OBYWATEL nr 6(38)/2007

Za nasze poglądy nie dają nagród

www.obywatel.org.pl • Nr 6(38)/2007 • dwumiesięcznik • cena 8 zł (w tym 0% VAT)

©BASTIAN (VIEW-ASKEW)

USA 5 USD

Europa 4,5 EUR,

index 361569

ISSN 1641-1021

Jak zniszczono Bałkany

Robotnicy na własnym Lewicowiec i patriota Kościół z biednymi Kupuj mniej, żyj więcej

����������������� ������������������������������������������������������������ ���������������������������������������������������������������� ������� ������������ ��������� ���� ���������� ��������� ��� ��������� ��������� �� ������ ���������� ����������� ������� �������������� ������������� ����� ��������� ����������� �� �������� ��������� ������������ ����������� ���������� ����� ������� ��������� ������������ �� ������ �������� ��������� ������������ ��������� ������������� ��� �������� ����� ��������������� �� ������������� ��� ��������� ������ ��������� ������������� ������� ���������� �������� ���� �� ��� ������������ ������������ ������������ ������������ ����� ������������ ��� ������������ ���������� ����� ���������������������������������������������������������������� ��������� �������� ��������� ����������������������� ��� �������������� ������ ����� ����������� ������ ������� ���� �������� ��������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������ �������� ��������� ������������� ��� ������������� �������� ���������� ������������ ������ ���������� �� ������ ��������� �������� ��������� ������� ��������� ��� �������������� ���� �������� �������� �������������������������������� ������� �� ������� ������������� ��������� ��� ���������� ��������� ��������� ��� �������� ��������� �������� �������� ��������� �������� �������� ��������� �������� ���������� ���������� ������������ ������������������������������������������������������������� ������������� ������������ ��� ������������� ������� ��������� �������������� ��������������������� �����������������������������

OKŁADKA: FOT:©BASTIAN (VIEW-ASKEW)

W numerze: Bałkańska tragedia – z prof. Markiem Waldenbergiem rozmawia Krzysztof Wołodźko ..... 4 D������������� „Magazyn Obywatel” A���� ��������: Obywatel ul. Więckowskiego 33/127, 90-734 Łódź tel./faks: /042/ 630 17 49

O własność waszą i naszą – Michał Sobczyk ................................................................. 9 Wspólny wysiłek – wspólne korzyści – Konrad Malec ................................................ 14 Kapitalizm bez własności – z dr. Krzysztofem S. Ludwiniakiem rozmawia Michał Sobczyk ........................................................................................................ 17

���������� �������: redakcja@obywatel.org.pl

Bez panów, bez poddanych – Marina Sitrin .................................................................. 22

�������, ���������: biuro@obywatel.org.pl

Do pracy, gotowi, start! – Katarzyna Dąbkowska ........................................................... 25

S���� � ����������� ���������: studio@obywatel.org.pl

Narzędzia dla solidarności – Justyna Szambelan ........................................................... 28

��������: www.obywatel.org.pl R��� H�������: Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysław Chorąży, Piotr Ciompa, prof. Leszek Gilejko, Andrzej Gwiazda, dr Zbigniew Hałat, Bogusław Kaczmarek, Marek Kryda, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat, Zofia Romaszewska, dr Zbigniew Romaszewski, dr Adam Sandauer, dr Paweł Soroka, Krzysztof Wyszkowski, Marian Zagórny, Jerzy Zalewski R�������: Rafał Górski Remigiusz Okraska (redaktor naczelny) Michał Sobczyk (zastępca red. naczelnego) Szymon Surmacz S���� ���������������: Karolina Bielenin, Piotr Bielski, Agata Brzyzka, Joanna Duda-Gwiazda, Rafał Łętocha, Sebastian Maćkowski, Konrad Malec, Bartosz Malinowski, Anna Mieszczanek, Leszek Nowakowski, Lech L. Przychodzki, Marcin Skoczek, Olaf Swolkień, Jarosław Tomasiewicz, Karol Trammer, Jacek Uglik, Krzysztof Wołodźko, Marta Zamorska, Andrzej Zybała, Jacek Zychowicz K�������: Zbigniew Bednarek, Justyna Bibel, Karioka Blumenfeld, Magdalena Doliwa-Górska, Monika A. Gorzelańska, Agnieszka Górczyńska, Marta Kasprzak, Maciej Kronenberg, Przemysław Prytek, Michał Stępień, Jarosław Szczepanowski, Piotr Świderek, Stanisław Świgoń, Michał Wenski, Michał Wołowski D���: „Profesjadruk”, tel. /042/ 25 26 755 W całej Polsce „Magazyn Obywatel” można kupić w sieciach salonów prasowych Empik, Ruch, Kolporter, Inmedio, Relay.

Kupuj mniej, żyj więcej – społeczeństwo przeciwko nachalnemu marketingowi – Agata Orzechowska .......................................................... 30 Azjatycki kryzys finansowy – neoliberalizm i ekonomiczne cuda – Walden Bello ..................................................................................................................... 32

Podłączeni i odłączeni – z dr. Dominikiem Batorskim rozmawia Michał Sobczyk .......... 36 O kilku takich, co chcą ratować kolej – Tomasz Bużałek .............................................. 40 Polacy na Białorusi – perspektywy przetrwania – prof. Bogumił Grott ..................... 44 Dwa narody na polskiej ziemi – prof. Ludwik Tomiałojć ............................................... 48 Kościół z biednymi – z księdzem Edwardem Brzostowskim rozmawia Jarosław Tomasiewicz .............................................................................................. 50

List do antyklerykałów – Łukasz Marek Moczydłowski ................................................. 52 CHWILA ODDECHU Druh z ulicy Szarych Szeregów – Lech L. Przychodzki .................................................... 54 Piłka, która leczy – Witold Chojnacki ................................................................................ 57 W ostatnim bastionie Czerwonych Khmerów – Andrzej Muszyński .......................... 60 Kronika Kontrasa ............................................................................................................. 66 Ironezje – Tadeusz Buraczewski.......................................................................................... 68 Encyklopedia Wyrażeń Makabrycznych – Paplo Maruda ............................................. 68 Z GRUBEJ RURY Na posterunku. Życiorys niepodległościowego socjalisty – Jarosław Tomasiewicz ..... 69 Przeciw nędzy. Stanisław Szczepanowski i jego wizje wyjścia z kryzysu – Rafał Łętocha ................................................................................................................... 74

Wędrując (część I) – Henry David Thoreau ....................................................................... 78

Wybrane teksty „Magazynu Obywatel” są dostępne na stronach OnetKiosku (http://kiosk.onet.pl).

Recenzja: „Pan Tadeusz” lewicy wielorakiej – Jacek Zychowicz ............................... 84

Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych i opatrywania nowymi tytułami materiałów nadesłanych do druku. Materiałów niezamówionych nie zwracamy.

Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlają poglądy redakcji i stałych współpracowników. Przedruk materiałów z „Obywatela” dozwolony wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody redakcji, a także pod warunkiem umieszczenia pod danym artykułem informacji, że jest on przedrukiem z dwumiesięcznika „Obywatel” (z podaniem konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony internetowej (www.obywatel.org.pl) oraz przesłania na adres redakcji 2 egz. gazety z przedrukowanym tekstem.

Schody do nieba – Joanna Duda-Gwiazda........................................................................87

FELIETONY Nasz czas się kończy – a może zaczyna? – Anna Mieszczanek....................................88 Parada przegranych – Jacek Zychowicz...........................................................................89 Autorzy numeru...............................................................................................................90 Z obywatelskiego frontu ................................................................................................92

MAGAZYN OBYWATEL TWORZONY JEST W 99% SPOŁECZNIE

3

Bałkańska

tragedia

FOT> SZYMON SURMACZ

– z prof. Markiem Waldenbergiem rozmawia Krzysztof Wołodźko Panie Profesorze, jak obecnie przedstawia się sytuacja na Bałkanach?

M. W.: Niedobrze. I nie może to dziwić. Po ataku NATO na trzecią Jugosławię, czyli federację serbsko-czarnogórską, dokonanym w  r., nie ulegało wątpliwości, że nasili on destabilizację na Bałkanach. Pisałem wówczas na łamach „Rzeczpospolitej”, że musi to doprowadzić do wielu negatywnych następstw. Nie na darmo mówi się o „kotle bałkańskim”. Równowaga na Bałkanach była od dawna bardzo krucha. W drugim wydaniu mojej książki o Jugosławii przytaczam opinie politologów amerykańskich, że Stanom Zjednoczonym może odpowiadać na Bałkanach stan chwiejnej równowagi.

Jak rozkładają się dziś siły i relacje między poszczególnymi bałkańskimi państwami?

M. W.: Zacznijmy od tego, że siły są słabe. Bodaj najbardziej stabilnym państwem na Bałkanach jest Grecja, która przez członkostwo NATO jest zabezpieczona przed niespodziankami ze strony Turcji.

Państwa na Bałkanach są małe, słabe ekonomiczne, mają spore kłopoty z mniejszościami narodowymi. Ponadto, w bardzo dużej mierze opanowane są przez mafie. Można powiedzieć, że przede wszystkim troszczą się o przeżycie.

Dotyczy to głównie Macedonii. Problem albański – Albańczycy stanowią tam ok.  mieszkańców, a obszary, na których żyją, przylegają do Kosowa i Albanii – zagraża jej istnieniu. Tym bardziej, że Bułgaria nie uznaje istnienia narodu macedońskiego. Ponadto z dala od ojczyzny żyje ok. - tys. Macedończyków, głównie w Kanadzie, Australii i USA. Wzmaga to silne pragnienie bardzo wielu młodych ludzi, by uciec z kraju.

Przyjmuję, że częścią Bałkanów są także Słowenia i Chorwacja, choć sami Słoweńcy i Chorwaci obruszają się, gdy przypisywać im taką tożsamość. Wynika to z tego, że określania „Bałkany” czy „bałkanizacja” mają często znaczenie pe-

4

joratywne. I faktycznie, Słowenia wolna jest od wielu trosk, jakie dręczą pozostałe państwa tego regionu. Chorwacja ma problemy, choć może nie tak rzucające się w oczy, wynikające z faktu, że jest państwem składającym się z regionów znajdujących się przez szereg stuleci w różnych organizmach politycznych. Istnieje zatem znaczne niebezpieczeństwo tendencji odśrodkowych. Ponadto Chorwatom żyjącym na wybrzeżu Adriatyku praktycznie do niczego nie są potrzebne pozostałe części kraju – choć, odwracając optykę, wybrzeże dalmatyńskie to dla całej Chorwacji kura znosząca złote jaja, znacznie poprawiająca sytuację ekonomiczną kraju, niezłą w porównaniu z innymi bałkańskimi państwami.

Co do Albanii – jest to państwo bardzo słabe ekonomicznie. Budżet działającej tam mafii jest większy od budżetu państwa. Ponadto, Albania składa się ze społeczności, które do niedawna były bardzo słabo zintegrowane. Proszę pamiętać, że to państwo powstało nie w wyniku własnej walki o niepodległość, ale otrzymało ją niejako w prezencie, jeszcze przed I wojną światową, po dwóch wojnach bałkańskich w  i  roku. Albania została odcięta od Turcji i niektóre mocarstwa europejskie, obawiające się wejścia Serbów na te terytoria, uzyskania przez nich dostępu do Adriatyku, zaczęły wspierać ideę stworzenia dla Albańczyków osobnego państwa. Oni sami nie wykazywali do końca XIX w. tendencji separatystycznych – łączyła ich z Turkami religia, historia i wspólny przeciwnik, czyli słowiańskie narody na Bałkanach.

Albański nacjonalizm skierowany był głównie przeciwko Serbom. Jego ośrodkiem było Kosowo. Istnieje obfita korespondencja, noty rządu Serbii do Istambułu, wskazujące na przypadki mordowania Serbów, palenia ich gospodarstw. Już w końcu XIX w. często wspominano o kosowskiej anarchii.

A jakie jest obecnie miejsce Serbii pośród bałkańskiej mozaiki?

M. W.: Serbowie są największym narodem bałkańskim.

Narodem niejednokrotnie podejmującym walkę o niepodległość. Do końca I wojny światowej byli oni wiernymi sojusz-

nikami Ententy i ponieśli wówczas szczególnie wielkie straty.

Nie skapitulowali przed Niemcami i Włochami i masowo zasilali partyzantkę w czasie II wojny światowej. W tzw. niezależnym państwie chorwackim zamordowano kilkaset tysięcy Serbów, a ponad  tys. wypędzono.

W latach rozbijania Jugosławii nakładano na nich drakońskie sankcje ekonomiczne. Przez  dni tzw. humanitarnej interwencji zbrojnej coraz bardziej brutalnie i intensywnie bombardowano ich kraj, dewastując go i zabijając ludzi.

Jednocześnie ogromna większość massmediów, a także polityków państw NATO nie ustawała w szkalowaniu narodu serbskiego. W serbskim społeczeństwie, zresztą jak na całych Bałkanach, istnieją silne dysproporcje ekonomiczne. W Serbii na wielką skalę kwitnie przestępczość zorganizowana, łapownictwo. Ponadto, panuje tam ogromne rozgoryczenie i poczucie krzywdy, co powoduje także wycofywanie się z życia społecznego, brak zainteresowania polityką. Znaczna część Serbów nie chce o polityce mówić i o niej słyszeć. Ludzie mają przeświadczenie, że ich kraj został zniszczony, młodzi chcą przede wszystkim wyjechać – uciec i nie wracać. Panuje przekonanie, że jest źle, a może być gorzej. Na to składa się też sprawa Kosowa – w którym nie zostało już więcej niż  tys. Serbów – a także konflikt wokół trzech miast w południowej Serbii, w Dolinie Preszewskiej, gdzie większością są Albańczycy.

Nie można także zapominać, iż Serbia ciągle znajduje się pod pręgierzem, co powiększa rozgoryczenie jej mieszkańców. Znacznie przyczyniła się do tego działalność Carli Del Ponte, prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii oraz samego Trybunału, którego działalność oceniam bardzo krytycznie. Działania międzynarodowych instytucji, w tym mediów, godzą w serbskie poczucie sprawiedliwości i dumę narodową.

Mam wrażenie, że obecne czasy to największy kryzys, jaki serbskie społeczeństwo przeżywa od stuleci, chyba od czasów bitwy na Kosowym Polu. I choć Serbowie doznali bardzo wielu cierpień w czasie dwóch wojen światowych, to dopiero w obecnej sytuacji z niezwykłą ostrością pojawia się pytanie, czy mogą liczyć na lepszą przyszłość.

Jaki pożytek mogą mieć Stany Zjednoczone z permanentnego kryzysu na Bałkanach? I co mogą dla siebie tam wygrać?

Prof. dr hab. Marek Waldenberg – od początku kariery naukowej związany z Uniwersytetem Jagiellońskim, przez wiele lat był kierownikiem Katedry Historii Doktryn Politycznych i Prawnych Wydziału Prawa i Administracji UJ. Obecnie wykłada na Wydziale Stosunków Międzynarodowych i Nauk Politycznych UJ oraz w Wyższej Szkole Europejskiej im. ks. Tischnera. Był wykładowcą wielu uniwersytetów zachodnioeuropejskich, w tym jako profesor gościnny w Bremie i Berlinie Zachodnim. Autor wielu książek, m.in.: „Prekursorzy Nowej Lewicy” (1985), „Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej” (1992), „Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej” (2000), „Rozbicie Jugosławii” (2003, wydanie II poszerzone – 2005). W roku 2005 otrzymał tytuł doktora honoris causa Akademii Pedagogicznej w Krakowie.

M. W.: Kwestię tę należy rozważać na kilku płaszczyznach: deklarowanych celów, faktycznych motywów i rzeczywistych skutków działań podejmowanych przez USA od  r. Deklarowane cele opisywano wówczas w kategoriach „interwencji humanitarnej”, unikano terminów „wojna” czy „atak”. Václav Havel mówił nawet o „humanitarnych bombach”, które spadają w imię „humanitarnych” celów. Twierdzono, że w Kosowie roku  dokonuje się „katastrofa humanitarna”. Jednak to dopiero bombardowania ją przyniosły. Świetnym dowodem, jak kłamano, jest przemówienie Billa Clintona w noc poprzedzającą atak bombowy sił NATO na Serbię.

Co do faktycznych motywów, można rozważać kilka.

Przede wszystkim chodziło o udowodnienie tego, że interwencja zbrojna jest skutecznym narzędziem szybkiego położenia kresu krwawym walkom narodowościowym. Mogło też wchodzić w grę zachowanie twarzy przez dyplomację państw zachodnich, a przede wszystkim amerykańską, która wielokrotnie groziła zastosowaniem bombardowań, ostatecznych środków i trudno było jej wycofać się z tego. Można też pytać, czy celem nie było podważenie roli Organizacji Narodów Zjednoczonych przez USA i NATO, jako siły, która była ponoć w stanie efektywnie poradzić sobie z sytuacją. Trzeba podkreślić rolę Madeleine Albright, którą można nazwać złowrogą „matką” tej wojny. Twierdziła ona, że bombardowania potrwają dwa do trzech dni i albo Milošević zaakceptuje projekt porozumienia, jaki przygotowano, albo zostanie usunięty przez generałów lub serbskie społeczeństwo. Później mówiono o maksymalnie tygodniu bombardowań, tymczasem trwały one  dni.

Gdy na początku czerwca  r. zaczęły się rozmowy o przerwaniu działań, jeden z dowódców armii jugosłowiańskiej powiedział: „my możemy się dalej bronić”. W sensie militarnym armia nie doznała bowiem żadnych istotnych strat; odbywały się naloty, ale bombardowano atrapy, które zostały ustawione i zamaskowane. Można powiedzieć, że wojska serbskie odchodziły z Kosowa niczym po zwycięskiej bitwie.

Słuszne też wydaje mi się twierdzenie, że chodziło o zwiększenie uległości Europy Zachodniej wobec Stanów Zjednoczonych. Ta demonstracja skuteczności siły amerykańskiej miała na względzie postawienie się w roli strony dominującej wobec Europy Zachodniej: „bez nas nie jesteście w stanie rozwiązać nawet problemów na swoim kontynencie”. Sądzę, że ten motyw jest ważny w polityce USA, a na potwierdzenie tego można przytoczyć wypowiedzi Albright z jej książki.

Jest jeszcze jedna hipoteza: strategicznym zamysłem USA było utworzenie na Bałkanach silnego państwa muzułmańskiego. Wskazują na to choćby ostatnie tygodnie, naleganie Amerykanów na szybkie przyznanie Kosowu niepodległości. Stany Zjednoczone chciały mieć na Bałkanach uległego sojusznika, rodzaj bazy dla akcji na terenie Bliskiego i Środkowego Wschodu. Szczególnie, że istniały wątpliwości co do stabilności politycznej Turcji. Kosowo, Albania, Macedonia, Bośnia i Hercegowina, także Bułgaria – te kraje miały być i zostały uzależnione od USA. Nie można zapominać, że na terenie Kosowa bardzo szybko stworzono dwie potężne amerykańskie bazy wojskowe.

5

MOSTAR. FOT. NK EIDE

Czy nie jest zaskakujące, że Stany Zjednoczone znalazły dla swej polityki na Bałkanach sojusznika w postaci europejskiej lewicy?

M. W.: Ma Pan całkowitą rację. Można przedstawiać różne wyjaśnienia tego, co nazwano nawet „wojną lewicy”. Istotne znaczenie odegrała poprzedzająca te wydarzenia kampania medialna. Przypisuję jej bardzo dużą rolę. Można powiedzieć, że militarnie ta wojna przygotowana była źle, za to propagandowo – bardzo dobrze. Massmedia, które niemal jednym głosem opowiadały o konflikcie, świetnie współgrały z argumentacją administracji Clintona. Już od wiosny  r., a przedtem w związku z konfliktem w Bośni i Hercegowinie między Chorwatami a Serbami, całe odium spadło na Serbów. I trzeba powiedzieć, że ta zintegrowana akcja mediów przyniosła znaczne rezultaty. Warto przypomnieć pewien fakt. Na parę dni przed nalotami NATO, w Departamencie Stanu USA odbyła się konferencja z udziałem redaktorów wielkich europejskich gazet. Byli tam także przedstawiciele mediów elektronicznych. Zresztą, kampania prasowa, skierowana przeciwko Serbom, trwała od początku lat -tych.

Polska nie była tu wyjątkiem...

M. W.: W Polsce co najwyżej niszowe media zdolne były przyjąć optykę inną niż obowiązująca. Wszystkie media głównego nurtu mówiły to samo. A celem tego było zaszczepienie opinii publicznej pro-amerykańskiego oglądu spraw. Jak wyraził się na ten temat Bronisław Geremek, ówczesny minister spraw zagranicznych: „Wszyscy Polacy mówią jednym głosem...”. W drodze wyjątku, przez pewien tylko czas, gdy Janusz Rolicki był szefem „Trybuny”, ukazywały się na jej łamach rzetelne informacje z tej wojny. Wprawdzie bardzo krytycznie pisałem o działaniach USA na łamach „Rzeczpospolitej”, ale moje teksty umieszczane były na stronach „Opinie”...

A jak to się przedstawiało w kraju na płaszczyźnie politycznej?

6

M. W.: W debacie sejmowej zdecydowanie krytycznie interwencję zbrojną ocenili w dłuższych wypowiedziach posłowie Jan Łopuszański z Koła „Nasze Koło”, Janusz Dobrosz z Klubu PSL (obecnie LPR) i Piotr Ikonowicz, lider PPS (obecnie Nowa Lewica), należący jeszcze wówczas do klubu SLD. Uwypuklili oni szereg ważnych aspektów problematyki, celowo pominiętych przez ministra spraw zagranicznych i posłów reprezentujących kluby AWS, Unii Wolności i SLD. Zatem cała Europa mówiła w kwestii Bałkanów jednym głosem – w tym socjaldemokracja, która przecież nie lubi wojen...

M. W.: Jednomyślność tę wyraźnie podważała Grecja, mimo iż jest członkiem NATO. W końcowej fazie bombardowań, gdy także wśród polityków i wojskowych państw NATO, również amerykańskich, coraz liczniejsze i głośniejsze stawały się głosy, że wojna wyłącznie powietrzna nie przyniesie sukcesu, że aby go osiągnąć, niezbędne jest rozpoczęcie wojny lądowej, spoistość sojuszu coraz bardziej pękała w szwach.

Moim zdaniem to, że lewica zaakceptowała pro-wojenną optykę wynikało z tego, iż sytuację w Kosowie przedstawiano jako zbrodnię przeciwko ludzkości, człowieczeństwu. Do użycia wszedł termin „ludobójstwo”, którego nie ma zresztą w wyroku Trybunału w Norymberdze. Poza tym możemy tu mówić o wykorzystaniu „czarnego public relations” przeciwko jednej ze stron konfliktu. Znamienny przykład dotyczy wysoko-płatnych usług, jakich udzielała władzom Chorwacji, Bośni i Hercegowiny oraz kosowskim Albańczykom firma Ruder Finn Global Public Affairs. Jej rola polegała na błyskawicznym przekazywaniu odpowiadających zleceniodawcom informacji wpływowym ludziom i instytucjom – przede wszystkim politykom i mediom. Dyrektor tej firmy, James Harff, na obiekcje francuskiego dziennikarza telewizyjnego, Jacquesa Merlino, że brak dowodów na rozpowszechnianą przez RFGPA informację, niekorzystną dla Serbów, odpowiedział: „Naszym zadaniem nie jest weryfikowanie informacji.

Nie jesteśmy do tego przygotowani. Naszym zadaniem jest przyspieszenie obiegu informacji, które są dla nas korzystne. To jest to, co uczyniliśmy. Nie twierdziliśmy, że istnieją w Bośni obozy śmierci, poinformowaliśmy, że »Newsday« tak twierdzi... Jesteśmy fachowcami, mamy pracę do wykonania i wykonujemy ją. Nie płacą nam za głoszenie moralności”.

Była to cyniczna wypowiedź, ale poniekąd trafna – jak oni mogli sprawdzać tego typu informacje?

W każdym razie przyjęła się opinia, że jest to wojna przeciw barbarzyństwu, więc lewica miała ułatwione zadanie.

Skoro lewica trzyma z krzywdzonymi, a krzywdzicielami są zawsze Serbowie – konsekwencje tego uproszczenia łatwo pojąć i przewidzieć. Śledziłem w owym czasie dość uważnie prasę niemiecką, francuską, włoską – znamienne, że w pierwszym szeregu atakujących stali ludzie zaliczani do lewicy, jak choćby francuski filozof i pisarz Bernard-Henri Lévy.

W Niemczech największe nonsensy, najcięższe oskarżenia pod adresem Serbów formułował niemiecki minister spraw zagranicznych, Joschka Fischer. Do antyserbskich racji przekonano nawet część środowisk żydowskich, opisując rzekome zbrodnie Serbów jako powtórkę z Auschwitz...

Czy da się rzetelnie określić, co było faktem, a co mitem w medialnych opisach zbrodni popełnianych przez Serbów? W książce „Rozbicie Jugosławii” rozważa Pan to zagadnienie m.in. na przykładach wydarzeń, jakie miały mieć miejsce po zdobyciu Srebrenicy w lipcu  r., oraz w związku z problemem masowych gwałtów.

M. W.: Z pewnością pociski, który wybuchły dwa razy na rynku w Sarajewie i o których wystrzelenie obwiniano Serbów, były odpalone przez Muzułmanów. Bośniaccy Muzułmanie świetnie zdawali sobie sprawę, że bez militarnego poparcia Stanów Zjednoczonych nie wygrają tej wojny domowej. Wiedzieli, że rząd USA musi mieć bardzo wstrząsające argumenty, aby przekonać opinię publiczną w swoim kraju.

Stąd te dwa wybuchy na sarajewskim rynku; a wszystko po to, by dać zwolennikom interwencji zbrojnej argumenty za czynnym udziałem w konflikcie.

Bardziej zawikłana jest sprawa Srebrenicy; nie ulega wątpliwości, że doszło tam do zabójstw na bośniackich muzułmanach. Zaznaczę jednak, że zajęcia Srebrenicy przez Serbów obawiał się Milošević. W rozmowie z lordem Davidem Owenem [angielski polityk, międzynarodowy mediator ws. konfliktu w Bośni i Hercegowinie – przyp. red.] mówił, że jeśli Serbowie zdobędą Srebrenicę, może tam dojść do masakry. Otóż, prawie nigdzie nie podkreśla się tego, że mimo iż Srebrenica była jedną z miejscowości pod opieką ONZ, to wbrew ogłoszonej pełnej demilitaryzacji takich miast, wciąż przebywały tam zbrojne oddziały Bośniaków. Dokonywali oni bardzo licznych wypadów poza Srebrenicę – zamordowali około  Serbów z okolicznych wiosek – po czym wracali z powrotem do miasta, przez nikogo nie niepokojeni.

Stąd wściekłość wśród Serbów, że urządzają oni sobie polowania na ludzi i są bezkarni. Druga sprawa, o której się nie mówi: zadziwiające jest to, że na krótko przed atakiem wojsk serbskich, ze Srebrenicy został odwołany do Sarajewa cieszący się dużym szacunkiem żołnierzy dowódca wojsk muzułmańskich i jednostki bośniackie stawiały bardzo słaby opór

nadciągającym oddziałom serbskim. Otworzono niejako Srebrenicę przed Serbami, choć można się było spodziewać masakry. Wiele odpowiedzi na pytania pozostaje nadal w sferze domysłów, mało jest dowodów naprawdę niezbitych co do poszczególnych wydarzeń. Faktem jest jednak, że dzięki interwencji Stanów Zjednoczonych wojna skończyła się pomyślnie dla Bośniaków.

Kilka słów w sprawie masowych gwałtów. Najpierw mówiono o stu tysiącach zgwałconych kobiet, później ta liczba zaczęła gwałtownie maleć, do , a nawet  tys. osób. Weryfikacja niektórych twierdzeń przynosiła bardzo dziwne rezultaty. W miejscowości Doboj, gdzie miano zgwałcić  tys. kobiet, nikt o takim fakcie nie słyszał. Dziennikarz, który postanowił sprawdzić informację o gwałtach w mieście Tuzla, których ofiarą miały paść  tys. kobiet, dwadzieścia kilometrów od miasta usłyszał, że zgwałconych zostało , a w samym mieście udało mu się odnaleźć cztery ofiary gwałtu. Oczywiście, trzeba brać poprawkę na to, że nie wszystkie faktyczne ofiary chciały się do tego przyznać, ale widzimy, że skala zjawiska została przez media wyolbrzymiona w ogromny sposób.

A jakie były koszta „przywrócenia normalności” na Bałkanach po ataku NATO z  roku? O jakiej ilości ofiar można mówić, w jakim stopniu została zniszczona infrastruktura, jakie straty finansowe poniosła trzecia Jugosławia?

M. W.: „Normalność” nie została przywrócona. Można było to z łatwością przewidzieć. Co więcej, można było bez trudu przewidzieć, że zbrojna agresja nie rozwiąże żadnego bolesnego konfliktu narodowego, natomiast wiele skomplikuje.

Dane dotyczące ofiar i strat materialnych są różne. Według szacunków przeprowadzonych na Uniwersytecie Bundeswehry w Monachium, wartość zniszczonych obiektów to  mld marek niemieckich. Władze jugosłowiańskie oszacowały straty materialne na ponad  mld marek. Unia Europejska szacowała je w maju  r. na około  mld dolarów.

Już w czasie tzw. humanitarnej interwencji krytykowano wyjątkowo niehumanitarny sposób jej prowadzenia, zwłaszcza używanie na szeroką skalę amunicji zawierającej zubożony uran. Sprawa ta nabrała rozgłosu na początku  r. w związku z przypadkami zachorowań żołnierzy, którzy wrócili z Bośni i Kosowa.  stycznia Parlament Europejski większością 2/ głosów wezwał NATO do zaprzestania stosowania tego rodzaju amunicji. Wykładowca na Technicznym Uniwersytecie w Berlinie, Knut Krusewitz, określił wojnę kosowską jako wojnę przeciwko środowisku naturalnemu.

Duże straty gospodarcze poniosły również kraje sąsiedzkie, m.in. w wyniku sparaliżowania ruchu na Dunaju.

Obrońcy zbrojnej agresji NATO twierdzili (i czynią to nadal), gdy się ona zaczęła, że wyczerpane zostały wówczas wszelkie możliwości pokojowego rozwiązania konfliktu kosowskiego. Opinia taka odgrywała bardzo wielką rolę w usprawiedliwieniu złamania przez państwa NATO kilku norm prawa międzynarodowego...

M. W.: Do zbrojnego ataku doszło, bo dążyli do niego już latem  r. szefowa Departamentu Stanu Madeleine Albright i niektórzy członkowie rządu RFN. Dzień po zakończeniu bombardowań dobrze poinformowany dziennikarz

7

amerykański pisał, że Albright doszła do wniosku, iż w sprawie Kosowa trzeba będzie wdać się w wojnę z Miloševiciem.

Zważywszy, że prezydent Clinton miał związane ręce sprawą impeachmentu, pani Albright musiała czekać aż do jesieni, aby przystąpić do odliczania czasu dzielącego NATO od rozprawy z Belgradem. Członek ówczesnego ścisłego kierownictwa niemieckiego MSZ, Wolfgang Ischinger, twierdził w  r., że zawarte w ostatniej chwili porozumienie między amerykańskim dyplomatą Richardem Holbrookiem a Miloševiciem spowodowało, iż NATO straciło pół roku. „Właściwie dla wielu z nas było jasne już jesienią  r., że stanowiło to jedynie przedsięwzięcie, które pozwalało być może zyskać trochę czasu”. Przytaczając tę wypowiedź, generał Bundeswehry, Heinz Loquai, w latach - doradca militarny niemieckiej misji OBWE, uznał ją za klucz pozwalający zrozumieć to, co nastąpiło później. Jego zdaniem, chodziło o dozbrojenie UCK, ustalenie przy pomocy wywiadu celów ataku oraz uzyskanie pełnej aprobaty dla rozpoczęcia bombardowań przez te państwa NATO, które miały jeszcze zastrzeżenia. Zabiegał o to m.in. sekretarz generalny NATO, Javier Solana.

Ważnym elementem przygotowań do agresji była też konferencja w Rambouillet. Miała ona stanowić dla NATO swoiste alibi, świadczyć, iż Milošević nie chciał kompromisowego rozwiązania konfliktu. W ostatnich dniach jej trwania dyplomacja USA przedstawiła jego projekt. „Aneks B” zawierał postanowienia oznaczające zgodę na wojskową okupację przez NATO całej Jugosławii. Było oczywiste, że Serbia go odrzuci. I o to właśnie chodziło. Droga do bombardowań była otwarta.

Jak można było zorganizować tak wielki potencjał propagandowy najpierw przeciw jednemu państwu, drugiej Jugosławii, a później przeciw narodowi serbskiemu?

M. W.: Nie ulega wątpliwości, że media, wywierając nacisk na opinię publiczną w Europie i USA, zaprzeczyły swojej misji obiektywnego opisu rzeczywistości. Uogólniając, z perspektywy poszczególnych krajów liczą się różne kwestie. Zajmując stanowisko wobec sytuacji na Bałkanach, media we Francji były bardzo pro-muzułmańskie, do czego przyczynił się wspomniany Bernard-Henri Lévy. Niemieckie media silnie wspierały Chorwatów, a polskie były bardzo pro-amerykańskie. Sumując: to był propagandowy majstersztyk.

Ponadto, pytanie dotyczy problemu o kapitalnym znaczeniu nie tylko dla wyjaśnienia okoliczności rozbicia Jugosławii, lecz także dla wyjaśnienia mechanizmu funkcjonowania demokracji. Rozwinięcie tej kwestii wymagałoby wiele czasu.

Ograniczę się do przytoczenia jednego przypadku. Kilka dni po rozpoczęciu bombardowań korespondent „Gazety Wyborczej” pisał: „Dziennikarze i służby prasowe NATO żyją w symbiozie, /.../ trudno czasem zresztą dociec, kto na kogo wpływa: NATO na media, czy odwrotnie”. Chwaląc służby prasowe Sojuszu za to, że starają się precyzyjnie niszczyć wątpliwości co do słuszności bombardowań, dziennikarz ten nie krył, że „podawane przez nie informacje są oczywiście starannie selekcjonowane”...

M. W.: Zapytałbym inaczej: dlaczego to wszystko? Bardzo łatwo można było przewidzieć na początku lat ., że rozpad Jugosławii nie może się dokonać łagodnie. Nie chcę wyjść na zarozumialca, ale już w  r. twierdziłem, że jeśli Jugosławia się rozpadnie, stanie się to przy wielkim rozlewie krwi.

Taki pogląd uznawano wtedy za przesadę. A przecież przemawiało za nim kilka istotnych względów, przede wszystkim historycznych. Wśród Serbów i Chorwatów żywa była pamięć ich konfliktu w czasach II wojny światowej. Serbowie pamiętali krzywdy doznane od Ustaszy. Bez tego nie sposób zrozumieć na początku lat . XX wieku ani tego strachu Serbów chorwackich, że zostaną wydani na łaskę i niełaskę państwa chorwackiego, ani uśpionej nienawiści, jaka odżyła.

Nie sposób też zrozumieć bez tego polityki Tudjmana wobec Serbów [Franjo Tudjman – pierwszy chorwacki prezydent, od  r. aż do śmierci w  r. – przyp. red.].

Na Bałkanach pamięć historyczna jest bardzo trwała; pamięta się każdą krzywdę, jest ona przy tym wyolbrzymiana. Często jeździłem do Jugosławii jeszcze w latach . i . Jako ktoś z zewnątrz, nie przeprowadzałem rozróżnień: Serb, Chorwat, Słowieniec. To byli Jugosłowianie. Ale w nich żyła pamięć narodowa i na początku lat . została na nowo rozbudzona, w bardzo agresywnej formie. W Chorwacji, jak sądzę, w dużym stopniu przyczyniły się do tego media, które zaczęły wtedy obwiniać za wszystko Serbów. Początkowo walka toczyła się zatem o możliwość autonomii, albo wiązała się z niechęcią do przyznania jej obcemu narodowi, który znów zaczął być odbierany jako wrogi. Podobnie wyglądały stosunki między Serbami i Chorwatami a Muzułmanami w Bośni i Hercegowinie. Tu także, choć nie były nigdy tak dramatyczne, zostały naznaczone negatywną pamięcią historyczną. I jeszcze konflikt między Serbami a Albańczykami.

Odwołam się do pewnej analogii, bliskiej Polakom. Pochodzę z Wołynia, do  r. tam mieszkałem. Później wskutek rzezi dokonywanych przez Ukraińców na Polakach, znalazłem się w Generalnej Guberni. Kto by sądził przed  września  r., albo przed napaścią Niemiec na ZSRR dwa lata później, że nastąpi na Wołyniu rzeź Polaków? Choć stosunki polsko-ukraińskie prawie nigdy nie były przyjazne, Ukraińcy mieli podstawy, by nie kochać II Rzeczpospolitej oraz uważać się za dyskryminowanych, to przecież wydawało się, że od tej niechęci do mordowania dzieci, starców i brzemiennych kobiet, dzieli ich przepaść.

Tymczasem, przekroczono ją w ciągu niespełna trzech lat...

Dlatego – wracając do tematu – swoją książkę nazwałem „Rozbicie Jugosławii”. Co prawda prof. Jerzy Wiatr twierdził, że przeceniam wpływ czynników zewnętrznych na Bałkanach, to jednak nadal głównymi odpowiedzialnymi za rozwój tamtejszych tragicznych wydarzeń czynię ówczesny rząd Niemiec i administrację Clintona. Bułgarski intelektualista, pierwszy postkomunistyczny prezydent Bułgarii, Żelew, pisał: „Pozwólcie mieszkańcom Bałkanów, by sami załatwiali swoje sprawy...”. Ingerencja wielkich mocarstw, nie pierwszy zresztą raz, była jedną z głównych przyczyn bałkańskiej tragedii. Niestety, te narody, nawet gdy tworzyły własne państwa, nie były podmiotami własnej historii.

Dziękuję za rozmowę.

Gdy się jednak zważy na bałkańską tragedię, nie sposób nie zapytać: po co to wszystko?

8

raów,  październia  r.

O własność

waszą i naszą (akcjonariat pracowniczy)

Po prawie dwóch dekadach neoliberalnych reform możemy śmiało powiedzieć, że „społeczna gospodarka rynkowa” wyszła nam średnio. Polscy decydenci nie tylko ograniczali opiekuńczość państwa, ale i nie zdecydowali się na wprowadzenie tych mechanizmów współczesnego kapitalizmu, które wspierają rozwój bardziej egalitarnego społeczeństwa.

Wciąż jednak nie jest na to za późno.

Wolny rynek z ludzką twarzą Zamożni mogą na różne sposoby korzystać z owoców wzrostu gospodarczego. Nie tylko poprzez konsumpcję, często o charakterze luksusowym, ale także dzięki możliwościom pomnażania pieniędzy np. w funduszach inwestycyjnych. Jednocześnie osoby nie posiadające oszczędności, m.in. pracownicy tych samych przedsiębiorstw, które wzrost wypracowują, muszą zawzięcie walczyć o każdą podwyżkę.

Postępująca koncentracja kapitału i związane z nią rozwarstwienie społeczne są nie tylko skrajnie niesprawiedliwe. Nawet jeśli kogoś niezbyt obchodzi los innych, powinien wziąć pod uwagę, że zbyt duże dysproporcje w dochodach grożą na dłuższą metę załamaniem całego systemu ekonomicznego. Jednym z tych, którzy zwrócili uwagę na ten problem, był amerykański myśliciel ekonomiczny, Louis O. Kelso. Uważał on – bynajmniej nie jako pierwszy – że jednym ze sposobów neutralizacji tych zagrożeń powinno być upowszechnianie własności: zamiana pracowników we współwłaścicieli firm, dająca im automatyczne prawo do korzystania z zysków osiąganych dzięki własnej pracy. Posiadanie akcji może być dla pracowników źródłem dodatkowych dochodów lub umożliwiać udział w atrakcyjnych programach emerytalnych.

Tworzenie spółek pracowniczych czy różne formy sprzedaży akcji pracownikom mają też inne zalety. Nikt tak dobrze nie zna możliwości i potrzeb firm, jak ich kierownictwa i załogi. Dlatego niezależnie od wielkości przedsiębiorstwa różne rodzaje własności pracowniczej zwiększają szanse na rynkowy sukces. Istnieją na to liczne przykłady. W Stanach Zjednoczonych akcjonariat pracowniczy, którego koncepcję stworzył właśnie Kelso, na masową skalę stosowany jest np. w hutnictwie. Co najmniej  proc. udziałów należy do pracowników tak liczących się przedsiębiorstw, jak choćby Publix Super

Michał Sobczyk Markets (handel), Columbia Forest Products (branża drzewna) czy Science Applications International Corporation (SAIC; technologie informacyjne). Sporo prężnych firm należących do pracowników można także znaleźć w Europie – są nimi choćby John Lewis Partnership (handel detaliczny) czy Mott MacDonald (doradztwo przemysłowe). Mamy takie przykłady również w Polsce. Znakomicie zarządzane i odnoszące sukces na rynku międzynarodowym Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych należą do osób fizycznych: pracowników przedsiębiorstwa i przedstawicieli środowiska medycznego.

Własność pracownicza pozytywnie wpływa na etos pracy, minimalizując jednocześnie ryzyko świadomego działania na szkodę spółki. O swoje dba się przecież dużo bardziej, a na dodatek – patrzy innym na ręce. – „Wszystkie dotychczasowe analizy wskazują, że własność pracownicza pozytywnie wpływa na postawy pracowników, np. na gotowość do oszczędzania w imię polepszenia perspektyw rozwojowych przedsiębiorstwa” – potwierdza prof. Leszek Gilejko, od lat zajmujący się różnymi przejawami partycypacji pracowniczej.

Uwłaszczenie pracowników oznacza wreszcie korzyści dla gospodarki jako całości, np. poprzez zwiększanie siły nabywczej społeczeństwa. Dlatego jego wspieranie przez rządy może być sposobem pobudzania koniunktury. Kraje najbardziej rozwinięte, zwłaszcza USA, wspierają mechanizmy rozpraszania własności, bo rozumieją, że w ostatecznym rozrachunku opłaca się to wszystkim, także wielkiemu biznesowi.

Gospodarka jest jednak, wbrew pozorom, terminem dość abstrakcyjnym i wszelkie argumenty tego typu nie powinny przesłaniać najważniejszej zalety własności pracowniczej: umożliwia ona realny wpływ ludzi na to, co dzieje się w ich miejscu pracy, na warunki zatrudnienia i produkcji, wielkość i charakter inwestycji, kierunki rozwoju firmy itd.

Kapitalizm – ale jaki?

W  r. Polska, która w wielu dziedzinach była zapóźniona o całe dziesięciolecia, w kwestii upowszechniania własności miała łatwiej. Dysponowaliśmy ogromnym państwowym majątkiem i społecznym poparciem dla prywatnej własności. Wciąż żywe były ideały zbiorowego działania oraz tzw. demokracji przemysłowej (popularnej w pierwszym okresie „Solidarności”), a także silne więzi z zakładami pracy.

9

Na progu transformacji marzono o egalitarnym ustroju rynkowym. Takim, który będzie premiował szczególnie pracowitych i zdolnych, nie prowadząc jednocześnie do zbyt wielkich rozpiętości majątkowych i wykluczenia społecznego. Stąd wysokie poparcie dla różnych postulatów uwłaszczeniowych, wspieranych np. przez wybitnego ekonomistę Johna Kennetha Galbraitha. Zwracał on uwagę, że rozpraszanie własności to dobry sposób zapobiegania zbyt wysokiemu poziomowi alienacji elit od społeczeństwa. Postulatom samorządności pracowniczej, popularnym w latach -, wierna była u progu transformacji część opozycji antykomunistycznej. Na przykład wrocławskie środowisko Józefa Piniora, reprezentujące lewicowe skrzydło opozycji, propagowało wówczas akcjonariat pracowniczy i jego konkretne sukcesy, jak baskijski Mondragon.

