση δ. “Η περιοχή είναι ζωντανή, ελκυστική και περιβαλλοντικά βιώσιμη” , απάντησαν “Συμφωνώ” 150 άτομα, “Ουδέτερο” 119 άτομα και “Διαφωνώ” 74 άτομα.
Ερώτηση νο 8 (πηγή: Google Forms) Στο ερώτημα 8 “Πόσο σημαντική θεωρείτε την ανάπλαση του Ντεπώ (παλιού αμαξοστασίου)” απάντησαν 343 άτομα “Πολύ σημαντική” θεωρήθηκε από 287 άτομα, “Σημαντική” από 46, “Ουδέτερο” απάντησαν 8 άτομα, “Λίγο σημαντική” απάντησε 1 άτομο και “Καθόλου σημαντική” απάντησε 1 άτομο
περίπου 50 διαφορετικες κατηγορίες χρήσεων εκ των οποίων τις περισσότερες απαντήσεις συγκέντρωσαν οι "Ποιοτικοί κοινόχρηστοι χώροι" (240 άτομα) και "Πολιτιστικοί χώροι" (230 άτομα) 204 άτομα απάντησαν "Θερινό σινεμά" και 176 "μικρές αθλητικές εγκαταστάσεις".
Ερώτηση νο10 (πηγή: Google Forms) Στο ερώτημα 10 “Σε περίπτωση που πραγματοποιηθεί ανάπλαση στο Ντεπώ από το Δήμο, κατά πόσο συμφωνείτε με τα παρακάτω:” απάντησαν 343 άτομα Στη δήλωση α “ο Δήμος μπορεί να διατηρήσει μόνος του τη βιωσιμότητα του εγχειρήματος”, απάντησαν “Συμφωνώ απόλυτα” 28 άτομα, “Συμφωνώ” 83 άτομα, “Ούτε διαφωνώ, ούτε συμφωνώ” 107 άτομα, “Διαφωνώ” 89 άτομα και “Διαφωνώ απόλυτα” 36 άτομα. Στη δήλωση β. “ο Δήμος πρέπει να συνεργαστεί με ιδιωτικούς φορείς προκειμένου να εξασφαλίσει τη βιωσιμότητα του εγχειρήματος” απάντησαν “Συμφωνώ απόλυτα” 64 άτομα, “Συμφωνώ” 120 άτομα, “Ούτε διαφωνώ, ούτε συμφωνώ” 88 άτομα, “Διαφωνώ” 43 άτομα και “Διαφωνώ απόλυτα” 28 άτομα Στη δήλωση γ “ο Δήμος πρέπει να συμβουλευτεί και να συμπεριλάβει πολίτες
Επιτελους μην κανετε εναν ακομη χωρο με καφετεριες και τραπεζοκαθισματα αναδειξτε την ιστορια της περιοχης κσι φτιαξτε εναν χωρο που να μαθαινει την ιστορια της περιοχης στους τωρινους κατοικους της Εν μικρο μουσειο φωτογραφιας της παλιας ανατολικης θεσσαλονικης ουζιελ ντεπω λεωφορος εξοχων... Δε θελουμε αλλους φραπεδες συμμετοχη στη γνωση της ιστοριας της πολης μας θελουμε
Θα
να
του
Η πολη μας χρειαζεται πρασινο αλλα και να διατηρηθουν τα δυστυχως λιγα διατηρητεα κτηρια που εχουν απομεινει. Αλλα το σημαντικο ειναι οτιδηποτε φτιαχτει να εχει και την αναλογη συντηρηση. Πολλες φορες
βλεπουμε
Να περιριστουν οι αδειες και η λειτουργια ταβερνων, ψυτοπωλειων, ταχυφαγειων και καφε-μπαρ γιατι αλλιωνουν τον χαρακτηρα της περιοχης, καταλαμβανουν τα πεζοδρομια και τον δημοσιο χωρο με τραπεζοκαθισματα, προκαλουν ηχορυπανση και μεγαλο
ογκο
δεν