Kluczowe znaczenie miał w nowym ustroju wybór modelu prywatyzacji. Od tego zależało, czy powstanie społeczeństwo drobnych i średnich posiadaczy środków produkcji, czy też własność ulegnie ponownej koncentracji, a PRL-owskich kacyków zastąpi nowobogacka oligarchia.

W  r. starły się rządowa koncepcja w pełni odpłatnej prywatyzacji kapitałowej oraz alternatywny, samorządowy projekt Huberta Izdebskiego i Krzysztofa Ludwiniaka. Ten drugi model zawierał postulaty silniejszego zaangażowania budżetu w uwłaszczanie społeczeństwa (m.in. ulgi podatkowe), obligatoryjne tworzenie instytucji wspomagających akcjonariat pracowniczy oraz zwiększenie kontroli Sejmu nad procesem przekształceń własnościowych. W tym samym roku powstała Unia Własności Pracowniczej, która do dziś w formie Izby Gospodarczej reprezentuje swoich członków – kilkaset przedsiębiorstw. Jest swoistym lobby na rzecz rozwoju polskiego systemu wspierania akcjonariatu, a także rozpowszechnia wiedzę teoretyczną i praktyczny dorobek rozwiązań opartych na własności pracowniczej.

Ostatecznie przyjęto rozwiązania kompromisowe i zdecydowano, że prywatyzacja pójdzie wieloma torami, w zależności od m.in. kondycji przedsiębiorstw, ich wielkości, poglądów pracowników itp. W efekcie, część przedsiębiorstw sprzedano inwestorom, głównie zagranicznym, jednak inne trafiły w ręce tzw. spółek pracowniczych (nazwa potoczna dla spółek z udziałem kapitałowych akcji pracowniczych, niezależnie od m.in. procentowego udziału pracowników we własności). Ze względu na braki kapitału, bezpośredni wykup firm rzadko był możliwy. Dlatego załogom stworzono możliwość tzw. leasingu pracowniczego.

Metoda ta polegała na likwidacji przedsiębiorstwa i przekazaniu go nowej spółce – pod warunkiem, że przystąpi do niej większość załogi i wniesie ona kapitał akcyjny w wysokości co najmniej  łącznej wartości prywatyzowanej firmy (potem doszedł obowiązek objęcia  akcji przez inwestora zewnętrznego). W celu wspomagania zakupu akcji przez pracowników, decydowano się często na tworzenie specjalnych funduszy, np. z zysku czy funduszu socjalnego. W miarę wypracowywania zysku, spółki pracownicze miały spłacać raty kapitałowe za majątek państwowy, udostępniony im w celu prowadzenia działalności gospodarczej. Do tego dochodził rodzaj oprocentowania (opłata dodatkowa), a z czasem wprowadzono przepis umożliwiający zamianę umowy leasingowej (dzierżawnej) na umowę kupna-sprzedaży – wa-

10

runkiem było spłacenie co najmniej  wartości zakładu i terminowe realizowanie zobowiązań wobec Skarbu Państwa. Akcje przydzielano pracownikom na preferencyjnych zasadach, według reguł opracowanych na poziomie przedsiębiorstw – zazwyczaj głównym kryterium był staż pracy.

W takich warunkach powstawały spółki pracownicze.

Były to przeważnie małe i średnie przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe, zwłaszcza z branży spożywczej, maszynowej i budowlanej. W  r. istniało ich ponad .

Większościowe udziały własności pracowniczej dotyczyły około połowy z nich. Jeśli chodzi o poziom zatrudnienia, to szacowano wówczas, że ponad połowa z nich ma skalę zatrudnienia w przedziale - osób.

Bariery i blokady Upowszechnianie własności ciągle jednak napotykało różnego rodzaju przeszkody. Dlatego w  r. Unia Własności Pracowniczej zgłosiła swój projekt ustawy o akcjonariacie pracowniczym. Uchwalenie jej uczyniłoby Polskę jednym z niewielu krajów europejskich, które kompleksowo regulują i wspierają takie formy własności.

Jednak przyjęta w tym samym roku nowelizacja ustawy wyhamowała rozwój akcjonariatu pracowniczego.

Wprowadzono dodatkowe kryteria zgody na tę formę prywatyzacji, m.in. zapis, że leasingowi pracowniczemu mogą podlegać jedynie przedsiębiorstwa zatrudniające do  pracowników (później tę liczbę starano się jeszcze bardziej zmniejszyć). Na szczęście ostatecznie złagodzono nieco niektóre warunki leasingu (korzystniejsze warunki spłaty, możliwość przekazania użytkowanego majątku przed końcem umowy) oraz zwolniono z opodatkowania dochody przeznaczane na zakup akcji własnych przedsiębiorstw.

Idea spółek pracowniczych była od początku bezpardonowo atakowana przez główne media. Choć w rozwiniętych gospodarkach od dawna występuje trend rozpraszania własności, nasi „mędrcy” przekonywali, że zbiorowa własność i zarządzanie nigdy nie są wydajne. Witold Gadomski z „Gazety Wyborczej” wściekał się, że zamiast jak najszybciej wszystko sprzedać, kolejni ministrowie „szukają kamienia filozoficznego – prywatyzacji »uczciwej«, przyjaznej dla pracowników i pozytywnie wpływającej na stan całej gospodarki”. Nieprzychylne komentarze ukazywały się też na łamach „Tygodnika Powszechnego”, choć jednym z największych sprzymierzeńców własności pracowniczej jest katolicka nauka społeczna.

Niejednoznaczna była także postawa samej „Solidarności”.

Andrzej Wieczorek ze Stowarzyszenia Działaczy Samorządu Pracowniczego, aktywnie zaangażowany w rozwój „demokracji przemysłowej”, wspomina, że szukano formuły prawnej, w ramach której byłoby miejsce dla każdej formy własności, a przekształcenia miały charakter oddolny. Jednocześnie obawiano się spółek pracowniczych, które uważano za zbyt podatne na manipulację i wpływy np. zwolenników ponownego upaństwowienia. Elity „Solidarności” popierały takie przekształcenia, które wydawały się jej utrwalać zmiany systemowe, sprzyjały demontażowi resztek poprzedniego ustroju. Wieczorek wspomina także postawę ówczesnych decydentów: „W ich działaniach było mniej strategii, a więcej podejścia doktrynalnego: prywatyzować co się da, na każdych

FOT. DANIEL HORACIO AGOSTINI

warunkach. Dla formuły prywatyzacji pracowniczej nie zostało wiele miejsca, tak jak dla spółdzielczości, z którą wiązały się negatywne skojarzenia”. Zdarzało się też, że decydenci nie zgadzali się na sprzedaż upadających zakładów ich pracownikom, choć wiedzieli, że nikt inny ich nie kupi.

Dr Paweł Soroka z Polskiego Lobby Przemysłowego, zapytany o proces tworzenia spółek pracowniczych, ubolewa: „W kraju, w którym aktywność ruchu pracowniczego w decydującym stopniu doprowadziła do rozpoczęcia transformacji ustrojowej, głównym beneficjentem przekształceń własnościowych powinni być właśnie pracownicy. Niestety, stało się zupełnie inaczej”.

Choć mówiły jaskółki...

Mimo medialnej nagonki, eksperci o różnych poglądach zgadzają się, że polską prywatyzację przez tworzenie spółek pracowniczych należy uznać za sukces. Szeroko zakrojone badania prowadzone w latach . przez zespół pod kierownictwem prof. Marii Jarosz z Polskiej Akademii Nauk pokazały, że własność pracownicza nieźle odnalazła się w gospodarce rynkowej.

Badania obaliły pogląd, że sprywatyzowane tą droga spółki będą „przejadane” przez roszczeniowo nastawione załogi. – „Ta obawa się absolutnie nie sprawdziła w skali kraju. Przeciwnie, ludziom tak zależało na zachowaniu tej formy własności, że wręcz zgadzali się na niższe wynagrodzenia w okresach kryzysu” – przekonuje prof. Jarosz. Okazało się, że

w hierarchii wartości pracowników takich spółek najwyżej stoi przetrwanie firmy oraz utrzymanie możliwie największej liczby miejsc pracy. Jednocześnie są one zdolne do restrukturyzacji i zwolnień, jeśli nie da się ich uniknąć, bardziej nawet niż firmy prywatyzowane w inny sposób; o podwyżkach myślano dopiero w dalszej kolejności.

Innym zaobserwowanym zjawiskiem była wyższa jakość pracy: większa terminowość, mniejsza absencja, rzadsze przypadki picia alkoholu w zakładzie itp. Przede wszystkim jednak ta forma prywatyzacji cieszyła się największą akceptacją społeczną.

Choć spółki wydzierżawione pracownikom osiągały lepsze wyniki niż np. jednoosobowe spółki skarbu państwa, pojawiały się opinie, że firmy w pełni prywatne zazwyczaj radzą sobie nieco lepiej. Ale to tylko część prawdy. – „Spółki pracownicze powstawały i powstają przede wszystkim w »Polsce B«, gdzie nie ma żadnych innych inwestorów. Tam, gdzie został tylko jeden zakład pracy, sama informacja o możliwości jego likwidacji powoduje rozpacz, wzrost wskaźników samobójstw wśród mężczyzn. Spółki normują tę sytuację” – mówi profesor Jarosz. Dzięki spółkom ocalono wiele tysięcy etatów, gdyż tylko ich pracownicy gotowi byli podjąć ryzyko finansowego zaangażowania w ocalenie zakładu przed upadkiem.

Do dziś ich tworzenie często bywa jedyną szansą uratowania firm pogrążonych w kryzysie, choć nie zawsze jest to rozwiązanie bezbolesne – przekazanie pracownikom pakietu akcji bywa okupione np. obniżką płac. Dzięki powstaniu spółek pracowniczych uratowały się i stanęły na własnych nogach m.in. PKS Świdnica oraz krakowski Szpital na Siemiradzkiego. Ponadto, w wielu tak sprywatyzowanych firmach udało się też zachować świadczenia socjalne, co nie było regułą przy sprzedaży inwestorom indywidualnym.

Co więcej, spółki pracownicze pomogły zachować wielu przedsiębiorstwom niezależność. – „Udziałowcami spółki wydającej »Kurier Szczeciński« są  osoby fizyczne – pracownicy, emerytowani pracownicy oraz spadkobiercy zmarłych udziałowców. Dominującą grupę stanowią wciąż pracownicy. Taka struktura własności wynika z faktu, że obrót udziałami ograniczony jest do grona właścicieli. Dzięki takiemu zapisowi w umowie spółki, uniknęliśmy przejęcia gazety przez wielkie koncerny.

Próba takiego przejęcia, podjęta w  r., okazała się nieskuteczna. Działamy w dalszym ciągu jako spółka będąca własnością pracowników i byłych pracowników” – mówi Andrzej Łapkiewicz, redaktor naczelny gazety chlubiącej się swoim pracowniczym charakterem, a zarazem prezes zarządu wydającej go spółki. „Kurier Szczeciński” jest już niemal ostatnią w Polsce dużą gazetą regionalną nie będącą własnością któregoś z kilku wielkich zagranicznych koncernów prasowych.

11

Wiążą się z tym bardzo pozytywne skutki nie tylko dla niezależności redakcji. – „Przejęcia regionalnych tytułów pociągały za sobą z reguły zwolnienia pracowników. Podstawową zaletą naszej formy własności jest obrona miejsc pracy. Ustrzegliśmy się fali zwolnień, a odejścia z pracy są następstwem przechodzenia na emerytury. Nadto, od lat jesteśmy spółką dochodową, zatem z faktu posiadania udziałów płyną dodatkowe profity w postaci dywidendy” – mówi naczelny „Kuriera”.

Do zasług spółek pracowniczych należy również to, że w znacznej mierze dzięki nim sporo zakładów nadal należy do polskiego kapitału (choćby przekształciły się z czasem w „normalne” spółki) i w Polsce płaci podatki. Pracownicy-akcjonariusze obronili także wiele zakładów przed celową likwidacją. Nieporównanie częściej do różnego rodzaju patologii dochodziło przy przejmowaniu firm przez „partnerów strategicznych”, najczęściej międzynarodowe korporacje. To właśnie prywatyzacje kapitałowe niejednokrotnie prowadziły do likwidacji przedsiębiorstw, które miały szansę przetrwać w warunkach wolnorynkowych, podczas gdy prywatyzacje przez leasing ocenia się jako raczej przejrzyste.

Ciężki kawałek (własnego) chleba Sukcesy spółek pracowniczych nie przyszły łatwo. Przede wszystkim brakowało im kapitału na niezbędne inwestycje, np. modernizację parku maszynowego. Sytuację pogarszały trudności z zaciąganiem kredytów – spółki pracownicze nie miały przecież praw własności do swoich gruntów czy urządzeń, które mogłyby zastawić. Dochodziły do tego kłopoty z utrzymaniem płynności finansowej. Połączenie tych czynników z koniecznością regularnej spłaty rat leasingowych, ocenianych jako wysokie, było dla wielu z nich źródłem poważnych tarapatów, a nawet przyczyną bankructw, które jednak do  r. dotknęły nie więcej niż - z nich.

Państwo zawiodło nie tylko w kwestii stworzonych przez siebie regulacji, ale także konkretnych działań na rzecz akcjonariatu. Na początku transformacji stworzono Bank Własności Pracowniczej, którego zadaniem miało być popieranie prywatyzacji i własności pracowniczej. – „Miał to być bank inwestycyjny, wspierający udział pracowników we własności przedsiębiorstw – w celu kształtowania lepszych stosunków przemysłowych. Miał też uodpornić spółki pracownicze na szkodliwy wpływ globalizacji.  udziałów miały w nim banki komercyjne, kolejne  – przedsiębiorstwa państwowe, które chciały się przekształcać tą drogą. »Złota akcja« należała do Stowarzyszenia Działaczy Samorządu Pracowniczego” – wyjaśnia Bogusław Kaczmarek z SDSP. Potrzeby były ogromne, tymczasem bank dysponował niewielkimi środkami kredytowymi i często odmawiał pożyczek, które mogły uratować spółki przed poważnymi kłopotami. W efekcie wiele z nich zadłużyło się na niekorzystnych warunkach i upadło, a inne zostały wykupione przez inwestorów zewnętrznych lub kierownictwo. Ostatecznie na skutek wymogów NBP dotyczących kapitału przestał funkcjonować także sam bank – przejęła go grupa Nordea.

Do państwa może mieć pretensje także o to, że nie prowadziło skutecznej akcji edukacyjno-informacyjnej wśród załóg prywatyzowanych zakładów. Pracownicy, którym brakowało wiedzy na temat korzyści z akcjonariatu, sprzedawali swoje akcje za niewielkie kwoty, przede wszystkim kierownictwu.

12

– „Od  r. preferowano w firmach prywatyzację kapitałową, w ramach której pracownicy otrzymują zaledwie  akcji. Zresztą przeważnie szybko je sprzedają, wyzbywając się jakiegokolwiek wpływu na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Tym bardziej, że prywatyzację poprzedza komercjalizacja zakładu – przekształcenie go w jednoosobową spółkę skarbu państwa – której elementem jest likwidacja samorządu pracowniczego, istniejącego w formule przedsiębiorstwa państwowego” – mówi Paweł Soroka.

Zawodziły także władze lokalne, czego przykładem może być niedawny upadek spółki pracowniczej, założonej przez byłych pracowników łódzkiego Uniontexu. – „Spółka upada, bo nie dostała od władz miasta obiecanego wsparcia. Nie została zwolniona z podatku od nieruchomości, przegrała też sprawę o umorzenie pożyczki” – skomentowała prof. Zdzisława Janowska, była senator, która przed czterema laty wspierała pracowników w staraniach o reaktywację zakładu.

Pewne kłopoty są jednak niezależne od polityki państwa i wynikają z samej zasady funkcjonowania spółek pracowniczych. – „Ważkie decyzje zapadają na zgromadzeniach wspólników. Im więcej udziałowców, tym więcej dyskusji. Czasami to dłuższe dochodzenie do decyzji jest niewątpliwym minusem działania w takiej strukturze” – mówi Andrzej Łapkiewicz.

Jest wreszcie kwestia samych pracowników-właścicieli.

W wielu firmach szybko rozpoczął się proces koncentracji udziałów w rękach menadżerów i inwestorów zewnętrznych, a spółki zaczęły tracić swój pracowniczy charakter i zmieniły się w „normalne” firmy. Choć przepisy ograniczające możliwość sprzedaży pracowniczych akcji wprowadzono m.in. w USA, u nas nie zdecydowano się na regulacje utrwalające pracowniczy charakter sprywatyzowanej własności, czego domagała się m.in. Unia Własności Pracowniczej. O ile w momencie zakładania spółek leasingowych  stanowiły takie, w których większość udziałów należała do pracowników szeregowych, zaś  do menedżerów i inwestorów zewnętrznych, to już w  r. te proporcje zostały niemal dokładnie odwrócone. Ostro podsumował to prof.

Tadeusz Kowalik. Podkreślając, że wykup przedsiębiorstw dokonuje się kosztem dużych wyrzeczeń ze strony pracowników (obniżenie płac, inwestowanie własnych oszczędności), postawił pytanie, czy w intencjach ustawodawcy leasing nie miał być właśnie sposobem na to, by tanim kosztem uwłaszczyć właśnie management państwowych przedsiębiorstw. – „Kadra menedżerska kapitalizuje w ten sposób pracownicze złudzenia” – pisał gorzko.

Nie dziwi w tym kontekście, że z reguły to kierownictwa przedsiębiorstw inicjowały powstawanie spółek pracowniczych. Nic też dziwnego, że według badań oczekiwania związane z zakupem akcji spełnione zostały w tym większym stopniu, im wyżej w hierarchii przedsiębiorstwa znajdowała się dana osoba. Również większość respondentów uważa, że głównymi beneficjentami przemian mają prawo czuć się członkowie kierownictwa, którzy posiadają duże udziały.

Warto jednak dodać, że wśród pracowników spółek rzadkie są opinie, by na akcjonariacie ktokolwiek stracił.

Potencjał nieco marnowany Choć szkoda wielu zmarnowanych szans, to jednak nie można zapominać, że ciągle istnieje u nas wielki potencjał

dla tworzenia spółek pracowniczych. – „Pomimo, że procesy prywatyzacyjne w Polsce zaszły bardzo daleko, są jeszcze branże, zwłaszcza o charakterze strategicznym, w których pewne przedsiębiorstwa mogą zostać przekształcone w oparciu o pracowniczą własność akcji. Wymaga to jednak stworzenia odpowiednich uregulowań prawnych, dogodnych możliwości kredytowania akcji pracowniczych oraz wprowadzenia ulg podatkowych, z których mógłby być finansowany zakup akcji.

Warto tu wykorzystać przede wszystkim doświadczenia amerykańskie – przekonuje dr Soroka. – Co jakiś czas słyszy się o zabiegach pracowników w kwestii wzięcia odpowiedzialności za swoje przedsiębiorstwa – przykładem mogą być zamykane placówki służby zdrowia czy prywatne spółki doprowadzone na skraj likwidacji przez dotychczasowych »inwestorów«”.

Obecnie w Warszawie pracownicy dążą do utworzenia na bazie państwowego Instytutu Farmaceutycznego pierwszego prywatnego instytutu naukowego w Polsce. Głośny był też niedawno konflikt w Kielcach, gdzie pracownicy miejskiego przedsiębiorstwa transportowego wywalczyli w dramatycznych okolicznościach możliwość utworzenia spółki pracowniczej zamiast sprzedania firmy koncernowi Connex, znanemu m.in. z lekceważenia praw pracowniczych.

Rzecz jasna, wybór tej formy funkcjonowania nie oznacza drogi usłanej różami i samych korzyści, o czym przekonują także szefowie przedsiębiorstw. – „Obecnie żadnych preferencji dla spółek pracowniczych po prostu nie ma. Z drugiej strony, zdrowa firma zawsze sobie jakoś poradzi” – uważa Jerzy Wójtowicz, prezes zarządu firmy C. Hartwig Szczecin, zajmującej się spedycją międzynarodową. Podkreśla też, że funkcjonowanie w formie spółki pracowniczej jest trudne, bo wymaga od pracowników dobrego zrozumienia zasad funkcjonowania przedsiębiorstw. – „Im dłużej funkcjonuje przedsiębiorstwo, tym bardziej odzywają się postawy roszczeniowe, brakuje umiejętności patrzenia w przyszłość. Niestety, zawsze na Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy znajdzie się sporo osób podatnych na hasło »dawać jak najwięcej do kieszeni!«” – opowiada. I dodaje: „Gdyby państwo wprowadziło ustawowe rozwiązanie, że w okresie spłacania rat nie wolno wypłacać dywidend (taki zapis funkcjonował przez pewien czas w naszym statucie), spółki pracownicze rozwijałyby się znacznie lepiej” – twierdzi.

Mimo zastrzeżeń, akcentuje on jednak to, że przedsiębiorstwo (niedługo zakończy dziesięcioletni okres spłaty rat leasingowych) odnosi obecnie rynkowe sukcesy w dużej mierze właśnie dzięki olbrzymiemu wysiłkowi i cierpliwości pracowników oraz ich „patriotyzmowi wobec firmy”. Dodaje, że funkcjonując w tej formie własności udało się wykupić przedsiębiorstwo od Skarbu Państwa i zmodernizować praktycznie w stu procentach.

cowników, w polskich oddziałach zatrudnieni nie mają żadnych praw właścicielskich.

Poza mniejszym szacunkiem dla pracowników, jest to zapewne związane także z brakiem przepisów, które regulowałyby owe kwestie. W rozwiniętych gospodarkach kapitalistycznych akcjonariat wspiera się rozmaitymi instrumentami, jak ulgi podatkowe dla właścicieli sprzedających część akcji pracownikom. W USA firmy płacą tym mniejsze podatki dochodowe, w im większym stopniu należą do zatrudnionych, aż do całkowitego zwolnienia w przypadku firm w całości będących w posiadaniu załóg. U nas o takich rozwiązaniach można na razie tylko pomarzyć, choć politycy wszystkich opcji lubią się afiszować z fascynacją „standardami europejskimi” lub „amerykańskimi wzorcami”...

Wiele zależy także od świadomości przedsiębiorców. Przykład USA – gdzie firm ze znacznym udziałem pracowników są tysiące, a gospodarka rynkowa ma długą tradycję – pokazuje, że rozwijają się one szybciej i osiągają lepsze wyniki. Dr Jacek Klich z Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie analizy doświadczeń globalnej sytuacji akcjonariatu twierdzi, że firmy będące współwłasnością pracowniczą mają półtorakrotnie wyższą zyskowność. Dzieje się tak m.in. dlatego, że poczucie współwłasności stymuluje rzetelną pracę i kreatywność, choćby tylko z nadziei na większe osobiste zyski.

Praktyka dowiodła, że aby w pełni wykorzystać potencjał akcjonariatu pracowniczego, niezbędne jest równoległe rozwijanie instytucji dialogu w miejscu pracy. Tego niestety zabrakło w wielu polskich spółkach pracowniczych. – „Optymalny wariant to łączenie partycypacji finansowej – zwłaszcza posiadania akcji, co daje nie tylko udział w zyskach, ale i pewne uprawnienia w kwestii podejmowania decyzji i kontroli działania spółki – z udziałem w podejmowaniu decyzji, od których zależy jej zysk i rozwój. Wtedy pracownicy mają poczucie bycia współgospodarzem” – przekonuje prof. Gilejko.

Własność pracownicza nie wywalczyła sobie należnego jej miejsca w naszym życiu gospodarczym. Była wściekle atakowana z doktrynerskich pozycji. Pozbawiono ją sensownego patronatu państwa. Nie znalazła oparcia w realnych siłach społecznych i politycznych. Nie do przecenienia jest jednak lekcja, jaką odebrały tysiące ludzi – lekcja pracy „na swoim”, uzależnienia losu od własnej pracy i roztropności, postrzegania firmy jako wspólnego dobra, zbiorowego rozwiązywania problemów. Być może zatem niedoskonały program leasingu pracowniczego jeszcze wyda wartościowe owoce.

 ichał obczy Warto odwiedzić w Internecie: http://www.uwp.pl/ http://www.efesonline.org/ http://www.nceo.org/

Własność ma przyszłość Programy uczestnictwa pracowników w zyskach ich firm rozwijają się w niemal wszystkich krajach Unii Europejskiej, w różnych formach, np. wypłat gotówkowych z zysku czy udziału w nich w formie tzw. funduszy pracobiorców. Bardzo pouczający jest przykład działających w Polsce międzynarodowych sieci handlowych. Podczas gdy w swoich macierzystych krajach w znacznej części należą one do pra-

W „Obywatelu” nr 2/2003 ukazał się reportaż o spółce pracowniczej „Odra” z Brzegu.

W numerze 4/2005 pisaliśmy o próbach ratowania łódzkiego Uniontexu poprzez założenie spółki pracowniczej. Z kolei w numerze 6/2005 przeczytać można o ogromnym sukcesie własności pracowniczej w Kraju Basków. Wszystkie te teksty znaleźć można w naszym internetowym archiwum dotychczasowych numerów pisma, na stronie www.obywatel.org.pl

13

Wspólny wysiłek

– wspólne korzyści

Dwanaście lat temu w dolnośląskim Jaworze grupa pracowników niewielkiego państwowego zakładu postanowiła stać się jego właścicielami.

Jak wygląda ich biznes po ponad dekadzie?

Całkiem nieźle.

Konrad Malec

Na swoim Początki Agromy Jawor sięgają  r., kiedy powstało państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów i Sprzętów Rolniczych. Zajmowało się zbiórką poniemieckiego sprzętu, który miał być kompletowany lub służyć jako części zamienne z myślą o nowych gospodarzach tych ziem. Do dziś handel i serwis wszelkich urządzeń rolniczych stanowi jeden z filarów firmy. Z czasem działalność poszerzono o handel hurtowy i detaliczny materiałami budowlanymi, który jest obecnie najprężniej rozwijającą się sferą aktywności spółki. Do tego dochodzi obrót częściami do samochodów oraz usługi motoryzacyjne – wymiana ogumienia, olejów, myjnia samochodowa. Od bieżącego roku Agroma rozpoczęła współpracę z jednym z dużych koncernów produkujących opony i dętki, tworząc u siebie autoryzowany punkt tej firmy.

Wielokrotnie zmieniano nazwę, główny cel pozostał jednak ten sam – dostarczyć rolnikom potrzebny im sprzęt.

Przełomem w firmie okazał się koniec roku , kiedy to przedsiębiorstwo sprywatyzowano. Przyjęto wówczas nazwę Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe „Agroma” spółka z o.o. Przebieg wydarzeń na pierwszy rzut oka był podobny, jak w przypadku wielu innych zakładów pracy w Polsce. Jest jedna różnica: właścicielami spółki stali się jej pracownicy.

– „Ludzie, jak to się mówi, wzięli sprawy we własne ręce i postanowili sami zająć się przedsiębiorstwem. Poczuli, że dalszy los firmy, którą budowali przez lata, zależy od nich” – mówi z wyraźną dumą Stanisław Tomczak, wiceprezes zakładu i jednocześnie główny księgowy.

Pracownicy podjęli wówczas działania zmierzające do przejęcia zakładu. Podpisali umowę ze Skarbem Państwa na odpłatne korzystanie (leasing) z mienia przez  lat. W tym czasie mieli w systemie ratalnym zapłacić za majątek, aby stać się jego właścicielami. Największym problemem dla rodzącej się spółki było zgromadzenie na starcie  jej wartości – taki był wymóg określony przepisami. – „Na szczęście udało się nam bez konieczności szukania inwestora zewnętrznego” – cieszy się wiceprezes.

Do spółki pracowniczej przystąpiło wówczas  spośród  zatrudnionych, czyli zdecydowana większość.

A trzeba pamiętać, że były to bardzo niespokojne czasy,

14

kiedy co chwilę powstawały najprzeróżniejsze inicjatywy gospodarcze i niemal równie szybko upadały. Warto dodać, że wkrótce po przejęciu firmy, pracownicy-właściciele podjęli decyzję o podniesieniu kapitału zakładowego, przez dopłacenie określonej kwoty do każdego udziału.

Pozyskali w ten sposób środki na dalsze inwestycje, a także poprawili wizerunek i wiarygodność spółki.

W ciągu  lat, które minęły od przejęcia firmy przez załogę, nastąpiły liczne zmiany. Część pracowników, w tym właścicieli, zrezygnowało z pracy (zwłaszcza po akcesji do UE), wielu z nich odchodząc chciało się również pozbyć swoich udziałów. W efekcie dziś pozostało  wspólników. Wszystkie udziały znajdowały nabywców w gronie dotychczasowych właścicieli – dzisiaj mają oni od dwóch do kilkudziesięciu udziałów. Ich ilość jest bardzo ważna, gdyż w przeciwieństwie do spółdzielni, przekłada się to na decyzje dotyczące przyszłości spółki, tj. na liczbę głosów w czasie zgromadzeń akcjonariuszy. – „Na szczęście od samego początku towarzyszy nam konsensus i wszelkie decyzje podejmujemy raczej jednogłośnie – nie kryje zadowolenia Tomczak. – Oczywiście pojawiały się drobne różnice zdań, ale jak do tej pory nie powstała nigdy przepaść uniemożliwiająca porozumienie”.

Jak się sprywatyzować?

Początki spółki pracowniczej były szczególnie trudne.

Udziałowcy Agromy musieli zgromadzić  tys. zł, z czego w pierwszym roku odprowadzili  tys. na rzecz najróżniejszych opłat. – „To właśnie prowadzi do upadku większości nowopowstających spółek tego typu. Nie są w stanie przeznaczyć pieniędzy na rozwój, bo wszystkie środki pochłania spłata zobowiązań – uważa pan Tomczak. – Gdyby istniała np. trzyletnia karencja, dałoby to takim firmom czas na zdobycie kapitału i stanięcie na nogi”.

Oprócz pomysłów, co zmienić w przepisach prawnych, by prywatyzacje pracownicze stały się bardziej efektywne, kierownictwo Agromy ma kilka rad dla tych, którzy znajdują się na początku podobnej drogi. – „Warto od razu wybrać dobry, strategiczny zarząd” – uważa pan Stanisław. Według wiceprezesa, taka forma prywatyzacji nie może być decyzją podjętą nagle i pochopnie. Pomysłodawcy powinni długo przekonywać załogę, by poczuła, że taki krok jest niezbędny, by poczuli się gospodarzami. Nowy zarząd musi też bardzo uważnie wysłuchać obaw akcjonariuszy i albo wyjaśnić problem, albo raz jeszcze zastanowić się nad decyzjami.

FOT. KONRAD MALEC

Nie należy się spieszyć z wypłatą dywidendy, zwłaszcza w pierwszym roku funkcjonowania przedsiębiorstwa. Jeśli uda się osiągnąć zysk, pokusa staje się silna i gdy udziałowcy nie powstrzymają się od takiej decyzji, później może zabraknąć środków na konieczne inwestycje. – „Znam kilka przypadków, gdzie udziałowcy powypłacali sobie szybko dywidendy, a teraz tych firm już nie ma” – mówi Tomczak. Warto też pozbyć się zbędnego balastu w postaci majątku nieproduktywnego – nawet oddając go za darmo, jeśli nie ma innego wyjścia. – „Mieliśmy tu magazyn wysokiego składowania, do przestarzałej bułgarskiej technologii. Był to teren, który moglibyśmy w przyszłości jakoś zagospodarować, ale jego utrzymanie było kosztowne, więc oddaliśmy go za darmo miastu, gdyż nie było komu sprzedać” – tłumaczy wiceprezes.

Wielu polskich przedsiębiorców pomstuje na przepisy czy aroganckich urzędników. Jednak pan Tomczak twierdzi, że Agroma nie ma powodów do narzekań: „Spotkaliśmy wielu ludzi, którzy wyciągnęli do nas pomocną dłoń. Inne spółki, z którymi mieliśmy kontakt, nie miały tyle szczęścia. Być może było to spowodowane tym, że nie rozmawialiśmy z wojewodą, a bezpośrednio z ówczesnym ministrem przemysłu i handlu. Nie napotkaliśmy utrudnień administracyjnych. Pomogły też władze miasta, które przejęły od nas niechciany majątek w trakcie procesu prywatyzacyjnego”.

Sami się zmieniamy Przed dwoma laty udało się spłacić ostatnie raty leasingowe wobec Skarbu Państwa. Mimo wysokich kosztów – w pierwszych czterech latach obciążenie spółki sięgało  tys. zł rocznie, w kolejnych „zaledwie”  tys. – firma ciągle się rozwijała. Udało się przebudować hale produkcyjne i usługowe, tak aby były bardziej funkcjonalne i reprezentacyjne, powstała również nowa, elegancka część biurowa.

Wraz z poszerzającym się zakresem usług wzrosło zatrud-

nienie. – „Póki co nieznacznie, ale planujemy nowe inwestycje” – zdradza wiceprezes.

Współwłaściciele cały czas powierzają ster tym samym osobom. – „Od początku kierujemy działalnością Agromy w jednakowym składzie. Co roku otrzymujemy absolutorium” – chwali się pan Stanisław. Wprawdzie dziś większości zatrudnionych nie stanowią już właściciele, ale pracownicy w firmie są chyba na tyle dobrze traktowani, że nie powstał tu dotychczas związek zawodowy. Nie oznacza to jednak, że załoga nie ma nikogo, kto reprezentowałaby jej interesy. Zarząd stworzył funkcję przedstawiciela pracowników, którego zatrudnieni wybierają spośród siebie samodzielnie. Jest on odpowiedzialny za porozumienia płacowe oraz przedstawianie postulatów szefostwu.

Pytani o to, jak się im pracuje, twierdzą, że są zadowoleni. – „Pracuję tu od niedawna, zaczęłam w zeszłym miesiącu, na razie jestem zadowolona” – mówi pani z działu handlowego. Podobnie było w dziale budowlanym. – „Bardzo dobrze się pracuje” – opowiada jeden z zatrudnionych. Prowokująco sugeruję, że w obecności szefa nie wypada mówić inaczej. – „A co za różnica, czy prezes stoi obok, czy nie – jestem zadowolony i już” – powtarza z przekonaniem. Później dowiaduję się od Tomczaka, że część rozmówców współtworzyła ten dział, stąd tak wysoki poziom zadowolenia. Ale wszyscy w Agromie wydają się dobrze oceniać warunki pracy. Panuje też specyficzna atmosfera – wszędzie, gdzie wchodzimy, ludzie chętnie zagadują pana Stanisława o najróżniejsze sprawy.

Najbardziej sen z powiek kierownictwu spędza brak rąk do pracy. – „W samym Jaworze jest bardzo dużo bezrobotnych, ale niestety słabo wykwalifikowanych. Ci, którzy mieli pojęcie np. o maszynach rolniczych, wyjechali z kraju po wejściu do Unii” – smuci się Tomczak. Udaje się ten problem rozwiązywać we współpracy z miejscowym urzędem pracy, który przeznaczył środki na zatrudnienie i dokwalifikowanie w Agromie. Wskutek zmian zachodzących na rynku, w sklepie z maszynami i częściami rolniczym, w którym nie brak olejów, smarów, opon i innych tego typu przedmiotów, pojawiły się kobiety. Wiceprezes Tomczak twierdzi, że to dość obiecujący eksperyment.

Wynagrodzenia są powiązane z efektywnością pracy.

Podstawowe uposażenie jest nieco wyższe od ustawowej płacy minimalnej. – „Ale właściwie to jeszcze się nie zdarzyło, by ktoś dostał gołą pensję” – mówi wiceprezes. Pozostała część pensji to premia, zależna od efektywności. – „Dzięki temu wszyscy się bardzo przykładają do rozwoju firmy, wiele osób dość często odbiera premie, które podwajają pensję podsta-

15

wową, przez co przekraczają nawet średnią krajową” – nie kryje zadowolenia pan Stanisław. W każdej chwili pracownik może przyjść do działu płac i sprawdzić w komputerze, ile jego zespół wypracował, a tym samym obliczyć na podstawie wynegocjowanego regulaminu wynagrodzeń, jakiej pensji może się spodziewać.

Agroma bierze też aktywny udział w życiu kulturalnym miasteczka, wspomagając wydarzenia organizowane przez władze samorządowe i organizacje społeczne. W ostatnim czasie wspomagała Międzynarodowe Targi Chleba w Jaworze i dożynki. Wspiera też lokalne kluby sportowe. – „Staramy się wspomagać mniejszymi sumami, za to większą ilość imprez, bo w ten sposób jest szansa, że więcej ich się odbędzie” – mówi wiceprezes Tomczak.

Podstawą funkcjonowania tego typu firmy są klienci.

– „Przede wszystkim staramy się wsłuchiwać w to, co mają nam do powiedzenia. To oni są najlepszym doradcami”. Do innych metod należy np. przedłużony termin płatności; dla osób, które budują domy, istnieje możliwość płacenia raz w miesiącu, by za każdym razem nie trzeba było nosić ze sobą gotówki. Dział budownictwa przyjmuje również zwrot niewykorzystanego towaru. Klienci zawsze mogą liczyć na pełny serwis pogwarancyjny zakupionych urządzeń oraz rady dotyczące ich eksploatacji. Efektem takich zabiegów jest rosnąca skala sprzedaży. Ów bliski kontakt z klientem to według kierownictwa Agromy najlepszy sposób na konkurencję z marketami budowlanymi i dużymi dystrybutorami sprzętu rolniczego.

Warto było Od czasu prywatyzacji sporo się zmieniło. Firma przeżyła wielokrotne zmiany przepisów, wprowadzenie kas fiskalnych oraz przejście od „papierowej” do komputerowej księgowości. Ostatnią zmianą było wejście Polski na rynek europejski i choć Agroma póki co nie planuje ekspansji nawet poza granice regionu, to do wspólnotowych przepisów jest już w pełni dostosowana.

U początków przekształceń własnościowych prywatyzację przez leasing próbowano zwalczać, twierdząc, że pracownicy-właściciele będą szybko „przejadać” zyski swoich przedsiębiorstw. Tymczasem w przypadku Agromy wszystkie wypracowane do tej pory zyski były inwestowane w rozwój firmy, nie wypłacano dywidendy i w najbliższym czasie nie ma takich planów. Są za to plany inwestycyjne, dość imponujące. Przede wszystkim rozbudowa parku maszynowego, tak by świadczyć więcej usług serwisowych.

Oprócz tego generalny remont dróg wewnętrznych, kolejne szkolenia pracowników, głównie z technik marketingowych, stworzenie sklepu internetowego, by można było robić zakupy nie wychodząc z domu. – „Mamy też zamiar poszukać nowych kierunków działalności, może zakład stolarski?” – rozmarza się Tomczak.

A gdy pytam o refleksje po tych  latach, słyszę takie podsumowanie: „Napracowaliśmy się naprawdę dużo, ale warto było” – mówi wiceprezes Agromy.

 onrad alec

16

apitalizm K bez własności – z dr. Krzysztofem S. Ludwiniakiem rozmawia Michał Sobczyk Akcjonariat pracowniczy jest formą własności o dość długiej historii. Na takich zasadach funkcjonowała np. lwowska Gazolina, w międzywojniu jedno z najbardziej dochodowych polskich przedsiębiorstw. A jak wyglądał powrót do koncepcji spółek pracowniczych u progu III RP?

K. L.: U progu transformacji zostałem poproszony o przygotowanie ustawy o przekształceniach własnościowych, która uwzględniałaby akcjonariat pracowniczy, ponieważ zgłoszone projekty rządowe nie brały pod uwagę interesów pracowniczych w procesie prywatyzacji. Poseł Andrzej Miłkowski z  innymi posłami stworzył taką inicjatywę ustawodawczą i z prof. Hubertem Izdebskim z Uniwersytetu Warszawskiego zabraliśmy się do napisania projektu ustawy.

Nasza propozycja zawierała, oprócz zagadnień dotyczących akcjonariatu pracowniczego (jego finansowania, tworzenia itp.), także zapisy dotyczące Skarbu Państwa jako instytucji, która organizowałaby i chroniła majątek narodowy. Zamiast tego mamy obecnie rozczłonkowaną magmę ze szczątkowym nadzorem właścicielskim. Były tam też propozycje regulacji dotyczących innych instytucji, które miałyby organizować majątek narodowy w warunkach transformacji.

Wspomniany projekt starł się na forum komisji sejmowych z tzw. propozycjami rządowymi. Wtedy było kilkanaście propozycji rządowych ustawy o przekształceniach własnościowych, opartych na neoliberalnej filozofii, wedle której należało wszystko wyprzedać i ktokolwiek będzie miał jakieś pieniądze, niech przyjdzie i kupi nasze przedsiębiorstwa.

Myśl przewodnia naszej ustawy była natomiast taka, że rynek kapitałowy w Polsce jest bardzo „płytki” – mówiąc krótko, ludzie nie mieli pieniędzy. Tymczasem inwestorzy zagraniczni będą zajmować się przede wszystkim „górnymi”  przedsiębiorstw, które były najbardziej atrakcyjne, nie zainwestują natomiast w firmy marginalne czy pogrążone w problemach. Dlatego ocenialiśmy, że wykupione zostanie zaledwie ok. co dziesiąte przedsiębiorstwo, przede wszystkim

znalazły się zapisy o tzw. leasingu pracowniczym, wyjęte jak gdyby wybiórczo z naszej propozycji ustawowej, a także zapis o -procentowym akcjonariacie pracowniczym w przypadku przekształceń kapitałowych.

Nie uwzględniono naszego pomysłu, żeby akcje pracownicze, które w przypadku prywatyzacji kapitałowej znalazłyby się w rękach załóg, organizować w formie funduszy inwestycyjnych, emerytalnych. Chodziło o to, żeby nie były dawane tak po prostu, lecz w odpowiedni sposób zagospodarowane, ponieważ z doświadczeń m.in. amerykańskich było wiadomo, iż w sytuacji silnego wygłodzenia konsumpcyjnego one natychmiast zostaną zamienione na telewizory czy dywany, o co zresztą trudno mieć do ludzi pretensje, i rozpocznie się wokół nich wielka spekulacja. My proponowaliśmy, żeby zamiast rozdawnictwa skupić te akcje w ramach funduszy inwestycyjnych. To nie przeszło, ale gdyby tak się stało, mielibyśmy w tej chwili największe pracownicze fundusze inwestycyjne w Europie.

Jakie były skutki przyjęcia projektu w kompromisowym kształcie?

dr Krzysztof Ludwiniak – zajmuje się działalnością ekspercką i doradczą. Jeden z inicjatorów powołania Unii Własności Pracowniczej, wiceprezes tej organizacji i członek prezydium Rady Głównej; był także prezesem Rady Nadzorczej Instytutu Własności Pracowniczej. Członek zarządu European Federation of Employee Shareownership. Ideę nowoczesnego akcjonariatu pracowniczego poznał u źródeł, od jej amerykańskich twórców, podczas swojego kilkunastoletniego pobytu w USA, gdzie m.in. pracował w ESOP Services, jednej z najważniejszych i największych firm konsultingowych, które pomagały tamtejszym przedsiębiorstwom wprowadzać programy własności pracowniczej.

z branży finansowej, bankowości, ubezpieczeń, paliwowej, energetycznej, do tego niektóre przedsiębiorstwa przemysłowe i spożywcze. Ale co z pozostałymi? Nam chodziło o to, żeby ludzie w naszym kraju też uczestniczyli w prywatyzacji i coś z tego wszystkiego mieli dla siebie.

Przekazanie pracownikom kontroli nad zakładami pracy i danie im możliwości udziału w wypracowywanych zyskach było jednym z ważniejszych postulatów opozycji solidarnościowej i w dużej mierze decydowało o jej wyjątkowym charakterze.

K. L.: Zaproponowaliśmy akcjonariat pracowniczy jako jedną z form, która umożliwiałaby przekształcenia własnościowe, a jednocześnie partycypację pracowników w kapitale tych firm, które byłyby nabywane przez inwestorów zagranicznych. Nasza propozycja ostro starła się na forum parlamentarnym z propozycjami rządowymi. Wtedy jeszcze w Sejmie była dość silna samorządowa frakcja „Solidarności”; druga frakcja była bardzo neoliberalna. Doszło do ostrych sporów, ale powstał z tego wszystkiego projekt niejako kompromisowy, który stał się ostateczną ustawą o przekształceniach własnościowych W tym akcie, uchwalonym w  r.,

K. L.: Co zaskoczyło wszystkich, mnie też – około , tysiąca przedsiębiorstw zostało sprywatyzowanych metodą akcjonariatu pracowniczego, w formie leasingu. Wiele z nich uratowało się w ten sposób przed likwidacją i w tej chwili całkiem dobrze funkcjonuje. W niektórych regionach Polski, zwłaszcza wschodnich i południowo-wschodnich, prywatyzacja leasingowa stanowiła około  wszystkich prywatyzacji, jeżeli nie całość. Ponieważ nie były to atrakcyjne inwestycyjnie regiony, stanowiło to jedyną dostępną formę przekształceń. Prywatyzacja przez leasing została ponadto uznana za najbardziej efektywną w sensie społecznym, ponieważ, co potwierdziły badania prof. Marii Jarosz z Polskiej Akademii Nauk, była to (i pozostaje nadal) najbardziej akceptowalna społecznie forma prywatyzacji. Wiele przedsiębiorstw wykupionych przez pracowników daje sobie znakomicie radę, dlatego leasing pracowniczy należy uznać za wielki sukces, w odróżnieniu od „sukcesu” tzw. prywatyzacji obywatelskiej, czyli słynnych  przedsiębiorstw, które zostały sprywatyzowane w formie Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, co się skończyło jednym wielkim skandalem, a powinno – sprawą kryminalną.

Niestety, mimo naszych prób i składania dalszych propozycji, nie udało się przeforsować ustawy, która by – tak jak w innych krajach – regulowała akcjonariat pracowniczy jako trwałe zjawisko, nie zaś tylko jako jeden z modeli przekształceń własnościowych. W  r. złożyliśmy do laski marszałkowskiej propozycję kompleksowych rozwiązań – i prawie nikt się tym nie zainteresował... Dlatego w tej chwili mamy sytuację taką, że o ile na początku lat . Polska była liderem w zakresie tworzenia nowej wartości systemowej, jaką jest akcjonariat pracowniczy, to w tej chwili jesteśmy na końcu europejskiej tabeli. W ostatnich  latach większość rozwiniętych krajów Unii Europejskiej masowo zastosowała akcjonariat pracowniczy, o czym się u nas nawet nie wie. Z krajów naszego regionu jedynie Słowenia w istotny sposób zastosowała ten model jako standardową część systemu ekonomicznego – tam wprowadzono właśnie takie ustawodawstwo, jakie u nas zostało zablokowane.

17

Co Pana zdaniem zadecydowało, że przez te ostatnie kilkanaście lat kwestia własności pracowniczej była u nas coraz bardziej zaniedbywana?

Co by było, gdyby akcjonariat pracowniczy wprowadzono w Polsce na większą skalę? Czy pracownicy w wymierny sposób by to odczuli?

K. L.: Są dwie wersje przebiegu wydarzeń. Jedna jest taka, że mechanizmy przemian, o których mówimy, były po prostu poza, jak to określam, horyzontem wiedzy i wyobraźni większości ówczesnych elit. Bo skąd mieli wiedzieć, przecież większość naszych ekonomistów była wykształcona w PRL, a później, w latach . niektórych wysyłano do USA na „przyśpieszone kursy kapitalizmu w dwa semestry”...

Ale to jest wersja „miękka”. Druga jest taka, że w latach . stworzono ideologię neoliberalizmu. Niektóre amerykańskie think tanki sformułowały tę koncepcję i stała się ona eksportową doktryną społeczno-ekonomiczną okresu transformacji postindustrialnej. Na początku zastosowano to w Ameryce Łacińskiej. Skąd przyjechał do polski Jeffrey Sachs? Z Boliwii! Jak wiemy, w Ameryce Łacińskiej neoliberalizm skończył się katastrofą. To, co w tej chwili tam się dzieje – Chávez, Morales, Ekwador, demonstracje w Chile, Brazylia itd. – to jest reakcja na idee, które były wprowadzane w życie na przełomie lat . i .

Model neoliberalny zakładał, generalnie rzecz biorąc, skoncentrowanie się na korzyściach tych, którzy mają zasoby finansowe. Ten, kto ma więcej pieniędzy, wchodzi, kupuje, prywatyzuje, transferuje zyski tam, gdzie ma ochotę i „robi co chce”, mówiąc w uproszczeniu.

K. L.: Kilka lat temu, bodajże w  r., przeprowadzono w USA badania, które pokazały, że już niemal co czwarty zatrudniony pracuje w systemie akcjonariatu pracowniczego (przed rokiem  wskaźnik ten powinien przekroczyć  proc.). Europa jest mniej więcej - lat, w zależności od kraju, za Stanami Zjednoczonymi jeśli chodzi o rozwój akcjonariatu pracowniczego. Ale i ten młody europejski akcjonariat przyniósł bardzo wymierne efekty.

Weźmy przeprowadzone w Unii Europejskiej badania tysiąca największych przedsiębiorstw akcjonariatu pracowniczego – na ich przykładzie dobrze widać, jakie są jego skutki dla pracowników. Akcjonariat pracowniczy w największych firmach kształtuje się najczęściej na poziomie od kilku-kilkunastu procent. Można by więc powiedzieć, że jest nieznaczny.

Ale z drugiej strony, to są giganty giełdowe o dużym rozproszeniu akcjonariatu, więc jeśli w takiej firmie akcjonariat pracowniczy jest zorganizowany w formie stowarzyszenia, to posiadając - proc. akcji ma istotny wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. W efekcie akcjonariusze pracowniczy są zwykle drugą lub trzecią grupą właścicieli w przedsiębiorstwie, pierwszą jest najczęściej wielki fundusz inwestycyjny. To pokazuje siłę i rozwój tego modelu.

Ciekawostką jest, że na  największych przedsiębiorstw akcjonariatu pracowniczego, aż  to banki. Innymi słowy, klasyczne firmy usługowe, w których najczęściej poziom wykształcenia pracowników jest znaczny, a ich horyzonty – dosyć szerokie. Jedną z najprostszych korzyści, jakie odnoszą pracownicy, jest to, że oprócz normalnych zarobków i tradycyjnego systemu emerytalnego, mogą czerpać dodatkowe zyski z akcji. Przykładowo, w UBS, największym banku szwajcarskim, średnia wartość akcjonariatu pracowniczego już po kilku latach wyniosła po ok.  tys. euro na pracownika. Spójrzmy dalej: Deutsche Bank, grupa Paribas, Mondragón, Crédit Agricole – wszędzie po kilkadziesiąt tysięcy euro na pracownika. Tak więc korzyści są ewidentne, jeśli przedsiębiorstwo funkcjonuje dobrze – a pracownikomwspółwłaścicielom zależy na tym, bo z tym łączy się wzrost kapitałowy akcji, które posiadają. To normalne zachowania akcjonariusza. Jednak jeśli my kupimy udziały na giełdzie, to jesteśmy z zewnątrz i nie mamy na to żadnego wpływu.

Natomiast w sytuacji, kiedy akcje posiadają pracownicy, jest trochę inaczej, bo ci ludzie mają większy nadzór właścicielski nad przedsiębiorstwem. Dzięki temu znacznie trudniejsze są np. wrogie przejęcia i wszelkiego rodzaju „numery” giełdowe.

Mówiąc najkrócej: w systemie akcjonariatu pracowniczego, kiedy ludzie dobrze pracują, otrzymują nagrodę – po prostu mają więcej pieniędzy.

Ten sam model zastosowano podczas transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej...

K. L.:. ...I doprowadził do tego samego, co spowodował w Ameryce Łacińskiej, czyli do oligarchizacji systemu ekonomicznego. Takie rozwiązania zawsze prowadzą do tego, że  najzamożniejszych kontroluje praktycznie cały kapitał, a pozostała część jest „odsysana” z własności. Ponadto, oligarchizacja zawsze przynosi ze sobą także korupcję. To, co dziś obserwujemy, nie wzięło się z sufitu. Jest to efekt wprowadzenia tego systemu, który forsowała Unia Wolności czy KLD. W tym samym czasie akcjonariat pracowniczy był bardzo ostro atakowany, w prasie nie oszczędzały go osoby typu prof. Winieckiego i inni, pisząc sążniste artykuły we „Wprost”.

Bardzo zabawne, że te osoby często uważają swoje poglądy za konserwatywno-liberalne. Kiedyś zapytałem ich, czy uważają prezydenta Reagana za socjalistę lub bolszewika, bo bolszewizmem określali akcjonariat pracowniczy. Tymczasem nie pamiętają, a może nie chcą pamiętać, że w  r. Reagan przyjechał do Polski i wygłosił przemówienie w Stoczni Gdańskiej, w którym namawiał Polaków do tego, żeby w ramach przekształceń własnościowych wzięli przykład z amerykańskich rozwiązań akcjonariatu pracowniczego, zwłaszcza słynnego ESOP-u. O czym się u nas również nie pamięta – Reagan angażował się także np. we wprowadzanie akcjonariatu pracowniczego na wielkich plantacjach w Gwatemali.

Zresztą już Jan Paweł II w swoim Laborem exercens, encyklice z  r., cały rozdział poświęcił własności pracowniczej, i to m.in. na niego powoływali się amerykańscy promotorzy ESOP-ów.

18

Częsta jest jednak opinia, że zwiększanie wpływu pracowników na ich miejsce pracy może być dla nich samych niekorzystne, bo nie są w stanie pojąć skomplikowanych reguł nowoczesnej gospodarki. Innymi słowy: oprócz zwykłych obowiązków, mają na głowie dodatkowe kłopoty...

K. L.: Przeciwnicy akcjonariatu kiedyś próbowali udowadniać, że robotnicy na pewno „przejedzą” zakład, przepiją, nie będę umieli nim kierować... To są, paradoksalnie, tezy niemal identyczne, jak klasyczna argumentacja przeciwników uwłaszczenia chłopów w XIX wieku. „Jak to? Oni to przejedzą, rozpuszczą, przepiją, będzie tragedia! Trzeba ich dalej trzymać w pańszczyźnie, zastraszać – wtedy dobrze pracują!”. Przeciwnicy spółek pracowniczych sięgają po argumenty z tej samej półki. Podobny charakter ma hasło „żadnych eksperymentów” („lewackich”, często się dodaje): skoro coś działa, to tego nie zmieniajmy. Dokładnie to samo mówiono  lat temu, ale gdybyśmy tak myśleli, to chłopi powinni dalej pracować w szlacheckich folwarkach...

Klub Prenumeratorów

„Obywatela”

Prenumerata to konkretny sposób wsparcia „Obywatela”.

Nie oglądaj się na innych. Zrób to sam!

Poniżej prezentujemy argumenty przemawiające za tym, że warto zostać członkiem Klubu Prenumeratorów „Obywatela”: • Prawie 50% ceny pisma sprzedawanego w salonach praso-

Pojawia się również inny argument. Wskutek przekształcenia przedsiębiorstwa w spółkę z dużym czy decydującym udziałem pracowników, kadra zarządzająca może „grać” u nich na poczuciu odpowiedzialności za zakład, co po prostu ułatwia jej „dokręcanie śruby” i utrudnia walkę o prawa pracownicze.

K. L.: W Stanach Zjednoczonych jeszcze w latach . i . stopień uzwiązkowienia wynosił ok. , a w tej chwili może z . Związki zawodowe działają najczęściej w tradycyjnych, starych branżach przemysłu. Te z nich, które odczytały kierunek ewolucji systemu rynkowego (co ciekawe, działo się tak m.in. w tradycyjnym, podupadającym hutnictwie), te bardziej intelektualnie bystre, same podjęły decyzję o poparciu akcjonariatu. Decydujące znaczenie miało tam także to, że ich liderzy nie bali się zmian – bo zazwyczaj biurokracje związkowe boją się utraty członkostwa i dlatego nie wspierają akcjonariatu pracowniczego.

Popatrzmy na firmy przyszłości, z sektora wysokiej technologii, jak należąca w całości do pracowników międzynarodowa firma Science Applications International (SAIC), zatrudniającą ok.  tys. osób. Czy oni sobie śrubę przykręcają?

W takich firmach praca polega na czymś innym niż w tradycyjnym zakładzie przy taśmie. To jest praca głównie intelektualna – w takim SAIC bodajże  pracowników ma doktoraty, a zdecydowaną większość stanowią ludzie z wyższym wykształceniem; tak jest we wszystkich „firmach przyszłości”.

Nie zauważyłem, żeby oni pracowali więcej czy w gorszych warunkach – oni inteligentniej pracują, im się opłaca lepiej pracować i sprawniej organizować pracę.

Nie sądzę, żeby w spółkach pracowniczych zmuszano ludzi do cięższej pracy. Jeśli się pracuje na swoim, to po prostu chce się to robić – tym bardziej, że zarobki są tam zazwyczaj znacznie większe.

•

• • • • •

•

wych zabierają nam pośrednicy. Jakie są konsekwencje tego dla stabilności finansowej „Obywatela” nie musimy Ci chyba tłumaczyć. Gdy kupisz pismo bezpośrednio u wydawcy (prenumerata), to więcej pieniędzy trafia do nas, a mniej do pośredników. Twoja prenumerata to konkretny, realny i bardzo duży wkład w umacnianie niezależności finansowej „Obywatela”.

W prenumeracie masz jeden numer „Obywatela” gratis. W salonach prasowych zapłacisz za 6 numerów 48 zł – u nas 42 zł. Co prawda musisz pieniądze zapłacić „z góry” i od razu całą sumę, ale wtedy pismo trafia co dwa miesiące prosto do Twojej skrzynki pocztowej – nie musisz go szukać w punktach sprzedaży.

No i zyskujesz na zniżkach – patrz niżej.

Wśród członków Klubu Prenumeratorów losujemy raz na 2 miesiące nagrodę. Masz szansę dostać za darmo coś, za co inni płacą.

Jako prenumerator otrzymujesz nieodpłatnie (w miarę naszych możliwości) materiały dodatkowe: foldery, plakaty, gazety, ulotki, naklejki itp.

Członkowie Klubu Prenumeratora mają 10% zniżki na książki z Biblioteki Obywatela.

Będąc prenumeratorem masz bezpłatny wstęp na imprezy organizowane przez nas: Festiwal Obywatela, Konfrontacje Filmowe itp.

Prenumerata to najpewniejszy sposób zdobycia kolejnych numerów pisma. Często dzwonią i piszą do nas czytelnicy, bo w salonie prasowym nakład „Obywatela” został wykupiony, a oni spóźnili się z zakupem.

Przy zamówieniu rocznej prenumeraty (42 zł) nieodpłatnie dostaniesz wskazany przez Ciebie jeden z numerów archiwalnych „Obywatela” (do wyboru numery 7,10,13,14 i 16-37).

Nagrody dla prenumeratorów Informujemy, że nagrodę w postaci książki AUTOkarykatury wylosował

Pomówmy znowu o naszych realiach – o korzyściach, jakie płyną z akcjonariatu pracowniczego w „zwykłych” polskich przedsiębiorstwach oraz o tym, jak dają sobie radę te z nich, które sprywatyzowano sprzedając je pracownikom i które nie upadły.

Jakie problemy przechodzą i które są dla nich specyficzne?

Krzysztof Karaśkiewicz (Chylice) Gratulujemy! Nagrodę prześlemy pocztą.

Jeżeli zależy Ci na tym, by w Polsce istniało

K. L.: Wskutek tego, że nie udało nam się w  r. przeforsować ustawy o akcjonariacie pracowniczym – takiej, jakie istnieją choćby we Francji, Holandii, Irlandii czy Hiszpanii – w Polsce ta forma własności została rzucona na głęboką wodę, praktycznie bez żadnych regulacji. Było powiedziane,

takie pismo jak „Obywatel”, nie zapomnij o prenumeracie!

19

Co zrobić, żeby dać w Polsce temu ruchowi nowy impuls? Chodzi mi zwłaszcza o konkretne uregulowania prawne, bo w niektórych krajach są całe systemy zachęt, np. podatkowych, które wspierają wykup akcji przedsiębiorstw przez ich pracowników.

K. L.: Wzorem może – i powinien – być amerykański ESOP, oparty o kredyt inwestycyjny i zasadę, że pracujący kapitał ma spłacać się sam. Amerykańscy pracownicy nieporównywalnie więcej zarabiają, a mimo to tamtejszy ustawodawca wiedział, że nie można ludziom odbierać „konsumpcyjnej” części pensji ani oszczędności, lecz należy ich wciągnąć w układ pracy kapitału, żeby to on zapracował na to, aby byli w stanie stać się „mini-kapitalistami”. Człowiek jest tylko człowiekiem: ma rodzinę, musi sobie kupić lodówkę, bo stara mu się zepsuła...

Niestety, u nas nie ma ustawy, która regulowałaby powstawanie akcjonariatu pracowniczego itp. – mimo, że Unia Własności Pracowniczej formułowała liczne propozycje w tym zakresie. Stało się tak dlatego, że nie ma w tej chwili w Polsce środowiska politycznego, które byłoby zainteresowane akcjonariatem pracowniczym, są jedynie jednostki czy grupy ludzi, którzy się tym interesują, np. niektórzy naukowcy. Wszyscy oni nie znaleźli jednak jeszcze wyrazu politycznego. Jeżeli rozmawiamy z politykami, to oni nie mają pojęcia, o czym w ogóle jest mowa. Dodatkowo, niektórzy mają przez neoliberalną propagandę „antyakcjonariatową”, jaka panowała u nas przez ostatnie  lat, tak przetrzebione mózgi, tak skrzywiony aparat pojęciowy, że jakakolwiek dyskusja z nimi jest bezcelowa.

20

Wasz projekt z  r. zachowuje więc aktualność?

K. L.: Oczywiście każdy produkt tego typu po  latach wymaga odświeżenia, ale te podstawowe pomysły wciąż nadają się do zastosowania w praktyce. Ale mam już chyba ze  lat doświadczeń w tej kwestii, przyjaźniłem się z czołowym amerykańskim teoretykiem tego ruchu, Louisem Kelso, pracowałem w jednej z największych firm konsultingowych, które tworzyły ESOP-y w Stanach Zjednoczonych. Więc po prostu pewne pomysły, które zgłaszamy jako Unia Własności Pracowniczej, są sprawdzone w praktyce. Tak jak wszystkie inne, rozwiązania zastosowane np. w USA miały mocne i słabe strony, ale przez ostatnich  lat to wszystko zostało już przedyskutowane i sprawdzone, także w innych krajach.

Zresztą wszyscy na świecie w mniejszym lub większym stopniu wzorują się na rozwiązaniach ESOP-owych, po dostosowaniu do lokalnych realiów i systemów prawnych.

RYS. PIOTR ŚWIDEREK. WWW.RYSUNKI.BARDZOFAJNY.NET

że w ramach przekształceń własnościowych pracownicy mogą wziąć swoje zakłady w leasing – i to właściwie wszystko. Tradycyjnie w takich przypadkach wytwarzała się sytuacja, że powstawała po jakimś czasie grupa inicjatywna, często związana z zarządem firmy, która chciała wykupić przedsiębiorstwo, jeśli tylko ono dobrze działało. No i nastąpiły sprzedaże, nieraz zupełnie „dzikie” – nie było bowiem wprowadzonego żadnego mechanizmu, który by „utwierdzał” akcjonariat pracowniczy. W efekcie wiele z tych , tysiąca firm pozostających w rękach pracowników zostało ostatecznie wykupionych. Niemniej jednak niektóre z nich nadal w mniejszym lub większym stopniu funkcjonują jako rzeczywiste akcjonariaty pracownicze, a nie fikcyjne, bo takie też są.

Poza tym, co ciekawe, tworzą się w tej chwili nowe spółki pracownicze – zwłaszcza dużo propozycji tworzenia akcjonariatów pojawia się w ramach reformy służby zdrowia.

Bardzo często zdarzały się także nieco inne przypadki.

Upadający Browar Dojlidy został przejęty przez spółkę pracowniczą, która doprowadziła go do dobrej kondycji – a potem ludzie sami chętnie „sprzedali się”. Pracownicy zakładu, których całe życie nie stać było na nic, dzięki akcjonariatowi uratowali swoje miejsce pracy. Kiedy jednak pojawił się zachodni inwestor, zaproponował im takie pieniądze za ich przedsiębiorstwo, że nie byli w stanie się oprzeć. Każdy pracownik dostał po kilka, kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt tysięcy złotych (kierownictwo po jeszcze więcej) i po prostu oddali swoją własność. Takich historii było bardzo wiele: pracownicy ratowali zakład, a następnie sprzedawali kierownictwu lub inwestorowi zagranicznemu. Wszystko to jednak było nieuregulowane.

Proszę podać przykład konkretnych mechanizmów wspierania rozwoju własności pracowniczej.

K. L.: Niezbędna jest kompleksowa ustawa regulująca te kwestie. Oczywiście można także wprowadzać akcjonariat pracowniczy w ramach kodeksu handlowego, nie ma przeszkód. Trzeba tylko mieć spółkę i odpowiednie zapisy w jej statucie. Ale możemy utworzyć spółkę i oprzeć się na kodeksie handlowym, zapisać, że to jest spółka pracownicza, a potem to się wszystko rozwali i nic z tego nie będzie – było wiele takich przypadków. Dlatego kluczem są nie tylko statuty. Jest nim mechanizm kredytowy, działający na rzecz pracowników.

Nie mówiliśmy jeszcze o tym, jak w praktyce działa ESOP. Jego istotą jest zastosowanie mechanizmu kredytowego w stosunku do pracy kapitału. Upraszczając: mamy przedsiębiorstwo X, którego właściciel decyduje się sprzedać całość lub część udziałów pracownikom. Niektórzy robią to z powodów moralnych (to się naprawdę zdarza, co cieka-

we – zwłaszcza w USA), inni dlatego, że mają w tym interes polegający na tym, że sprzedaż akcji pracownikom daje im przywileje podatkowe (roll-over). Ponieważ jednak pracownicy nie mają tyle pieniędzy, robi się najpierw due dilligence [procedura poprzedzająca dokonywanie strategicznych transakcji kapitałowych, umożliwiającym m.in. identyfikację związanego z tym ryzyka – przyp. red.] dla tej firmy, która ma wykazać, że właściciel nie próbuje sprzedać im kota w worku, że firma rzeczywiście ma przyszłość – a następnie idzie się do banku i zakłada trust, instytucję powierniczą. Kiedy właściciel decyduje się sprzedać np.  udziałów za  milionów, bank udziela pożyczki w takiej wysokości i lokuje ją w truście, który przejmuje zarówno akcje, stanowiące zabezpieczenie pożyczki, jak i bierze na siebie jej spłatę. A w tym czasie przedsiębiorstwo normalnie pracuje. Co roku jakaś część wypracowanego zysku jest przekazywana do trustu i w ten sposób spłaca się pożyczkę. Jest to mechanizm kredytowy pomyślany na rzecz pracownika. Bo jego ta cała operacja praktycznie nic nie kosztuje – on ma tylko dobrze pracować, żeby podnosić wartość swojej firmy i żeby mieć na dywidendę. W Stanach Zjednoczonych jest tak, że dywidenda została zwolniona z podatku, bank ma obniżone opodatkowanie na pożyczkę, właściciel nie płaci podatku od sprzedaży swoich akcji... I tak dalej – każdemu się to opłaca, a całość „nakręcana” jest przez mechanizm fiskalny.

Trzeba pamiętać, że w USA, tak jak na całym świecie, ustawom podatkowym towarzyszy bardzo ostra walka. Tymczasem na początku lat . bardzo silne zachęty podatkowe ws. akcjonariatu pracowniczego przegłosowano niemal bez głosu sprzeciwu! Po prostu zarówno Demokraci, jak i Republikanie byli w pełni przekonani o tym, że akcjonariat pracowniczy to plan dla narodowej gospodarki. To był wręcz ewenement w skali światowej: za zniżkami podatkowymi, które miały pomóc w przyszłości osiągnąć określony cel, opowiedziały się wszystkie siły polityczne. Amerykanie to bardzo pragmatyczny naród i oni takich rzeczy nie robią po to, żeby komuś sprawić przyjemność – wszystko było oparte na wyliczeniach, na długofalowym myśleniu strategicznym.

A jak jest z Europą Zachodnią i Unią Europejską?

K. L.: Już od pewnego czasu ogromny procent europejskich firm stosuje akcjonariat pracowniczy. Jednak europejskie związki zawodowe boją się go, gdyż ich liderzy obawiają się utraty członków. A ponieważ partie lewicowe są bardzo uzależnione od poparcia związkowców, nie za bardzo chcą słuchać o akcjonariacie. Partie prawicowe są z kolei w większości zdominowane przez taką czy inną formę neoliberalizmu.

Oczywiście w niektórych krajach ta świadomość jest większa i np. Anglia, Irlandia, Holandia czy Francja wprowadzają ustawodawstwo dotyczące akcjonariatu pracowniczego. Tam te ustawodawstwa istnieją, akcjonariat się rozwija. Ale w oficjalnej debacie politycznej w Europie ten temat raczej nie istnieje, choć od jakiegoś roku czy dwóch jakby coś zaczęło się zmieniać. Europejska Federacja Akcjonariatu Pracowniczego robi badania na różne ciekawe tematy z tym związane. Niedawno zrobiła wymowną analizę tego, ile w światowej prasie ukazuje się artykułów o akcjonariacie

pracowniczym. Otóż w kwietniu tego roku było takich tekstów , podczas gdy jeszcze np. w październiku  r. liczba ta wynosiła zaledwie .

Lepsze lub gorsze ustawodawstwo dotyczące akcjonariatu pracowniczego powstaje we wszystkich najbardziej rozwiniętych krajach świata (oprócz USA są to Kanada, Australia, Afryka Południowa, Korea Południowa i Japonia), temat ten studiują intensywnie także Indie i Chiny. Wszyscy się tym interesują – oprócz Europy!

W Europie Zachodniej jest ciągle dużo zamieszania politycznego. Przykładowo, socjaliści znów zajmują się marksizmem. Ja to nazywam „syndromem neo”: jeśli nie potrafimy nic nowego wymyślić, to próbujemy neoliberalizmu, neosocjalizmu.

Dla mnie te wszystkie „neo”, lewicowe czy prawicowe, są po prostu świadectwem bezradności intelektualnej. Ale jak mówię: życie idzie do przodu, na płaszczyźnie twardej ekonomii powstają nowatorskie rozwiązania. Natomiast na płaszczyźnie debaty intelektualnej, biurokraci i teoretycy ciągle próbują stworzyć nowy, lepszy parowóz, kiedy już jeździ się elektrowozami.

Czy Unia Własności Pracowniczej z optymizmem patrzy na przyszłość akcjonariatu w Polsce?

K. L.: Działamy już kilkanaście lat – Unia została założona w  r. i należało wtedy do niej kilkaset przedsiębiorstw.

Od tego czasu byliśmy ostro zwalczani, może nie jako organizacja, ale na pewno jako idea, przez środowiska neoliberalne.

W związku z tym, a także brakiem odpowiednich przepisów, w Polsce akcjonariat przetrwał w formie spółek leasingowych. Wiele z tych przedsiębiorstw wskutek tego, że nie udało nam się ustawy przepchnąć, przestało być spółkami pracowniczymi czy spółkami akcjonariatu pracowniczego, albo są nimi tylko z nazwy. Takie są realia.

Chcielibyśmy, żeby nareszcie jakaś siła polityczna poważnie zainteresowała się tymi kwestiami. Chociażby dlatego, żeby Polska nie musiała znów gonić reszty świata, tak jak to było w XIX w., kiedy rewolucja przemysłowa w innych krajach była już bardzo zaawansowana, a u nas jeszcze chłopi pańszczyźniani pracowali. Chcielibyśmy, żeby system oligarchiczny, który u nas powstał w ciągu ostatnich kilkunastu lat, został przetworzony w system partycypacyjny, żeby zostało u nas stworzone społeczeństwo właścicielskie, albo jak określił to czołowy teoretyk liberalny, John Rawls – demokracja właścicielska. Obawiam się jednak, że tak jak u progu transformacji, tak i dzisiaj sprawy cywilizacyjne, tzn. przechodzenia z systemu postindustrialnego do cywilizacji wiedzy, znajdują się daleko poza zasięgiem wyobraźni większości naszych elit politycznych i gospodarczych. Choć z natury jestem optymistą, to patrząc na poziom debaty i kwestie, o których się dyskutuje, niestety trudno w sprawie własności pracowniczej zachować optymizm. Obawiam się, że nasze elity kompletnie nie rozumieją tego, co jest nie tyle gospodarczą, ale wręcz cywilizacyjną racją stanu naszego kraju.

Dziękuję za rozmowę.

Warszawa,  września  r.

Współpraca Magdalena rymarys

21

Bez panów,

bez poddanych

Argentyńscy robotnicy przejęli fabryki, zwykli obywatele opanowali ulice – i nie wygląda na to, żeby komukolwiek z nich brakowało szefa na karku.

Marina Sitrin

Niezależne, autonomiczne ruchy społeczne w Argentynie są częścią globalnego fenomenu. Od Ameryki Łacińskiej, poprzez Południową Afrykę, aż po Europę Wschodnią, lecz także w Kanadzie i w Stanach Zjednoczonych, ludzie już dziś starają się świadomie kształtować jutro. Dwa filary, na których oparta jest działalność tych nowych ruchów, to demokracja bezpośrednia oraz konsensus. Każdy jest przywódcą w tego rodzaju strukturze.

W Argentynie wszystkie one składają się na „ruch ruchów”, złożony z wielu różnorakich grup. Tworzą go przedstawiciele klasy robotniczej, przejmujący fabryki, aby następnie nimi wspólnie zarządzać. Są tam także członkowie miejskiej klasy średniej lub ci, którzy niedawno utracili ów status, i starają się jakoś zaspokoić swoje potrzeby, pozostając w solidarności z własnym otoczeniem. Znajdziemy tam bezrobotnych, którym, jak wielu im podobnym na całym świecie, przy braku perspektyw znalezienia regularnej pracy, udaje się jednak, dzięki pomocy wzajemnej, wspólnie znaleźć sposoby na przetrwanie i osiągnięcie samowystarczalności.

Są pośród nich także niezależne, rdzenne społeczności lokalne, które walczą o „wyzwolenie” ziemi zagarniętej przez możnowładców.

Słowo horizontalidad stało się w Argentynie uosobieniem tego nowego porządku i nowych zasad społecznej organizacji. Oznacza demokratyczną komunikację na równościowej płaszczyźnie i implikuje – a przynajmniej takie sobie stawia cele – antyhierarchiczną i antyautorytarną kreację, nie zaś jedynie reakcję. Jest ucieleśnieniem odejścia od wertykalnych sposobów organizacji społeczeństwa i utrzymywania w nim relacji.

Ruchy społeczne w Argentynie mocno podkreślają swój niezależny charakter, aby odciąć się zdecydowanie od państwowych instytucji lub innego rodzaju hierarchicznych struktur. Ta niezależność ma również świadczyć o prowadzeniu polityki samoorganizacji, czyli samorządzie (autogestion), a także o demokratycznej, bezpośredniej partycypacji.

Krótko mówiąc, ruchy te z góry odrzucają ideę sprawowania władzy nad innymi ludźmi. Zamiast tego, stawiają sobie za cel zbudowanie struktury społecznej, w której można ją wykonywać wspólnie z innymi. Organizacja ma miejsce w każdym aspekcie życia, zarówno na płaszczyźnie indywidualnej, jak i w solidarności z innymi. Mamy tu do

22

czynienia z procesem nieprzerwanego tworzenia, nieustannego wzrostu i rozwoju nowych relacji, a także z coraz to nowymi ideami wynikającymi z owych działań.

Ruch Bezrobotnych Robotników Argentyna ma długą i bogatą historię buntu, oporu i samoorganizacji. Niedawno powstałe ruchy rozwinęły się w rezultacie dwóch kulminacyjnych fal, które pomogły rozprzestrzenić się nowym koncepcjom organizacyjnym w całym kraju. Pierwsza z nich, czyli ruch bezrobotnych robotników, przepłynęła przez kraj w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, akceptując stosunkowo wcześnie sposób podejmowania decyzji polegający na powszechnym konsensusie. Ruch miał jednak niskie poparcie wśród argentyńskiej klasy średniej.

Upadek gospodarki w Argentynie w  r. wywołał kolejną falę powszechnego buntu, podczas której klasa średnia, gwałtownie tracąc swój status, zjednoczyła się z bezrobotnymi oraz robotnikami zatrudnionymi poniżej swoich kwalifikacji. W ten sposób, horizontalidad stał się ideą ponadklasową.

Rosnąca niezgoda na istniejące praktyki polityczne stała się obiektem zainteresowania społeczeństwa w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy to ruch bezrobotnych robotników oraz inne ludowe ruchy społeczne poczęły organizować się przeciwko władzom lokalnym oraz korporacjom. Dowodzone zazwyczaj przez pozostające bez pracy robotnice, ruchy te wyprowadzały na ulice tysiące ludzi, którzy opanowywali je blokując główne arterie transportowe w celu uzyskania rządowych dotacji dla bezrobotnych. Co stanowiło przejaw zdecydowanego zerwania z przeszłością, w żadnej z tych form organizacji nie pośredniczyli ani nie przewodzili jej wybierani liderzy – częstokroć całkowicie obywano się bez przywódców. Zamiast tego, ludzie biorący bezpośredni udział w wydarzeniach podejmowali decyzje o dalszych krokach z dnia na dzień, w miarę konkretnych potrzeb.

Podczas blokad drogowych stosowano bezpośrednie formy podejmowania decyzji, co miało także wpływ na tworzenie nowych stosunków społecznych. Sam ruch, jak i jego członków często określa się nieformalnie mianem piqueteros – nazwa wzięta od słowa pikieta, tj. od taktyki używanej do blokowania dróg. W odróżnieniu od uprzednio stosowanych form organizacji, w których zawsze funkcjonował reprezentant mówiący w imieniu całej grupy (zwykle bez uzyskania powszechnej zgody na to), biorący udział w pikietach posta-

nowili podejmować decyzje bezpośrednio podczas trwania blokad. Zdarzały się sytuacje, w których transportowano helikopterami urzędników państwowych na miejsca blokad, aby bezpośrednio negocjowali z ogółem pikietujących.

Akty buntu i jedności

FOT. ORIANOMADA

Decydującym momentem drugiej fali zmian okazał się masowy bunt  i  grudnia  r., o którym często wspomina się po prostu przywołując „dziewiętnastego i dwudziestego”. Miliony Argentyńczyków spontanicznie wyszły na ulice w całym kraju i, obywając się bez liderów i hierarchii, wymusiły dymisję rządu, a następnie, dzięki nieustannej mobilizacji, doprowadziły do usunięcia czterech kolejnych rządów w ciągu niespełna dwóch tygodni. Z pewnością elementem nadającym wydarzeniom szybszego biegu było zamrożenie przez rząd kont bankowych Argentyńczyków.

Protestujący nie domagali się od nikogo niczego nowego – sami po prostu zaczęli tworzyć struktury, jakich oczekiwali. Wielu dziś odnosi się do tamtych wydarzeń jako do momentu zerwania z przeszłością, pozbycia się głęboko zakorzenionego strachu oraz przezwyciężenia milczenia, które stanowiły dziedzictwo najbardziej brutalnej dyktatury w historii Argentyny, junty, która doprowadziła do „zniknięcia”   ludzi, uprzednio torturując wielu z nich na najstraszniejsze możliwe sposoby.

W ludowym buncie  r. wzięli udział zarówno robotnicy, jak i bezrobotni, członkowie klasy średniej, oraz ci, którzy właśnie ów status utracili. Była to rebelia bez przywódców, bez udziału istniejących partii czy nowo wyłonionych elit, co z pewnością stanowiło część fundamentu tego, czym jest horizontalidad oraz inne nowe formy organizacji. Doprowadziło to do powstania setek sąsiedzkich zgromadzeń, angażujących wiele dziesiątek tysięcy uczestników.

Członkowie tych zgromadzeń spotykali się początkowo, aby spróbować odkryć nowe sposoby wzajemnego wspierania i zaspokajania własnych, elementarnych życiowych potrzeb. Wielu wyjaśnia ideę organizacji pierwszych zgromadzeń jako próbę kontaktu, sposób na odnalezienie się nawzajem. Ludzie znaleźli się na ulicach, zaczęli ze sobą rozmawiać, dostrzegli potrzebę gromadzenia się, i tak też zrobili, przy każdej ulicy, w każdym parku. Bardzo często ktoś po prostu pisał na ścianie czy na ulicy tekst w rodzaju „sąsiedzi, spotkajmy się o  we wtorek”, i tak powstawało zgromadzenie.

Nowe grupy zamiast zgromadzeń W latach bezpośrednio po rebelii zaobserwowano znaczny spadek liczby lokalnych zgromadzeń. Wielu uczestniczących w nich od początku, przewidywało stopniowo spadek partycypacji; co więcej, twierdzili, iż nie będzie to znacząca strata. Uważali, że i tak zaszła już kluczowa zmiana w sposobie, w jaki ludzie odnosili się do siebie wzajemnie. Nie dało się już tej zmiany odwrócić, nawet gdyby same struktury organizacji uległy przeobrażeniom.

Istniejące jeszcze zgromadzenia pracują nad różnorakimi projektami, wspomagając rozwój sieci handlu wymiennego, uczestnicząc w zakładaniu ogólnodostępnych placówek przygotowywania żywności, tworząc ogródki uprawiane metodami ekologicznymi, czasem też przejmując budynki – przykładem jest, mające wymiar wysoce symboliczny, zajmowanie opustoszałych banków, które zostają następnie przekształcane w lokalne ośrodki społeczno-kulturalne. Przejęte obiekty wykorzystywane są jednocześnie do wielu rozmaitych celów, stają się np. kuchniami, małymi drukarniami czy też placówkami opieki dziennej. Można w nich znaleźć dodatkową pomoc w nauce dzieci, darmowy dostęp do komputera i Internetu, w jednym z budynków znajduje się nawet małe kino.

Pojawiło się też wiele nowych grup, wśród nich: wsparcia dla więźniów politycznych, sprzeciwiające się represjom, kolektywy ulicznych rzemieślników oraz zrzeszenia uczniów szkół średnich. Każda z nich powstała na bazie zgody co do zasad horizontalidad oraz niezależności. Tak samo jak wcześniej powstałe grupy, nowe formacje całkowicie odrzucają partie polityczne oraz sposoby organizacji oparte na hierarchii. Doświadczenia zdobyte przez lokalne zgromadzenia procentują jako żywy element ciągłego rozwoju ruchu.

23

Ruchy i ich wzajemne relacje Oprócz wpływu na rozwój lokalnych zgromadzeń, masowy bunt stał się także inspiracją dla ruchu bezrobotnych robotników. W rezultacie powstała sieć różnorakich, autonomicznych ruchów, sieć, która przekroczyła granice klasowej identyfikacji.

Przed rebelią  r., członkowie klasy średniej w najlepszym wypadku traktowali blokady ulic organizowane przez piqueteros jako uciążliwy kłopot. Istniała ogólna zgoda co do twierdzenia, iż to bezrobotni sami są winni własnej sytuacji społeczno-ekonomicznej, oraz co do tego, iż używanie drastycznych metod w celu pacyfikacji ich protestów jest w pełni uzasadnione. Po wybuchu buntu, zaczęto organizować wspólne akcje z członkami klasy średniej, włączając blokady mostów i dróg. Ci sami ludzie, którzy wcześniej zdążyli już znienawidzić piqueteros za zakłócanie porządku życia codziennego, zaczęli wspierać blokady jako konieczny środek ku przywróceniu stabilizacji gospodarczej. Jednocześnie, wielu piqueteros poczęło organizować się wspólnie z członkami klasy średniej, których uprzednio postrzegali jako częściowo odpowiedzialnych za tragiczną sytuację ekonomiczną.

Odzyskane miejsca pracy To, co zaczęło się od około tuzina fabryk, których okupacja rozpoczęła się na początku  r., rozwinęło się w ciągu dwóch lat w setki miejsc, prosperujących pod zarządem samych robotników, bez szefów i hierarchii. Praktycznie każde z tych miejsc pracy jest postrzegane, zarówno przez robotników jak i resztę lokalnej społeczności, jako jej integralna część. Znamienite są słowa pracowników fabryki Zanon, produkującej wyroby ceramiczne: „Zanon należy do ludzi”.

Różnorodność wspomnianych miejsc pracy jest duża: od pras drukarskich i sklepów z artykułami metalowymi po kliniki medyczne, od fabryk ciastek, butów i balonów po czterogwiazdkowe hotele i redakcje dzienników. Beneficjenci odzyskanych miejsc pracy twierdzą, że pomimo wielu przeciwności nie robią niczego skomplikowanego. Wszystko sprowadza się do sloganu: „Okupuj, stawiaj opór, produkuj”.

Większość ruchów opisuje sposób swojej pracy i produkcji słowem „samorząd”.

Ruch stale rośnie, a poparcie dla niego w całej Argentynie jest coraz większe, pomimo gróźb eksmisji z przejętych zakładów pracy. Jak dotychczas, reakcją na każdą taką groźbę była mobilizacja ze strony mieszkańców sąsiedztwa oraz wśród różnych kolektywów i zgromadzeń. Starania rządu są jak dotąd udaremniane. Przykładem może być drukarnia Chilavert, w której obronę przed policją niezwykle aktywnie zaangażowali się mieszkańcy sąsiedniego domu starców. Odzyskiwanie miejsc pracy jest niezwykle popularne, co wielu ludzi spoza ruchu tłumaczy w prosty sposób, twierdząc, iż bezpośrednią przyczyną tej popularności jest brak pracy, a ludzie chcą pracować.

Wraz z upływem czasu, odzyskane zakłady poczęły ze sobą współpracować, tworząc system barterowej wymiany produktów oraz kolektywne więzi ze światem. Na przykład, klinika medyczna wyświadczy darmowe usługi

24

pracownikom drukarni, która w zamian za to umożliwi jej nieodpłatne drukowanie. Takie praktyki mają miejsce także w skali światowej.

Nowe ruchy i ich działania międzynarodowe Równie szybko rozwijające się ruchy, o podobnej różnorodności i porównywalnym poparciu społecznym, nie są niczym nowym. Bezprecedensowy w przypadku Argentyny wydaje się za to fakt, iż całkowicie odmienne od siebie grupy tworzą globalny system wymiany i komunikacji. Argentyńskie ruchy pozostają w ścisłym związku z MST (ruch chłopów bezrolnych) w Brazylii – obie strony dzielą się doświadczeniami oraz strategiami dotyczącymi przejmowania ziemi, formami medycyny tradycyjnej, a także wzorami demokratycznych praktyk.

Także meksykański ruch Zapatystów konsekwentnie angażuje się w rozmaite formy wymiany. Od momentu rebelii w  r., znaczna liczba członków ruchu bezrobotnych robotników zdążyła już odwiedzić Zapatystów, na ich zaproszenie, w ich niezależnych społecznościach w stanie Chiapas, w celu wymiany pomysłów i doświadczeń. Pomimo ograniczonych środków, dialog pomiędzy wieloma ruchami ma długą historię i odbywa się na różnych płaszczyznach.