Η περιοχή έχει όλες τις χωροταξικές προϋποθέσεις να αποτελέσει μια μικρή πλατεία από την οποία μπορεί ν ξεκινάει ένα "τόξο" πεζοδρόμησης έως την παραλία και να ενώνεται με το χώρο δίπλα στο ποσειδώνειο Θα ήταν πολύ χρήσιμο ο χώρος να μελετηθεί κατάλληλα ώστε να μην πατήσει ούτε ένα αυτοκίνητο επάνω του κ να μην αποτελέσει έναν ακόμα παράτυπο χώρο στάθμευσης [ούτε φυσικά να αποτελέσει ένα ακόμα χώρο εκμετάλλευσης από τυχοδιώκτες επιχειρηματίες εστίασης που μετατρέπουν το δημόσιο χώρο σε "όμορφες" επιχειρήσεις] Οι χρήσεις των υφιστάμενων κτιρών μπορούν να έχουν δημοτικό χαρακτήρα και να δημιουργούνται κατά τη διάρκεια του έτους ήπιες δράσεις [όπως για παράδειγμα χριστουγεννιάτικη αγορά, θερινός κινηματογράφος, χώρος πολιτισμού για παιδιά] 77 Θα μπορούσαν να γίνονται δράσεις, με τη συμμετοχή πολιτών (κατοίκων της περιοχής), προκειμένου να διατηρείται ο χώρος καθαρός και το ρέμα της περιοχής ασφαλές. 78 μπορει να διαχειριστει Η περιοχη πρεπει να διατηρησει τον οικιστικο/ πολιτιστικο /ιστορικο χαρακτηρα, που θα μπορουν απολαμβανουν ολοι οι κατοικοι και επισκεπτες της πολης 79 Ανάπλαση του χώρου Αλλατίνη 80 Χρειάζεται χώρος για εκπαίδευση κατοικίδιων ζώων 81 Χώρος αναψυχής για παιδιά 8283 Θα είχε ενδιαφέρον το παλιό αμαξοστάσιο να μετατραπεί σε σημείο έναρξης μια πολιτιστικής διαδρομής με κατεύθυνση προς το κέντρο της πόλης, όπως ήταν κάποτε η αφετηρία του τραμ 40
(πηγή: Google Forms) Στην ερώτηση 13 “Πόσο σημαντικές κρίνετε τις διαδικασίες συμμετοχικού (ανα)σχεδιασμού για τους δημόσιους χώρους του Δήμου Θεσσαλονίκης” απάντησαν 343 άτομα. “Πολύ σημαντικό” απάντησε το 72%, “Σημαντικό” απάντησε το 18,7%, “Ουδέτερα” απάντησε το 8,5%, “Λίγο Σημαντικό” απάντησε το 0,9% και κανένα άτομο απάντησε “Καθόλου σημαντικό” Ερώτηση νο14 (πηγή: Google Forms) Στην ερώτηση 14 “Κατά πόσο θα σας ενδιέφερε να
άτομα “Πολύ
σημαντικό” απάντησε το 43,4%, “Σημαντικό” απάντησε το 27,1%, “Ουδέτερα” απάντησε το 21,3%, “Λίγο Σημαντικό” απάντησε το 4,1% και “Καθόλου σημαντικό” απάντησε το 4,1%
Ερώτηση νο15 (πηγή: Google Forms)
Στην ερώτηση 15 “Αν δρομολογηθεί κάποια αντίστοιχη συμμετοχική διαδικασία (ανα)σχεδιασμού για κάποιον δημόσιο χώρο του Δήμου Θεσσαλονίκης στο μέλλον, με ποιο μέσο θα θέλατε αυτή να πραγματοποιηθεί” απάντησαν 343 άτομα. “Επίσκεψη στο χώρο (τύπου Open House)” απάντησαν 198 άτομα, “Εργαστήριο Συμμετοχικού Σχεδιασμού” απάντησε το 152 άτομα, “Διαδικτυακό εργαστήριο” απάντησαν 128 άτομα, “Ερωτηματολόγιο” απάντησαν 176 άτομα, “Social Media” απάντησαν 85 άτομα, “Δεν ξέρω/ δεν γνωρίζω” απάντησαν 85 άτομα και υπήρξαν 4 απαντήσεις εκτός πλαισίου
Ερώτηση νο.16 (πηγή: Google Forms) Στο ερώτημα 16 “Φύλο:” απάντησαν 343 άτομα. 172 (50.1%) απάντησαν “Γυναίκα” και 171 (49.9%) “Άνδρας”.