Przez trzy ostatnie lata niezależne ruchy organizowały w Buenos Aires coroczny zjazd o nazwie Enero Autonomo (Niezależny Styczeń). Przybywały na niego grupy z całej Ameryki Łacińskiej, w tym Mujeres Creando z Boliwii i niezależne grupy z Brazylii. Wśród uczestników były także różnego rodzaju kolektywy i lokalne organizacje z Europy i Stanów Zjednoczonych. W ciągu kilku ostatnich lat, proces tworzenia wzajemnych więzi nabrał widocznego rozmachu i wszystkie symptomy świadczą o tym, iż ta tendencja będzie się nasilać.

Horizontalidad oraz demokracja bezpośrednia to istotne modele budowania nowego społeczeństwa. Stanowią one punkt wyjścia dla tworzenia form społecznych opartych na zaufaniu i miłości. Na kanwie miłości i zaufania, przy użyciu idei horizontalidad, powstaje całkiem nowa osoba, będąca głównym bohaterem własnego życia. Nie jest to proces przypadkowy, lecz świadome kształtowanie społeczeństwa.

Szczególnie kobietom udało się znaleźć w nim dla siebie nowe role. W omawianym procesie, nowopowstałe sfery – ta indywidualna i oparta na niej kolektywistyczna – przenikają się, zmieniając pojęcie jednostki i wspólnoty. Powoduje to potrzebę wynalezienia nowych sposobów porozumiewania się, nowego języka.

Nowe relacje i nowe pomysły nie mogą powstawać w próżni. Generowane są w realnie istniejących miejscach, na terytoriach wolnych od struktur hierarchicznych, dotyczą prawdziwych ludzi. Właśnie takie miejsca stanowią grunt, na którym można próbować nowych form życia społecznego. Nowe ruchy w Argentynie są przykładami takich gruntów.

 arin itri

tłum. Maciej rzysztofczy

Powyższy tekst pierwotnie ukazał się w kwartaliku „YES!”, lato 2007. Przedruk za zgodą redakcji. Więcej o piśmie: www.yesmagazine.org

Do pracy,

gotowi, start!

Czy 5 milionów ludzi to dużo? Tylu obywateli liczy Dania, Słowacja czy Finlandia. I tyle właśnie jest w Polsce osób na różne sposoby niepełnosprawnych. Zdecydowana większość z nich nie pracuje. Prognozy GUS przewidują, że do 2010 r. przybędzie ich kolejny milion.

Praca nie dla nich Truizmem jest stwierdzenie, że praca jest niepełnosprawnym niezbędna, także po to, by czuli się pełnoprawnymi członkami społeczeństwa. Niestety, bezrobocie wśród tej grupy wynosi około  procent. Tegoroczne badania Instytutu Spraw Publicznych pokazują coś jeszcze bardziej niepokojącego:  młodych niepełnosprawnych nigdy nie miało pracy, a 1/ ankietowanych po zakończeniu edukacji w ogóle nie planuje pracować. W świetle tych danych, śmiało można powiedzieć, że bierność zawodowa osób niepełnosprawnych jest poważnym problem ekonomicznym i społecznym.

Ma to związek z ogólną sytuacją na rynku pracy oraz z polityką państwa czy samorządów. Czystego sumienia nie mają pracodawcy, którym zarzuca się dyskryminowanie takich osób i niechęć do ich zatrudniania. Jednak trzeba przyznać, że sami niepełnosprawni bywają nastawieni roszczeniowo, nie starając się nawet zdobyć pracy. Często jest to pochodną warunków, w jakich dorasta dziecko. Jak mówi Helena Kulawczyk, specjalista ds. szkoleń Ośrodka Gospodarki Społecznej: „Kiedy niepełnosprawne dziecko staje się osobą dorosłą, bardzo często nie potrafi wziąć życia w swoje ręce, bo nigdy tego nie robiło. Pamiętajmy również o tym, że niepełnosprawni często pochodzą z rodzin niepełnych, ubogich, wielodzietnych, a rodzice w wielu przypadkach też są chorzy. W takich rodzinach nie chodzi się do kina, nie rozmawia, o jakich studiach dziecko marzy, bo po prostu nie ma na to pieniędzy, a bywa i tak, że tego typu potrzeby nie zostają rozbudzone”.

Po to, aby rozbudzić w niepełnosprawnych potrzebę aktywnego życia i ułatwić znalezienie pracy, organizowane są kursy i szkolenia zawodowe, powstają lokalne koalicje, specjalne programy inicjują organizacje pozarządowe i samorządy. Niestety, stosunkowo często para idzie w gwizdek, gdyż nie zawsze działania te są oparte na znajomości potrzeb osób niepełnosprawnych, a przede wszystkim – nie dają im odpowiednio trwałych podstaw, na których mogą budować nowe życie. Łatwo jest krytykować, szukać winnych, znajdować usprawiedliwienia. Znacznie ciekawsze i ważniejsze jest jednak docenienie tych inicjatyw, które – czasami przy zniko-

Katarzyna Dąbkowska mych kosztach finansowych – przyczyniają się do trwałej aktywizacji niepełnosprawnych. Na szczęście powstaje całkiem sporo takich miejsc pracy, w których niepełnosprawni potrafią się doskonale odnaleźć, a nawet uczynić ze swoich ułomności atut i rozwinąć nie odkryte dotąd talenty.

Autyści-artyści Dziedziną, w której doskonale spisują się niepełnosprawni, jest sztuka. Udowadniają to autyści w Wilczej Górze pod Warszawą, gdzie  marca br. oficjalnie rozpoczęła działalność Pracownia Rzeczy Różnych SYNAPSIS, założona przy wsparciu m.in. Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach projektu „Partnerstwo dla Rain Mana”. Obecnie zatrudnia ona  osoby. Chociaż jest to kropla w morzu potrzeb (w Polsce ok.  tys. osób cierpi na autyzm i prawie żadna z nich nie pracuje), to dobrze, że coś zaczyna się zmieniać i pokazano, iż przy odrobinie wysiłku da się chorym stworzyć odpowiednie warunki do pracy. A nie mają oni wielkich wymagań – dotyczą głównie zapewnienia spokojnego, cichego środowiska pracy, w którym będą się czuli bezpiecznie. Dlatego budynek przedsiębiorstwa jest usytuowany niedaleko lasu i został zaprojektowany tak, aby chorzy mogli bez problemu funkcjonować w obrębie jego struktury.

Pracownia, która jest pierwszym w Polsce przedsiębiorstwem społecznym dla osób z autyzmem, oferuje głównie profesjonalne usługi poligraficzne i stolarskie, ale miejscowi autyści tworzą także unikatowe egzemplarze m.in. ceramiki, witraży, czapek, torebek, koszulek, serwet, ozdób z drewna i własnoręcznie wytwarzanego papieru czerpanego. Taki profil działalności wynika z predyspozycji chorych, ich ograniczeń i wymagań. Brane są także pod uwagę oczekiwania klientów, dlatego tworzone tu produkty są na wysokim poziomie.

Kilka w jednym W Toruniu  lipca br. otwarto Bar Pralnia – najnowszy projekt RC-Fundacji Konsultingu i Rehabilitacji (RC-FKR), która zajmuje się poradnictwem, opieką, rehabilitacją oraz zawodową aktywizacją osób chorych psychicznie, upośledzonych umysłowo i społecznie wykluczonych. Pomoc takim ludziom nie jest żadną fanaberią, lecz poważnym wyzwaniem, ponieważ wśród  tys. osób chorych na schizofrenię, najpowszechniejszą chorobę psychiczną w Polsce, aktywnych zawodowo jest zaledwie około .

25

PUB „DWIE DŁONIE”. FOT. KATARZYNA DĄBKOWSKA

Bar Pralnia łączy działalność gospodarczą, pomoc społeczną i aktywizację zawodową. Katarzyna Jarzec z RC-FKR opowiada o idei przedsięwzięcia: „Jest to wyjątkowe połączenie samoobsługowej pralni z kawiarnią dla niepalących, gdzie torunianie mogą skorzystać także z ksero, komputera i Internetu, a w międzyczasie napić się czegoś lub zjeść posiłek”. Bar Pralnia ma także być miejscem różnych wydarzeń kulturalnych, podczas których będą mogli zaprezentować się młodzi twórcy. Realizowane również będą cykliczne wystawy i spotkania dotyczące chorób psychicznych. Takie zadania mają na celu likwidowanie izolacji, wspieranie społecznej akceptacji ludzi chorych i umożliwianie im uczestnictwa we wszystkich dziedzinach życia publicznego, w których integrują się ze zdrowymi.

W chwili obecnej cztery niepełnosprawne osoby odbywają tutaj praktyki na stanowiskach barmana, kelnera i kucharza. Zatrudnienie ich na stałe to kolejny cel, jakim jest dehospitalizacja osób umieszczanych, z powodu swojej choroby, ale także na skutek braku alternatywnych form opieki i wsparcia, w domach pomocy społecznej, szpitalach i innych placówkach.

Pizza na mignięcie

Smakołyki

Czasami niepełnosprawnym udaje się ze swoich przypadłości uczynić atut, a nawet reklamę. Dowodem na to są „Dwie Dłonie”. Anna i Radosław Olakowie myśleli o otworzeniu szwalni lub baru tlenowego, ale ostatecznie w  r. założyli w Łodzi pub-pizzerię. Niesłyszący właściciel uzasadnia to krótko: „Tam, gdzie chcieliśmy się spotykać, personel w ogóle nie był przygotowany do odbierania zamówień i wszystko trzeba wskazywać palcem, co często jest krępujące i prowadzi do nieporozumień”. Dlatego właśnie powstał pierwszy w Polsce pub nie tyle – jak podkreślają jego twórcy – dla niesłyszących, lecz integracyjny.

Zanim otworzono lokal, właściciele musieli pokonać wiele trudności. Pomógł im w tym Ryszard Czernicki, który zna język migowy. Przyznaje on, że „bez tłumacza niesamowicie trudno byłoby porozumieć się i załatwić coś w urzędach przy otwieraniu firmy, ponieważ nikt tam nie uwzględnia niepełnosprawnych interesantów”. Obecnie w „Dwóch Dłoniach” pracuje sześcioro osób zdrowych i dziewięcioro niepełnosprawnych (w tym jedna osoba, która słyszy). Trudno było znaleźć osoby niesłyszące do pracy, ponieważ rzadko są wykształcone do zawodu kucharza czy kelnera. Jednak, kiedy nauczą się fachu, pracują bardzo dobrze, skupiając na swoim zadaniu.

Jak mówi Radosław Olak: „Kiedy ręce są zajęte, niesłyszący nie mogą między sobą migać, nie rozpraszają się. Dlatego robią świetne pizze”. Pub ma już stałych klientów, którzy próbują nawet zamawiać pizzę w języku migowym.

Wyjątkowa atmosfera lokalu sprzyja nie tylko integracji i ucztowaniu, ale także licznym imprezom kulturalnym oraz wystawom. – „Chociaż mamy mało miejsca i schody, staramy się, aby ludzie na wózkach także mogli u nas przebywać. Kiedy ktoś taki przychodzi, po prostu go wnosimy” – mówi Ryszard Czernicki. Tutaj nie ma podziałów. Wszyscy się dobrze bawią, a jak mówi obsługa, niesłyszący czasami nawet lepiej niż reszta gości. Cały pomysł na „Dwie Dłonie” okazał się wielkim sukcesem, daleko wykraczającym poza zapewnienie pracy kilku osobom, którym o nią znacznie trudniej niż ludziom zdrowym.

Warto także zwrócić uwagę na ciekawą inicjatywę z powiatu suwalskiego. W tym przypadku pomysłem na aktywizację zawodową niepełnosprawnych był sad ze starymi odmianami drzew owocowych. Powstał on przy Ośrodku Wsparcia dla Osób z Zaburzeniami Psychicznymi w Lipniaku, na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Zostały w nim zaszczepione stare odmiany jabłoni, grusz, wiśni i śliw, takie jak berżenicki ananas, litewska pepinka, strumiłówka, cytrynówka czy francuska bera. Chociaż niewtajemniczonym te nazwy jeszcze niewiele mówią, sytuacja może się już niedługo zmienić, ponieważ są to wyjątkowo smaczne, przedwojenne odmiany. Na owoce trzeba będzie poczekać kilka lat, ponieważ dopiero w październiku drzewka zostały zasadzone na terenie działki, która zajmuje powierzchnię  hektara.

Zadaniem podopiecznych Ośrodka ma być opieka nad terenami zielonymi i dbanie o sadzonki, które w przyszłości będą dostarczane rolnikom i sadownikom. Jak mówi Bożena Chmielewska, dyrektor Ośrodka: „Osoby ze schizofrenią depresyjną to świetni pracownicy, ponieważ wszystko robią niezwykle precyzyjnie, a niewielki pieniądz jest dla nich dużą motywacją, chociaż i tak najwięcej wartości ma sama praca, dzięki której czują się dowartościowani”.

26

Ekologiczne mrówki Inny pomysł na aktywizację zawodową niepełnosprawnych znaleziono w śmieciach. Dosłownie. Stowarzyszenie „Niepełnosprawni dla Środowiska EKON”, założone w  r., realizuje inicjatywę o nazwie „EKOpraca – projekt pilotażowy”, który ma za zadanie zatrudnianie bezrobotnych, niepełnosprawnych, bezdomnych itp. przy odzysku surowców wtórnych. Elżbieta Gołębiewska, przewodnicząca stowarzyszenia, z dumą mówi o trzech głównych sukcesach: „Pierwszym z nich jest to, że udało nam się stworzyć około  »zielonych« miejsc pracy, w tym ponad połowę dla osób niepełnosprawnych (są to niedowidzący, niesłyszący, chorzy psy-

chicznie). Drugim sukcesem jest edukacja ekologiczna, która jest naszą misją. Ludzie oddający śmieci sami je zgniatają, czyszczą, sortują. Trzecia rzecz, najbardziej nas ciesząca, to integracja mieszkańców osiedli i naszych pracowników, którzy zostali docenieni i polubieni”.

Działania rozpoczęto w Warszawie, gdzie mieszkańcy osiedli zostawiają w specjalnie przygotowanych żółtych torbach butelki, papier i plastik, a „ekologiczne mrówki”, ubrane w charakterystyczne zielone kamizelki, zabierają je, odwożą do sortowni, następnie segregują i sprzedają. Jak mówi jeden z zatrudnionych: „To ciężka praca. Fizyczna. Ale leczy i usamodzielnia”. Całość jest dostosowana do potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych. Nikt nie chodzi sam, pracownicy przebywają w grupach wsparcia i zawsze mogą liczyć na pomoc. – „W taki sposób powstaje klimat drużyny. I to jest piękne, bo wspólnie tworzymy krainę akceptacji” – mówi Elżbieta Gołębiewska. Lekarze i psycholodzy zaobserwowali bardzo szybką poprawę zdrowia i nastawienia psychicznego.

Pracy jest dużo, szczególnie po weekendach i w okresach świątecznych. Inicjatywa rozwija się prężnie, coraz więcej spółdzielni chce współpracować ze stowarzyszeniem. Selek-

Czy niepełnosprawni boją się pracować?

Beata Wachowiak-Zwara: Tak, ponieważ nie są zrehabilitowani społecznie. Od dzieciństwa żyją ze stygmatem niepełnosprawności. Na każdym kroku podkreślany jest ich brak sprawności, a nie talenty i uzdolnienia. Warto też pamiętać, że podejmując pracę, rezygnują z renty socjalnej, a wynagrodzenie zazwyczaj nie będzie wiele wyższe od niej.

Jaki jest największy problem, jeśli chodzi o znalezienie pracy dla niepełnosprawnego?

B. W.-Z.: Problem ze znalezieniem pracy jest często związany zarówno z postawą pracodawcy, jak i pracownika. Postawa pracodawcy zazwyczaj wynika z niewiedzy i ogólnie panujących stereotypów, zaś osoby niepełnosprawne są słabo wykształcone, nastawione roszczeniowo, niewystarczająco wyposażone w dobry sprzęt rehabilitacyjno-ortopedyczny, który pozwoliłby zrekompensować niepełnosprawność.

Co zrobić, aby nie tylko niepełnosprawni szukali pracy, ale także pracodawcy szukali niepełnosprawnych pracowników?

B. W.-Z.: Pracodawcy powinni być motywowani nie tylko finansowo, ale również powinni być przekonani, że dla dobrego wizerunku firmy ważne jest zatrudnienie osoby niepełnosprawnej. Jest to mądrzejsza postawa niż okazjonalne finansowanie różnych imprez czy inna forma charytatywności. Osoba niepełnosprawna nie jest wówczas klientem opieki społecznej, lecz staje się pełnoprawnym obywatelem, a także płaci podatki.

tywna zbiórka śmieci jest prowadzona także w oddziałach terenowych w województwach mazowieckim, kujawsko-pomorskim, łódzkim i świętokrzyskim.

Ekonomia i serce Co to jest? Tomasz Musialski, prezes Stowarzyszenia Wsparcie Społeczne JA-TY-MY, mówi krótko: firma społeczna. Od „zwykłych” firm odróżnia ją to, że jej celem jest zatrudnianie i wprowadzanie na rynek pracy osób wykluczonych społecznie. Wypracowane zyski są przeznaczane na dalszy rozwój firmy oraz wspólnoty ją tworzącej. Krótko mówiąc, nie chodzi o maksymalizację profitów właściciela czy akcjonariuszy, lecz o aktywizację zawodową i społeczną niepełnosprawnych.

W takim właśnie celu utworzono całoroczny hotel i ośrodek szkoleniowy „Zacisze” w Jedliczach koło Zgierza (woj. łódzkie).

Dzięki Koalicji Łamania Oporów Społecznych, pracę i szansę na dalszy rozwój otrzymała grupa  osób. Tworzą ją bezrobotni i osoby z problemami psychicznymi. Obecnie bezrobocie wśród chorych psychicznie jest najwyższe w całej grupie niepełnosprawnych i wynosi . Jak mówi Jarosław Wasiak, który opiekuje się uczestnikami tej inicjatywy: „Osoby wykluczone społecznie gorzej znoszą stres, trudniej im się przemóc, uwierzyć we własne możliwości, a czasami nawet wyjść z domu”.

Na razie chorzy pracują przy obsłudze gości, sprzątają w pokojach itp. Jak mówią zdrowi pracownicy, „czasami nawet lepiej od nas wykonują swoją pracę, bo się bardziej przykładają”. To, co nam może się wydawać małym krokiem, bywa dużym dla nich, ponieważ praca ma w tym przypadku moc uzdrawiającą. Beneficjenci zgodnie przyznają, że mogą tu podnieść swoje kwalifikacje i samoocenę, zwiększyć zdolność radzenia sobie wśród ludzi oraz nauczyć samodzielności na rynku pracy.

Tomasz Musialski, który od początku pokochał ideę stworzenia takiego ośrodka, opowiada nie tylko o sukcesach, ale i o problemach, które wciąż trzeba pokonywać. – „Jeszcze nie do końca wiadomo, jak umiejscowić w Polsce firmy społeczne, na razie dopiero uczymy się i szukamy najlepszego modelu spółdzielczości socjalnej, dostosowanego do polskich realiów i prawa”.

W przypadku hotelu „Zacisze”, przez pierwsze dwa lata będzie on finansowany ze środków UE, potem firma musi radzić sobie sama, a co za tym idzie – dawać miejsca pracy bez zasilania funduszami z zewnątrz. Samodzielni stać się mają także pracownicy, którzy w ramach projektu odbyli kursy gastronomiczne, obsługi konsumenta, komputerowe, zajęcia z marketingu, a także nabrali praktycznego doświadczenia zawodowego. Choć państwo powinno wspierać osoby niepełnosprawne, to dobrze pomyślane projekty na ich rzecz zmierzają do tego, żeby pomocy potrzebowały coraz mniej.

Chcieć to móc Beata Wachowiak-Zwara – pełnomocnik prezydenta Gdyni ds. osób niepełnosprawnych, pomysłodawczyni i realizatorka programu „Gdynia bez barier”, wicemistrzyni świata osób niepełnosprawnych w narciarskim slalomie supergigancie, zdobywczyni dwóch brązowych medali na mistrzostwach Ameryki w narciarstwie niepełnosprawnych.

Jak przekonują terapeuci, niepełnosprawność często polega na uwierzeniu w to, że nasze ułomności są ważniejsze od możliwości. Jednak, jak widać z powyższych przykładów, wielu niepełnosprawnych chce się rozwijać i być aktywnymi, jeśli tylko otrzyma taką szansę.

 atarzyn ąbows

27

Narzędzia

dla solidarności

28

Justyna Szambelan jest prosta – jeśli czegoś nie używasz, oddaj to komuś innemu. Nie ma wymówki dla narzędzi kurzących się na półce.

– „Co za marnotrawstwo! – wzdycha. – Jedna paniusia zabrała świetnego Singera z miejskiego oddziału utylizacji, pomalowała i zrobiła sobie z niego stoliczek przykryty serwetką. Wyobrażasz to sobie?!”. Dla Johna nie ma usprawiedliwienia dla sentymentów czy „zabytkowego” charakteru pozyskiwanych urządzeń i narzędzi. Z okrutną konsekwencją domaga się od ludzi nawet rodzinnych pamiątek. – „Pewien -letni staruszek podarował nam zestaw narzędzi, które zbierał całe życie.

Niektórymi pracował, od kiedy miał czternaście lat. Wszystkie doskonale zadbane. I to było wspaniałe, on znał ich prawdziwą wartość”.

FOT. JUSYTNA SZAMBELAN

Nie bez trudu znalazłam siedzibę „Tools for Solidarity”.

W Belfaście, przy Crumlin Road, na posesji przypominającej plac budowy, stoi obiekt otoczony rusztowaniami. Od bramy drogę wskazywali mi uprzejmi ludzie w kaskach. Wszyscy wiedzieli, o jaką organizację pytam – mieści się tu już od  r. Klatka schodowa jest ciemna, a pomieszczenia zostały wydzielone dyktą w części hali przemysłowej. Od wejścia można się natknąć na porozrzucane narzędzia i antyglobalistyczne plakaty.

Mimo to elegancka pani w sile wieku nie miała problemów, żeby tu trafić. Przyniosła elektryczną maszynę do szycia, której już nigdy by nie użyła. Zamiast pozwolić sprzętom kurzyć się na strychu, można dostarczyć je do TfS. Będą wysłane tam, gdzie są bardzo potrzebne – do Tanzanii, Ugandy czy Nikaragui. „Gołe ręce nie wystarczą do rozwoju” – tak brzmi hasło organizacji, którą John i Stephen Wood założyli w  r. Zainspirował ich podobny projekt działający w latach . w Cardiff, „Tools for Self Reliance”.

Zaczęli krążyć po okolicy i przekonywać mieszkańców do podarowania niepotrzebnych sprzętów w dobrej sprawie.

Co tydzień odwiedzali garaże przy kilku ulicach, a pozyskane rzeczy przekazywali innej ulsterskiej organizacji charytatywnej.

Potem przyszedł czas na założenie własnego warsztatu i zarejestrowanie organizacji pozarządowej, która obecnie ma dwa oddziały (w Belfaście i Downpatrick). – „Kiedyś sami jeździliśmy i zbieraliśmy narzędzia od ludzi – mówi John. – Teraz nie mamy czasu tego robić. Lepiej, jeśli sami je dostarczają. To większe zaangażowanie z ich strony. Więcej osób już o nas wie, dostajemy sporo rzeczy, musimy się też ograniczać, bo nie jesteśmy w stanie wszystkiego pomieścić i nadążyć z odnawianiem”.

Mówiąc to, odsłania biały pokrowiec, w który zapakowana została bardzo zadbana maszyna. Cmoka z zadowoleniem. Na półkach wokół piętrzą się podobne pokrowce. Są tu dziesiątki maszyn do szycia. W rzędach stoją przeróżne modele z kolejnych dekad, dostarczone przez dotychczasowych właścicieli. Wszystkie są sprawne i przydadzą się w innych, ubogich częściach świata. Na szczycie regału leżą lakierowane drewniane skrzyneczki. Przypominają małe trumny. Moja obawa na szczęście nie ma podstaw. To tylko pokrowce na Singery z początku ubiegłego wieku, które są doskonałej jakości i posłużą jeszcze zapewne przez kolejne sto lat. Oto wartościowe narzędzia, w odróżnieniu od masowej produkcji z Chin, działającej do końca okresu gwarancji i nieopłacalnej w naprawie.

John zżyma się na zalew szmelcu w sklepach. Na kupowanie coraz to nowych produktów, na rozpasaną konsumpcję, nieograniczoną produkcję i rabunkową eksploatację surowców. Z niesmakiem mówi o ludziach dających się skusić na kupno przedmiotów, których nie potrzebują. Jego zasada

Belfast zawsze był przemysłowym miastem, zamieszkałym przez robotników. Jego ceglana, surowa zabudowa pochodzi z czasów XIX-wiecznych fabryk. W budynku przy Crumiln Road produkowano płótna. W latach . część została zaadaptowana na centrum szkoleniowe dla rzeszy młodych ludzi dotkniętych bezrobociem. Obecnie Tools for Solidarity składuje i naprawia w tym miejscu narzędzia. Są ich setki, wszystkich rodzajów. Dziesiątki pił, obcęgów, młotków, dłut, wiertarek i innych użytecznych przedmiotów.

Poukładano je na regałach sięgających do sufitu. Odczyszczone i naostrzone, czekają na swoje drugie życie.

Między półkami oprowadza mnie Peter, siwowłosy rencista. Pracował kiedyś jako technik inżynier, a teraz dobrowolnie poświęca swój czas TfS dla samej przyjemności majsterkowania. To on sortuje gromadzone narzędzia. Dzieli je na

te, które warto naprawiać i te, o których wartości właściciele mieli zbyt wysokie mniemanie. – „Czasem można wziąć połowę dobrych części z jednej rzeczy, połowę z drugiej i zmontować je razem. Nazywamy to »kanibalizmem«” – śmieje się. Resztę zbierają na złom, a pieniądze z jego sprzedaży przeznaczają na zakup farby albo nowych wkrętów.

Flavia, wolontariuszka z Włoch, majstruje przy czarnej maszynie Singera. Studiowała politologię, przyjechała do Irlandii w ramach Wolontariatu Europejskiego i nauczyła się naprawiać mechanizmy Brothera, Jonesa, New Home. – „Kiedy tu przyjechałam, nie wiedziałam nic, byłam przerażona”. Po siedmiu miesiącach już nie onieśmiela jej konstelacja drobnych części. Wprawia maszynę w ruch i obserwuje, jak nitka prześlizguje się przez talerzyki. omas, wolontariusz z Niemiec, skręca staroświecki stojak z pedałem. Dla rzemieślników z wiosek pozbawionych elektryczności to cenniejsza rzecz, niż można by przypuszczać.

Niewielki pokój jest zastawiony kartonami do wysyłki. Znajdują się w nich nie tylko sprzęty, ale też materiał, suwaki, guziki i nici. – „To biznes w pudełku – mówi Ivan, wolontariusz z Francji. – Chcemy, żeby otwierali je i od razu mogli zacząć pracować, coś wytwarzać”. Wyjaśniając to, piłuje trzymetrowy kawał sklejki, który będzie bokiem dużej skrzyni. Włoszka opowiada, jak przygotowują wysyłkę.

– „Trzeba wszystko ciasno układać, a jak zostaje jakieś miejsce, to wsadzamy trochę więcej materiału albo co się zmieści”.

Paczki wysyłane są do Southampton, gdzie mieści się „Tools for Self Reliance”, organizacja koordynująca podobne projekty, która organizuje duże transporty do Afryki. Istnieje nieformalna sieć współpracy organizacji zaangażowanych w zbieranie i odnawianie narzędzi dla krajów Trzeciego Świata. Każda funkcjonuje na własnych zasadach, niezależnie od innych. Różnią się wielkością i skalą działania. Są rozsiane po całym świecie, od Holandii po Japonię. Łączy je konkretny pomysł na pomoc, która przyczyni się do rozwoju ubogich społeczności, pomaga wykrzesać iskrę przedsiębiorczości i pozwala ludziom zacząć pracować. Materiały mają umożliwić wytwórczość i zarobek, uruchomić mechanizm podwyższający standard życia. W realizację tego scenariusza angażują się też organy administracji krajów afrykańskich i instytucje powiązane z sektorem publicznym. Partnerskie organizacje afrykańskie pokrywają opłaty portowe, którym podlegają wszystkie paczki, a następnie transportują je w głąb lądu. TfS współpracuje z SIDO (Small Industry Developement Organization) w mieście Mwanza, w Tanzanii. To agencja wspierająca drobne przedsiębiorstwa. Urządza szkolenia zawodowe i zaopatruje chętnych w niezbędne narzędzia, dostępne dzięki irlandzkim partnerom.

– „Nie wysyłamy im wszystkiego, co sobie zażyczą. To często niemożliwe, nie mamy tyle rzeczy. Ale chodzi też o to, czego chcą.

Jeśli przychodzi grupa ośmiu kobiet, robi kurs krawiectwa, chcą otworzyć warsztat i proszą o osiem maszyn do szycia, to mówimy im: damy wam cztery. Po pierwsze, nie potrzebujecie więcej. Nie pracujecie cały czas, można się przy nich wymieniać. Po drugie, ich utrzymanie kosztuje. Trzeba o nie dbać i je naprawiać” – tłumaczy mi Ivan. Z kolei John mógłby długo się rozwodzić nad oczekiwaniami odbiorców pomocy. – „Nie ma nic złego w aspiracjach, ale trzeba też patrzeć realnie. Są wioski, w których nie ma elektryczności, a chcieliby dostać elektryczne maszyny do szycia!”.

Między innymi dlatego nie wysyłają żadnych narzędzi za darmo. Za wszystkie należy zapłacić, aby pokryć koszty działania organizacji, wysyłki i koniecznych opłat. – „Jeśli wysyła się rzeczy za darmo, ludzie zamawiają je tylko dlatego, że chcą zobaczyć, co jest w środku. Często nawet nie potrafią ich używać.

Robią proste prace, które nie wymagają wielu narzędzi. Poznałem -letniego stolarza, robi proste łóżka, zawsze tak samo i używa tylko kilku narzędzi”. Opowiada o bezużytecznych przesyłkach rzuconych w kąt. Żeby temu zapobiec, wprowadzili katalogi, z których rzemieślnicy wybierają to, co im potrzebne. John nie widzi nic złego w opłacie, uważa ją za korzystną inwestycję, zwłaszcza, że ceny narzędzi oferowanych przez TfS są bardzo niskie. – „Zarabiają na tych maszynach pieniądze, dlaczego nie mieliby dopłacić do utrzymania naszej placówki?”.

Staram się wyobrazić sobie afrykański biznes wyłaniający się z tych opowieści. Jak się okazuje, największą konkurencją są dla niego paczki z używaną odzieżą z krajów Zachodu. Darmowe ciuchy nie pomagają lokalnym krawcowym sprzedać swoich produktów. Ze zdumieniem słucham też o konkurencji chińskiej tandety na tamtejszych rynkach.

Kolejne wyzwania dla pomocy to kształcić umiejętności i uczyć robienia interesów. Bez tych pierwszych narzędzia są nieprzydatne, bez tych drugich praca nie przyniesie owoców.

To cele najnowszego projektu TfS. Kolejna placówka zostanie utworzona na miejscu, w Mwanzie. Będzie prowadziła szkolenia w trzech dziedzinach: naprawy narzędzi, wykorzystywania ich oraz przedsiębiorczości. Podstawową motywacją było zapewnienie „serwisu” dla wysyłanych narzędzi.

Dotychczas, jeśli rzecz zepsuła się na miejscu, odbiorcy pozostawało gorzkie rozczarowanie. Jeśli zaś nie szanował daru, wolał zużyć go i zamówić nowy, niesmak odczuwali pomagający. John mówi, że chciałby stworzyć kulturę dbania o przedmioty. – „Kurs naprawy będzie za darmo. Pozostałe początkowo mogą być za darmo, ale na pewno wprowadzimy wpisowe”.

Wszystko pozostaje w ścisłym związku z dystrybucją rzeczy zgromadzonych na Zachodzie. – To będzie pakiet, po kursie robienia sukienek zatrzymają maszyny do szycia i damy im materiały, nici, guziki, wszystko będzie w ramach opłaty”.

Za miesiąc John pojedzie do Tanzanii uruchomić nowy projekt. Weźmie ze sobą Ivana, który specjalnie przedłużył wolontariat w organizacji o ponad rok, żeby móc wybrać się do Afryki i wziąć udział w planowanej akcji. Poświęcają temu większość uwagi i wysiłków, częściowo kosztem istniejącego warsztatu. W Mwanzie będą potrzebować grupy osób do współpracy: miejscowego rzemieślnika ze wsi, z miasta, kogoś z wykształceniem technicznym, kogoś, kto poradzi sobie z biurokracją, kogoś obeznanego z biznesem, nauczycieli, którzy poprowadzą kursy. Ci ludzie utworzą radę zarządzającą przedsięwzięciem. Centrum prowadzone przez osoby zakorzenione w społeczności powinno lepiej odpowiadać na jej potrzeby i działać skuteczniej. John i Ivan chcą pomóc przy jego utworzeniu, ale nie widzą potrzeby wchodzenia do rady zarządzającej. Odżegnują się od sprawowania kontroli, planują wyjechać, gdy tylko projekt stanie na nogi.

Nie sądzisz, że moglibyście im pomóc, podejmując decyzje razem z nimi? – pytam Johna. – „Jeśli sami sobie nie poradzą, to i tak nie ma sensu” – odpowiada.

 ustyn zambela

29

Kupuj mniej, żyj więcej

RYS. WWW.ADBUSTERS.ORG

– społeczeństwo przeciwko nachalnemu marketingowi Co roku, dzień po Święcie Dziękczynienia, tj. w czwarty piątek listopada, od wczesnych godzin rannych pod drzwiami wielkich centrów handlowych, dużych galerii i innych sklepów w Stanach Zjednoczonych zbierają się tłumy ludzi po to, by wraz z otwarciem (zwykle o siódmej rano) rzucić się do środka i czym prędzej zabierać cokolwiek napotka wzrok, bijąc się o produkty. Tak Amerykanie rozpoczynają pierwszy oficjalny dzień zakupów gwiazdkowych. Obniżki cen są wtedy bardzo wysokie, bo sklepy wyprzedają towary, by przygotować miejsce dla bożonarodzeniowych hitów prezentowych. Kiedy chmary ludzi wręcz tratują się, aby nabyć jak najwięcej i wydać jak najmniej, kupując przy tym co popadnie, przeciwnicy szaleństwa zakupowego organizują Dzień Bez Kupowania – czyli Buy Nothing Day (BND).

Konsumencie, ocknij się!

W teoriach dotyczących postępującej globalizacji, często powtarzają się tezy głoszące upadek indywidualności, kultury wysokiej i tradycji. W takiej wizji człowiek ukazywany jest jako istota zagubiona wśród wielości wyborów, której tożsamość jest rozchwiana a duch uciemiężony. Jest to konsument będący tylko trybikiem w machinie globalnego marketingu.

Te analizy są prawdziwe, ale jednostronne – dotyczą bowiem większości konsumentów, lecz nie są uniwersalne.

Wspomniany Buy Nothing Day jest jedną z akcji organizacji Adbusters, która chce kreować nowy sposób życia.

Agnieszka Dytman-Stasieńko pisze: „Adbusterzy zarzucają mediom /.../ sprawowanie miękkiej władzy przez jednostronny przekaz cechujący komunikację masową, przekaz, którego jednym z charakterystycznych rysów jest owa możliwość wzbudzania pożądania, wzmagania potrzeby konsumowania dóbr i wzmagania uczucia wiecznego niezaspokojenia. Stąd bierze się cel ich działania – stworzenie nowego sposobu życia i myślenia, nowego sposobu działania mediów, nowego sposobu komunikowania”. Dzień Bez Kupowania ma na celu uświadomienie ludziom faktu hiperkonsumpcji – tego, jak bardzo ich potrzeby kreowane są przez media oraz przez ogólny kulturowy trend pogoni za wciąż nowymi produktami.

Adbusterzy chcą, by przy pomocy akcji takich jak BND przynajmniej część konsumentów zaczęła zastanawiać się przed dokonaniem zakupu i pytać siebie: Czy jest mi to rzeczywiście potrzebne? Czy muszę koniecznie mieć ten przedmiot nowy, czy może zadowoli mnie taki sam, ale używany? Czy w procesie produkcji przestrzegano zasad ochrony środowiska? Kto to wyprodukował i kto na tym zarabia?

Czy mogę kupić podobny produkt, który został wytworzony lokalnie? Czy jego składniki są bezpieczne dla zdrowia? Na

30

Agata Orzechowska stronie internetowej polskiego BND czytamy: „Idziesz do pracy, której nie cierpisz, aby kupić rzeczy, których nie potrzebujesz, by zaimponować ludziom, których nie lubisz”. Celem akcji jest skłonienie do przemyśleń dotyczących więzi społecznych, spędzenia tego dnia w innym miejscu niż sklep, na czynnościach odmiennych niż kupowanie. By bardziej żyć, a wydawać mniej.

Krajami, w których odbywają się akcje BND są m.in. USA, Kanada, Dania, Hong Kong, Holandia, Indonezja, Izrael, Włochy, Japonia, Nowa Zelandia, Norwegia oraz Polska. Działacze tej inicjatywy spotkali się oczywiście z oporem struktur systemu konsumpcyjnego, np. telewizje odmawiały emisji spotów „antyreklamowych”. W ten dzień aktywiści w wielu krajach urządzają pikiety, happeningi, akcje informacyjne. Są one zwykle głośne, kolorowe i pomysłowe. W Manchesterze zorganizowano darmowy targ – liczne używane książki, płyty dvd, zabawki i ubrania były wystawione do wzięcia. Akcja miała na celu powtórne użycie dobrego, ale komuś niepotrzebnego już produktu, zamiast zakupu nowego. W belgijskim Liege oraz w Manili na Filipinach aktywiści wiele godzin spacerowali po sklepie, tworząc sztuczny tłok, podchodzili do kas z pustymi wózkami i prezentowali swoje „nie-zakupy”.

Anty-reklama Akcjami mniej spektakularnymi są różnorakie inicjatywy poświęcone krytyce reklamy. Wiele osób przyjmuje reklamę bezkrytycznie, jako coś zupełnie naturalnego i oczywistego.

Lecz są i tacy, którzy sprzeciwiają się jej nachalnym, wszędobylskim postaciom. Współczesna reklama dociera do człowieka nie tylko poprzez telewizję i radio, lecz znajduje się także na billboardach, samochodach, pojazdach komunikacji zbiorowej, na budynkach publicznych i w wielu innych miejscach. Nie ma możliwości opędzenia się od natarczywego obrazu reklamowanych produktów.

Antyreklamowi aktywiści sprzeciwiają się nie tylko wszechobecności reklamy i niemożności rezygnacji z niej, ale także zakłamanym sloganom i specyficznemu typowi marketingu. Reklama bowiem zwykle przedstawia młodych, ładnych, szczupłych ludzi, których życie jest szczęśliwe, a ich problemy z łatwością rozwiązywane są przez reklamowany produkt. Jeśli umieszczona jest w scenerii biednej dzielnicy lub eksponowana w niej samej (np. w amerykańskim getcie), stanowi wyrafinowany sposób zarobienia na ludziach niezamożnych.

HAPPENING NA „DZIEŃ BEZ KUPOWANIA” W ŁODZI, PRZYGOTOWANY PRZEZ FUNDACJĘ „BIAŁE GAWRONY”. WWW.BIALEGAWRONY.ORG

Najbardziej rozpowszechnionymi akcjami antymarketingowymi są przeróbki billboardów. Spośród wielu grup prowokatorów kulturowych najbardziej znane są Ballyhoo oraz Billboard Liberation Front (BLF) z San Francisco. „e Ballyhoo” to czasopismo, które już w latach . ubiegłego wieku odniosło spory sukces. Antyreklamowe akcje przeprowadzało retuszując ówczesne plakaty reklamowe i semiotycznie bawiąc się hasłami reklamowymi. Podobnie BLF atakuje wolnostojące tablice reklamowe, zmieniając widniejące na nich hasła na bardziej, według niego, prawdziwe. Na przykład hasło reklamowe papierosów Fact z I’m realistic. I smoke only Facts – Jestem realistyczny, palę tylko Facty, zostało zmienione na I’m real sick. I smoke only Facts, czyli Jestem naprawdę chory, palę tylko Facty.

Pewnym odpowiednikiem akcji amerykańskich „pogromców reklam” była polska inicjatywa o niewyszukanej, dość prymitywnej nazwie „I chuj”. Autorzy doklejając takie słowa do billboardów chcieli dać do zrozumienia, iż wielkie, znane marki, ich nie obchodzą. Chcieli w ten sposób zwrócić uwagę opinii publicznej na indoktrynację ze strony marketingu. Anonimowi twórcy tej akcji mówili: „Napis – i chuj – dodawany przez nas do haseł reklamowych stanowi dla nich komentarz, lecz jednocześnie wchodzi z nimi w dyskurs – niwelując reklamową funkcję przekazu. Niejednokrotnie oba napisy – hasło reklamowe i dodatek – zestawione ze sobą tworzą nowe i ciekawe konteksty ich wspólnego odczytania (interesujące z semantycznego punktu widzenia), obnażając przy tym retorykę i stylistykę języka reklamy”. Akcja zaistniała .. r. w Warszawie, Poznaniu, Krakowie, Gdańsku, Sopocie, Gdyni, Wrocławiu i Białymstoku.

Oazy na pustyni komercji Nie tyle przeciw reklamie w ogóle, lecz o właściwe jej miejsce w życiu codziennym walczy amerykańska organizacja Commercial Alert (CA). Przez „właściwe miejsce” należy rozumieć niewkraczanie w sferę prywatną. Ich misja to trzymanie kultury komercyjnej z dala od wartości i miejsc takich, jak rodzina, dzieciństwo, środowisko naturalne czy demokracja.

Ich cztery obecne akcje opierają się właśnie na sprzeciwie wobec natarczywej i agresywnej reklamy. Organizacji tej, w akcji o nazwie „Wyrzuć ze szkoły akwizytora”, udało się przekonać największe w USA agencje reklamowe, by zaprzestały wspiera-

nia szkolnego kanału telewizyjnego Chanel One. Jest to kanał, który w zamian za możliwość emisji programu naszpikowanego reklamami dostarcza szkołom np. sprzęt komputerowy. Warto podkreślić, że Chanel One nie da się wyłączyć ani ściszyć, a jego oglądanie w szkołach jest przymusowe. Wskutek akcji,  agencji reklamowych zerwało współpracę z tym kanałem.

Commercial Alert nakłania również do wyeliminowania reklam ze środków transportu publicznego i wycofania coraz częstszych reklam junk food (kiepskiej jakości przekąski w rodzaju chipsów, batonów itp.) z podręczników szkolnych.

Organizacja ta miała także znaczny udział w zakończonej sukcesem kampanii na rzecz zakazu umieszczania znaków towarowych (logo) sponsorów na strojach pierwszoligowych drużyn baseballowych. Inna akcja CA dotyczy zaniechania reklam lekarstw w środkach masowego przekazu. Nosi ona wymowny podtytuł: „Czy chcesz, by przedstawiciele koncernów farmaceutycznych wmawiali ci, że jesteś chory?”.

Organizacja informuje: „Każdego roku koncerny farmaceutyczne wydają  miliardy dolarów na reklamy leków recepturowych – na reklamy, które informują, że odpowiednie tabletki uczynią cię szczęśliwszym, będziesz lepiej zasypiał, pozytywnie wpłyną na twoje życie erotyczne”. Reklamy medykamentów nie promują zdrowia publicznego, w żaden sposób nie informują pacjenta, wmawiają za to wielu osobom nieistniejące problemy zdrowotne, rzekomo świetnie rozwiązywane przez reklamowany lek.

Organizacja walczy również z komercjalizacją życia społecznego i kulturowego Amerykanów poprzez przeciwstawianie się tzw. product placement na ekranach telewizorów.