Ερώτηση νο17 (πηγή: Google Forms) Στο ερώτημα 17 “Ηλικία:” απάντησαν 343 άτομα 132 άτομα απάντησαν “45-65”, 131 απάντησαν “33-44”, 43 άτομα “25-32”, 25 άτομα “18-24” και 12 άτομα απάντησαν “66+”.
Ερώτηση νο.18 (πηγή: Google Forms)
Στο ερώτημα 18 “Μορφωτικό Επίπεδο:” απάντησαν 343 άτομα. 126 απάντησαν Κάτοχος Μεταπτυχιακού“, 125 άτομα απάντησαν “Απόφοιτος/η ΑΕΙ”, 48 “Απόφοιτος/η Γενικού Λυκείου”, 31 “Κάτοχος Διδακτορικού”, 11 “Απόφοιτος/η Τεχνικού/Επαγγελματικού Λυκείου” και 2 άτομα απάντησαν “Απόφοιτος/η Γυμνασίου” Ερώτηση νο19 (πηγή: Google Forms) Στο ερώτημα 19 “Επάγγελμα - Κύρια ασχολία:” απάντησαν 343 άτομα 173 άτομα απάντησαν “Εργάζομαι στον ιδιωτικό φορέα”, 71 άτομα “Εργάζομαι στο Δημόσιο φορέα”, 13 άτομα απάντησαν “Αναζητώ εργασία”, 18 άτομα “Μαθητής/τρια-Σπουδαστής/τρια”, 1 άτομα “Στρατιωτική θητεία”, 19 άτομα “Συνταξιούχος”, 3 άτομα “Εισοδηματίας”, 10 άτομα “Οικιακά”, 4 άτομα “Άνεργος/η”, 18 άτομα
απάντησαν “Ελεύθερος/η επαγγελματίας” και από 1 άτομο απάντησαν: “Βιοτέχνης”, “Μουσικός, “Αστυνομικός”, “Διδακτορικό”, “Πολεοδόμος -χωροτάκτης μηχανικός”, “Αυτοαπασχολούμενος”, “Host airbnb”, “Υπευθυνος/ διαχειριστης: FREE&UNION A.M.K.E.”, “Δασκαλα μουσικης”, “Ελεύθερος επαγγελματίας-Καθηγητής Γερμανικών”, “Ιατρός”, “Αρχιτέκτων εσωτερικών χώρων”. Στο ερώτημα 20 “Περιοχή Κατοικίας:” απάντησαν 343 άτομα και οι απαντήσεις τους φαίνονται στον ακόλουθο πίνακα.