Problem opłacania znanych osób, by przy każdej możliwej okazji zachwalały jakiś produkt lub markę, jest coraz większy.

Doszło nawet do tego, iż pewna znana osobistość powiedziała: „Wydaje mi się, że mrożone krewetki są świeższe od tych świeżych”, a w wypowiedzi tej, jak można przypuszczać, padła nazwa firmy handlującej mrożonymi krewetkami.

Wyłącz TV – włącz mózg Naukowcy różnych specjalności od wielu już lat alarmują o niekorzystnym wpływie, jaki na człowieka, a przede wszystkim na dziecko, ma spędzanie wielu godzin przed ekranem telewizora. Oglądanie telewizji nie tylko rozleniwia umysłowo i fizycznie, ale także jest przyczyną otyłości, u dzieci powoduje wolniejszy rozwój poznawczy i zmysłowy, oznacza też kłopoty z wyobraźnią, a duża ilość szybko zmieniających się obrazów nie sprzyja rozwijaniu cierpliwości dziecka.

Polska Fundacja ABCXXI – Program Zdrowia Emocjonalnego wychodzi z różnymi inicjatywami mającymi na celu zachęcenie dzieci i rodziców do wspólnego spędzania czasu na czytaniu książek. Najbardziej znaną jest kampania „Cała polska czyta dzieciom”, w którą zaangażowały się nie tylko pojedyncze rodziny, ale także całe szkoły („Czytające szkoły”), biblioteki oraz TVP. U dzieci, którym rodzice lub nauczyciele czytają na głos, zaobserwowano poprawę zdolności rozumienia za słuchu, umiejętności wysławiania się i pisania, uczniom zwiększył się zasób słownictwa, spadła też ilość aspołecznych zachowań oraz wzrosła więź między czytającym nauczycielem a uczniami. Fundacja przekonuje o tym, że czytanie jest kluczem do wiedzy i mądrości, uczy podejmowania właści-

31

wych decyzji w dorosłym życiu, a przede wszystkim nawyk czytania sprawia, że dzieci (a później dorośli) nie spędzają bezproduktywnych godzin przed telewizorem.

Problemami wynikającymi z nadmiernego oglądania telewizji zainteresowały się również środowiska katolickie. Kościół wprowadził Biały Tydzień polegający na zachęcaniu wiernych w okresie postu do powstrzymania się od oglądania telewizji i korzystania z gier komputerowych. Inicjatywa ma zasygnalizować poważny problem społeczny, jakim jest poświęcanie zbyt dużej ilości czasu na oglądanie telewizji oraz skłonić widzów do przemyśleń na temat tego, czy warto dany program obejrzeć czy nie, a także promować alternatywne sposoby spędzania wolnego czasu.

Podobną działalnością do wspomnianej polskiej fundacji zajmuje się amerykańska TV Turn Off Network. Zachęca ona dorosłych i dzieci do tego, by mniej oglądali, a więcej czasu poświęcali innym, bardziej „ambitnym” sposobom spędzania wolnego czasu. Organizacja ta powstała w  r., by zmniejszyć rolę, jaką telewizja odgrywa w życiu codziennym. „Zamiast czekać, aż inni uczynią telewizję lepszą, możemy ją przecież wyłączyć i zyskać czas dla naszych rodzin, przyjaciół i nas samych” – deklarują twórcy tej organizacji.

TV Turn Off Network na swojej stronie internetowej zamieszcza ciekawe zestawienie faktów dotyczących oglądania telewizji, które powinny być przestrogą dla każdego jej amatora. Dzieci w wieku od  do  lat oglądają telewizję przeciętnie przez prawie  godzin w tygodniu. W domach, gdzie telewizor nie jest stale włączony, odsetek dzieci w wieku - lat umiejących czytać wynosi , natomiast tam, gdzie jest włączony przez cały dzień, wynosi on tylko .

Dzieci w wieku  lat i młodsze, w ciągu tygodnia poświęcają  minut na czytanie, natomiast na oglądanie telewizji  minut. Liczba aktów przemocy, jakie dziecko obejrzy do osiągnięcia dojrzałości, wynosi  tysięcy! Należy dodać, że dzieci nie rozróżniają realnego świata od tego ekranowego, dlatego często czują strach na długo po obejrzeniu brutalnej sceny. Maluchy oglądają około  tysięcy reklam w ciągu roku, a aż  dzieci posiada produkty reklamowane w telewizji. Są to dane dotyczące USA, jednak sytuacja w innych krajach wysokorozwiniętych jest podobna.

Amerykańscy działacze „antytelewizyjni”, podobnie do polskich inicjatyw kościelnych, organizują tydzień bez telewizora. Wyłączając telewizor, włączamy życie – czytamy na stronie internetowej tej organizacji – i mamy więcej czasu na czytanie, spędzenie go z innymi, na czynności twórcze, podczas których nie jesteśmy bombardowani reklamami.

Głowa zamiast portfela Zaprezentowane przejawy konsumenckiego aktywizmu, choć tylko nieliczne spośród wielu istniejących, są doskonałym przykładem, że świadomość konsumentów rośnie, stają się oni coraz bardziej wrażliwi na problemy społeczne, ekologiczne i kulturowe. Konsumenci coraz prężniej stają w opozycji wobec kultury masowej, co uwidacznia nie tylko chęć aktywnego sprzeciwu, ale i umiejętności wyboru spośród wielości alternatyw spędzenia czasu wolnego z dala od telewizji, sklepu i innych komercyjnych atrakcji.

 gat rzechows

32

Azjatycki kryzys finansowy – neoliberalizm i ekonomiczne cuda Walden Bello Dziesięć lat po krachu na rynkach azjatyckich, gospodarki zachodniego brzegu Oceanu Spokojnego dobrze się rozwijają, choć wciąż nie tak, jak przed kryzysem. Niewątpliwie to gwałtowne załamanie odcisnęło trwałe piętno na całym regionie, gdzie notuje się obecnie większy niż przedtem poziom ubóstwa, nierówności i destabilizacji społecznej. Bolesne reformy rynku pracy w Południowej Korei poskutkowały m.in. dramatami leżącymi u podłoża jednego z najwyższych wskaźników samobójstw wśród mieszkańców krajów rozwiniętych.

Tymczasem, mimo całej dyskusji o „nowej globalnej architekturze finansowej”, nie ma zbyt wielu możliwości regulacji ogromnych ilości kapitału przepływającego z „cyberszybkością” w ramach globalnych sieci finansowych – co było jedną z głównych przyczyn kryzysu z  r. Entuzjaści poglądu, że Rynek Zawsze Wie Lepiej zapewniają, iż nie ma powodów do obaw, wskazując na fakt, że od czasu bankructwa Argentyny w  r. nie mieliśmy do czynienia z żadnym większym krachem finansowym.

Ale ci, którzy wiedzą więcej, tak jak znający Wall Street od podszewki były szef departamentu skarbu USA, Robert Rubin, wydają się bardzo zaniepokojeni sytuacją, nawet jeżeli generalnie sprzeciwiają się wszelkim regulacjom. „Kryzysy finansowe w przyszłości są niemal nie do uniknięcia i mogą mieć nawet jeszcze poważniejsze konsekwencje. Rynki rosną, informacje płyną szybciej, przepływy są większe, a handel i rynki kapitałowe są coraz bardziej współzależne” – pisze Rubin w książce „In an Uncertain World” („W niepewnym świecie”). „Trzeba podkreślić, że nikt nie może być pewien, w jakim sektorze – nieruchomości, rynków wschodzących czy gdziekolwiek indziej – nastąpi kolejny kryzys”. Niedawne badania Brookings Institution wydają się potwierdzać obawy Rubina: tylko w ciągu ostatnich  lat miało miejsce ponad sto kryzysów finansowych.

Panowanie kapitału finansowego Wielkość kapitału spekulacyjnego przepływającego codziennie globalnymi kanałami finansowymi do wszystkich części świata, jest trudna do wyobrażenia. Zgodnie z danymi McKinsey Global Institute, przytoczonymi przez analityka ekonomicznego „Financial Times”, Martina Wolfa, globalne zasoby „głównych kapitałów finansowych” (core financial assets) w  r. utrzymywały się na poziomie  bilionów dolarów. Znacząca część wspomnianego kapitału znajdowała się w posiadaniu tradycyjnych banków komercyjnych. Jednakże pozabankowi operatorzy finansowi, którzy stali się ważnymi pośrednikami między inwestorami a oszczędzającymi, odpowiadali w tym czasie za  bilionów dolarów, fundusze hedgingowe – za , biliona, a prywatne fundusze inwestycyjne (private equity funds)  za  miliardów dolarów. Te i inne wprawiające w osłupienie dane o wzroście i skali globalnego kapitału finansowego zostały przedstawione przez ekonomistę C. P. Chandrasekhara na niedawnej konferencji pt. „ lat później: uzdrowienie i dostosowanie po kryzysie we Wschodniej Azji” w Bangkoku, byłym epicentrum finansowego krachu z  r.

Nagły wzrost kapitału finansowego jest pochodną zbyt dużej zdolności produkcyjnej, stającej się plagą globalnej ekonomii. W konsekwencji inwestycje w ważniejszych obszarach globalnej gospodarki znacznie spowolniły, z istotnymi wyjątkami Chin czy Stanów Zjednoczonych. Wraz ze stagnacją globalnej ekonomii, kapitaliści są mniej zmotywowani do zwiększania mocy produkcyjnych, podczas gdy kusząca jest wizja przenoszenia pieniędzy w obszar działalności spekulacyjnej i osiągania dalszych profitów z już istniejących zasobów.

Działalność spekulacyjna jako sposób na zarabianie pieniędzy prześcignęła nawet handel: codziennie dokonywane są międzynarodowe transakcje na łączną kwotę , biliona dolarów, gdy wartość wymiany dóbr i usług plasuje się na poziomie , biliona dolarów rocznie. Innymi słowy, dzienna działalność spekulacyjna to  rocznej wartości globalnego handlu! Martin Wolf, jeden z bezrefleksyjnych piewców globalizacji, tak uchwycił dzisiejsze zależności pomiędzy różnymi składowymi globalnego kapitału: „nowy finansowy kapitalizm to triumf handlarza aktywami nad długoletnim producentem”.

Dziesięć lat po tym, jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz USA obarczyły winą za kryzys finansowy w Azji domniemany brak przejrzystości w transakcjach, w skali całego globu nieprzejrzystość finansów jest na porządku dziennym. Ruchy i transformacje kapitału spekulacyjnego całkowicie wymknęły się spod kontroli krajowych i międzynarodowych instytucji regulacyjnych. Do tradycyjnych kredytów, akcji i obligacji z impetem dołączyły nowe i ezoteryczne instrumenty finansowe, takie jak derywaty. Stanowią one przykład „finansjalizacji” (financialization) – sprzedawania bądź kupowania – ryzyka, związanego z instrumentami bazowymi, bez zmiany właściciela aktywów jako takich. Współcześnie finansjalizacji i handlowi poddaje się wszelkie rodzaje ryzyka, począwszy od tempa rozwoju rynku praw do emisji dwutlenku węgla, przez dostępność szerokopasmowego dostępu Internetu, po prognozy synoptyczne.

Równolegle do tworzenia bardziej złożonych instrumentów finansowych, rozkwitały fundusze hedgingowe i wysokiego ryzyka, typu private equity, które stały się jednymi z najbardziej dynamicznych graczy w światowym kasynie finansowym. Te pierwsze, które uważane są za głównych winowajców kryzysu azjatyckiego z  r., dziś w jeszcze większym stopniu znalazły się poza jakąkolwiek kontrolą.

W liczbie około , zajmują one krótkie i długie pozycje w stosunku do różnych aktywów, by minimalizować ogólne ryzyko i jak najbardziej zwiększać zyski. Z kolei prywatne fundusze inwestycyjne celują w te firmy, które mogą przejąć, zrestrukturyzować, a następnie z zyskiem odsprzedać.

Strategia akumulacji rezerw W obliczu braku światowych regulacji, zdolnych zahamować wiry globalnych przepływów finansowych, kraje azjatyckie same podjęły kroki, by bronić się przed skaczącymi z kwiatka na kwiatek spekulantami, którzy doprowadzili do wspomnianego krachu, nerwowo i pośpiesznie wycofując  miliardów dolarów z rynków finansowych regionu.

By chronić swoje gospodarki, Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) porozumiało się z Chinami, Koreą Południową oraz Japonią, wspólnie tworząc grupę finansową „ASEAN Plus Trzy”. Porozumienie umożliwia krajom członkowskim wymianę (swap) rezerw w przypadku, gdy spekulanci uderzą w narodowe waluty.

Co ważniejsze, kraje te stworzyły rezerwy finansowe poprzez zarządzanie ogromnymi nadwyżkami handlowymi i utrzymywanie niedowartościowania narodowych walut. Według laureata ekonomicznej nagrody Nobla, Josepha Stiglitza, między  i  rokiem  wschodnioazjatyckich państw – Japonia, Chiny, Korea Południowa, Singapur, Malezja, Tajlandia, Indonezja oraz Filipiny – więcej niż podwoiły łączną wielkość swoich rezerw, od około  do , biliona dolarów. Szacuje się, że Chiny, lider grupy, posiadają ponad  miliardów dolarów w rezerwach, wyprzedzając tym samym Japonię.

Sytuacja staje się nader paradoksalna. W globalnej gospodarce z silną tendencją do stagnacji, Chiny jako producent oraz Stany Zjednoczone jako konsument, stały się równoległymi motorami napędowymi. Aby jednak utrzymać tempo swojej gospodarki, USA potrzebują stałego napływu kredytu z Chin i innych krajów wschodniej Azji, które sfinansują wydatki ich klasy średniej na dobra produkowane... w Chinach i innych krajach Azji. W tym samym czasie kraje afrykańskie, które naprawdę potrzebowałyby zastrzyku wschodnioazjatyckiego kapitału, mają niewielki dostęp do tych rezerw, ponieważ nie są uważane za wiarygodnych kredytobiorców.

Schyłek Międzynarodowego Funduszu Walutowego Kraje azjatyckie zdecydowały się na stworzenie dużych rezerw także ze względu na gorzkie doświadczenia związane z działaniami Międzynarodowego Funduszu Walutowego, który swoimi trzema niefortunnymi decyzjami doprowadził do kryzysu. Najpierw Fundusz wraz z amerykańskim departamentem skarbu naciskały na rządy państw azjatyckich, by te zliberalizowały swoje bilanse płatnicze, co w rezultacie ułatwiło wycofywanie zagranicznych kapitałów i doprowadziło do

33

����������������� upadku azjatyckich walut. Następnie, MFW udzielił Azjatom wielomiliardowych pożyczek, nie po to jednak, by ratować ich gospodarki, ale w celu pomocy zagranicznym wierzycielom.

W końcu, gdy gospodarka w regionie zachwiała się, Fundusz nakazał państwom przyjęcie polityki cięcia wydatków, co tylko przyspieszyło pogrążanie się ich w głębokiej recesji. „Nigdy więcej” stało się mottem działań rządów państw dotkniętych kryzysem. Premier aksin Shinawatra w Tajlandii po spłaceniu w  r. zagranicznych długów, ogłosił „finansową niezależność” od MFW, twierdząc, że nigdy już ona do Funduszu nie wróci. Rząd Indonezji oświadczył, że swoje zadłużenie wobec MFW ureguluje przed  r. Filipiny wstrzymały się przed braniem kolejnych pożyczek od Funduszu, a Malezja zrezygnowała z nich, wprowadzając instrumenty kontroli przepływów kapitałowych w szczytowym momencie kryzysu.

Zresztą także sam Fundusz, o ironio, stał się ostatecznie jedną z głównych ofiar krachu z  r. Ta często zachowująca się w arogancki sposób instytucja złożona z około tysiąca elitarnych ekonomistów, nigdy nie podniosła się po głębokim kryzysie swojej wiarygodności i mandatu do podejmowania autorytatywnych decyzji, który pogłębił się jeszcze po bankructwie jej pupilka, jednego z państw w modelowy sposób wcielających w życie zalecenia MFW – Argentyny. W  r.

Brazylia i Argentyna, idąc w ślady Tajlandii, by osiągnąć niezależność finansową spłaciły wszystkie długi wobec MFW. Następnie Hugo Chávez dorzucił własny kamyczek do tego ogródka, oświadczając, że Wenezuela opuści MFW i Bank Światowy. Bojkot ze strony największych pożyczkobiorców zaowocował poważną dziurą w budżecie Funduszu.

Wszystkie te wydarzenia pozbawiły Międzynarodowy Fundusz Walutowy praktycznie jakiegokolwiek wpływu na gospodarki dużych krajów rozwijających się. Ale nadwątlony autorytet i siła oddziaływania MFW nie są jedynie konsekwencją sprzeciwu państw rozwijających się wobec dalszego akceptowania jego wytycznych. Także amerykańska administracja przyczyniła się do podważenia jego znaczącej roli w globalnych finansach, wetując pomysł konserwatywnej amerykańskiej wiceprezes Funduszu, Anne Krueger, by stworzyć nowy instrument MFW, nazwany „Suwerennym Systemem Restrukturyzacji Zadłużenia” (Sovereign Debt Restructuring Mechanism). Miałby on chwilowo chronić przed wierzycielami kraje nie mogące sobie poradzić ze spłatą długów.

Mimo że wiele państw rozwijających się krytykowało to rozwiązanie jako, delikatnie mówiąc, niezbyt rewolucyjne, weto Waszyngtonu wyraźnie pokazało, że administracja Busha nie zgodzi się na jakąkolwiek kontrolę międzynarodowych operacji prowadzonych przez instytucje finansowe USA.

lizmem, była Tajlandia. Po trzech latach stagnacji, w czasie których tajlandzkie władze wiernie stosowały się do zaleceń ����������������������������������������� ���������������������� ��������������������������������������������������������� MFW, nowo wybrany rząd aksina Shinawatry wprowa������������������������������������������������ ������������� dził neo-keynesowską politykę stymulującą popyt, by wyjść z����������������������������������������������������������� ekonomicznego kryzysu. Nowy premier zamroził spłaty ���������������������������������������������������������������� zadłużenia terenów wiejskich, ustanowił finansowaną przez ����������������������������������������������������������� państwo powszechną opiekę zdrowotną i na każdą miejsco������������������������������������������������������������ wość przeznaczył  mln bahtów do wydania na wybrane pro������������������������������� jekty. Wbrew złowieszczym przewidywaniom neoliberalnych���� ekonomistów, te przyczyniły się do wejścia na ��� �������kroki �� �������� ��������������� �������� ścieżkę umiarkowanego wzrostu gospodarczego, na której ������ ���� �������� ����������� �� �� ������� ������������� kraj ��������������������������������������� ten utrzymuje się do dziś, głównie dzięki popytowi ze strony pędzącej chińskiej gospodarki. ��� ����finansowy ���� ������ ���� �����r., ������ �� ������� Kryzys z  który������������ w kilka tygodni ze��������milion �������� ��� ����� ���� ����������� �������� ������ ��� pchnął Tajlandczyków poniżej światowego pozio��������������������������������������������������������������� mu biedy, zwrócił społeczeństwo przeciwko neoliberalnej ��������������������������������������������������������� globalizacji.

I nawet, gdy ówczesny rząd zdecydował się na ����������������������������������������������������������� powrót do stymulacji popytu krajowego poprzez wsparcie �� ����� ������� ������ ������� �������� ������������ ������ dochodów klas niższych zarówno na wsi, jak i w miastach, �������������� ������� ������������ �� ������� ���� ������� ���� utrzymywał się ludowy opór przeciw wolnemu handlowi. ��������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������� stycznia  r. doszło do zamieszek w Chiang Mai, gdy kilka tysięcy Tajlandczyków protestowało przeciwko negocja����������������������������������������������������������� cjom FTA, czyli porozumienia o wolnym handlu pomiędzy ������������������������������������������������������������ Stanami Zjednoczonymi i Tajlandią. Negocjacje wstrzymano, ����������������������������������������������������������� a��������������������������������������������������������� wsparcie premiera aksina dla dalszych rozmów w spra��������� ���������������� �� ������� ��� ���� ������ ���������� wie FTA stało się jedną z przyczyn utraty poparcia, a następ������������ �� ������� ������� ������������ nie upadku jego rządu we wrześniu  r. �������� �������� ������������������������������������������������������������� Równocześnie owej niechęci do globalizacji towarzy������������������������������������������������������ szył entuzjazm dla programu ekonomicznego popularnego ������������������������� w kraju monarchy Bhumibola. Ta nastawiona na potrzeby krajowe strategia, ochrzczona „gospodarką wystarczalno�������

� ����� ������ ����� ������ ���� � ������

� ��

� ����� ����� ������ ���� �� ����� ����� ����� ����� ������ ������� ������ ������ �����

�� ��

� ������ ������ ������ ������

� ��

������������������������������������������� ��������������������������������� ���������������������������������������� �������������� ���������������������������������������������� �������������������������������

Neoliberalizm odrzucony: Tajlandia

���������������������������������������� ��������������������������

Nie tylko jednak Międzynarodowy Fundusz Walutowy ucierpiał w wyniku kryzysu finansowego w Azji. Także dominująca w latach . ideologia neoliberalizmu uległa znacznemu osłabieniu. Malezja wprowadziła system kontroli przepływów kapitałowych i ustabilizowała gospodarkę, co pozwoliło jej na opanowanie recesji w latach - znacznie lepiej niż pozostałe państwa. Jednak krajem, który w sposób najbardziej zdecydowany zerwał z neolibera-

34

� ��

��

� ������� ������ ������ ������ ������ ����� ������ ������ ������ ������ ����� �����

�

��������

ści” (sufficiency economy), podkreślała autonomiczność na najbardziej podstawowych poziomach oraz konieczność tworzenia silniejszych wewnętrznych powiązań gospodarczych. I choć zdaniem krytyków, wspierany przez wojsko nowy rząd wykorzystuje popularność króla i sprytnie korzysta z nowych założeń gospodarczych jedynie by uwiarygodnić swoją władzę, nie może być wątpliwości, że globalizacja nie należy w Tajlandii do słów lubianych.

Mimo różnych dróg wychodzenia z finansowego krachu, gospodarki tej części Azji zostały nieodwracalnie naznaczone i osłabione. Kryzys uwidocznił koniec ich roli liderów rozwoju, stawianych za przykład innym krajom; XXI wiek, który miał należeć do owych „azjatyckich tygrysów”, nagle im się wymknął. Uwidocznił także przejmowanie pałeczki pierwszeństwa przez Chiny. Osłabione wschodnie i południowowschodnie gospodarki stały się coraz bardziej zależne od swojego znacznie większego sąsiada.

 alde ello

Neoliberalizm narzucony: Korea Podczas gdy Tajlandia odcięła się od neoliberalizmu i polityki MFW, Korea Południowa co do litery wypełniała wskazania tej instytucji. Rząd zdecydował się na daleko idącą restrukturyzację rynku pracy, liberalizację handlu i inwestycji.

Według socjologa, Chang Kyung Supa, „ograniczanie zatrudnienia stało się głównym środkiem podejmowanym w celu ratowania południowokoreańskich firm. Nawet gdy najgorsze już minęło, większość dużych firm nadal przeprowadzała techniczną i organizacyjną restrukturyzację w kierunku zmniejszania liczby pracowników, by móc stać się eksporterami konkurencyjnymi na skalę globalną”.

Korea, postrzegana jako klasyczne państwo rozwojowe (activist developmental state) i określona w raporcie amerykańskiej Izby Handlowej jako „najtrudniejsze miejsce na świecie” dla firm amerykańskich do robienia interesów, pod zarządem MFW stała się gospodarką znacznie bardziej liberalną od japońskiej. Jak mówi Chang, denacjonalizacja koreańskiego przemysłu i finansów nastąpiła w przerażająco szybkim tempie, pozwalając na przejmowanie kontroli przez kapitał zagraniczny nad blisko połową udziałów w głównych konglomeratach z obszaru finansów i przemysłu. Poza zasięgiem koreańskich akcjonariuszy znajduje się teraz  udziałów w Samsungu, ponad  w koncernie stalowym Posco,  w Hyundai Motors oraz  w LG Electronics.

MFW okrzyknął Południową Koreę „historią sukcesu”, pozytywnym wzorem do naśladowania. Jednakże sami Koreańczycy nie znoszą Funduszu i wskazują na wysokie koszty społeczne tego „sukcesu”. Południowokoreańskie źródła rządowe podają, że odsetek ludności żyjącej poniżej ustalonego progu ubóstwa wzrósł z , w  r., przez , w , do , na początku  r. Współczynnik Giniego, który mierzy poziom nierówności społecznych, skoczył z , do ,. Społeczna solidarność została mocno nadszarpnięta, powodując masową emigrację, upadek rodziny i alarmujący wzrost liczby rozwodów; dramatycznie podskoczył też współczynnik samobójstw. „Mamy jedno wielkie nieszczęśliwe społeczeństwo, które patrzy na okres sprzed kryzysu jak na złoty wiek” – mówi Chang.

Wszystko upada Może i azjatycki kryzys finansowy z  r. podważył zaufanie do MFW, ale jak wskazuje ekonomistka Jayati Ghosh, przede wszystkim doprowadził do zaniku wschodnioazjatyckiego państwa rozwojowego. Państwa rozwojowe agresywnie włączały narodowe ekonomie do globalnej gospodarki, chcąc je wzmocnić, a jednocześnie uchronić przed marginalizacją ze strony międzynarodowych sił ekonomicznych.

tłum. Marta Zamorsa

Artykuł ukazał się pierwotnie w „Foreign Policy in Focus” z 30 lipca 2007 r. Przedruk za zgodą redakcji.

Przypisy redakcji „Obywatela”: 1. Global financial architecture, GFA – chodzi o koncepcję stworzenia wspólnych ram dla funkcjonowania gospodarek wszystkich krajów (także kosztem ich suwerenności), co miałoby być sposobem na neutralizację negatywnych skutków społecznych związanych z globalizacją i nadanie jej uporządkowanego charakteru. W tym celu najważniejsze instytucje i organizacje (jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, OECD, Międzynarodowa Organizacja Nadzoru nad Papierami Wartościowymi) oraz rządy poszczególnych krajów miałyby przyjąć zestaw standardów i reguł postępowania.

2. Hedge fund – instytucja finansowa, która za opłatą dokonuje „agresywnych”, często spekulacyjnych transakcji na rynku kapitałowym; zazwyczaj tego typu fundusze dostępne są jedynie dla najbogatszych inwestorów. Charakteryzują się wysokim ryzykiem, ale jednocześnie ze względu na mechanizm działania osiągają wysokie stopy zwrotu także w przypadku bessy na rynku. Ponadto, z racji charakteru dokonywanych operacji, gwarantują wyjątkowo duży stopień poufności.

3. Zasadą ich działania jest przejmowanie kontroli nad przedsiębiorstwami (przeważnie poprzez stawanie się większościowymi udziałowcami), zamiana ich formy własności na prywatną, daleko idąca restrukturyzacja (kapitał, zarządzanie itp.) – a następnie wprowadzanie ich na giełdę.

4. Derywaty (instrumenty pochodne, ang. derivatives) – instrumenty finansowe, których wartość uzależniona jest od wartości innych instrumentów, zwanych bazowymi (akcje, obligacje, wysokość wskaźników giełdowych). Potwierdzają one uzyskanie przez nabywcę prawa do otrzymania w przyszłości określonej wartości pieniężnej lub dokonania transakcji, a najczęściej wykorzystuje się je jako instrumenty zabezpieczające, tj. w celu minimalizacji ryzyka. Nieraz oparte są na nietypowych wskaźnikach, czego klasycznym przykładem mogą być tzw. derywaty pogodowe, oparte np. na wysokości opadów i używane do redukcji ryzyka związanego z nieoczekiwanymi zmianami pogody.

5. Zajęcie krótkiej pozycji (ang. taking short position), inaczej krótka sprzedaż – polega na sprzedaży określonych instrumentów pochodnych (np. kontraktów na akcje) po z góry ustalonej cenie, ze zobowiązaniem ich późniejszego odkupienia w wyznaczonym, niedługim terminie. Takich operacji dokonuje się w przypadku nadziei na spadek ceny odpowiedniego instrumenty bazowego (np. akcji) – wtedy fundusz osiągnie zysk wynikający z różnicy między kwotą uzyskaną ze sprzedaży a sumą zapłaconą za wykup. Analogicznie jest w przypadku zajmowania długiej pozycji: fundusz kupuje aktywa po ustalonej cenie na określony termin w przyszłości i liczy, że do momentu wykonania transakcji ich cena wzrośnie. Transakcjom takim nie towarzyszy przepływ samych instrumentów bazowych – chodzi jedynie o zarabianie na ruchach ich cen.

6. Swap walutowy – umowa wymiany określonej kwoty waluty na jej równowartość w innej walucie, na określony czas. W trakcie trwania transakcji nie ma płatności odsetek, a kurs wymiany jest ustalany przy zawieraniu transakcji.

7. Państwo rozwojowe (developmental state) – określenie stosowane do wschodnioazjatyckich krajów prowadzących tradycyjnie silnie protekcjonistyczną politykę (wspieranie eksportu, ograniczanie skali inwestycji i własności zagranicznej w strategicznych sektorach, zwłaszcza finansowym) i odrzucających zalecenia neoliberalnych instytucji międzynarodowych.

35

Podłączeni i odłączeni

– z dr. Dominikiem Batorskim rozmawia Michał Sobczyk Coraz więcej mówi się o modelu społeczeństwa informacyjnego, w kierunku którego jakoby podążamy. Na ile skonkretyzowana jest ta wizja i co ona oznacza?

D. B.: Każdy kraj rozwija się w inny sposób, jeśli chodzi o wykorzystanie technologii cyfrowych i przetwarzanie informacji. To nie jest tak, że istnieje jeden „obowiązujący” model. Przeciwnie, są spore różnice np. między krajami skandynawskimi a USA. W Polsce w kontekście społeczeństwa informacyjnego mówi się przede wszystkim o administracji publicznej, możliwości załatwiania różnych rzeczy przez Internet i kontaktowania się z urzędnikiem. Drugą poruszaną kwestią jest tworzenie systemów informatycznych dla różnych instytucji, trzecią – tworzenie infrastruktury. Na tych rzeczach koncentrują się polscy decydenci.

Tymczasem, jeśli w ogóle mamy mówić o społeczeństwie informacyjnym, to kluczowym zagadnieniem jest korzystanie z nowych technologii. Można rzec, że jeśli w Polsce tworzone są podstawy społeczeństwa informacyjnego, to jak dotąd przede wszystkim oddolnie, przez obywateli i gospodarstwa domowe. Dużo większe znaczenie ma to, co robią użytkownicy niż to, co do tej pory robiła administracja publiczna. W Polsce główną motywacją posiadania komputera i dostępu do Internetu jest obecność w gospodarstwie domowym dzieci w wieku szkolnym.  gospodarstw domowych, w których są osoby uczące się, ma dostęp do Internetu, natomiast wśród tych, w których nie ma osób uczących się, ów odsetek wynosi zaledwie . To główny powód tego, że Polacy mają komputery i dostęp do Internetu – nawet gospodarstwa domowe, które są stosunkowo ubogie. Może te uboższe mają problemy z dostępem do Sieci, ale jakiś komputer zazwyczaj mają, choć nie zawsze nowy, często kupowany na raty itp. Gorzej jest z Internetem, który stanowi stałe obciążenie finansowe i mimo tego, że stosunkowo nieduże, to rodziny często właśnie z powodów finansowych nie decydują się na podłączenie do Sieci. Mniejszym problemem okazuje się zakup komputera, bo choć to znacznie większy wydatek, to jednorazowy.

Okazuje się też, że dużo jest u nas osób, które we własnym gospodarstwie domowym mają komputer z dostępem do Internetu, lecz z tej możliwości nie korzystają. Z kolei  Polaków powyżej -go roku życia ma w domu komputer, ale w ogóle z komputerów nie korzysta.

36

A jednak, w powszechnym przekonaniu, to dostęp jest u nas główną barierą korzystania z nowoczesnych technologii.

D. B.: Nie odpowiada to prawdzie. Główną barierą nie jest ani dostęp, ani koszty. Dużo ważniejszy jest brak umiejętności i motywacji. Sporo jest osób, które nie korzystają z Internetu, bo nie wiedzą, co mogłyby tam robić. Od wielu lat prowadzę badania i takie wyniki nie pojawiły się teraz, podobne były wcześniej. Nasze państwo, odkładając wprowadzenie dostępności poszczególnych usług publicznych przez Internet, nie zwiększa tej motywacji. Myślę, że dla części osób możliwość załatwienia spraw urzędowych bez wychodzenia z domu byłaby dodatkową motywacją. U nas to myślenie idzie jednak w drugą stronę – po co wprowadzać usługi elektroniczne, skoro mało osób z nich korzysta. To jest absurd...

Jednak skala stosowania nowoczesnych technologii się zwiększa.

Jakie będą tego konsekwencje dla osób, które w tych zmianach nie uczestniczą? Manuel Castells twierdzi wręcz, że we współczesnej gospodarce i kulturze odsunięcie od Internetu już dziś jest najskuteczniejszą formą marginalizacji.

D. B.: Najbardziej rozpowszechnione jest mówienie o „cyfrowym wykluczeniu” lub o „cyfrowym podziale”. Różnica między „podziałem”, a „wykluczeniem” jest niezwykle istotna. W przypadku „podziału” mówi się, że wykorzystanie nowoczesnych technologii w różnych grupach jest niezwykle zróżnicowane, tzn. że z komputerów i Internetu korzystają przede wszystkim osoby młodsze, lepiej wykształcone, mieszkające w większych miejscowościach, o wyższych dochodach itp. Jest to zróżnicowanie na zasadzie podziału – ci korzystają, a ci nie korzystają.

Te różnice są momentami ogromne, zwłaszcza jeśli chodzi o wiek i poziom wykształcenia. W najmłodszych grupach wiekowych korzystają z Internetu niemal wszyscy, natomiast

powyżej  roku życia zaledwie . Wśród osób pracujących – , wśród uczniów –  korzysta z Internetu. Natomiast wśród rolników, rencistów, emerytów, ale także bezrobotnych lub biernych zawodowo, te odsetki są wielokrotnie niższe. Te różnice są trochę mniejsze, jeśli chodzi o miejsce zamieszkania, ale są znowu znaczne, gdy patrzymy z punktu widzenia wykształcenia. Wśród osób z wykształceniem podstawowym, których jest w Polsce całkiem dużo, z Internetu korzysta mniej niż . Wśród osób z wykształceniem wyższym – ponad . Tak więc te różnice są kolosalne.

Istotne jest pytanie, co z tego wynika – jak korzystanie z tych technologii rzeczywiście przekłada się na sytuację społeczną i ekonomiczną. Czy mówimy o wykluczeniu, jeśli ktoś nie ma samochodu albo telewizora? Nie, natomiast w przypadku komputerów i Internetu mamy pewne przeświadczenie, że to ma istotny wpływ na sytuację życiową i że osoby, które z tych technologii nie korzystają, są w znacznie gorszym położeniu, a ich sytuacja będzie się pogarszać w stosunku do osób, które korzystają.

Warto powiedzieć, że wspomniane podziały są bardzo trwałe. Mimo tego, że następuje upowszechnienie korzystania (w  r. niecałe , dziś ponad  Polaków korzysta z Internetu), to czynniki, o których mówiłem, mają obecnie jeszcze większe znaczenie niż w poprzednich latach, np. rośnie znaczenie poziomu wykształcenia. Nie widać, żeby te podziały malały czy znikały. Co ciekawe, badając co dwa lata te same osoby, możemy zaobserwować, jak się zmieniają ich zachowania, m.in. wychwycić zjawisko rezygnacji z korzystania. Okazuje się, że takich osób jest sporo. W latach  około  badanych przez nas użytkowników komputerów i Internetu przestało z nich korzystać. Na przestrzeni lat - jest to ok. , czyli dość pokaźna część. Znamienne, że bardzo często osoby te wywodzą się z grup, gdzie szanse korzystania z tych technologii są ogólnie mniejsze.

Samo zjawisko cyfrowego podziału jest wielowymiarowe. Ważny jest nie tylko dostęp (bo, jak powiedziałem, nie wszyscy, którzy mają dostęp, korzystają), lecz także jego jakość – parametry technologii oraz autonomia używania: czy ma się dostęp w domu, a jeśli tak, to czy komputer nie jest np. zajmowany cały czas przez jednego domownika itd. Jednak absolutnie najważniejszą kwestią jest posiadanie kompetencji, umiejętności użytkowania; w tym kontekście często się mówi o cyfrowym podziale drugiego rzędu.

dr Dominik Batorski – adiunkt w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego (ICM), a do niedawna w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie nadal prowadzi zajęcia dla studentów. Zajmuje się przede wszystkim badaniem społecznych oraz psychologicznych uwarunkowań i konsekwencji korzystania z komputerów i Internetu. Jest współautorem badań „Diagnoza społeczna”, w których odpowiada za część poświęconą korzystaniu z nowych technologii. W 2006 r. wydana została współredagowana przez niego książka „Społeczna przestrzeń Internetu”.

Zajmuje się także problematyką relacji i sieci społecznych oraz procesów społecznych zachodzących w sieciach.

Generalnie w Polsce umiejętności korzystania z nowoczesnych technologii nie są zbyt wysokie. Gdybyśmy chcieli sprawdzić podstawowe umiejętności, np. wysłanie e-maila z załącznikiem, użycie wyszukiwarki, skorzystanie z edytora tekstu, skopiowanie fragmentu tekstu, użycie arkusza kalkulacyjnego, przygotowanie prostej prezentacji, to ilu Polaków jest w stanie coś takiego zrobić?

Co piąty?

D. B.: Tylko ,! Tak więc, jeśli mamy społeczeństwo informacyjne, to należy do niego niewielka część ogółu obywateli. Umiejętności są tu zdecydowanie problemem, natomiast istotny jest również sposób korzystania. On też jest mocno zróżnicowany, i jak się okazuje, osoby z grup „uprzywilejowanych”, o których mówiliśmy, używają Internetu w znacznie większym zakresie w celach instrumentalnych – szukają materiałów potrzebnych do pracy czy nauki, korzystają z poczty elektronicznej, zdobywają informacje, załatwiają różne sprawy przez Internet – korzystają z banku, robią zakupy itp. Natomiast osoby z grup „mniej uprzywilejowanych”, nawet jeśli używają Internetu, to znacznie częściej dla rozrywki, tzn. grają w gry internetowe, korzystają z chatów. Te osoby znacznie częściej deklarują, że celem posiadania komputera jest rozrywka, a nie praca, nauka czy pozyskiwanie informacji.

Czy zatem sam dostęp do Internetu i komputera przyczynia się w jakikolwiek sposób do wyrównania szans życiowych – czy zachodzi tutaj jakiegoś rodzaju automatyzm, jak sugerują niektórzy?

D. B.: Badaliśmy również i to, jak na przestrzeni lat zmienia się sytuacja życiowa osób korzystających z nowoczesnych technologii i porównywaliśmy to ze zmianami, jakie zaszły w tym samym okresie w życiu osób nie korzystających z nich.

Rzeczą, której warto się przyjrzeć, jest zmiana sytuacji życiowej i społeczno-zawodowej. Gdy spojrzymy na osoby, które w  r. były bezrobotne, to ich obecna sytuacja jest w dużym stopniu związana z tym, czy korzystały z komputerów i Internetu, czy nie.  tych, którzy dwa lata temu byli bezrobotni, ale korzystali z Internetu, obecnie pracuje, natomiast pracę ma tylko  spośród tych, którzy z takich technologii nie korzystali. Jest to spora różnica.  z tych, którzy korzystali z Internetu, jest nadal bez pracy, natomiast spośród tych, którzy nie korzystali, odsetek ten wynosi . Można więc powiedzieć, że korzystanie z komputerów i Internetu wiąże się z łatwością w znalezieniu pracy, aktywizacją zawodową i szansami na utrzymanie pracy.

Kolejną rzeczą jest częstotliwość awansów. Na przestrzeni ostatnich kilku lat awansowało  osób korzystających z Internetu i komputerów oraz tylko  tych, którzy z nich nie korzystali. Osoby korzystające znacznie częściej się dokształcają lub podejmują inną, lepiej płatną pracę. Zmierzyłem również, jak zmieniają się dochody tych dwóch grup. Okazuje się, że dochody osób korzystających z Sieci rosną szybciej niż tych, które z niej nie korzystają. Narzuca się oczywiście wniosek, iż ma to swoją przyczynę w tym, że ci pierwsi pochodzą z grup, które wcześniej nazwaliśmy „uprzywilejowanymi”. Tymczasem nie: okazuje się, że gdy pominąć wszystkie te czynniki,

37

to wzrost dochodów osób korzystających z Internetu nadal jest widoczny na tle osób, które z niego nie korzystają. Średnia różnica wzrostu dochodów na przestrzeni ostatnich dwóch lat wynosi  zł miesięcznie. Nie są to olbrzymie pieniądze, ale różnica jest wyraźna. Tak więc rzeczywiście można powiedzieć, że zaczęliśmy mieć do czynienia z „cyfrowym wykluczeniem”, a nie tylko z „cyfrowym podziałem”.

Czy tego rodzaju problemy dotyczą tych samych grup, które są zmarginalizowane w inny sposób (ubożsi, regiony mniej rozwinięte, mieszkańcy wsi itp.)? Jakie są wzajemne relacje między „tradycyjnym” a cyfrowym wykluczeniem?

D. B.: Trochę inne czynniki mają znaczenie dla wykluczenia społecznego, a trochę inne – dla cyfrowego. Jeśli spojrzymy na osoby bezrobotne lub korzystające z opieki społecznej, to nie jest tak, że w tych grupach korzystanie z komputera i Internetu jest jakoś niesamowicie rzadkie. Dużo niższe te wskaźniki są wśród osób z wykształceniem podstawowym lub osób po  roku życia. Pewne „czynniki ryzyka” są do siebie podobne w obu rodzajach wykluczenia, natomiast ten stosunkowo nowy wymiar wykluczenia nie do końca pokrywa się ze starymi. Osoby z najuboższych gospodarstw domowych, zwłaszcza młode, mają szansę korzystać z nowoczesnych technologii i często robią to – jeśli nie w domu, to w szkole czy na uczelni.

Chciałbym jednak ponownie podkreślić, że od sposobu korzystania z Internetu zależy to, jakie będą efekty. Często osoby z grup „nieuprzywilejowanych” korzystają z Internetu, ale nie przyczynia się to do poprawy ich sytuacji życiowej, a może się nawet przyczynić do jej pogorszenia.

D. B.: Istniały obawy w kwestii izolacji i alienacji osób korzystających z Internetu. Badania prowadzone w połowie lat . pokazywały, że ludzie korzystający z Internetu tracą kontakt ze znajomymi i rodziną, pojawiały się gorsze wskaźniki psychologiczne, mówiono o częstych przypadkach depresji.

W tej chwili już się czegoś takiego nie obserwuje. Ta zmiana wynika po pierwsze z tego, że Internet od tamtego czasu bardzo się zmienił. Mamy nowe narzędzia komunikacyjne – dużym przełomem było pojawienie się komunikatorów internetowych, które w porównaniu do chatów i kanałów IRC są w dużo większym stopniu nastawione na komunikację z osobami, które zna się także poza Internetem. W tej chwili telefonia internetowa idzie jeszcze dalej. Tak więc mówienie o wirtualnej rzeczywistości ma być może jakiś sens, ale to jest margines ograniczony głównie do ludzi młodych, bo Internet w chwili obecnej służy raczej podtrzymaniu kontaktów ze świata rzeczywistego niż odrywaniu się od niego. Myślę, że obraz Internetu jest nieco demonizowany przez media.

Przykładowo, nie obserwujemy żadnego wpływu Internetu na liczbę rzeczywistych przyjaciół. Być może istnieje natomiast zjawisko takie, że poprzez społeczność internetową czy e-maile podtrzymujemy znajomość z osobami, z którymi inaczej stracilibyśmy kontakt – kolegami z podstawówki, „dalszymi” znajomymi itd.

D. B.: Na pewno nauczyciele są całkiem nieźle przygotowani. Zdecydowana ich większość korzysta z komputerów i z Internetu, jest to wręcz jedna z grup, wśród których użytkowanie jest najczęstsze (więcej jest może wśród studentów, ale to minimalne różnice). Co ciekawe, uczniowie w szkołach ponadpodstawowych korzystają z Internetu rzadziej niż nauczyciele, chociaż to nauczyciele mają mniejsze umiejętności.

Barierą jest u nas wciąż to, że myśli się o wykorzystaniu komputerów i Internetu jako o czymś odrębnym: są lekcje informatyki czy obsługi komputera, ale nie myśli się tak naprawdę wystarczająco o wprowadzaniu tych narzędzi do zajęć z innych przedmiotów, o wykorzystaniu ich w praktyce.

Z tym jest kiepsko, a miałoby to duży sens. Programy szkolne nie są przygotowane na wyzwania współczesności. We współczesnym świecie wiedza, którą się posiada, nadal jest oczywiście istotna, ale jednocześnie kolosalnego znaczenia nabrała umiejętność dotarcia do informacji, oceny jej wiarygodności i przydatności, a także jej przetworzenia. Tymczasem te umiejętności cały czas znajdują się poza programami szkolnymi.

Zmieńmy temat. Jak Internet wpływa na naturę naszych kontaktów społecznych?

38

RYS LESZEK NOWAKOWSKI

Czy wszystko to jest w jakiś sposób uwzględniane np. w wizji systemu edukacyjnego?

Weźmy zatem kolejną obiegową opinię. Internet często jest prezentowany jako medium sprzyjające ludzkiej wolności, np. pozwalające prezentować poglądy, które z różnych względów nie mogłyby się przebić do mediów tradycyjnych.

D. B.: Do pewnego stopnia pogląd o wolnościowym charakterze Internetu jest prawdą, ale nie należy z tym przesadzać. Wbrew pozorom, to nie jest tak, że w Internecie każdy może być nadawcą, że każdy może upowszechnić treści, które chce. Co prawda, do założenia strony WWW nie potrzeba żadnych kompetencji (są narzędzia umożliwiające stworzenie jej bez znajomości czegokolwiek oprócz klawiatury i nazwy serwisu), ale od samego umieszczenia czegoś w Internecie do upowszechnienia tego droga jest bardzo daleka.

Upowszechnienie jest zdecydowanie trudniejsze, chociażby dlatego, że gdy spojrzymy na sposób korzystania z Internetu przez przeciętnego użytkownika, to okazuje się, że zdecydowana większość z nich rzadko wychodzi poza duże,

komercyjne portale. Są one zresztą w taki sposób konstruowane, że „nie da się” z nich wyjść. Nie chodzi przy tym wyłącznie o treści, które tam są dostępne, lecz także np. o politykę nie zamieszczania linków do czegokolwiek, co znajduje się poza portalem (w przypadku największych portali znalezienie takiego odnośnika jest często bardzo trudne, o ile w ogóle możliwe). Robi się wszystko, by internautę w portalu zatrzymać, by wszystko, co mu przyjdzie do głowy, mógł w nim znaleźć. To działa. Osób, które wychodzą poza portale nie jest zbyt dużo.

Z kolei jeśli wyszukuje się coś przy pomocy wyszukiwarek internetowych, to rzadko zdarza się, by użytkownik przeszedł na choćby drugą stronę wyników. Wyświetla się jej, dajmy na to,  tysięcy stron podejmujących szukane zagadnienie, ale przeciętny użytkownik ogranicza się maksymalnie do pierwszych dziesięciu, najwyżej dwudziestu z nich. A od czego zależy to, co pojawi się na samym początku? Czasem są linki sponsorowane – ktoś zapłacił za to, żeby jego strona pojawiła się na samej górze, ale na to mogą sobie pozwolić tylko niektórzy. W przypadku Google’a wynik zależy m.in. od tego, jak dużo stron linkuje daną stronę. A przecież dużo więcej linków prowadzi do popularnych stron lub dużych portali.

Tak więc duże portale częściej znajdują się w początkowych wynikach wyszukiwania, w związku z czym działa tu odpowiednik biblijnej zasady św. Mateusza, mówiącej, że bogaci stają się jeszcze bogatsi. Oczywiście, jeśli wpiszemy hasło niszowe albo bardzo złożone, wówczas mamy szansę trafić na jakieś mniej popularne strony czy serwisy, ale ogólnie rzecz biorąc szansa na upublicznienie takich treści jest zdecydowanie mniejsza.

Z drugiej strony, chociaż mamy w Internecie tych samych dużych graczy, co na rynku prasowym lub telewizyjnym (przykładem może być Gazeta.pl i Agora, onet.pl i ITI), to jednak osoby pragnące upowszechniać jakieś treści mają dużo więcej możliwości, by zrobić to w Internecie, niż w mediach tradycyjnych. Internet pozwala, choćby za pomocą blogów tematycznych, łatwiej dotrzeć do osób, które mają podobne do nas poglądy czy zainteresowania. Tak więc jeśli chodzi o „egalitaryzm” Internetu, prawda leży pośrodku.

Niektórzy głoszą, iż dzięki nowoczesnym metodom komunikacji będą możliwe nowe formy mobilizacji społecznej, a nawet jakaś nowa forma demokracji. Czy istnieją przesłanki do przyjęcia tych prognoz?

D. B.: Na pewno Internet ma jakiś wpływ na to, co dzieje się poza nim. W sieci pojawiają się różne informacje, które mają przełożenie na życie społeczno-polityczne. Czasem jakieś fakty ujawniane są na blogach i np. kompromitują polityków. W USA w poprzedniej kampanii demaskowano na blogach różne nieprawdziwe informacje. Są wiadomości, które pojawiają się najpierw w Internecie, a potem w innych mediach i mają istotne znaczenie. Myślę, że można by wskazać jakieś sytuacje, w których Internet odegrał istotną rolę, ale są to raczej kwestie jednorazowych mobilizacji i zrywów.

W tej chwili trudno byłoby mówić o trwałym oddziaływaniu na system demokratyczny. Myślę, że bzdurą jest w polskich warunkach pomysł organizowania np. wyborów czy referendów drogą elektroniczną. Jego zwolennicy argumentują, że

frekwencja wyborcza byłaby większa. Być może jednorazowo byłaby większa – ludzie chcieliby spróbować czegoś nowego – ale pójście do lokalu wyborczego nie jest niesamowicie skomplikowanym przedsięwzięciem i więcej osób będzie miało szansę zagłosować „elektronicznie”. Myślę nawet, że takie rozwiązanie może się przyczynić do pogorszenia jakości demokracji – dlatego że, być może, lepiej jest, gdy głosują osoby, które są zmotywowane, a nie takie, które głosują, bo jest to łatwe, gdyż wtedy mogą robić to w sposób niejako losowy, przypadkowy.

Myślę natomiast, że zjawiskiem, które może się pojawić i mieć istotne znaczenie, będzie szansa większej obywatelskiej kontroli. Ilość informacji w Internecie dotycząca funkcjonowania administracji nie jest jeszcze duża, ale to się zmienia i ten proces będzie postępował. Uważam, że w dłuższej perspektywie może to sprzyjać społecznej kontroli, ponieważ obywatele będą lepiej wiedzieli, co się dzieje w dotyczących ich kwestiach, będzie można szybciej reagować przez słanie e-maili czy petycji elektronicznych itd.

Jednak każdy kij ma dwa końce, więc mogą się pojawić różne zagrożenia dla demokracji w związku z komputerami i Internetem. Myślę, że poważnym niebezpieczeństwem są kwestie dotyczące prywatności. Tak naprawdę informacje o wszystkim, co robimy w Internecie, mogą być zbierane, archiwizowane i przetwarzane. Jest to zagrożenie, bowiem wszechobecna podejrzliwość i śledzenie każdego kroku obywateli nie jest czymś, co byłoby wskazane. Tak zebrane informacje mogą być wykorzystywane w celach manipulacyjnych.

Sami przecież jesteśmy w stanie znaleźć informacje w Internecie o nas samych lub o znajomych – co robi dana osoba, z kim się zna, do jakich organizacji należy, jakie ma zainteresowania, poglądy polityczne itp. To może być de facto groźne, bo takie rzeczy można wykorzystać do niecnych celów.

A jak Pan ocenia bilans gwałtownego rozwoju Internetu, jeśli chodzi o życie polityczne i debatę publiczną?

D. B.: Większość „debat” politycznych w Internecie ma charakter rynsztokowy i nie da się tego czytać. Nic z nich nie wynika, bo sprowadzają się głównie do obelg; nie można tu mówić o żadnych argumentach. Z Internetem wiąże się też niebezpieczeństwo zamykania w wąskich kręgach – kiedy już dochodzi do dyskusji, to najczęściej pomiędzy osobami, które mają takie same poglądy. To sprzyja raczej podtrzymaniu własnego wizerunku i utwierdzeniu się w swoich poglądach niż osiąganiu konsensusu i przekraczaniu własnych ograniczeń. Żadna technologia nie naprawi szwankującej demokracji. Ważne jest na przykład to, dlaczego ludzie nie chodzą na wybory – a dzieje się tak nie dlatego, że do lokalu jest daleko.

Problemy demokracji leżą gdzie indziej i to nie jest tak, że Internet mógłby sam z siebie je rozwiązać.

Dziękuję za rozmowę.

Warszawa,  września  r.

Współpraca Sebastian Mariewicz

39

O kilku takich,

co chcą ratować kolej Kilka miesięcy temu pobity został rekord prędkości pociągu. Eksperymentalny skład TGV rozpędzono do 584 kilometrów na godzinę.

Szybkie pociągi to codzienność nie tylko we Francji, ale choćby na magistralnych liniach w Czechach. Podobne składy za 3-4 lata wjadą do Sankt Petersburga – najpierw z Helsinek, a niedługo później z Moskwy.

Tomasz Bużałek

W Polsce kolej nie tylko nie jest w stanie nadgonić dystansu cywilizacyjnego, ale pod wieloma względami jej stan w ciągu ostatnich  lat znacznie się pogorszył. Starzeje się tabor, pozamykano wiele linii, sporo innych znajduje się w stanie śmierci technicznej. Zdarza się, że tam, gdzie jeszcze  lat temu jeździły pociągi ekspresowe, obecnie podróżuje się w tempie - km/h. Rekord czasu przejazdu między dwoma największymi miastami kraju pochodzi z  roku! Od nadejścia zmian ustrojowych w  roku, mimo żywiołowego rozwoju gospodarki, kolej przeżywa recesję. Z rzadka jednak, przy zaangażowaniu pasjonatów, specjalistów, albo po prostu pasażerów zniechęconych rzeczywistością, pojawiają się zwiastuny przełamywania dotychczasowego marazmu.

Gdzie dwóch się bije, tam trzeci... traci Trwająca od lat restrukturyzacja Polskich Kolei Państwowych doprowadziła kilka lat temu do podziału finansowania przewozów. Mówiąc najkrócej, połączenia międzynarodowe i międzyregionalne leżą w gestii władz centralnych (budżet państwa), zaś połączenia regionalne czy aglomeracyjne finansować i organizować ma urząd marszałkowski każdego z województw. PKP w teorii jest wyłącznie przewoźnikiem.

W praktyce przeważnie to ona ustala rozkład jazdy i domaga się, aby urząd marszałkowski dofinansował przewozy żądaną kwotą. Dane województwo może więc albo się zgodzić, albo odmówić, a wtedy PKP likwiduje określoną ilość połączeń, jednocześnie rozpoczynając medialną kampanię przeciwko samorządowi. Procedura powtarza się aż do osiągnięcia takiego poziomu wydatków, jaki województwo jest w stanie unieść na swoich barkach i wtedy wśród błysków fleszy podpisywane jest porozumienie.

Schemat ten zilustrujmy konkretnym przykładem, jakim jest układanie rozkładu jazdy pociągów regionalnych dla województwa małopolskiego w  roku. PKP Przewozy Regionalne, niezadowolone z zaproponowanego poziomu dotacji, w czerwcu owego roku zlikwidowały kilkadziesiąt po-

40

łączeń. Małopolskie dworce oplakatowano, tłumacząc, że to nie kolejarze, a marszałek województwa jest winny likwidacji pociągów. Ostatecznie porozumiano się i niektóre pociągi powróciły po wakacjach. Rzecz w tym, że wśród zlikwidowanych znajdowały się m.in. pociągi do Krynicy, Zakopanego czy Nowego Sącza, którymi co roku turyści docierali w góry. Wśród sporów o dotacje, sezon największych przewozów znaczna część pociągów przestała na bocznicach, by powrócić na trasy we wrześniu, gdy turyści pojechali do domów!

W tym uproszczonym obrazie kształtowania się oferty połączeń kolejowych niepokojąco brakuje więc jednego elementu – pasażerów. Przedmiotem dyskusji i żądań przedstawicieli kolei są wyłącznie budżetowe dopłaty, nie zaś wpływy, jakie można uzyskać ze sprzedaży biletów. Nie rozmawia się o potrzebach podróżnych i możliwościach zwiększenia ich liczby. Likwidowana jest część połączeń, bez brania pod uwagę tego, jak pogorszenie oferty przełoży się na frekwencję w pozostałych kursach. Dość powiedzieć, że kolej nie ewidencjonuje sprzedanych biletów, a wyliczenia opłacalności kursów poszczególnych pociągów opiera jedynie na własnych wyrywkowych badaniach frekwencji, którym zresztą wielokrotnie zarzucano mijanie się z prawdą.

Dobrana para Zdecydowanie lepiej dzieje się, gdy do regionalnego zarządu PKP lub urzędu marszałkowskiego trafią znawcy i miłośnicy kolei. Jeszcze lepiej – gdy znajdą się w obu miejscach na raz. Wtedy nawet na nieurodzajnym kolejowym nasypie można uzyskać ciekawe efekty. Tak właśnie stało się w województwie zachodniopomorskim, gdzie dobrze układająca się współpraca między samorządem a lokalnymi strukturami PKP zaowocowała niemalże renesansem na kolei. W ciągu ostatnich trzech lat reaktywowano (po  latach przerwy!) połączenie Sławno – Darłowo i to z takim sukcesem, że kursujący początkowo autobus szynowy z około  miejscami dla pasażerów, okazał się za mały! Wznowiono też połączenia na trasie Szczecin – Kalisz Pomorski. Stopniowo odzyskano pasażerów na chylącej się ku upadkowi linii Szczecin – Kołobrzeg, na tyle skutecznie, że autobusowa konkurencja musiała zrezygnować z części kursów. Na przyszły rok szykowane jest przywrócenie połączenia Koszalin – Mielno, a plany województwa obejmują zakup kilkunastu nowych pociągów i reaktywację kolejnych linii.

NA TRASIE OPOLE – KLUCZBORK POCIĄGI NIE JEŹDZIŁY PRZEZ 5 LAT. POWRÓCIŁY DZIĘKI DETERMINACJI MIESZKAŃCÓW I URZĘDÓW GMIN LEŻĄCYCH PRZY TRASIE.

Udało się także obniżyć koszty funkcjonowania przewozów. Sprowadzono z Niemiec bardziej ekonomiczny używany tabor i zaczęto bezpośrednio zatrudniać maszynistów (w większości województw są oni „wynajmowani” od innej kolejowej spółki – PKP Cargo, co w oczywisty sposób podnosi koszty, nie przynosząc żadnych korzyści). Stawia się także na promocję kolei. W niektórych relacjach pasażerowie mogą kupić promocyjny, tańszy bilet, za darmo otrzymują rozkłady jazdy dla poszczególnych linii, a podróżowanie koleją propagują billboardy na ulicach. Pasażer wreszcie ma okazję poczuć się jak klient, a nie jak niechciany petent.

Sugestie na temat rozkładu jazdy są za każdym razem analizowane, choć „podstawowe” braki zostały już dawno wyłapane. Dość powiedzieć, że mimo aktywnej postawy wielu mieszkańców, w zachodniopomorskim nie powstało żadne stowarzyszenie, które miałoby zajmować się walką o połączenia kolejowe. Najwyraźniej dialog prowadzony jest na tyle efektywnie, że takiej potrzeby tam nie ma.

Widać już drugi Brzeg Częstokroć jednak lokalne urzędy i struktury przewoźnika nie mają tyle szczęścia, choć przy zaangażowaniu pasażerów i mieszkańców wciąż wiele można osiągnąć. Województwo opolskie przez kilka lat korzystało z usług niezależnego koordynatora, który pomagał układać rozkład jazdy. To właśnie tu po raz pierwszy podjęto próby ułożenia korzystnego dla pasażerów cyklicznego rozkładu jazdy, z odjazdami w równych odstępach czasu, np. co godzinę. Kilka lat trwały przepychanki z PKP, próby wymuszenia na przewoźniku rzetelnego rozliczania się z wypracowanych zysków, sprzedanych biletów i frekwencji w pojazdach. Dzięki temu, udowadniając mu kolejne niedopatrzenia, systematycznie udawało się wymóc chociaż drobną poprawę oferty. W ciągu kilku lat województwo zanotowało znaczny wzrost liczby pasażerów – z  do  milionów.

Udało się także reaktywować dwie linie: Nysa – Brzeg oraz Kluczbork – Opole. Inicjatywa ponownego uruchomienia zamkniętych w  roku tras leżała po stronie mieszkańców, dziś zrzeszonych w Obywatelskim Komitecie Obrony Kolei na Opolszczyźnie (OKOKO). Trudno się im dziwić, skoro czas przejazdu autobusem z Kluczborka do stolicy województwa jest ponad dwukrotnie dłuższy niż podróż pociągiem. Gdy podjęto się przywrócenia przejezdności trasy, w działaniach wzięły udział także gminy położone przy szlaku, wykonując własnym sumptem pasy przeciwpożarowe i usuwając krzaki z zarośniętych torów i stacji. Pociągi między Kluczborkiem a Opolem ponownie kursują od października  r.

Linia Nysa – Brzeg nie miała już tyle szczęścia. W grudniu  r. PKP bez porozumienia z Urzędem Marszałkowskim zlikwidowało część połączeń w województwie, wśród nich – ponownie wszystkie na tej trasie. Jednocześnie – zażądało wyższych dotacji. Urząd Marszałkowski przyznał, że nie potrafi wymóc na przewoźniku przedstawienia wyliczeń rentowności pociągów. Mimo to wkrótce podpisał z PKP trzyletnią umowę. W mediach i wśród mieszkańców zawrzało – w przeddzień możliwości rozpisania przetargu na obsługę linii związano się na trzy lata z monopolistą forsującym niekorzystne rozwiązania.

Na taki obrót sprawy zareagowało OKOKO, które zresztą przestrzegało przed konsekwencjami zagwarantowania PKP monopolu na przewozy. Komitet wystąpił jednocześnie w roli społecznego doradcy i animatora działań, próbując nagłaśniać problem m.in. przy pomocy prasy lokalnej. Zorganizował też spotkanie przedstawicieli kolejowych przewoźników prywatnych z władzami województwa. I choć na cofnięcie umowy nie było szans, a PKP nie ma zamiaru zwiększać ilości przewozów, to urząd marszałkowski sugeruje, iż pod koniec roku możliwe byłoby rozpisanie oddzielnego przetargu na obsługę linii z Nysy do Brzegu. Być może więc trasa ta doczeka się trzeciego w swojej historii otwarcia, tym razem trwałego i pod szyldem niezależnego operatora. Jeśli to nastąpi – nie ma wątpliwości, że stanie się tak dzięki inicjatywie mieszkańców Opolszczyzny.

Głową w mur Nie zawsze jednak aktywność mieszkańców przekłada się na realne zmiany. Stowarzyszenie Łódzka Inicjatywa na Rzecz Przyjaznego Transportu (IPT) co roku podejmuje próby wprowadzenia poprawek do rozkładu jazdy. Stowarzyszenie postuluje najprostsze i najbardziej ewidentne zmiany, wielokrotnie nie związane z żadnymi kosztami. Mimo to, kolejny rok pociągi dalekobieżne pojadą o takich godzinach, że rozminą się z zapotrzebowaniem pasażerów. Kolejny rok łodzianie nie pojadą bezpośrednio ani na Mazury, ani do Lublina, ani do Terespola. Połączenie pociągów z Łodzi do Warszawy i ze stolicy na wschód, pomijając wygodę podróżnych, „rozluźniłoby” nieco tłok w warszawskim tunelu średnicowym, a mimo to – propozycja jest dla PKP nie do zaakceptowania. Za jedyny drobny sukces w konfrontacji z PKP uznać można wielokrotnie postulowany powrót pociągu „Reymont” z Łodzi do Krakowa na szybszą Centralną Magistralę Kolejową. Nie wiadomo jednak, czy na decyzji bardziej zaważyły głosy mieszkańców milionowej aglomeracji łódzkiej, czy

41

OTO I „PUSTY” POCIĄG, KTÓREGO NIE OPŁACA SIĘ DOTOWAĆ. URZĄD MARSZAŁKOWSKI W ŁODZI W SPOSÓB AROGANCKI ODMÓWIŁ FINANSOWANIA PRZEWOZÓW NA KROŚNIEWICKIEJ KOLEI DOJAZDOWEJ SUGERUJĄC, ŻE JEJ MIEJSCE JEST WYŁĄCZNIE W REJESTRZE ZABYTKÓW. NIE MA ZNACZENIA, ŻE KOLEJ WZOROWO ROZLICZA SIĘ ZE SPRZEDANYCH BILETÓW, WSKAŹNIKI OPŁĄCALNOŚCI SĄ WYŻSZE NIŻ NA PKP, A DLA NIEKTÓRYCH MIESZKAŃCÓW WĄSKOTORÓWKA STANOWI JEDYNE OKNO NA ŚWIAT.

też potrzeba obsłużenia najsłynniejszego peronu w Polsce, czyli Włoszczowej.

Połowicznym sukcesem jest też uruchomienie w zeszłym roku pociągu regionalnego ze Skarżyska-Kamiennej do Łodzi.

Połowicznym, bo nie dość, że pociąg jeździ raptem raz dziennie, to w dodatku o absurdalnej porze. Na domiar złego, całą przewagę czasową nad autobusami niweczy postój w połowie drogi, trwający...  minuty. Tyle czasu potrzebuje PKP, aby zmienić lokomotywę na stacji w Tomaszowie Mazowieckim, mimo, iż można to zrobić kilkakrotnie szybciej. W przypadku pozostałych połączeń regionalnych w woj. łódzkim, polityka PKP bije na głowę nawet nieatrakcyjną ofertę połączeń dalekobieżnych. Nie przynoszą skutków propozycje wprowadzenia na najbardziej obciążonych trasach rozkładu jazdy z pociągami odjeżdżającymi w równych odstępach czasu. Niczym kończą się również propozycje łączenia ze sobą relacji pociągów oraz wprowadzenia skomunikowań różnych kursów tak, aby podróż była wygodniejsza dla pasażera.

ślić się, iż jadący nocą pociąg między dwoma wsiami, mający po drodze jedno powiatowe miasteczko, nie będzie w stanie na siebie zarobić. Ale cóż – te wsie są ważnymi węzłami kolejowymi, a to najwyraźniej znaczy o wiele więcej niż potencjalni pasażerowie. Narodowego przewoźnika nie otrzeźwiła nawet całkowita likwidacja połączeń na trasie (wznowiono je po kilku miesiącach). Skutecznie przepłoszyła natomiast ostatnich pasażerów, którym możliwość dojazdu zlikwidowano bez ostrzeżenia na dwa tygodnie przed świętami – w porze wzmożonych zakupów, czyli wtedy, kiedy pociągami jeździłoby więcej osób. Mieszkańcy terenów przylegających do trasy wzruszają tylko ramionami i mówią o PKP: „nie ma o co walczyć, oni i tak zrobią jak chcą”...

PKP nigdy nie podjęło dyskusji z argumentami i potrzebami wskazywanymi przez IPT. Na propozycje zmian i uwagi do rozkładu jazdy odpowiada grzecznościową formułką.

Problemowi nie poświęcają uwagi regionalne media. Złośliwi mawiają, że na zainteresowanie przedstawicieli „czwartej władzy” można by liczyć, jeżeli w którymś z tych pociągów zamordowano by, albo chociaż dotkliwie pobito pasażera.

Ostrzem satyry

Kwintesencją problemu jest próba rozwiązania przez IPT problemu Magistrali Węglowej. Linia ta, zaprojektowana w latach . jako towarowa, połączyła najkrótszą drogą śląskie kopalnie z nowopowstającym portem w Gdyni. Pomiędzy Śląskiem a Bydgoszczą omija więc większe miasta – przechodząc przez województwo łódzkie w jego zachodniej części – jednak przebiega trasą nie posiadającą drogowej alternatywy. Nawet w kiepskim stanie technicznym jest więc bezkonkurencyjna wobec autobusu, a dla wielu wsi stanowi jedyny ciąg komunikacyjny. Mimo to PKP uruchamiając zaledwie trzy pary pociągów na „węglówce”, nie potrafi zapewnić mieszkańcom choćby dojazdu do pracy na godzinę ósmą i powrotu po godzinie . do żadnego z miast regionu. A wystarczyłby do tego jeden pociąg dziennie.

A teraz zagadka: ilu pasażerów zabiera jadący o godz.  pociąg z Herbów Nowych do Chorzewa-Siemkowic (tak, tak, polecamy odnalezienie na mapie tych stacji)? Sprawdziliśmy – jednego. Nie trzeba być wybitnym specjalistą, żeby domy-

42

Zupełnie inny sposób na konfrontację z PKP znalazło Wielkopolskie Towarzystwo Sympatyków Kolei (WTSK, sekcja towarzystwa FYRTEL).

Ich najsłynniejszą akcją był happening „Druga rocznica nieotwarcia stacji Czerwonak Osiedle”. Celem było „uczczenie” rocznicy dnia, w którym PKP po wybudowaniu peronu i ustawieniu tablicy z nazwą stacji postanowiło jej jednak nie uruchamiać, twierdząc, że peron ma nieodpowiednie wymiary. Na nic zdały się tłumaczenia, że są stacje, gdzie wysiada się w ogóle nie na peron, lecz wprost na ziemię, a także, iż dojazd z Czerwonaka do centrum Poznania pociągiem zająłby  minut, a autobusem czy samochodem – trwa około godziny. „Osoby odpowiedzialne ze strony PKP S.A. twierdzą wprawdzie, że przystanek jest za niski /.../. Ostatecznie jednak, nadbudowanie kilkunastu centymetrów nie stanowiłoby takiego wyzwania, jak we Włoszczowej. Tablica z nazwą przystanku została gdzieś schowana i wystarczy ją odnaleźć i postawić na miejscu” – tak piszą twórcy WTSK o możliwym uruchomieniu stacji w cztery lata po jej „nieotwarciu”. Nie można im odmówić ani poczucia humoru, ani umiejętności doboru argumentów – czy to w sprawie niedoszłej stacji, czy, jak ostatnio, w sprawie przywrócenia połączeń kolejowych do powiatowego Śremu, gdzie proste wyliczenia pokazują, że podróż koleją do Poznania mogłaby być nawet o połowę krótsza niż obecnie samochodem czy autobusem.

Dla kolejarzy tego typu inicjatywy nie są jednak wystarczająco silnym sygnałem. Dla np. hotelarza każda, nawet najbardziej złośliwa opinia klienta o świadczonych przez niego

usługach, byłaby prawdziwą skarbnicą wiedzy o tym, jak poprawiać ofertę i w ten sposób „przywiązać” do siebie klientów. PKP odbiera to natomiast jak atak na swój honor – nie może więc być mowy o żadnych rozmowach czy dyskusji.

Kolej sołtysia Na marginesie kolejowych wydarzeń, na kilku bocznych liniach dokonuje się cicha rewolucja, której znaczenie za kilka lat może okazać się ogromne. Szlaki, których Polskie Linie Kolejowe (spółka z grupy PKP zajmująca się utrzymaniem torów w Polsce) „nie chcą”, dla państwowej kolei jakoby nierentowne, od kilku już lat przejmowane są przez lokalne samorządy.

I choć w wielu przypadkach oznaczało to sprzedaż szyn na złom, to jednak w kilku innych „nieopłacalne” linie ożywają.

Największym operatorem na liniach samorządowych jest kaliskie Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych (SKPL).

Prowadzi ono ruch na kilku sieciach kolei wąskotorowych i od niedawna na jednej „normalnej”, z Kowalewa do Pleszewa. Są to głównie przewozy towarowe i turystyczne, ale nie tylko.

Mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że w Polsce mamy wciąż trzy koleje wąskotorowe, na których zachowały się pociągi osobowe: Krośniewicką w województwie łódzkim oraz

Nie jeżdżą same z siebie Pod koniec 2004 r. zlikwidowano ruch pociągów na linii Radom – Przysucha – Drzewica, będącej fragmentem szlaku łączącego Lublin i Radom z Łodzią. Co prawda, działający w regionie przewoźnik, Koleje Mazowieckie, co jakiś czas zapowiadał przywrócenie przewozów na tej trasie, ale moment reaktywacji ruchu wciąż odkładał na bliżej nieokreśloną przyszłość, zasłaniając się problemami technicznymi. Ponadto władze Samorządu Województwa Mazowieckiego informowały, że do sprawy reaktywacji połączenia Radomia z Drzewicą podchodzą sceptycznie, argumentując, że na tej linii nie ma szans na zadowalającą frekwencję – powoływano się na dane o liczbie pasażerów z czasu, gdy rozkład jazdy był kompletnie nieprzystosowany do ich potrzeb.

Zmowę tę przerwała dopiero inicjatywa mieszkańców Radomia i okolic. Stowarzyszenie „Kocham Radom” w lutym 2007 r. rozpoczęło zbieranie podpisów pod internetową petycją, skierowaną do samorządu województwa i Kolei Mazowieckich. Wokół petycji – dzięki konferencji prasowej oraz wysyłanym pismom – udało się skupić zainteresowanie mediów, opinii publicznej, miejscowych samorządów gminnych oraz parlamentarzystów. Temat stał się żywy. I już po kilku miesiącach – 3 września 2007 r. – ruch pociągów osobowych na linii Radom – Przysucha – Drzewica został przywrócony, a do niedawna sceptyczni członkowie władz województwa mazowieckiego, z uśmiechami na ustach uczestniczyli w uroczystej reaktywacji przewozów.

Stowarzyszenie nie poprzestało jednak na tej jednej sprawie. Również dzięki „Kocham Radom” wreszcie zmieniona zostanie paradoksalna sytuacja, iż w granicach Radomia (227 tys. mieszkańców) funkcjonuje tylko jedna stacja kolejowa. Po piśmie stowarzyszenia „Kocham Radom”, skierowanym w ramach konsultacji społecznych do PKP Polskich Linii Kolejowych i do władz miasta, podjęta została decyzja o wybudowaniu, podczas modernizacji linii kolejowej Warszawa – Radom – Kielce – Kraków, czterech nowych przystanków kolejowych, które przybliżą kolej mieszkańcom kilku radomskich dzielnic i osiedli.

Śmigielską i Pleszewską w Wielkopolsce (tu ruch jest zawieszony ze względu na problemy z taborem). Pierwsze dwie dla mieszkańców położonych przy nich miejscowości częstokroć stanowią jedyny środek transportu, a przewoźnik utrzymuje ruch pasażerski mimo generowanych strat. Co ciekawe, po przejęciu od PKP upadających wąskotorówek liczba przewożonych pasażerów wzrosła kilkukrotnie, a wskaźniki opłacalności na kolejce krośniewickiej są lepsze niż u PKP w województwie łódzkim!

Zaangażowanie władz lokalnych i przedsiębiorstw z regionu ocaliło niedawno od likwidacji inną „niechcianą” linię, łączącą Lipusz i Bytów. Mimo że przez cały czas na trasie utrzymywał się ruch towarowy, została doprowadzona do stanu śmierci technicznej – poruszanie się pociągów nawet z minimalną prędkością groziło wypadkiem. Trasa miała zostać zlikwidowana. Dzięki uporowi samorządu i nadziejom na przywrócenie Bytowowi połączeń kolejowych z regionem, udało się linię przejąć od PLK, a następnie w przetargu wyłoniono firmę, która zajęła się utrzymaniem trasy. I choć do powrotu pociągów pasażerskich jeszcze daleka droga, to przyszłość linii wydaje się być bezpieczna. W najgorszym przypadku mieszkańcy zyskają „tylko” na mniejszej ilości tirów przeciskających się wąskimi drogami powiatu.

– „Stowarzyszenie zrzesza ludzi, którzy chcą coś robić dla Radomia i regionu, niezależnie od pochodzenia czy przynależności partyjnej” – mówi Sebastian Pawłowski, szef zespołu transportowego „Kocham Radom”. Działanie na rzecz rozwoju kolei w regionie radomskim to wcale nie jedyne pole aktywności tej organizacji. Do najważniejszych celów członkowie działającego od nieco ponad roku stowarzyszenia zaliczają kształtowanie pozytywnego wizerunku i promowanie swojego miasta, działania na rzecz integracji społeczności lokalnej oraz poprawę jakości życia w Radomiu. Zajmują oni stanowiska w sprawach związanych z zagospodarowaniem przestrzennym miasta, współorganizują koncerty i spotkania. Ponadto prezes stowarzyszenia „Kocham Radom”, Jakub Kluziński, zasiada w radzie miejskiej jako radny niezależny.

Zespół transportowy stowarzyszenia „Kocham Radom” aktualnie skupia się na walce z decyzją spółki PKP Przewozy Regionalne o likwidacji jedynego bezpośredniego pociągu łączącego Radom z Łodzią i Poznaniem. Przy okazji, zarządowi spółki przesłana została koncepcja rozwoju połączeń dalekobieżnych między Radomiem i innymi regionami Polski. Została ona opracowana na podstawie wniosków z ankiety skierowanej do mieszkańców Radomia i okolic.

– „Niedługo ruszymy też z akcją przypominającą o potrzebnie remontu linii kolejowej z Radomia przez Pionki do Dęblina” – mówi Sebastian Pawłowski. I dodaje, że najwyższy czas na remont, by ludzie nie odwrócili się od kolei: „Kiedyś do podradomskiej Jedlni Letnisko jechało się 13 minut. Teraz – 19 minut, a przecież to tylko 13 kilometrów”.

Działalność stowarzyszenia „Kocham Radom” pokazuje, że efekty przynosi stała i konsekwentna działalność. O lepszą jakość połączeń kolejowych trzeba walczyć bezustannie i na różne sposoby – wysyłając pisma z wnioskami do spółek kolejowych czy samorządów, organizując petycje, nawiązując współpracę z mediami i innymi stowarzyszeniami.

Pociągi nie jeżdżą bowiem same z siebie.

 arol ramme

43

Podobna inicjatywa zawiązała się niedawno na Dolnym Śląsku. Wójt Marciszowa w powiecie kamiennogórskim, postanowił ponownie skierować pociągi na zarastające szlaki. Skupił wokół siebie gminy z całego powiatu – każda z nich ma za zadanie przejąć od PKP odcinek torów na swoim terenie. I tak ziarnko do ziarnka samorządowcy chcą przejmować całe niechciane przez PKP linie. Pomysłów na ich wykorzystanie jest dużo, jednym z nich jest zaproszenie czeskiego prywatnego przewoźnika, który już kilka lat temu deklarował chęć prowadzenia połączeń pasażerskich po polskiej stronie Sudetów. Idea przyświecająca powstaniu kolei na szlakach przejętych przez samorządy jest prosta: to, że PKP nie opłacało się jeździć, nie znaczy, że kolej na tych trasach jest trwale nierentowna i niepotrzebna.

Nie tylko PKP Wcale nie jest powiedziane, że połączenia kolejowe musi prowadzić firma państwowa. Wychodząc z tego założenia, kujawsko-pomorski urząd marszałkowski rozpisał przetargi na obsługę swoich linii kolejowych. W jednym z nich zwycięstwo prywatnego przewoźnika – konsorcjum PCC Rail i brytyjskiej Arrivy – było miażdżące. PKP Przewozy Regionalne, które również wystartowało w przetargu, zaproponowało cenę niemal o połowę wyższą! W pozostałych dwu przetargach jedynym oferentem było PKP PR, aczkolwiek kujawsko-pomorski urząd marszałkowski szacuje, iż na skutek przyznania dotacji w drodze przetargu i tak zaoszczędził około miliona złotych w skali roku. Zresztą zysk płynący z przetargu to nie tylko pieniądze. To również punktualność i odpowiednia siatka połączeń, z czasem – rosnący komfort podróży. Przewoźnik nie może sobie już pozwolić na samowolne zmiany czy beztroskie odwoływanie kursów, gdyż grozi to karami finansowymi za złamanie umowy. I choć prywatne przewozy pasażerskie dopiero raczkują, to pierwsza prywatna kolej regionalna działająca na zlecenie samorządu budzi wielkie emocje i nadzieje. Jeśli eksperyment się uda – niewykluczone, że rynek przewozów pasażerskich przeżyje taką samą rewolucję, jak koleje towarowe. Tam, w kilka lat po dopuszczeniu konkurencji, „prywaciarze” przejęli jedną piątą przewozów i dopiero nabierają rozpędu.

Warto czy nie warto...

Po trudnych latach współpracy, kiedy samorządy były skazane na dyktat PKP, powoli rodzą się nowe możliwości.

Urzędy marszałkowskie nie muszą już na żądania większych dotacji reagować wyłącznie likwidacją kolejnych połączeń.

Jeśli jednak nie będą mieć wsparcia ze strony pasażerów, to nie widząc potrzeby, nie podejmą walki o połączenia kolejowe.

Kiedy więc znowu machniemy ręką na pustoszejący dworzec i wsiądziemy do przepełnionego minibusa, zastanówmy się przez chwilę, czy rzeczywiście nie warto nic robić. Czy na pewno niewidzialna ręka rynku zawsze stanie w naszej obronie i rozwiąże problem z dogodnym transportem?

 omasz użał

44

Polacy na

Białorusi – perspektywy przetrwania prof. Bogumił Grott Północno-zachodnie obszary obecnej Republiki Białoruś należały do najgęściej zasiedlonych przez Polaków terenów Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej. Stanowiły one wraz z miastem Wilnem i jego rejonem tzw. polski półwysep etnograficzny, który ciągnął się od Białostocczyzny aż po granice Łotwy. Na skutek wcielenia Kresów Wschodnich w obręb Związku Radzieckiego, wileńska część tego polskiego klina, oddzielającego terytoria z białoruską większością od obszarów w sposób zwarty zasiedlonych przez Litwinów, została wcielona do Republiki Litewskiej, w której granicach pozostaje do dnia dzisiejszego. Obszar tak rozumianej Wileńszczyzny nie jest duży. Większość „polskiego półwyspu etnograficznego” znalazła się więc w granicach Białorusi.

Do chwili obecnej znajduje się tam duże skupisko Polaków, największe spośród wszystkich polskich skupisk na Wschodzie. Według oficjalnych białoruskich danych, liczy ono ok.  tys. osób. Natomiast w opinii wielu osób grupa polska na współczesnej Białorusi posiada znacznie większe rozmiary, licząc od , do  milionów. Abstrahując od wiarygodności tego rodzaju szacunków, które na ogół bazują na założeniu, że katolik na Białorusi w istocie rzeczy musi być Polakiem, możemy tu poprzestać na konstatacji, iż problem jest bardzo istotny. Skłania do pochylenia się ze szczególną uwagą nad kwestią polską w tym kraju. Aby ją dobrze zrozumieć, trzeba przypomnieć pewne fakty, które legły u podstaw stanu obecnego.

O wadze polskiego elementu w minionych epokach na Białorusi, a w szczególności w jej zachodnich rejonach, może świadczyć mapa tamtejszych bitew i potyczek, stoczonych w czasie powstania styczniowego. Ich liczba i zagęszczenie nie odbiegają od mających miejsce w Polsce centralnej. Ilość starć zbrojnych w kraju nad Niemnem świadczyła o sile i liczebności tamtejszego elementu polskiego i jego zaangażowaniu w sprawę niepodległości narodowej. Podobną wymowę posiadają wypadki związane z przebiegiem kampanii wrześniowej  roku. Trzeba pamiętać, iż w tych tragicznych dla Polski tygodniach, miasto

FOT. RADIO WOLNA EUROPA WWW.SVABODA.ORG

Grodno dało świadectwo swej wierności Rzeczypospolitej.

W czasie agresji sowieckiej stawiło zbrojny opór napastnikom. Udział w walce wziął nie tylko miejscowy garnizon, ale w sposób spontaniczny także ludność cywilna. Zemstą za udział w obronie był terror skierowany przeciw obrońcom. Wielu z nich zostało rozstrzelanych lub osadzonych w więzieniach i obozach. Obronę miasta opisała w swych poruszających wspomnieniach Grażyna Lipińska („Jeśli zapomnę o nich...”, Warszawa ) – mieszkanka Grodna i długoletnia więźniarka sowieckich łagrów. O patriotyzmie i ideowym zaangażowaniu społeczności polskiej na zachodnich obszarach dzisiejszej Białorusi świadczy też skala oporu przeciw sowieckiemu okupantowi. Wyrażał się on powstawaniem wielu organizacji podziemnych, skupiających członków różnych warstw społecznych. O rozmiarach zja-

wiska mówi nam liczba  organizacji wykrytych i zlikwidowanych przez NKWD. Wraz z wcieleniem Kresów Wschodnich do ZSRR, rozpoczął się proces ich depolonizacji. Sowiecka polityka okupacyjna polegała na brutalnym rozbijaniu wszystkich zastanych w danym miejscu struktur i instytucji oraz na ich unifikacji z całym państwem. Celowi temu służyła także masowa kolonizacja. Na Kresy Wschodnie przysyłano więc nowych ludzi nie tylko ze wschodniej Białorusi czy pobliskiej Ukrainy, ale także z odległych stron ZSRR. Byli oni przewidziani do sprawowania wszelkich funkcji kierowniczych jako przystosowani do istniejących w ZSRR warunków i pewni z punktu widzenia reżimu, który nie ufał miejscowym. W ten sposób na dawnych północno-wschodnich Kresach pojawiło się kilkadziesiąt tysięcy przyjezdnych obywateli sowieckich, nie licząc wojskowych i ich rodzin.

Z drugiej strony, likwidacji ulegało ziemiaństwo, polscy koloniści wojskowi oraz bogate chłopstwo. Napływowi rzesz ludzkich ze wschodu towarzyszył w tym samym czasie ubytek miejscowej ludności, przymusowo deportowanej w głąb ZSRR. Masowe deportacje setek tysięcy ludzi miały miejsce  lutego,  kwietnia,  czerwca  roku oraz  i  czerwca  roku. Ofiarą wywózek padali w szczególności ci, którzy mieli najmocniejsze poczucie przynależności narodowej. Zostali oni usunięci ze swoich dotychczasowych siedzib i skazani na poniewierkę lub przeznaczeni do morderczej pracy, w warunkach urągających godności ludzkiej.

Dla wielu oznaczały one śmierć. Jeśli dodamy do liczby wywiezionych na Wschód tych, którzy zginęli w trakcie działań wojennych, trafili do niewoli we wrześniu  r., lub też schronili się przed inwazją sowiecką na innych terytoriach, to straty ludności kresowej okażą się bardzo duże.

W ten sposób zaczął się zmieniać jej skład etniczny na niekorzyść Polaków.