Περιοχή Πλήθος Ντεπώ 202 Μαρτίου 16
Καλαμαρια 13 Ανάληψη 12 Χαριλαου 12 Κέντρο 11 Θεσσαλονίκη 9
Βούλγαρη 6 Βότση 5 Τούμπα 5 Πυλαία 5
Καραμπουρνάκι 4
Βασιλίσσης Όλγας 4
Αγία Τριάδα 3
5η Δημ Κοιν 3
Μποτσαρη 3
Βυζάντιο 3
Ιπποκράτειο 3
Άνω Πόλη 2
Πάρκο Πατρικίου 2 Νέα παραλία 2 Νέα Ελβετια 2 Δελφών 2 Συκιές 1 Αθήνα(εκτός) 1 Φάληρο 1 Τριάδι 1 Νέα Κρήνη 1 Ωραιόκαστρο 1 Πανόραμα 1 Άνω Σχολάρι 1 Ευζώνων 1 Αγ Ελευθεριος 1 Εύοσμος 1 Μενεμένη 1 Κηφισιά 1 Κωνσταντινοπολίτικα 1 Πίνακας νο.4 - Ερώτηση νο.20 (πηγή: ιδία επεξεργασία)
15 26 20 21 25 9 30 16 35 2 40 7 45 5 50 4 60 4 75 2 120 1 200 1 219 1 250 2 300 2 500 3 600 1 650 1 700 1 1500 1 2000 1 Πίνακας νο.6 - Ερώτηση νο. 22 (πηγή: ιδία επεξεργασία)
Ερώτηση νο 23 (πηγή: Google Forms)
Στο ερώτημα 23 “Έχετε παιδιά;” απάντησαν 343 άτομα “Ναι” απάντησαν 187 άτομα, “Όχι” τα 156
Ερώτηση νο 24 (πηγή: Google Forms)
Στο ερώτημα 24 “Αν ναι, σε τι ηλικίες;” απάντησαν 188 άτομα “0-5 χρονών” απάντησαν 37 άτομα, “6-12 χρονών” τα 45, “13-18 χρονών” τα 63 και “>19” τα 43.
ερώτημα 25 “Αν απαντήσατε
Ερώτηση νο 25 (πηγή: Google Forms)
προσωπικά φοίτησα στο 21ο Λύκειο και το σπίτι μου κανονικά υπάγεται στο 14ο/21ο (σχολείο)”, “Του χρόνου”, “Απόφοιτοι 14ου” και “Εγώ φοιτώ εκεί”
αρχιτεκτονική
ακόμη, κρίνεται η ανάγκη εμπλοκής
τόσο στις
όσο και στις αντίστοιχες για τη βιωσιμότητα του αναπλασμένου χώρου Παρότι ο πλούτος και η ζωντάνια των επιμέρους προτάσεων αξιοποίησης του Ντεπώ, όπως προέκυψαν από την έρευνα του ερωτηματολογίου και τα δύο εργαστήρια του συμμετοχικού σχεδιασμού, δεν αντικαθίσταται από ευσύνοπτες προτάσεις-λύσεις, η ανάγκη για μια συνοπτική αποτύπωσή τους οδηγεί στα παρακάτω συμπεράσματα: Γενικά συμπεράσματα από τη διαδικτυακή έρευνα: -Η συμμετοχή των πολιτών στη διαδικτυακή έρευνα ήταν υψηλή και μέσα από αυτή επιβεβαιώθηκε το ενδιαφέρον τους για την περιοχή του Ντεπώ και το αίτημα τους για άμεση αξιοποίηση του χώρου -Κυρίαρχες προτάσεις των πολιτών για την αξιοποίηση της περιοχής (με σειρά προτίμησης) είναι: οι ποιοτικοί κοινόχρηστοι χώροι, οι πολιτιστικοί χώροι, το θερινό σινεμά οι μικρές αθλητικές εγκαταστάσεις. -Σημαντικό αναδείχθηκε “ο Δήμος να συνεργαστεί με ιδιωτικούς φορείς φορείς προκειμένου να εξασφαλίσει τη βιωσιμότητα του
του υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος για τη φιλοξενία αθλητικών δραστηριοτήτων και σε άλλες η δημιουργία νέων υποδομών (skate park, γήπεδο μπάσκετ, αθλητικό πάρκο κ λπ ) Σημαντικό είναι ότι ο αθλητισμός, σε συνδυασμό με τη ψυχαγωγία και την κοινωνικοποίηση, ήταν βασικές ανάγκες που ζητήθηκαν να ικανοποιηθούν, μέσα από την αξιοποίηση του χώρου, από όλες τις ομάδες της σχολικής κοινότητας -Αστικό πράσινο: Το περιβαλλοντικό στοιχείο είναι ένα ακόμα που ανέδειξε η πλειοψηφία των πολιτών: η ανάγκη για ουσιαστική και ποιοτική ενίσχυση του αστικού πρασίνου στο χώρο ήταν κυρίαρχη σχεδόν σε όλες τις προτάσεις (βοτανικός κήπος, θερμοκήπιο, παρκο τσέπης, δενδροφυτεύσεις κτλ ) Η ανάγκη για χώρους πρασίνου ήταν άμεσα συνδεδεμένη, σχεδόν σε όλες τις ομάδες, με την σωματική και ψυχική