Po wkroczeniu Wehrmachtu na Białoruś w  r. zrekonstruowano rozbite w latach  i  przez NKWD struktury Polskiego Państwa Podziemnego. Okupacja niemiecka nie sięgała tak daleko w głąb społeczeństwa jak sowiecka, pozostawiając w porównaniu z tą drugą wiele sfer życia społecznego wolnych od infiltracji najeźdźcy. Oczywiście Polskie Państwo Podziemne, działające wówczas na obszarach tzw. Białorusi Zachodniej, jak i na całych Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, spotkało się z wrogością sowieckiej partyzantki funkcjonującej na tamtych terenach.

Szczególnie od momentu zerwania stosunków dyplomatycznych z polskim rządem emigracyjnym, ZSRR z całą konsekwencją zwalczał wszystkie podległe mu agendy. Po ustąpieniu Niemców i powtórnym wkroczeniu Armii Czerwonej na Białoruś rozpoczął się nowy etap w historii kraju, nacechowany dalszą depolonizacją.

W obrębie Republiki Białoruskiej istniały inne warunki niż na Kresach południowo-wschodnich, gdzie po wojnie nadal działały grupy UPA, siejące wśród tutejszych Polaków krwawy terror. Jego celem było zmuszenie ich do opuszczenia dotychczasowych siedzib. Natomiast na Kresach północno-wschodnich, gdzie w wielu okolicach zagęszczenie ludności polskiej sięgało  procent ogółu mieszkańców, bardzo duża część tamtejszych Polaków nie zamierzała emigrować na teren Państwa Polskiego w jego nowych powojennych granicach. Polacy ci, praktycznie nie napastowani przez słaby nacjonalizm białoruski, nadal czuli się u siebie, oczekując, że to Polska do nich powróci. Na zachodnich terenach Republiki Białoruś przetrwały więc zwarte społeczności polskie, których istnienie potwierdzają dzisiaj liczne cmentarze pełne nowych nagrobków z napisami w języku polskim.

Taki stan rzeczy umożliwił utrzymanie się tam zorganizowanego zbrojnego oporu przeciw władzy sowieckiej, który ostatecznie wygasł dopiero w  r., trwając, co warto podkreślić, równie długo jak analogiczne zjawisko w granicach Polski „ludowej”. Z wcielonych do Białorusi terenów wyjechało do Polski jedynie od  do  tys. osób, głównie z miast. Była to inteligencja i przedstawiciele tych warstw społecznych, które były szczególnie narażone na eksterminację. Natomiast wieś została prawie nienaruszona.

Reżim sowiecki nie zamierzał jednak dopuścić do kultywowania przez miejscową ludność polskości. Rok  przyniósł całkowitą likwidację polskiego szkolnictwa na Białorusi i zaczął działać uruchomiony na różnych płaszczyznach mechanizm rusyfikacji połączonej z komunistyczną indoktrynacją. Procesowi temu towarzyszyły rozmaite formy represji i eksterminacji. W celu uporania się z polskością władze sowieckie na niektórych terenach dokonywały przymusowych wpisów białoruskiej przynależności narodowej w metrykach nowonarodzonych. Nie przeszkadzał temu fakt, że równolegle białoruskość stawała się już tylko

45

tytularnym oznacznikiem kraju, a język białoruski był skutecznie wypierany ze szkolnictwa i oficjalnego obiegu przez rosyjski. Kolejne spisy ludności wykazywały też zmniejszanie się liczby osób deklarujących swoją polskość, wyjątkiem natomiast była i jest po dzień dzisiejszy Grodzieńszczyzna, gdzie ubytek Polaków jest bardzo nieznaczny. Tamtejsi Polacy stanowią bowiem aż , wszystkich Polaków zamieszkujących na Białorusi.

Upadek Związku Radzieckiego i powstanie niepodległego państwa białoruskiego wydawały się zwiastować nową epokę w położeniu tamtejszej ludności polskiej. Zaistniałe nowe warunki umożliwiły powstanie Związku Polaków na Białorusi oraz innych form organizacyjnych, które powinny były wspierać renesans polskości. Niemniej jednak, jak to widać dzisiaj z perspektywy ostatniego piętnastolecia, sprawy nie ułożyły się optymalnie. Z jednej strony, w niepodległej już Republice Białoruś zaczął dawać o sobie znać nieprzyjazny Polakom i polskości nacjonalizm białoruski.

Później do władzy doszła ekipa Łukaszenki, odwołująca się do spuścizny sowieckiej i bazująca na elementach kultury rosyjskiej. Autorytarna władza nie chciała też tolerować demokratycznych standardów w życiu społecznym, co wyraziło się m.in. tendencją do podporządkowania polskich organizacji i ograniczania ich społecznego oddziaływania. Świadectwem takiej polityki państwa białoruskiego stały się niedawne zajścia wokół Związku Polaków na Białorusi, które przyniosły wewnętrzny rozłam i paraliż nieustannie szykanowanych organizacji.

Do tej trudnej sytuacji, uniemożliwiającej skuteczną pracę polskim działaczom na Białorusi, dochodzi czynnik, który jest może najważniejszy spośród wszystkich innych.

Jak skonstatował pierwszy, wieloletni prezes Związku Polaków na Białorusi, Tadeusz Gawin, w swoich wspomnieniach („Zwycięstwa i porażki”, Białystok ), „Polacy na Białorusi nie zgłaszają potrzeby i znajomości języka polskiego w takim stopniu, jak by tego pragnęli bardziej świadomi przedstawiciele i przywódcy tamtejszych Polaków”.

Jak poinformowała autora niniejszego artykułu wiceprezes Polskiej Macierzy Szkolnej na Białorusi, Teresa Kryrzyń, obecnie ze wszystkich form nauczania języka polskiego na Białorusi korzysta nie więcej niż  polskiej młodzieży. Jak wynika z innych źródeł, język polski w zachodnich rejonach obecnej Białorusi, gdzie populacja polska przetrwała w ok.  swego stanu przedwojennego, często bywa traktowany obojętnie i nie wzbudza żadnych pozytywnych emocji. Dotyczy to nie tylko ludzi młodych, lecz również i starszych, urodzonych w okresie powojennym oraz pozostających poza oddziaływaniem Kościoła. Jak twierdzą różni obserwatorzy tamtejszych stosunków, nawet młodzi ludzie, którzy uczęszczają do polskich szkół, często traktują język polski podobnie jak nauczane tam języki obce. Nic więc dziwnego, że na ulicach liczącego około  tys. mieszkańców Grodna, gdzie Polacy stanowią  ludności, nie słyszy się języka polskiego.

To samo da się zauważyć w innych miastach zachodniej części Republiki Białoruś. Sowietyzacja wdrażana w ciągu półwiecza przez totalitarny reżim ZSRR, połączona z dyktatem języka rosyjskiego, w warunkach zniknięcia własnych, polskich elit społecznych, zadała, jak się wydaje, bardzo sil-

46

ny cios tamtejszej polskości. Rozegrał się tam i rozgrywa nadal ponury dramat wykorzeniania z kultury polskiej następnych pokoleń, które przychodziły na świat w końcu XX wieku. Jak odnotował socjolog z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, ks. prof. Roman Dzwonkowski, prowadzący badania wśród katolików na Białorusi: „Pełne szczerych uczuć wypowiedzi starszego pokolenia, przepełnione żalem z powodu braku języka polskiego w nauczaniu młodzieży, mają w większości wypadków charakter deklaratywny, a wyrażane w nich uczucia z reguły nie przekładają się na polskie wychowanie patriotyczne we własnym domu” (R. Dzwonkowski, O. Gorbaniuk, J. Gorbaniuk, „Postawy katolików obrządku łacińskiego na Białorusi wobec języka polskiego”, Lublin ).

Zapewne dzieje się tak również dlatego, że jest tu mowa o ludziach prostych, dla których horyzonty zazwyczaj wyznacza tylko troska o codzienny byt i zwyczajny utylitaryzm, a imponderabilia (wyjątek w wypadku ludzi wierzących stanowi religia) nie odgrywają aż tak ważnej roli.

Jak widać, mimo wysiłków działaczy polskich, na Białorusi w ciągu ostatnich kilkunastu lat nie udało się stworzyć solidnych podwalin odrodzenia polskości. Korzysta z tego filorosyjska formacja postkomunistyczna skupiona wokół Łukaszenki, która szczególnie w ostatnim okresie stara się sprowadzić do zera efekty i tak niezbyt skutecznej działalności Związku Polaków na Białorusi.

W takiej sytuacji Kościół nadal pozostaje jedyną instytucją, w której Polacy wszystkich generacji mogą publicznie słuchać języka polskiego i mówić w nim. Dla zachowania tego języka i przetrwania poczucia polskiej przynależności narodowej posiada on nadal kluczowe znaczenie. Poza odprawianiem liturgii może także prowadzić działalność społeczną, komunikując się z wiernymi w ich ojczystym języku i przekazując im elementy narodowej kultury. Rzecz w tym, że w bieżącym okresie na terenach dawnych Kresów Wschodnich Kościół wycofuje się z roli czynnika podtrzymującego język i polską tożsamość. Wzmiankowany wyżej ks. prof. Roman Dzwonkowski przestrzega w swej książce, iż takie „zaniedbanie /.../ spowoduje niepowetowane straty, jeśli chodzi o /.../ polską tożsamość narodową. Znaczenie i możliwości Kościoła są pod tym względem nieporównywalnie większe niż jakiejkolwiek instytucji świeckiej. Przykładem może być szybko postępujący proces białorutenizacji młodego pokolenia katolików, który wybitnie ułatwia białorutenizacja liturgii...”.

W ostatnich latach Kościół katolicki na Białorusi coraz szerzej wprowadza język białoruski. Jak twierdzą różni obserwatorzy, księża w większości przypadków unikają nawet kontaktów z polskimi stowarzyszeniami. Jest to skutek nowej polityki tamtejszego Kościoła w dziedzinie jego relacji z polskością. Zapewne ustępuje on pod naciskiem władz nieprzychylnych kultywowaniu polskiej tożsamości.

O ile w kościołach diecezji grodzieńskiej język polski nadal funkcjonuje, chociaż i tam zaznaczają się tendencje ku białorutenizacji, to w innych diecezjach został już całkowicie wyrugowany na korzyść białoruskiego. Sytuacja jest o tyle dziwna, że ten ostatni język praktycznie wyeliminowano z użycia w miastach na rzecz rosyjskiego, a wieś posługuje się różnymi dialektami. Kościół katolicki, usprawiedliwiając

ustami niektórych księży swoją politykę językową, wysuwa często argument, iż nie ma obowiązku podtrzymywania kultury narodowej, ponieważ jego misja ma charakter uniwersalny. W rzeczywistości sam w czynach zaprzecza głoszonej zasadzie. Bierze bowiem aktywny udział w procesie podtrzymywania tożsamości narodowej, tyle że białoruskiej. Gdzie więc jest tu logika? Jak można domniemywać, polega ona na współbrzmieniu ze stroną silniejszą, którą dzisiaj reprezentują władze Białorusi.

Oddajmy jeszcze raz głos ks. Dzwonkowskiemu. W wyniku swoich badań dochodzi on do wniosku, iż „polskość nie może w dłuższym okresie samotnie przetrwać [na Białorusi – przyp. B. G.] bez wsparcia zewnętrznych instytucjonalnych czynników”. Poza Kościołem katolickim nie widzi on innej poważnej i wpływowej instytucji lub siły społecznej zdolnej sprostać takim wymaganiom. Uważa też, że zmiany w dziedzinie języka liturgii i duszpasterstwa powinny być poprzedzone „refleksją nad ich zasadnością i możliwymi konsekwencjami”.

Mamy tu do czynienia z bardzo oględnym w formie, ale jednoznacznym ostrzeżeniem i sygnalizowaniem problemu jakże ważnego dla trwania kresowej polskości. Podobnie jak ks. Dzwonkowski sprawę zagrożenia polskości na Białorusi widzą także niektórzy miejscowi duchowni urodzeni tam i sprawujący funkcje duszpasterskie. Jeden z nich, ks.

Jan Puzyna – proboszcz w Oszmianie, w rozmowie z autorem niniejszego tekstu prognozuje, iż przy obecnych warunkach, miejscowa polskość nie przetrwa nawet  lat. On sam jest autorem wygłoszonego na terenie Polski referatu na temat „Duszpasterstwo Polaków na Białorusi – dzisiaj i jutro”, w którym wytyka rozszerzające się w tym kraju dyskryminowanie przez Kościół języka polskiego.

Ks. Puzyna podsumowując nasilające się tendencje w Kościele katolickim na Białorusi, używa jednoznacznych sformułowań. Stwierdza, iż „rysuje się nieciekawa perspektywa”, „dochodzą coraz nowe niepokojące fakty, mówiące o

eliminowaniu tego wszystkiego co jest polskie”. Pyta też „jak mają odnaleźć się miejscowi Polacy w Kościele w zaistniałej sytuacji?”. Skarży się też, że w katolickich pismach wydawanych na Białorusi „można spotkać wiele artykułów z treścią antypolską”.

Referat ks. Jana Puzyny zawiera kilka bardzo ważnych propozycji, których realizacja jest konieczna. Wychodzą one naprzeciw wnioskom wyciągniętym przez przedstawiciela nauki, jakim jest ks. prof. Dzwonkowski: „Dzisiaj moim zdaniem – pisze ks. Puzyna – aby duszpasterstwo Polaków na Wschodzie miało przyszłość, nie może ono ograniczać się tylko do języka polskiego na Mszy św., ma to być coś podobnego do duszpasterstwa polonijnego na świecie. Co to znaczy? Oprócz prowadzenia duszpasterstwa w języku polskim należałoby przy Kościele też organizować kulturalne życie Polaków. Może to być nauczanie języka, poznawanie historii, obchodzenie świąt narodowych itp. Właśnie takie duszpasterstwo opiekowałoby się polskimi cmentarzami i wszystkim tym, co przypomina o Polsce. /.../ Uważam, że tu ważną rolę może i powinien odegrać Kościół w Polsce, który opiekuje się przecież Polonią na świecie. Ma podobnie zająć się Polakami i za wschodnią granicą. Na to mają zwrócić uwagę również Państwo Polskie i społeczne organizacje w Polsce, wspierające Polaków na Wschodzie. Komu jak nie Polsce ma zależeć na tym, aby polskość została zachowana na Wschodzie i aby Polacy mogli ją pielęgnować również w Kościele. Miejscowi Polacy mają odczuć to zainteresowanie i otrzymać potrzebne wsparcie ze strony Macierzy. Wtedy i tylko wtedy coś może ruszyć w tym względzie do przodu. Czas niestety pracuje na naszą niekorzyść. Należałoby jak najszybciej coś robić w tym kierunku, bo inaczej stracimy tych, którzy jeszcze w jakiś sposób starają się zachować swoją polską tożsamość /.../. Bo jak kiedyś, tak i dzisiaj nie jest łatwo być Polakiem na Wschodzie”.

 prof. ogumił rott

REKLAMA

������� ���������

����������������� ������������������������� ����������������� ���������������������������������� ������������������������������ ���������������������������������� ������������������������� ��������������������������������������� ����������������������������

��������������������

� �

����������������� ��������������

��������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������� �������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������

������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

47

Dwa narody

na polskiej ziemi

W Polsce żyją obok siebie dwa narody, posługujące się dwoma językami, różniącymi się słownictwem, składnią i intonacją chyba bardziej niż XVII-wieczna polszczyzna od współczesnej.

Nowszy z języków wyróżnia się nie tylko wszechobecnością wulgaryzmów, ale też brakiem słów „przepraszam”, „dziękuję”, „współczuję”, „wybaczam” oraz zanikiem łagodnej intonacji.

Dokumentują to scenki sprzed paru tygodni: grupka studentek w tramwaju po k...polsku omawia niedogodności rozkładu zajęć na uczelni. Około -letni tatuś rozprawia z kolegą głośno w takiejże mowie, wiodąc za rączkę -letniego synka, a synuś się pilnie uczy. W parku w Legnicy młode mamusie przyuczają do takiej mowy maleństwa w wózeczkach, a ich --letnie córeczki świetnie je naśladują, gdy słyszane są na osobności.

Ten nowy język jest tak różny i poparty zachowaniem tak odmiennym od dawnej polskości, że można mówić o nowej nacji. Można też przewidywać, że naród k...polski będzie się mnożył, gdyż są już jego dwie płcie, będzie zdobywał władzę, bo to osobowości dominujące. Zresztą już teraz mamy k...-Polaków-posłów, -biznesmenów, -trenerów, -lekarzy, -generałów, ba, także -pedagogów, -profesorów, -redaktorów, -pisarzy i -poetów! Poznałem takowych osobiście, bądź poprzez telewizję. Mają oni już swoje pismo, no czyż NIE? Na Ukrainie słyszałem niejeden raz, że polskie filmy wyróżniają się szokująco wulgarnym językiem. Lipiec roku  oraz maj-czerwiec  spędziłem w Moskwie i okolicach, a znając dobrze jęz. rosyjski odnotowałem z zaskoczeniem, że nie zdarzyło się tam ani razu usłyszeć wulgarnych słów wypowiadanych w miejscach publicznych ostentacyjnie lub agresywnie porykująco.

Kadry dla Rzeczpospolitej Wulgarnej rosną w siłę, roztaczając wpływ na środki przekazu oraz na słowo pisane i mówione. Od słów przechodząc do czynów. Każdy rok przynosi nowe formy agresji. O ile dawniej zaprotestowanie przeciw wulgaryzmom powodowało – zdawkowe wprawdzie, ale jednak – przeproszenie, to dziś odwrotnie, nasila popis, przy tchórzliwym milczeniu otoczenia. Przypomina się prof.

T. Kotarbiński, który przyznał, że i przed wojną różnie bywało z kulturą rodaków, ale „dawniej miernota nie była tak butna”. Tu tkwi sedno rzeczy – jest to buta wynikła z zaniku mechanizmów wykluczających zdziczałe jednostki ze społeczności. Dziś zamiast wzbudzania ostracyzmu, jed-

48

prof. Ludwik Tomiałojć nostki takie wręcz się podziwia, a przynajmniej milcząco akceptuje. Najwyraźniej to nie jest już ten sam słynący z odwagi naród polski. Choć mamy jego najlepiej wykształcone z pokoleń, to jednak jakby sprymitywniałe, pozbawione szacunku dla kultury i języka ojczystego.

Wszechnicami zdziczania języka i obyczajów są stadiony sportowe, dworce kolejowe w dniach przepustek „obrońców Ojczyzny”, publiczne miejsca spacerowe i kąpieliska.

Taki język w różnym natężeniu rozbrzmiewa w całym kraju oraz poza jego granicami. Inne nacje już się nauczyły tak witać przybyszów z naszej ziemi: „Hola, un amigo Polaco! El Papa, Lech Walesa, k...” – tak odezwał się do mnie hiszpańskojęzyczny Amerykanin. „Ryba psuje się od głowy”. Jak widać i słychać, nasze „elity” wcale nie są lepsze w kwestii języka i kultury. W nagranej rozmowie jednego z senatorów naliczono  razy słowo k... Wbrew mniemaniu, to nie obecna młodzież jest inicjatorem tego zdziczenia, lecz jej mistrzowie – młodzież z lat . i . – dziś Ważne Figury na stanowiskach, z których kontynuują misję schamiania. Mamy już dziadków i wnuków posługujących się biegle wulgaryzmami, a także coraz bardziej ordynarne w mowie nastolatki. A jaka mowa, takie postępowanie.

Wyjaśnia to parę zjawisk. W przeciwieństwie do innych rejonów kontynentu, gdzie jeszcze ceni się łagodne odnoszenie się do współobywateli, u nas narasta bezkarność ludzi chamskich i brutalnych. Nasi politycy łatwiej wydają też publiczne pieniądze na akademie zdziczania zwane stadionami niż na budowę kampusów uniwersyteckich i czytelni. Jeśli by jednak spojrzeć na sprawę bardziej przewrotnie, to okaże się, że jest to odruch zgoła racjonalny ze strony nowej nacji. Wszak ubogi nauczyciel w szkole/ uczelni wykłada w niezrozumiałym języku, a kultura Polaków nie jest neokulturą dzikusów. Jest więc logiczne, że ci drudzy okazują wrogość wobec obcej im kultury, niszczą jej zasoby, od ławek, nagrobków i pomników poczynając, a na gnębieniu ludzi cywilizowanych kończąc.

Szeregi i wpływy Polaków słabną, a k...-Polaków potężnieją. Można przewidzieć, że przyszłe decyzje wulgarnej większości tym bardziej ograniczą kulturę wysoką. Już dziś absolwenci szkół średnich i wyższych nie wiedzą nawet tego, że przedstawiając się, należy wymieniać imię przed nazwiskiem. Co tam oni, niewiedzę tę widać w dokumentach sejmowych. Szkolnictwu nie zależy na jakości kształcenia, lecz na wskaźnikach skolaryzacji. Jego machina wypusz-

cza dyplomowanych ćwierćinteligentów, posługujących się nieortograficznym pismem i żałośnie ubogim językiem, często wulgarnym. Zanikł odsiew miernot i do magisteriów na znanych mi kierunkach studiów przyrodniczych przystępują nawet osoby ze śladowym pojęciem o ortografii, interpunkcji i gramatyce. Prawie magistrowie piszą: „biologi” (zamiast biologii), „lini”, „koloni”, a także „robio”, „chodzo”, albo „fałna i flora”, „kóltóra” (autentyczne).

Spauperyzowane uczelnie dają dyplomy każdej miernocie, a niejeden student nie różni się już od pospolitych żuli.

Mimo przestróg S. J. Leca stworzyliśmy „przytułki dla nędzy umysłowej”, i to na uczelniach!

Niezrozumiałe jest jedno. Wszak Polska jest pełna ludzi deklarujących się jako chrześcijanie. Ponoć to „my” mamy nauczyć Europę tzw. wartości. Dziwi mnie w stopniu najwyższym, gdzie ci bogobojni ludzie bywają w dni mniej odświętne? W minionym ćwierćwieczu nie zdarzyło mi się usłyszeć choćby jednego mężczyzny czy kobiety, protestujących przeciwko używaniu w ich obecności plugawych wyrażeń.

Wulgarny język słyszy się zarówno wśród ludności prawosławnej (Hajnówka, Białowieża, Białystok), jak i przy kościołach katolickich, co świadczy że nowa nacja udanie łączy religijność ze zdziczeniem. Pewien wrocławski taksówkarz żegna się przed każdym mijanym kościołem, nieprzerwanie przy tym bluźniąc. Kultura języka i sposób bycia nie idą też w parze z deklaracjami o patriotyzmie.

Kiedy nasi dziadowie oddawali życie za możność mówienia po polsku, to ich lepiej wykształceni, ale odmóżdżeni

RYS. MARCIN SKOCZEK. WWW.SKOQ.PL

www.skoq.pl

wnukowie zohydzają mowę ojczystą. Może polski rozum śpi zamroczony?

Jeśli nie podejmiemy przeciwdziałań wobec zdziczenia, stracimy szacunek innych i szacunek dla siebie samych. Nie powinniśmy się wtedy obrażać, że inne narody mają nas za prymitywów. Jak dotąd, mniemanie takie bywa utrwalane popisami k...-Polaków za granicą, czego świadkiem miałem nieprzyjemność być niejeden raz. Np. na dworcu we Frankfurcie nad Menem, gdzie mimo licznej obecności pogardzanych przez naszych rasistów „arabów, czarnuchów, szwabów i żółtków”, jedynymi osobami zachowującymi się poniżej godności człowieka rozumnego był pijany polski chłoptaś i wulgarna polska ulicznica. Tamtego wstydu nie zapomnę nigdy.

Nie łudźmy się – trend ku zdziczeniu nie odwróci się samoistnie. Żadna pozytywna wielkość w społeczeństwie nie rozwinie się na gruncie plugastwa językowego i brutalności obyczajów. Porozumienia, mądre kompromisy, akty wzajemnego wybaczenia nie dadzą się formułować w języku nienawidzących się jaskiniowców. Twórczy rozbłysk ludzkiego geniuszu (a glory wg J. Steinbecka), odróżniający nas od istot przedludzkich, oraz wielkość człowieczego ducha, nienajlepiej rozwijają się w atmosferze chlewu.

Czas, by złamać zmowę milczenia i wypowiedzieć głośno prawdę o rzeczywistym poziomie kultury znacznej części rodaków. Trzeba alarmować z nadzieją, że wrażliwa jeszcze część młodego pokolenia podejmie walkę o powrót do ucywilizowania. To z takich młodych ludzi trzeba ukształtować nową elitę kierującą krajem, zamiast głosowania na zdeprawowanych i wulgarnych dinozaurów polityki, z lewa i z prawa. Minęły czasy, gdy ludzie rodzili się chamami lub dżentelmenami. Dziś bycie chamem jest sprawą osobistego wyboru! Wybierajmy i my, jako wyborcy.

Szacunku dla polskości nie zdobędziemy samochwalstwem o naszych nadzwyczajnych wartościach, jeśli pozostaniemy „zdziczałym” stadem (J. Giedroyc). Przestrzeganie cywilizowanych norm zachowania jest warunkiem niezbędnym do zrealizowania naszych aspiracji. Odtwórzmy zatem w życiu towarzyskim i w miejscach pracy mechanizmy, które umieszczą pod pręgierzem ordynarność języka i brutalność w relacjach międzyludzkich. Czas przestać pseudonowocześnie wybaczać, podawać rękę oraz przyjmować do towarzystwa niszczycieli ucywilizowania. Inaczej wiek XXI będzie u nas okresem panowania barbarzyńców.

Prawdą jest też, że to nie tylko „bezbożna lewica” ponosi winę za zdziczenie, lecz w jednakowym stopniu zasługa to i „pobożnej prawicy”. Skoro jednak wina jest obopólna, to i przeciwdziałanie winno zostać podjęte wspólnie. Czas się opamiętać! Gdzie indziej władze już budzą się z letargu: rząd brytyjski rozpoczął akcję Antisocial Behaviour Orders, skierowaną przeciw drobnej przestępczości i zdziczeniu językowemu. Może by tak i u nas, zamiast nudnych już polowań na „komuchów”, rozszczepiających społeczeństwo na zwalczające się armie? Niezgoda wszak rujnuje!

 prof. udwi omiałojć P. S.: Od ośmiu lat usiłowałem ten głos rozpaczy opublikować w którymś z głównych tygodników lub pism kulturalno-społecznych. Bezskutecznie!

49

Kościół z biednymi – z księdzem Edwardem Brzostowskim

FOT. ABDALLAH ABEROUCH

rozmawia Jarosław Tomasiewicz

Z jakich przesłanek teologicznych wynika chrześcijańskie zaangażowanie społeczne?

E. B.: Jezus z Nazaretu jest ucieleśnionym Słowem Bożym.

Jeśli spodobało się Bogu Ojcu połączenie w Nim tego, co Boskie z tym, co ludzkie, to czy możemy rozłączać te atrybuty? „Co Bóg złączył, niech człowiek nie rozłącza” (Mt /). Miłość do Boga i miłość do naszych bliźnich są nierozłączne. Te dwie formy miłości należą do jednego i tego samego przykazania (Mt 2/-). „Jeżeli jakiś człowiek, który jest bogaty w dobra tego świata widzi, iż któryś z jego braci jest w nędzy i zamyka przed nim swe serce, czyż może miłość Boga przebywać w nim?”

(I J /). Dlatego Sobór Watykański II oświadcza w „Gaudium et Spes”: „Przez Wcielenie, Syn Boży został złączony w pewnym sensie z każdym człowiekiem”.

Z tego powodu każdy człowiek, obojętne jaką wyznaje religię, wszystko jedno do jakiej przynależy ideologii lub rasy, będzie sądzony za swą postawę wobec tych, którzy cierpią: „Cokolwiek uczyniliście jednemu z tych najmniejszych, Mnie uczyniliście” (Mt /).

Biblia mówi nam, jak ważne jest ogólne spojrzenie na sytuację człowieka i stan społeczny. Ktokolwiek pragnie osiągnąć życiowy sukces w biznesie, polityce czy edukacji, stara się najpierw analizować sytuację. Kiedy i ja równie poważnie analizuję socjalną scenę, na której ukazują się walczący o budowanie nowego świata, w sprawiedliwości i miłości braterskiej, to życzę sobie i im sukcesu w tej walce, współpracując z nimi w miarę swoich możliwości.

Ale do przewartościowania oglądu współczesnej rzeczywistości zmusza mnie znacznie głębsza racja, mianowicie wiara w Boga i w Jezusa z Nazaretu. Biblia pokazuje nam Boga, który „widział cierpienia” Hebrajczyków w Egipcie, który „słyszał ich krzyk” i zdecydował się przysłać Mojżesza, aby ich wyzwolił (Wj /-). Używając Mojżesza jako pośrednika, Bóg zawarł przymierze ze swoim ludem. Jeden fundamentalny warunek tego przymierza polega na ukazaniu miłościwej troski o słabych, biednych, wdowy, sieroty i cudzoziemców. Niestety, ta zasada była często zaniedbywana. Dlatego też prorocy poprzez długie wieki, aż do przyjścia Chrystusa nawoływali lud do wypełniania wymagań Przymierza i zwiastowali nadejście Mesjasza, który zawrze Nowe i wieczne Przymierze. Gdy ten Zbawiciel przyszedł, to On postawił w centrum Królestwa Bożego niewidomych, sparaliżowanych, trędowatych, dzieci – krótko mówiąc, wszystkich wzgardzonych i znajdujących się na marginesie społeczeństwa.

Poprzez konkretne wydarzenia w historii, poprzez spotkanie się z ludźmi, Bóg daje sygnał każdemu człowiekowi – wierzącemu czy nie. Jezus wzywał każdego człowieka do przejścia od egoizmu do miłości, od rezygnacji i fatalizmu do wspólnej i solidarnej akcji, od nieświadomości do rozpoznania konkretnej rzeczy-

50

wistości. Gdy człowiek odkrywa we własnym sercu taki apel, to musi decydować, musi wybrać. Nie może zostać neutralny, musi akceptować ten apel albo odrzucić go. Ta akceptacja lub odrzucenie jest dokonywane w życiu codziennym. Gdy zwracam szczególną uwagę na rzeczywistość ludzi, odkrywam nie tylko wołanie Boga do mnie przez nich, lecz także Jego dzieło w nich.

Jak społeczny wymiar katolicyzmu wyglądał w toku dziejów?

E. B.: Karol Marks powiedział kiedyś, że religia jest opium dla ludu i do dzisiaj większość marksistów podziela ten pogląd. Musimy w duchu przyznać, że Kościół niejednokrotnie dawał powody do takiego osądu. Przypomnijmy sobie np. nauki szerzone przez Kościół w połowie XIX wieku. Zwracano się wówczas do bogatych tak: Bądźcie szczodrzy dla biednych.

Praktykując taką braterską miłość, zasłużycie na raj wieczny.

A co mówiono ubogim? Bądźcie cierpliwi. Bogu ofiarujcie wasze cierpienia w intencji zbawienia waszego i waszych bliźnich!

Wspomnijcie na ubóstwo Jezusa i Jego śmierć na krzyżu. W ten sposób skosztujecie radości przyobiecanej tym, którzy cierpią.

W żadnym jednak wypadku nie dociekano przyczyn nędzy.

Ubóstwo zostało usankcjonowane jako wola Opatrzności, zgodnie z jednostronną interpretacją słów Pisma Świętego: „Ubogich zawsze macie u siebie” (Jn. /). Duchowo uśpieni takimi przesłaniami, zarówno biedni, jak i bogaci coraz bardziej zapominali, gdzie leży sedno sprawy i nie byli w stanie walczyć z przyczynami biedy. Podobne błędy popełniały także religie niechrześcijańskie. Jednak nowoczesne ruchy społeczne w Ameryce Łacińskiej oraz historia polskiej „Solidarności” powinny zmobilizować uczciwych marksistów do naukowego zrewidowania ich poglądów na rolę religii w tego rodzaju działaniach.

Ze swej strony, musimy pokornie przyznać się do przeszłych i obecnych błędów w tym względzie, trwających aż do przesłania ogłoszonego przez II Sobór Watykański: „. Zadania sprawiedliwości winny być zaspokojone w pierwszym rzędzie, aby oddawanie tego, co sprawiedliwie się należy, nie było zastąpione przez ofiarowanie dobroczynnego daru; . Nie tylko skutki, ale także przyczyny rozlicznego zła powinny być usunięte; . Pomoc powinna być udzielana tak, aby otrzymujący ją stopniowo mogli wyzwalać się od zależności w stosunku do innych i stawać się samowystarczalni”.

Do tego należy dodać encykliki papieskie poświęcone tematyce społecznej: Rerum Novarum (), Quadragesimo Anno (), Populorum progressio (), Octogesima adveniens (), Laborem exercens () i Sollicitudo rei socialis ().

Jaka jest opinia księdza o idei i ruchu księży-robotników, który działał we Francji?

E. B.: Moim bliskim towarzyszem był w latach - ks. Andrzej, który pracował  dni tygodniowo w małej firmie jako spawacz i frezer. Należał on do Instytutu Świeckiego Księży, tzw. PRADO. Ja też wiele lat marzyłem o życiu jako kapłanrobotnik. Jednak po przybyciu do Japonii, zetknąłem się z niechęcią Biskupa wobec tego pomysłu i musiałem przyjąć taką decyzję. Było nas tu trzech członków PRADO i jeden otrzymał pozwolenie, by łączyć posługę kapłańską z pracą robotnika. „Św. Paweł starał się być Żydem wśród Żydów, Grekiem wśród Greków, aby zbawić choć niektórych z nich. Dla słabych stał się jak słaby, by pozyskać słabych” ( Kor /-). Jako syn robotnika zostałem księdzem i chciałem żyć z robotnikami, w solidarności z nimi. Ale po jakimś czasie zrozumiałem pewne ograniczenia takiej postawy. Nawet gdybym wybrał tryb życia tzw. księdzarobotnika, pracując fizycznie jak oni w jakimś przedsiębiorstwie, ogromna różnica nadal by pozostała. Ja dobrowolnie wybrałbym ten tryb życia, natomiast robotnicy nie mieli żadnego wyboru. Aby przetrwać, byli zmuszeni do życia robotniczego.

Gdy Watykan zakazał kontynuowania ruchu księży-robotników w  r., uczynił tak, ponieważ niektórzy z nich zapominali, co to znaczy być kapłanem Chrystusa. Mimo to, wówczas nasz przełożony w PRADO, Alfred Ancel, biskup pomocniczy Lyonu, otrzymał wraz z innym księdzem pozwolenie na pracę jako robotnik. Po  latach tej pracy napisał książkę o własnych doświadczeniach („ ans avec les ouvriers”

Ks. Edward Brzostowski – urodzony we Francji w 1932 r. w rodzinie polskich emigrantów z Suwalszczyzny. Ukończył polskie gimnazjum w Chevilly, a później Wyższe Seminarium Duchowne w Sens. Święcenia kapłańskie otrzymał w roku 1955, a następnie przez rok przebywał w Instytucie Świeckim Księży PRADO w Lyonie. W latach 1956-1960 był wikariuszem w parafiach w Chablis i Auxerre. W roku 1960 ukończył studia doktoranckie na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie i otrzymał tytuł doktora teologii. W 1959 r. po raz pierwszy odwiedził Polskę, później odbył jeszcze kilkanaście wizyt, ostatnią w lipcu br. Od roku 1963 jest misjonarzem w Japonii, gdzie prowadzi pracę kapłańską, obecnie jako proboszcz parafii Kawasaki. Od 1971 r. jest kapelanem Ruchu Robotników Katolickich, który wszedł w skład Międzynarodowego Ruchu Robotników Chrześcijańskich. Uczestniczył w różnych inicjatywach społecznych, o charakterze ekologicznym, pokojowym, związanych z obroną praw pracowników i imigrantów, zarówno w wymiarze lokalnym (parafialnym), jak i ogólnokrajowym i międzynarodowym.

Udzielał nie tylko duchowego wsparcia protestującym, ale także sam brał udział w manifestacjach i bardziej radykalnych formach protestu (głodówki). W roku 1996 został laureatem nagrody TAJIRI za działalność na rzecz praw robotników oraz kobiet eksploatowanych seksualnie. W 1995 r. otrzymał od ambasadora RP w Japonii, przyznany przez prezydenta Lecha Wałęsę, Krzyż Oficerski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Jest autorem książki „Ojcze Nasz – krzyk biednych”, wydanej w 1981 r. w j. japońskim, a następnie po francusku, angielsku, hiszpańsku, portugalsku, koreańsku, włosku i polsku. Można ją w całości przeczytać za darmo w Internecie, na stronie Księgozbioru Wirtualnego Federacji FIDES (http:// digital.fides.org.pl/dlibra), wpisując tam w wyszukiwarkę nazwisko autora. Kontakt z ks. Brzostowskim: alleluia.3@kyi.biglobe.ne.jp

–  lat z robotnikami, ). Określił w niej, na jakich zasadach można prowadzić życie kapłańskie i misjonarskie pośród robotników. Na tej podstawie Watykan na nowo zezwolił na praktykowanie takich działań.

Jeszcze więcej kontrowersji w łonie Kościoła budziła Teologia Wyzwolenia...

E. B.: Tak zwana Teologia Wyzwolenia powstała w latach . w Ameryce Południowej, gdzie niewielka grupa ludzi posiadała aż - bogactw danych krajów. Analiza sytuacji przez twórców Teologii Wyzwolenia była często przeniknięta duchem czysto marksistowskim. Lecz im bardziej staramy się obiektywnie spojrzeć na to, co dzieje się we współczesnym świecie, tym wyraźniej zdajemy sobie sprawę z tego, że społeczeństwa podzielone są na dwie części, wyzyskiwaczy i wyzyskiwanych. To nie teoria, lecz fakt! A Pismo Święte mówi: „Nie będziesz uciskał bliźniego, nie będziesz go wyzyskiwał” (Księga Kapłańska, /; Ks. Powtórzonego Prawa, /; Jeremiasz, /; List Jakuba, /).

Chrześcijanin powołany jest do tego, aby kochać wszystkich ludzi. Ale niemożliwe jest kochanie wszystkich w jeden i ten sam sposób. Kochać biednych, cierpiących, uciśnionych – to znaczy poszukiwać wraz z nimi drogi do uwolnienia ich z nędzy i opresji. Kochać uciskającego natomiast znaczy uświadomić mu, że ucisk jest złem, dążyć do jego przemiany i wykorzenienia niesprawiedliwości. Miłość ta, zjednoczona z walką wyzyskiwanych ze wszelkim złem i uciskiem, daje wyzyskiwaczom szansę zdania sobie sprawy z czynionych nieprawości i zmiany postępowania. „Nie ma prawdziwego wyzwolenia bez Chrystusa”. Wyrażając swoje przekonanie niczym refren, nasz przyjaciel Suzuki powtarzał te słowa raz po raz. Zdziwiony zapytałem, co ma na myśli. On zaś wyjaśnił: „Napotykając na różnego rodzaju ucisk i eksploatację, jakim poddana jest klasa robotnicza od swych początków, robotnik ma trzy wyjścia: poddać się losowi, szukać dróg indywidualnego awansu, jeśli taki jest możliwy lub uciec się do przemocy. Odbierałem te możliwości jako kolejne pokusy. Uwolnił mnie od nich Chrystus. Usilnie i nieprzerwanie nakłaniał mnie, abym odrzucił fatalizm i rezygnację, zachęcając do walki o sprawiedliwość. »Błogosławieni, którzy cierpią prześladowanie dla sprawiedliwości, albowiem do nich należy Królestwo Niebieskie« (Mt./). Zachęca mnie, abym prowadził walkę twardą i energiczną, mówiąc: »Nie!« przemocy. »Wszyscy, którzy za miecz chwytają, od miecza giną«. W końcu Chrystus uwolnił mnie także od pokusy indywidualnego poszukiwania awansu.

Nie potępiam tych, którzy szukają indywidualnych rozwiązań dla kolektywnych problemów, lecz wydaje mi się, że dążenie do wspólnych rozwiązań jest bardziej w duchu Chrystusa”.

Kościół nie tylko wspiera różne inicjatywy i postawy, ale również stawia określone wymagania moralne.

E. B.: Prawdziwy robotnik to ten, który bez popadania w rezygnację i bez posuwania się do przemocy, stara się zbudować międzynarodową solidarność, poświęcając swą energię i mądrość dla zapewnienia wszystkim ludziom „chleba naszego powszedniego” dla ciała, serca i duszy.

Dziękuję za rozmowę.

51

List

do antyklerykałów

Łukasz Marek Moczydłowski Przypomniałem sobie zdanie pewnego historyka idei, który przed ponad  laty oświadczył, iż musi zakończyć współpracę z narodowo-radykalnym pismem „Szczerbiec”, albowiem w jego opinii stało się ono „żydocentryczne”, czego nie był w stanie znieść. Jego zdaniem, nie mógł powstać żaden numer tego pisma bez poruszenia kwestii naszych starszych braci w wierze. Tym samym, w jego ocenie, pismo polskich narodowców koncentrowało się w sposób nazbyt intensywny na zagadnieniach życia zupełnie innego ludu niż ten, do którego należą osoby wydające pismo.

Na pierwszy rzut oka jego stanowisko może wydawać się szaleństwem. A jednak odkrył on bardzo ciekawą prawidłowość. Zwrócił bowiem uwagę, iż pismo uważane za antysemickie, w rzeczywistości przejawia nadnaturalne wyostrzenie uwagi i zmysłów na życie akurat tego jednego narodu, które to wyostrzenie widoczne jest również w przypadku wydawców „Gazety Wyborczej”. Czyż nie wskazuje to na swoiste podobieństwo obydwu gazet, które koncentrują się na tych samych zagadnieniach z tak bogatych przecież dziejów świata i ludzkości? Czy taki stan umysłów i zainteresowań wydawców „Szczerbca” jest wynikiem docenienia geniuszu Izraelitów, czy wynikiem zwykłej obsesji, a może tylko bezinteresowną złośliwością, mającą wyprowadzić kogoś z równowagi?

Zastanawiając się nad odpowiedzią, natknąłem się w Internecie na codzienną porcję komentarzy dotyczących kwestii religijnych. Piszę „kwestii religijnych”, choć komentarze dotyczyły typowych zagadnień z dziedziny „wiary”: bezsensu celibatu, analiz tego, czy osoby wierzące są normalne, przywołanych obrazów księży-pedofilów czyhających za każdym rogiem, duchownych, którzy dorobili się fortun „na tacy”, niezmierzonych zbrodni popełnionych i nadal popełnianych przez Kościół, mamienia tłumów itp.

Czytając je, zdałem sobie sprawę, że antyklerykałowie w swojej pasji śledzenia losów chrześcijaństwa i katolicyzmu reprezentują ten sam typ widzenia świata, jaki cechuje antysemitów. Na pocieszenie powiem jedynie, iż problem ten nie dotyczy tylko antyklerykałów, ale pasjonatów wszelkiej maści ruchów „anty-”.

Ernst Jünger poczynił ciekawe uwagi na temat anarchistów. Zwrócił on uwagę, że każdy z nich jest „antagonistą monarchy, którego zniszczenie zamyśla. Uderza w osobę i umacnia dziedzictwo”. Co ciekawe, jest on „zależny – po pierwsze od swej niejasnej woli, po drugie od władzy”. Tym

52

samym żyje w cieniu władcy i jego sens istnienia zależy wyłącznie od istnienia suwerena, którego prześladuje i którego zamierza zniszczyć, żyje tylko dlatego, że żyje władca, którego śledzi, o którym obsesyjnie myśli, staje się jego lustrzanym obliczem, złośliwym kronikarzem jego kroków.

Nie mogąc śmiertelnie ugodzić władcy, idzie jego tropem, śledząc obsesyjne każdy jego krok, mając płonną nadzieję na jego zniszczenie, niszcząc go bronią bezsilnych – szyderstwem i drwiną, argumentami ad personam. Ale kimże byłby anarchista bez władcy? Kim byłby antyklerykał bez chrześcijaństwa, z którego odpadków czerpie siły i pokarm, którego tak bardzo nienawidzi uczuciem tak zbliżonym do Miłości? Obserwując antyklerykalną zajadłość „apostolską”, mam wręcz wrażenie, że płonie w niej święty ogień wiary.