Σημαντική ήταν η παρατήρηση για ύπαρξη χώρων όπου ορισμένες από αυτές τις ομάδες θα διαδρούν μεταξύ τους, πχ τρίτη ηλικία με παιδιά -Υπηρεσίες και υποδομές: Προτάθηκαν χώροι διοίκησης του Ντεπώ, σημεία εξυπηρέτησης και πληροφόρησης του κοινού και ενημερωτικά περίπτερα ή σημάνσεις (stands, info-points, κ.λπ.). Επίσης, προτάθηκε η δημιουργία co-working spaces, χώρων εργαστηρίων και γραφείων, τα οποια θα μισθώνονται βραχυπρόθεσμα από πολίτες, κοινωνικές οργανώσεις, start-up επιχειρήσεις καθώς και θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν από
Επίσης, προτάθηκε να προσαρμοστούν οι νέες χρήσεις στους ήδη υπάρχοντες χώρους και να δημιουργηθούν κάποιοι νέοι, οι οποίοι όμως δεν θα διαφοροποιήσουν τα χαρακτήρα που έχει ιστορικά το συγκρότημα Σε μικρό ποσοστό έγινε αναφορά για την δημιουργία κάποιων στεγάστρων (κιόσκια) Προτάσεις για parking αυτοκινήτων όλων των μορφών (υπέργεια, υπόγεια κτλ ) απασχόλησαν αρκετά διάφορες ομάδες, ωστόσο οι περισσότερες ομάδες κατέληξαν ότι δεν επιθυμούσαν να προστεθεί κάτι τέτοιο στις προτεινόμενες χρήσεις, χαρακτηριστικά μία ομάδα σημείωσε: “Όχι parking” και μία άλλη “Απειλή - parking”. Ωστόσο, χώροι parking ποδηλάτων, πατινιών κτλ. ήταν μέσα στις προτάσεις των ομάδων. -Πρόσβαση / Συνδέσεις: Η πρόσβαση στο χώρο του Ντεπώ ήταν ένα θέμα που απασχόλησε πολλές ομάδες Οι προτάσεις τους αποτύπωσαν νέες δυνατότητες
-Λοιπές προτάσεις: Επιπρόσθετα από τις παραπάνω κατηγορίες χρήσεων προτάθηκαν και λοιπές χρήσεις, που σχετίζονται κυρίως να κοινωνικές ανάγκες, όπως η ανάγκη των γειτόνων και πολιτών για συνεύρεση, συνάντηση και για κοινές δράσεις. Ορισμένες από αυτές τις προτάσεις ήταν δημιουργία χώρων συνάντησης ομάδων γειτονιάς, δημιουργία εργαστηρίων κυκλικής διαχείρισης της τροφής (θερμοκήπιο, επεξεργασία τροφής, μαγείρεμα και δείπνο-εορτασμός), μικρές εκδηλώσεις για τη γειτονιά κτλ Επίσης, σημαντικές ήταν οι προτάσεις που αναδείκνυαν λύσεις σχετικά με τη βιωσιμότητα του χώρου, πχ προτάσεις για την προσέλκυση εσόδων από τη χρήση των co-working spaces, γραφείων κτλ Όσον αφορά τις διαδικασίες που έπονται του συμμετοχικού σχεδιασμού, ήταν κυρίαρχο το αίτημα των πολιτών, οι προτάσεις τους να γίνουν σεβαστές από όλες τις φάσεις που θα ακολουθήσουν. Επιπρόσθετα, οι πολίτες διατύπωσαν την ανάγκη για διαρκή ενημέρωση τους για τα επόμενα στάδια του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, την ανάθεση και την υλοποίηση της ανάπλασης. Τέλος, διατυπώθηκε σθεναρά η ανάγκη εμπλοκής και συμμετοχής των γειτόνων και πολιτών όχι μόνο στις διαδικασίες του σχεδιασμού αλλά και στις αντίστοιχες για τη βιωσιμότητα του μελλοντικά αναπλασμένου χώρου του Ντεπώ
Adams, D., & Tiesdell, S. (2013). Shaping Places: Urban Places Design and Development. New York: Routledge. Hall, P., & Tewdwr-Jones, M. (2002). Urban and Regional Planning. New York: Routledge. Roberts, P., & Sykes, H. (2000). Urban Regeneration: A Handbook. London: SAGE Publications.
Αραβαντινός, Α (2007) Πολεοδομικός Σχεδιασμός Αθήνα: Συμμετρία Γαλατιανός, Α (2016) Οι τροχιόδρομοι της Θεσσαλονίκης, 19ος-20ος αι (Μεταπτυχιακή εργασία) Ανακτήθηκε από: https://olympias lib uoi gr/jspui/handle/123456789/27932 Ηλιόπουλος, Σ Μ & Καλλιγάς, Ν Γ (2017) Σχεδιάζοντας Συμμετοχικά τα Πάρκα Τσέπης ως Εργαλείο Αναζωογόνησης Κεντρικών Αστικών Περιοχών: Η περίπτωση του Ιστορικού Κέντρου της Θεσσαλονίκης (Διπλωματική εργασία) Ανακτήθηκε από: http://ikee lib auth gr/record/288730 Καβουλάκος, Κ -Ι & Γριτζάς, Γ & Σταυρακάκης, Ι (Επιμ ) (2015) Εναλλακτικοί οικονομικοί και πολιτικοί χώροι. Ανακτήθηκε από: https://hdl.handle.net/11419/6131 Κολώνας Βασίλης, 2014, Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών – Εικονογραφία της συνοικίας των Εξοχών (1885–1912), University Studio Press. Παπαγιαννόπουλος, Α. (1995). Ιστορία της Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Ρέκος. Πατσουράκου, Μ. Π. & Τσάγκαλου, Ά. (2017). σχολείο Depot (Διπλωματική εργασία). Ανακτήθηκε από: https://dspace.lib.ntua.gr/xmlui/handle/123456789/44608 Σαμψωνίδου, Α. (2020). Συμμετοχικός σχεδιασμός και συμπερίληψη ομάδων που βρίσκονται σε κίνδυνο κοινωνικού αποκλεισμού (Μεταπτυχιακή εργασία) Ανακτήθηκε από: http://ikee lib auth gr/record/320888 Σαλαπασίδης, Γ & Παπαδημητρίου, Ι Δ & Ανδρουλιδάκης, Κ & Κόγιας, Θ Ν & Αντωνιάδης, Θ (Επιμ ) (2007) Οι τροχιόδρομοι Θεσσαλονίκης, Βόλου και Καρλοβασίων Σάμου Θεσσαλονίκη: Μουσείο Φωτογραφίας «Χρήστος Καλεμκερής» Σταμπουλής, Γ (1984) Η ζωή των Θεσσαλονικέων πριν και μετά το 1912 Αθήνα: Διόσκουροι Στρατηγέα, Α (2015) Θεωρία και μέθοδοι συμμετοχικού σχεδιασμού Ανακτήθηκε από: https://www.openbook.gr/theoria-kai-methodoi-symmetoxikou-sxediasmou/ Τομανάς, Κ. (1995). Χρονικό της Θεσσαλονίκης 1875-1920. Σκόπελος: Νησίδες. Τσεβρένη, Ι. (2008). Η πόλη μέσα από τα μάτια των παιδιών: προσεγγίζοντας το συμμετοχικό
σχεδιασμό του χώρου μέσα από μία εναλλακτική θεώρηση της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης (Διδακτορική διατριβή) Ανακτήθηκε από: http://hdl handle net/10442/hedi/16937