Salvador Dali, pisząc o wojnie domowej w Hiszpanii, która była dla niego starciem wierzących i antyklerykałów, zwrócił uwagę, że dzięki ideowym poprzednikom tych drugich doszło do odrodzenia żywej Wiary. W swoim pamiętniku „Moje sekretne życie” napisał: „Przez pożogę wojny domowej Hiszpania odzyskać miała właściwą jej autentyczną tradycję katolicką. Wszyscy bili się z odwagą i dumą Wiary, zarówno ateiści, jak wierzący, święci i zbrodniarze, odgrzebywacze i zagrzebywacze, kaci i męczennicy”. Dziś, gdy antyklerykałowie walczą bronią szyderstwa i złośliwości, nawet nie zdają sobie sprawy, że stając się ortodoksyjnymi obrońcami świętego ognia świeckości, są dokładnym odbiciem fanatycznych dewotów. Jest to śmieszne, ale poprzez swój brak umiaru odnoszą skutek wręcz przeciwny.

Tak jak dewoci wpychają ludzi w objęcia antyklerykałów, tak samo antyklerykałowie poprzez swój fanatyzm i monotematyczność wpychają w objęcia wiary. W dzisiejszych czasach fanatyzm odpycha. Antyklerykałowie są jak Kato Starszy, który na wszelkie problemy współczesnego jemu świata potrafił jedynie krzyczeć ceterum censeo Carthaginem esse delendam. Kartagina padła, lecz wszelkie problemy świata pozostały. Antyklerykałowie są trochę tacy, jak w starym powiedzeniu, iż zwolennicy każdej idei są najlepszymi dowodami na jej niedorzeczność.

Przywołany na wstępie Cioran, który tak obsesyjnie wątpił we wszystko, w tym również w Boga, potrafił jednak przyznać, iż pomimo utraty wiary był umysłem religijnym.

Pozbawiony wiary Stanisław Ignacy Witkiewicz opisał w „Nienasyceniu” świat, który chyli się ku upadkowi, który przeżarty przez robaki moralnego rozkładu czeka, aby upaść pod ciosami Chińczyków. W świecie tym umarło wszystko, co cenne, umarła również religia, bez której nie

da się żyć, bez której – jak twierdził homoseksualista Tengier – prawdziwa sztuka również umrze. „Bo cóż jest straszniejszego /.../ kiedy nic ukryć przed sobą nie można i naga okropność metafizyczna przebija jak kieł zwaliska codziennych złud, którymi staramy się zabić bezsens życia bez wiary” – mówił jego ustami Witkacy.

Oriana Fallaci pisała we „Wściekłości i dumie”, że „przy całym moim laicyzmie, antyklerykalizmie, ateizmie jestem tak zanurzona w kulturze katolickiej, że kultura katolicka tworzy część mojego pisanego i mówionego języka”. Ta impulsywna Włoszka potrafiła przyznać, w odróżnieniu od naszych rodzimych antyklerykałów, że „czy mi się to podoba, czy nie, mam bardzo dużo wspólnego z Kościołem katolickim. Niech to szlag, jak dużo! Jak mogłabym nie mieć? Urodziłam się w krainie kopuł, klasztorów, Chrystusów, Madonn, świętych, krzyży, dzwonów /.../. Dzięki niemu nauczyłam się, czym są rzeźba, architektura, malarstwo i poezja, literatura, czym jest piękno połączone z wiedzą. Dzięki niemu zaczęłam zadawać sobie pytania, czym jest Dobro, czym jest Zło, czy Bóg istnieje”.

Również antyklerykałowie w naszym kraju, czy im się to podoba, czy też nie, są do szpiku kości przesiąknięci katolicyzmem, który stanowi centrum ich życia (a przynajmniej sedno ich działalności publicystycznej). Niektórzy z nich potrafili to nawet przyznać. Nie zamierzam twierdzić, że na przestrzeni wieków Kościół nie popełniał błędów, że wierni nie mieli na rękach niewinnej krwi, nie chcędowodzić, że jest zbiorowiskiem ludzi bez skazy, przepełnionych wyłącznie cnotami. Można jednak w tym miejscu postawić pytanie, ile niewinnej krwi przelali przedstawiciele innych wyznań, zwolennicy ateizmu, wyznawcy rozumu, agnostycy itd.? Wystarczy zapoznać się z historią nazizmu, komunizmu czy rewolucji francuskiej, aby ujrzeć wielomilionowy pochód ludzi przedwcześnie pozbawionych życia i godności. Na polskiej ziemi wrogowie katolicyzmu wylali wielokrotnie więcej niewinnej krwi niż osoby, które powoływały się na Chrystusa. A czy ktoś pamięta, że uznawani dziś za głosicieli pokoju buddyści z Tybetu, na przełomie X i XI wieku przemocą zlikwidowali chrześcijańską (nestoriańską) metropolię w swoim kraju, istniejącą od VII wieku?

We wczesnej młodości byłem antyklerykałem, który potrafił jedynie szydzić ze wszystkiego, co święte, ale twierdzenia te upadły w zderzeniu z próbą zdefiniowania świata i mojego w nim miejsca. W końcu pociągnął mnie urok zakorzenienia, siła trwania chrześcijaństwa, głęboka mistyka, mądrość w podejściu do kondycji człowieka, piękno tradycji, liturgii, struktury powstającej (nawarstwiającej się) wiekami, bogactwo inspirowanej wiarą kultury, a w końcu rozliczne przykłady prawdziwych świętych (nie świętoszków), którzy potrafili żyć ideałami Chrystusa. Rozumiem skąd biorą się żale i szyderstwa antyklerykałów, jednakże już dawno porzuciłem ich jednowymiarową wizję świata.

Zrozumiałem, podobnie jak Fallaci, iż amputacja chrześcijaństwa pozbawiłaby mnie ważnej części mnie samego, że cywilizacja zachodnia bez chrześcijaństwa pozbawiona zostałaby jej istoty, swojego dziedzictwa.

Można oczywiście twierdzić, że tradycja Zachodu jest również pogańska, muzułmańska itd., można twierdzić, że

chrześcijaństwo nas „uwsteczniło” (swoją drogą ciekawe, w jaki sposób, skoro m.in. właśnie w czasach chrześcijańskich Zachód przeżywał okres prosperity politycznej, kulturowej, gospodarczej), jednak właśnie antyklerykałowie są najlepszym dowodem, że chrześcijaństwo jest żywą rzeczywistością Zachodu, jego istotnym elementem. Chrystus na stałe został wpisany w historię naszego świata. Nawet gdy zginie nasza cywilizacja (w co wątpię), znajdą się fascynaci, którzy – jak ludzie zauroczeni dziś wierzeniami starożytnych Greków, Egipcjan czy Asyryjczyków – będą z nabożną czcią pochylać się nad materialnymi pozostałościami wielkiego dziedzictwa, starając się zrozumieć inskrypcje zapisane w odkopanych katedrach i monastyrach.

Można dokonać marginalizacji Chrystusa, wyrzucić go z urzędów, serc i głów, ale zawsze już będzie mówił do nas z obrazów mistrzów, przepięknych kościołów, literatury, filozofii i muzyki – będzie przemawiał przez materialne i duchowe dziedzictwo Zachodu. Samuel Huntington zwrócił uwagę, iż Szwecji, uważanej za najbardziej areligijną w Europie, nie sposób zrozumieć bez świadomości, że instytucje, zwyczaje społeczne, rodzina, polityka i styl życia zostały ukształtowane przez dziedzictwo chrześcijańskie.

Jednym z największych krytyków wspomnianego Ernsta Jüngera był Leopold Schwarzschild. W polemice z autorem „W stalowych burzach” dokonał analizy jego postawy, wskazując na liberalną strukturę osobowości znanego żołnierza-nacjonalisty, która ujawniała się właśnie w radykalnych atakach na liberalizm. Teza postawiona wobec Ernsta Jüngera ma zastosowanie również do antyklerykałów. Skoro, jak przyznają tacy antyklerykałowie, jak Cioran czy Fallaci, chrześcijaństwo jest w nich głęboko zakorzenione, są wręcz umysłami religijnymi, to fakt ten jest potwierdzony również przez radykalne ataki na wiarę. Skąd brałaby się bowiem ta zawziętość, gdyby wiara nie była dla antyklerykałów czymś istotnym? W jaki inny sposób można byłoby wytłumaczyć te ogromne pokłady emocji oraz monotematyczność, które ujawniają się w złośliwości, obsesyjnym powracaniu do tych samych tematów?

Być może nie jesteśmy od siebie tak daleko jak się wydaje antyklerykałom. Na pewno łączy nas fascynacja tym samym tematem, tym samym intrygującym zjawiskiem, jakim jest chrześcijaństwo. Po prostu ulegamy tej samej magnetycznej sile. Różnica między nami jest tylko taka, że ja widzę w nim piękno i błędy, a oni jedynie wszechogarniające zło. List ten jest rękawicą rzuconą po to, aby zmusić do wzajemnego poznania się i szacunku. Ja chcę was szanować, więc nie zniesmaczajcie mnie dywagacjami na temat ilości kochanek księży, wartości posiadanych przez nich dóbr doczesnych, ilości czarownic spalonych na stosach w ciągu ostatniej dekady przez okrutnych urzędników Watykanu. W końcu przecież was i mnie prawda wyzwoli. Niezależnie od istniejącego sporu, jego rozstrzygnięcie znajduje się poza nami. Rozstrzygnie się on dla nas w chwili śmierci.

 Łuasz ar oczydłowsi

53

Druh

z ulicy Szarych Szeregów Lech L. Przychodzki 1. Ludzie Ziem Odzyskanych Przybywali na Zachód ze wszystkich stron. Niektórzy z ciekawości, innym nie pozostawiono wyboru. Mama Marka Karolczaka dotarła do Myśliborza (który już wtedy nie nazywał się Soldin) we wrześniu  r. Transport z Lublina wlókł się dwa tygodnie.

Ojciec pochodził z Wielkopolski, z okolic Jarocina.

W  r. zdążył ukończyć Średnią Szkołę Rolno-Leśną w Żyrowicach, na dzisiejszej Białorusi. Lata - spędził w Niemczech (roboty przymusowe), najpierw jako ładowacz węgla, potem palacz parowozu.  lutego  r. czerwony semafor zatrzymał jego pociąg na przedmieściach Drezna. Dywanowe naloty alianckich bombowców obejrzał tedy z daleka. Szczęście mu sprzyjało – przeżył.

Jako absolwent żyrowickiej szkoły zgłosił się po ustaniu działań wojennych do poznańskiej Dyrekcji Lasów Państwowych, skąd skierowano go do Gorzowa. Tam zmontowano naprędce grupę operacyjną, złożoną z leśników. Na północ i zachód od Gorzowa kolej jeszcze nie funkcjonowała. Do Myśliborza nowi gospodarze podniszczonych wojną lasów musieli wędrować pieszo.

Marek urodził się w  r. w Myśliborzu, wędrował jednak z ojcem przenoszonym ze stanowiska na stanowisko.

Najpierw było to leśnictwo Chłopowo z siedzibą w Zagórzu, potem Namyślin i Rejon Lasów Państwowych w Dębnie Lubuskim. Tam Karolczak-junior rozpoczął podstawową edukację. Rejony zlikwidowano w leśnictwie niecałe trzy lata później – rodzina Karolczaków trafiła do Stępnicy nad Zalewem Szczecińskim, gdzie Marek ukończył podstawówkę.

Dzisiejszy harcmistrz z rozbawieniem wspomina pionierskie czasy Ziem Odzyskanych. – „Mama pracowała w namyślińskiej szkole, kiedy latem wybuchł wielki pożar lasów. Długo go gaszono. Co prawda palić zaczęło się po ćwiczeniach jednostki radzieckiej, ale na wszelki wypadek przyjechało UB i zamknęło leśniczego Wojtaszka, podejrzewając go o sabotaż. Posiedział – wyszedł. A co spłonęło, to trzeba było ponownie zalesić”.

54

Ludwik Wojtaszek to postać znana między Dębnem a Kostrzynem ze względu na poniemiecki motocykl BMW – bez łańcucha, napędzany poprzez wał Cardana – który słychać było o kilometr. Byli i inni – listonosz, Edward Zytlau, wzór obowiązkowości, który spiesząc do kogoś z telegramem zginął pod kołami pociągu na namyślińskim przejeździe, albo kierowniczka miejscowego sklepu, p. Pleśniarska. Ta na swój sposób kształtowała etykę okolicznych osadników. Gdy w środku nocy zabrakło komuś spirytusu (a pito pośród lasów tęgo) – stukał do okna domu kierowniczki. Pleśniarska dawała mu klucze do sklepowych drzwi, gość brał z półki dokładnie tyle flaszek, ile potrzebował, a rano, „na trzeźwo”, przynosił pieniądze. Nigdy „pod wpływem” – bo przecież mógł się, biedny, pomylić...

Tacy byli, prawdziwi wśród równie prawdziwej przyrody (choć w większości poniemieckie lasy wycięto, eksperymentując z uprawami daglezji i „hybrydy ” – polskiej odmiany topoli). Trudne warunki zmuszały do współpracy, a leśnicy byli w poważaniu większym niż tzw. władza – wopiści i milicjanci. Ewangelickie niegdyś kościoły odbudowywało w czynie społecznym wojsko, dziki bobrowały po podwórkach, a morenowym polom okolicznych PGR-ów natura nie poskąpiła kamieni, pozostałości po lodowcu.

Szczerze biorąc, poza nabyciem „zasiedzenia” przez dzieci i wnuki pionierów tych ziem – zmieniło się niewiele. Kto wie, czy nie na gorsze, gdyż ubyło szkół, połączeń PKS i linii kolejowych...

2. Belferka Marek Karolczak zdawał do LO w Goleniowie. Ale jego ojca znów przeniesiono. Tym razem do Myśliborza.

Myśliborskie liceum nadal dobrze się Karolczakowi kojarzy. Uczniowie mieli czapki i tarcze, których noszenie egzekwowali dyrektor-geograf Alfons Westphal oraz woźny zwany „Kikutem”. Z sali rusycysty, Piotra Gryzio, Marek pamięta leninowskie hasło: „Musimy się uczyć sami, a potem uczyć innych”.

Kiedy przejezdni grali w świetlicy w cymbergaja (najczęściej o niewielkie sumy), niemal rytualnie zaglądał tam dyrektor, rekwirował pieniądze i najbardziej zaufanego ucznia (bywał nim i Marek) wysyłał po papierosy. Dla siebie.

Chwila oddechu – „Po maturze – zdałem ją w roku  – rodzice chcieli ze mnie zrobić rolnika. Wysłali mnie na Wydział Zootechniczny Wyższej Szkoły Rolniczej we Wrocławiu. Męczyłem się strasznie (fizyka, matma). Pół roku przesiedziałem w domu i od września  r. zatrudniono mnie jako nauczyciela niewykwalifikowanego w szkole podstawowej w Dziedzicach”.

Uczył praktycznie wszystkiego. Po roku czekało go wrocławskie Studium Nauczycielskie nr  przy ulicy Dawida, gdzie zajęcia prowadzili wykładowcy Uniwersytetu Wrocławskiego. Karolczak ukończył SN, rozpoczynając kolejno pracę w Boguszycach i Nawrocku.

Z Nawrocka przeniósł się do Myśliborza. W liceum przydzielono mu klasę humanistyczną, do matury doprowadził „trzeciaków” i „czwartaków”. – „Czwarta klasa, wyobraź sobie, dwadzieścia kilka osób i tylko pięciu chłopa!”. Tylko jeden z nich żyje – zawodowy oficer pożarnictwa – Krzysztof Sobiecki, dzisiejszy prezes Stowarzyszenia „Z Biegiem Myśli”. Trzymając się Myśliborza, Karolczak od  r. uczył w Szkole Podstawowej nr , gdzie doczekał emerytury. Dorabiał jako belfer w SP nr , Zespole Szkół Zawodowych, szkole w Karsku i jako metodyk w gorzowskim Wojewódzkim Ośrodku Metodycznym. Życie szkoły wzbogacał niekiedy uśmiech. Jednocześnie z pracą w myśliborskim liceum Karolczak prowadził zajęcia na -letnim wieczorowym studium zawodowym dla sądownictwa i milicji. Kiedy skradziono Markowi niemal nowy nabytek – motorower marki „Jawa” – wystarczyło hasło: „Macie zadanie domowe. Sprzed domu gwizdnęli mi »jawkę«”. Już następnego dnia „zguba” wróciła do właściciela.

W ogólniaku poznał żonę. Małgorzata i Marek ślub wzięli w styczniu  r. Mają dwóch synów. W  r. myśliborski nauczyciel ukończył studia.

Niby życiorys, jakich wiele. Co więc różni Marka Karolczaka od tysięcy innych polskich pedagogów?

3. Duch zaklęty w lilijce W  r. odrodziło się w Polsce harcerstwo. W drugiej czy trzeciej klasie dębniańskiej podstawówki Marek został zuchem. Na pierwszy obóz wyruszył jednak ze Stępnicy.

Każdy otrzymał plecak, zrolowany koc, menażkę i „starem” z plandeką wyruszyli do Złocieńca.

W tamtejszych lasach rozbito bazę – wojskowe, -miejscowe namioty z pryczami. Adeptów harcerstwa wygoniono na pobliską łąkę po siano – jak kto sobie napchał nim siennik, tak miał. Rzekę wykorzystywano do wszystkiego – kąpieli, mycia naczyń i głów. – „Najbardziej strzeżony był namiot żywnościowy, okrągły jak cyrk, z osobną wartą. Mieliśmy w nim granulowaną herbatę z USA, stamtąd też mleko w proszku, wielkie sery w wiadrach, skoncentrowane suche zupki i – na blachach – drożdżowe ciasto z kruszonką! Warta miała niepisane prawo do podjadania. Lubiłem tę wartę...”.

Któraś północ – alarm, pakowanie wszystkiego, niczym do nagłego wyjazdu, droga przez las i na polanie przyrzeczenie harcerskie.

Podczas zdobywania wiedzy we wrocławskim SN nr , druh Karolczak pracował w Studenckim Kręgu Instruktorskim; zobowiązanie instruktorskie złożył w roku .

Pierwszą „swoją” drużynę prowadził w Boguszynie, potem przypadła mu  Harcerska Drużyna Turystyczna z Hufca

Myślibórz. Z nią po stanie wojennym przemierzył Góry Stołowe i Sowie. Startowali ze Świdnicy, gdzie w Wydziale Handlu wręczono Markowi „razpiskę” – gdzie odbierać ma żywność dla swoich harcerzy. Czasy były bowiem „kartkowe”.

– „Moi druhowie przyrzeczenie składali w Gross Rosen, gdzie zginął harcmistrz Florian Marciniak, naczelnik Szarych Szeregów. Nie mieliśmy sytuacji, iż przychodzimy do schroniska i coś nie jest przygotowane. Miejsce było zawsze. Drużyna też była tak zorganizowana, że nie stwarzała większych problemów. Każdy niósł w plecaku żelazny zapas, a bochny chleba na następny dzień ciągnęliśmy na wózku”.

Szybko skończyły się pytania typu: „Druhu, a skąd druh wie, w którą stronę stąd iść?”. Odpowiadał bowiem: „Jestem tu pierwszy raz, jak i wy. Ale mam mapę i mam kompas”.

Harcerski narybek nauczył się korzystania z dobrodziejstw kartografii i „naturalnych” sposobów określania kierunków świata. Musiał się nauczyć.

– „Przede wszystkim harcerstwo pozwala ludziom umieć żyć, radzić sobie w trudnych warunkach; przysłowiowe obieranie ziemniaków tępą finką naprawdę wychowuje. Osoby, które przeżyły obozy czy biwaki, radzą sobie z najdziwniejszymi sytuacjami. Kadra także – podczas ostatniego obozu miałem pod opieką dzieci z pierwszej i drugiej klasy szkoły podstawowej. Nikt nie marudził – ja również – kiedy trzeba było na dobranoc czytać bajki (nie czytałem ich własnym synom!)”.

Pytany o harcerstwo dzisiejsze, hm. Karolczak odpowiada: „Na pewno jest poważny kryzys harcerstwa. My robimy swoje – w -lecie skautingu odnawialiśmy przyrzeczenie podczas biwaku koło Myśliborza. W Myśliborzu działa hufiec, realnie tylko jedna drużyna, nawiązująca do działań ppłk Władysława Smrokowskiego, komandosa spod Monte Cassino. Harcerze jeździli na Monte Cassino w -lecie, potem w -lecie bitwy. Byli też u naszego papieża na specjalnej, prywatnej audiencji”.

Marek nie pojmuje sztucznego, jego zdaniem, podziału harcerstwa. – „Myśmy nigdy nie zajmowali się ideologią. Nigdy też nie było rozmów nawracających młodzież na socjalizm.

Chcieliśmy dać dzieciakom możliwość rekreacji i samorealizacji, to wszystko. Dzisiejszy Związek Harcerstwa Rzeczpospolitej to instruktorzy ZHP, którzy wyrośli na wspólnych tradycjach i dopiero potem ogłosili, że są »inni«! ZHP, istniejące nieprzerwanie od  r., jest członkiem Światowej Organizacji Skautów (i skautek, istnieją organizacje męska i żeńska). ZHR nie został do niej przyjęty. ZHP liczy circa  tys. członków, ZHR –  tys. Acz, uczciwie biorąc, podczas rajdów »Arsenałowych« nie mieliśmy żadnych scysji z ZHR-owcami. W tzw. dołach obu organizacji nie ma żadnych napięć. W stolicy? Jeden z najbardziej znanych harcerzy Szarych Szeregów, liczący ponad  lat dh »Świst« z Batalionu »Zośka«, pozostał w ZHP. Kombatanci Powstania Warszawskiego i AK nie uważają, by ZHR związane było z ich tradycją”.

Marek działa dziś w Kręgu Seniorów ZHP, na obozy i włóczęgi jeździ już głównie ze swymi rówieśnikami.

– „Młodsza brać traktuje nas niemal jako dziadków” – mówi.

Hmmm... Widziałem kondycję tych „dziadków” w czerwcu br. podczas ich tygodniowej włóczęgi po Ziemi Lubelskiej, w dokuczliwym skwarze. Powiedzieć, iż dają sobie radę, to nieco za mało. Co prawda razem potruchtaliśmy jeno po nałęczowskich wąwozach, ale różnice wysokości tam sporawe...

55

Chwila oddechu nych elektrowni). Nieregularność edycji jest oczywiście skutkiem kłopotów finansowych. Kolejni naczelni – czyli hm. Karolczak i Ryszard Jobke – dają sobie jednak i z tym radę. Ich i nie tylko ich – wszak ludzi dobrej woli jest w Myśliborzu jeszcze co najmniej kilku – dziełem jest cykliczne sympozjum polsko-niemieckie „Dialog nad Myślą”. Jeśli dodać do tego Międzynarodowy Plener Malarski „Art Dialog” – to naprawdę niemało.

Bez współpracy ze stroną niemiecką byłoby im znacznie trudniej. Rzecz nie tylko w euro, ale też w niemieckojęzycznej literaturze, sporymi fragmentami udostępnianej mieszkańcom regionu dzięki tłumaczeniom.

HARCERSKIE KWIATY NA POWĄZKACH. CZWARTY OD PRAWEJ HM. M. KAROLCZAK. FOT. ZBIORY M.K.

Harcówkę nad Jeziorem Myśliborskim hm. Karolczak pokazuje z dumą. Faktycznie, piękna poniemiecka willa trafiła w dobre ręce. Niezbyt wprawdzie bogate – widać konieczność kolejnego remontu – ale pracowite. Otoczenie zadbane, aż miło. Jeszcze tabliczka z nazwą ulicy, kolejny powód do dumy myśliborskiego hufca. Druhowie walczyli z radnymi dopóty, dopóki nie nadano jej imienia Szarych Szeregów. Są więc skuteczni. Źródła utrzymania? Zakupione w odpowiednim czasie używane autobusy. Dziś po remontach, odmalowane, wożą szkolne dzieci i wycieczki. A złotówki zasilają harcerski budżet.

– „Widzisz, to problem, którego nie było. Harcerstwo straciło na atrakcyjności, bo dzisiejsza młodzież idzie na łatwiznę.

Nie dość, że się zmęczy, to jeszcze musi za obóz zapłacić! Nie jest przecież prawdą, że wszyscy rodzice nie mają pieniędzy, choć miejsc pracy region nie oferuje zbyt wielu”.

Ostatnie lata preferują sztuczny indywidualizm. Każdy ma być „odrębny”, choć strzyże głowę tak samo na zapałkę, nosi podobne dresy, niszczące stopy „sportowe” obuwie czy pije tę samą coca-colę. Harcerstwo stawia na wyrobienie umiejętności współpracy. – „W DRUŻYNIE wszyscy się uzupełniają” – kwituje Marek.

4. Ostatnie wcielenie – regionalizm – „Regionalistą zostałem po  roku – mówi hm. Karolczak. – Wtedy do Myśliborza zaczęli przyjeżdżać »soldiniacy«, zrzeszeni w ziomkostwach”.

Pierwsze kontakty to również książki przywożone przez niemieckich gości, dotyczące Myśliborza i okolicy, reprinty woluminów i czasopism. Historię TEGO świata polska inteligencja regionu odkrywała raz jeszcze.

– „Pojawiło się pojęcie Nowej Marchii. Pomorze już nie, bo ono kończyło się na Pyrzycach. Od Lipian jesteśmy na terenie byłej Nowej Marchii – inne państwo, inni władcy. Miałem kolegów historyków, ale – popatrz – nikt się tym wcześniej specjalnie nie zainteresował”.

Uczniowie również przynosili znalezione na strychach i w szopach przedmioty sprzed roku  – butelki, odznaki, szyldy nieistniejących firm.

– „Niemieckiego uczyłem się w liceum, podstawy słabe, ale miałem” – stwierdza Marek. Musiał się też nauczyć powszechnego w latach . i . XX w. neogotyku. Pisane nim były np. miejskie księgi Myśliborza, uratowane przez jednego z pierwszych po II wojnie burmistrzów – Władysława Narożyńskiego.

Roboty regionalnej mają w Myśliborzu na pokolenia.

Około  r. pojawiło się w Polsce pojęcie „małej ojczyzny” (Ślązacy nieco trafniej nazywają to „rodzinnymi stronami”).

Niemcy termin „Heimat” znają od dawna, od  r. funkcjonowało w ich mieście Soldin Heimat Kreismuseum. Dziś – w naszym Myśliborzu – istnieje Muzeum Regionalne, gdzie Marek Karolczak otrzymał pół etatu. Kolejna, prócz harcerstwa pasja, spowodowała, iż jako jedyny myśliborzanin nabył uprawnienia przewodnickie PTTK. Regionalizmem zaraził kolejnych mieszkańców miasta.

Powstało stowarzyszenie, edytujące „nieregularny kwartalnik” „Z Biegiem Myśli” (Myśla to rzeka, wypływająca z Jez. Myśliborskiego, na wysokości wsi Porzecze wpadająca do Odry, przed rokiem  posiadająca sieć niewielkich wod-

56

– „Czasami mam do siebie pretensje, bo zaczynam kilka rzeczy jednocześnie” – mówi Marek Karolczak. Rzeczywiście, pracuje nad kilkoma książkami, choćby historią myśliborskich lasów. Trochę to pewnie i poprzez pamięć o ojcu. Źródeł, niestety, więcej w Niemczech, niźli u nas. Przykładowo, w  r. wydano w RFN monografię powiatu myśliborskiego do roku . To dla niemieckojęzycznego historyka edycja bezcenna.

Obecnie hm. Karolczak zajmuje się także przywróceniem Myśliborzowi połączeń kolejowych. Opisuje to tak: „W sierpniu z inicjatywy starosty myśliborskiego Andrzeja Potyry odbyło się spotkanie wszystkich zainteresowanych stron, tj. burmistrza Myśliborza Leszka Wieruckiego, v-ce burmistrza Dębna Jarosława Ostrego oraz przedstawiciela kopalni ropy i gazu w Barnówku (linia na odcinku Kostrzyn – Barnówko jest czynna, przewozi się nią ropę naową). Starosta obiecał, że osobiście zajmie się tematem i będzie prowadził rozmowy z władzami PKP w Szczecinie. Jest propozycja z naszej strony, aby linię obsługiwały lokalne linie niemieckie, które jeżdżą do Kostrzyna z Berlina. Na trasie Berlin Lichtenberg – Kostrzyn autobusy szynowe »Oderlandbahn« kursują co godzinę. Chcemy tą sprawą zainteresować władze Berlina i Brandenburgii. Wymaga to jednak rozmów na szczeblu województwo – land. Ostatnio przeczytałem w »Dzienniku«, że PKP w ramach UE będzie musiało wpuścić konkurencję na tory – to dobry znak”.

Pogodzenie pasji bywa niełatwe. Ale uśmiechy i ukłony ludzi, gdy spacerujemy wspólnie uliczkami miasta, mówią same za siebie. Może to i trudna droga życia, ale gra wciąż jest warta świeczki.

 ech . rzychodzi

Piłka,

Krótka piłka

która leczy

Niektórzy uważają, że piłka nożna jest sprawą życia i śmierci. Zapewniam was: to coś znacznie ważniejszego.

Bill Shankly, legendarny brytyjski menedżer piłkarski, pochodzący z klasy robotniczej

Polska ekscytuje się meczami siatkarek i siatkarzy, narodową dumę łechcą sukcesy Małysza czy Kubicy. Ale niewiele osób wie o być może najbardziej imponującym sukcesie biało-czerwonych. Jedna z naszych futbolowych reprezentacji zdobyła medale na czterech kolejnych mistrzostwach świata (!), regularnie gromiąc takie potęgi jak Argentyna czy Niemcy. Sukces jest tym większy, że wspomnianą drużynę tworzą bezdomni, zazwyczaj długotrwale bezrobotni, pensjonariusze noclegowni. Wiele osób ze społecznych nizin właśnie na boisku zaczęło zmianę życia na lepsze.

Boisko uczy, boisko radzi...

Piłka nożna od zawsze była jedną z nielicznych szans na wybicie się osób z nizin społecznych. Zbawienna rola sportu ujawnia się również w przypadku zawodników-amatorów, pomagając ludziom w naprawdę ciężkim położeniu odzyskać wiarę w siebie. Najbardziej wytrwali mają nawet szansę znaleźć się w blasku fleszy, być podziwianymi, choć jeszcze niedawno budzili litość czy niechęć. Bo sport ma także tę zaletę, że przełamuje bariery psychologiczne. Słowo „bezdomny” przywołuje obrazy zapuszczonych, dychawicznych alkoholików, pomieszkujących na dworcach. Widok osób dziarsko ganiających za piłką zapala w mózgu zielone światło: przecież oni są tacy jak my – to normalni ludzie, którzy mieli pecha wylądować na ulicy.

Regularnie bieganie za piłką ma w przypadku osób wykluczonych społecznie także plusy bardziej natychmiastowe i wymierne. Pozwala na nowo przeżyć wspaniałe, pozytywne emocje. Treningi tworzą rytm regularnej pracy, którego utrata jest jednym z przekleństw osób bezrobotnych. Bywają także katalizatorem bardzo konkretnych zmian w stylu życia. Wśród regularnie grających częste są opowieści, że pragnąc dobrze prezentować się na murawie, zaczęli bardziej dbać o wygląd, rzucili palenie itp. Na turniejach obowiązuje zakaz przeklinania, a nabywana w ten sposób umiejętność ugryzienia się w język przydaje się także poza boiskiem. Zaangażowanie w sprawy drużyny oznacza konieczność dużej ilości samodziel-

RYS. ARTUR GANCZAREK

Witold Chojnacki

nych działań, nawiązywanie nowych kontaktów itp. Dla bezdomnych czy młodzieży zagrożonej patologiami gra w piłkę może być nauką wartości, które są u nich słabo wykształcone: szacunku dla autorytetów, umiejętności współpracy, podporządkowywania egoizmu interesowi wspólnemu, kontrolowania złości, cieszenia się sukcesami innych.

– „Kiedy do tych wszystkich zmian dochodzi sukces sportowy, to przełożenie na sukces życiowy jest ogromne. Gdy człowiek zagubiony w życiu, który zatracił wiarę we wszystko, osiąga sukces dzięki ciężkiej pracy, w jego psychice odnawia się przekonanie, że poprzez własny wysiłek można osiągnąć bardzo wiele, niezależnie od sytuacji” – dodaje Roman Bogusławski, który prowadzi sekcję piłkarską w poznańskim Sportowym Stowarzyszeniu na rzecz Integracji Społecznej „Barka”.

Zamiast nudy i wódy W gdańskiej noclegowni św. Brata Alberta pierwsza drużyna powstała już dawno temu, jednak z braku chętnych idea upadła. Kiedy jednak w maju  r. Dominik Machniewicz, opiekun w placówce, ponownie przywołał ten pomysł, znaleźli się chętni. Zgłosiło się dwóch bezdomnych, którzy pragnęli stworzyć nowy zespół. Niektórzy pensjonariusze nie chcieli grać w drużynie bezdomnych ze wstydu, jednak stopniowo akces do drużyny zgłaszały kolejne osoby. Wprost przyznają: alternatywą dla regularnych spotkań na boisku byłaby dla nich ławka w parku i alkohol. Podobnie na sprawę patrzą opiekunowie. – „Chciałem, aby gra w piłkę dawała

57

MISTRZOSTWA ŚWIATA BEZDOMNYCH 2007. FOT. WWW.ZPNU.COM

ludziom możliwość aktywnego spędzania czasu wolnego i uniknięcia schematu: wyjście z placówki – bezcelowe spacery – szukanie zajęcia w butelce – noc na zewnątrz – poranny powrót i wyrzuty sumienia” – tłumaczył Machniewicz.

W przypadku wielu bezdomnych piłka staje się wręcz pasją, na którą znajdują czas i siły nawet pracując fizycznie. Niektórzy potrafią przyjść na trening bezpośrednio po nocnej zmianie. Tak stało się w przypadku zawodników z Gdańska, którzy szybko wyszli z propozycją startu w amatorskim turnieju i samodzielnie załatwili wszelkie formalności. Na początku przeciwnicy regularnie fundowali im tęgie lanie, jednak stopniowo, dzięki ciężkiej pracy, drużyna zaczęła grać naprawdę nieźle.

Stworzenie karnej drużyny w tak specyficznym środowisku nie mogło nie napotkać problemów. W zespole pojawiało się sporo osób, którym chodziło jedynie o przywileje.

Były i inne problemy, natury „wychowawczej”. Jednak i z tym dano sobie radę. Obecnie łamanie zasad, np. w związku z alkoholem, oraz brak zaangażowania w treningi (a więc dobro drużyny) nie są tolerowane – jeśli ktoś próbuje „cwaniakować”, odpada. – „Nie stosowaliśmy żadnej taryfy ulgowej. Odbyliśmy poważną rozmowę z zawodnikami. Mówiliśmy o tym, że tak naprawdę drużyna jest dla nich. Sugerowaliśmy, że jeśli nie będą chcieli – nie musimy robić zajęć, nie musimy jechać na mistrzostwa i zdążymy jeszcze wszystko odwołać” – mówi Machniewicz. Odpowiedzią było stworzenie przez samych bezdomnych „rady zespołu”, która dba, by każdy jego członek dawał drużynie coś od siebie.

Sprawę komplikowali niektórzy pensjonariusze, którzy źle życzyli całej inicjatywie. Złośliwości skończyły się, gdy jesienią  r., kilka miesięcy po rozpoczęciu treningów, drużyna z Gdańska wróciła ze srebrnym medalem z Mistrzostw Polski Towarzystwa Pomocy Św. Brata Alberta w Piłce Nożnej Pięcioosobowej. W wakacje zespół z trójmiejskiej noclegowni, Albert Football Team, odwiedzili zawodnicy gdańskiej Lechii, występującej w takich jak oni, biało-zielonych barwach. Obiecali pomoc w wyposażeniu w sprzęt sportowy i kolejne kontakty, motywowali zawodników do dalszej gry.

Miały miejsce także pierwsze „transfery” – do normalnego życia. – „Obecnie trzy osoby z dawniej mieszkających w noclegowni ułożyły sobie losy na tyle dobrze, że prawdopodobnie już nigdy do nas nie wrócą” – cieszy się Machniewicz.

58

Kiedyś ściernisko, dziś boisko Cud zdarzył się także w skrajnie zaniedbanej, okrytej złą sławą legnickiej dzielnicy nazywanej Zakaczawiem. Od podstaw stworzono tam drużynę piłkarską, która wyrosła na lokalną potęgę. Jak prawie każdy „cud”, także i ten opierał się na ciężkiej wspólnej pracy wielu osób, zapoczątkowanej przez kogoś, kto potrafił spojrzeć dalej niż inni.

Wrażliwy społecznie przedsiębiorca, piekarz Mariusz Kudła, razem z kolegami założył kilka lat temu klub piłkarski. To był jego bunt przeciwko beznadziei, którą widać z okna dowolnego domu na Zakaczawiu. W dzielnicy wyjątkowo duży odsetek stanowią klienci opieki społecznej, a nierzadko także zakładów karnych. Pomysłowi towarzyszył sceptycyzm, zwłaszcza że drużyna startowała od mniej niż zera – nie miała nawet gdzie grać, więc tułała się po cudzych stadionach.

Upór i zapał wydały jednak owoce. Udało się znaleźć zarośnięte, opuszczone boisko, które zawodnicy i życzliwi im ludzie (m.in. rolnik i jeden z samorządowców) pomogli oczyścić i stworzyć murawę. Na medal spisała się także lokalna społeczność. Handlowcy i przedsiębiorcy w miarę możliwości wspierają drużynę, ale w klubie deklarują, że najważniejszy jest udział mieszkańców osiedla w kibicowaniu i inne przejawy zainteresowania losami klubu. Dobrzy ludzie od początku angażują się w pomysł, który budzi sympatię i szacunek. Swego czasu jeden z radnych, który wspomaga klub, zażyczył sobie, żeby nie podawać jego nazwiska, aby nie oskarżono go o „podczepianie” się pod oddolną inicjatywę.

Trzon drużyny tworzą młodzi ludzie, z których wielu nie ma pracy i musi kombinować, żeby przeżyć; niektórzy mieli już kłopoty z prawem. – „Gdyby nie ta drużyna, to nic bym nie robił, bo nie ma tutaj nic do roboty” – oświadczył dziennikarzom jeden z zawodników. Może dlatego legnicka drużyna ma tak wielkie serce do gry. Po zgłoszeniu do B klasy trzykrotnie udało jej się wywalczyć wysokie, czwarte miejsce. Kiedy piszę te słowa, Zakaczawie rozegrało pięć spotkań.

Zdobyło w nich komplet punktów, nie tracąc żadnej bramki, a zdobywając... trzydzieści dwie.

A klub ani myśli przestać iść do przodu. Nie dość, że tworzący go ludzie pomogli sami sobie, to deklarują, że chcą wyciągać rękę do okolicznej młodzieży i organizować jej czas wolny.

Lokalnie i światowo Polscy piłkarze ze społecznych nizin odnoszą także sukcesy międzynarodowe. Regularnie zdobywają medale w światowych rozgrywkach bezdomnych i uchodźców. W  r. nasza reprezentacja w piłce ulicznej wywalczyła trzecie miejsce, w  r. – drugie, rok później – kolejny brąz, by w tym roku w Kopenhadze znów wspiąć się na drugie miejsce podium Mistrzostw Świata.

Niestety, oprócz sukcesów bezdomni futboliści kolejny raz poznali smak goryczy. W ubiegłym roku naszej utytułowanej drużynie groziło, że nie pojedzie na kolejny mundial, do RPA. Polski Związek Piłki Nożnej odmówił sfinansowania kosztów podróży, choć wielokrotnie obiecywał pomoc, a mistrzostwa organizowane są pod patronatem UEFA. Związek

Chwila oddechu nasi bezdomni grali sami ze sobą, te rozgrywki nie miałyby sensu. Można by pomyśleć, że pokazuje się ich ciekawskim, jak w cyrku. Chodzi o to, by poprzez sport mogli poznawać, otwierać się na inne środowiska. A w przyszłości normalnie funkcjonować w społeczności” – tłumaczył w „Piłce Nożnej” Jacek Kaczmarek, wiceprezes poznańskiego stowarzyszenia i menedżer reprezentacji Polski. – „Kiedy ludzie z tzw. problemami mogą rywalizować na boiskach z »normalnymi« drużynami i niejednokrotnie z nimi wygrywać, umacnia ich to w walce ze swoimi słabościami” – przekonuje nas Roman Bogusławski.

Sport dla dzieciaków ulicy

Piłka jest okrągła, życie jest jedno

Piłka nożna, zwłaszcza w wydaniu ulicznym, jest sportem wyjątkowym pod każdym względem. Jest demokratyczna i znosi podziały. Może ją uprawiać prawie każdy, niezależnie od warunków fizycznych (każda pozycja na boisku ma swoją specyfikę), a na amatorskim poziomie nie wymaga zbytnich nakładów finansowych. Dlatego istnieją plany, by na coraz większą skalę wykorzystywać ją w pracy na rzecz osób wykluczonych społecznie i zagrożonych.

M.in. w tym celu powstał Związek Piłki Nożnej Ulicznej w Polsce (ZPNU). Podjął się on organizacji profesjonalnych, darmowych rozgrywek, w skali lokalnej i ogólnopolskiej.

– „Główną ideą i celem tej ligi jest szeroka integracja młodych ludzi, aby tym, którzy nie widzą perspektyw, dać możliwość rozwoju i spełniania się w sporcie, z możliwością dojścia od slumsów do reprezentowania Polski podczas Mistrzostw Świata w piłce nożnej ulicznej” – tłumaczą animatorzy tej inicjatywy. Wzięła ona także pod opiekę reprezentację Polski w piłce nożnej ulicznej na Mistrzostwa Świata Bezdomnych oraz tworzenie lokalnych drużyn mających na celu integrowanie „trudnych” środowisk młodzieży.

Inicjowaniem drużyn dzieciaków, których rodziców nie stać na opłacenie treningów (lub po prostu nie interesują się pociechami) zajmuje się także, we współpracy z lokalnymi środowiskami (np. szkołami), Sportowe Stowarzyszenie na rzecz Integracji Społecznej „Barka”. Jego sekcja piłkarska była głównym inicjatorem powstania ZPNU. Stowarzyszenie wzięło się za organizowane różnego rodzaju rozgrywek (m.in. międzynarodowy turniej piłkarski Gazet Ulicznych, redagowanych i sprzedawanych przez bezdomnych).

Organizowane przez Związek rozgrywki są dostępne nie tylko dla pensjonariuszy schronisk i noclegowni. – „Gdyby

Futbol nastawiony na osobisty rozwój osób znajdujących się na życiowych zakrętach, rozwija się u nas nieźle i zaczyna budzić zainteresowanie. Temat polskiej drużyny, która bierze udział w mistrzostwach świata bezdomnych, zainspirował reżyserkę Kasię Adamik do nakręcenia optymistycznej fabuły pt. „Boisko bezdomnych”. Reprezentację zaczęli wspierać m.in. popularny aktor Maciej Kozłowski, sponsoruje ją znany producent sprzętu sportowego, a o sporcie jako elemencie polityki społecznej życzliwie myślą niektóre samorządy.

W  r. reprezentacja polskich bezdomnych została przez opiniotwórczy tygodnik „Piłka Nożna” uhonorowana specjalną nagrodą – uznano ją za jedyną w tamtym roku drużynę wartą wyróżnienia.

Najbardziej cieszą jednak indywidualne zwycięstwa poszczególnych zawodników: badania przeprowadzone rok po zakończeniu Mistrzostw Świata w  r. pokazały, że niemal  ich uczestników było w stanie znacznie zmienić swoje życie. Znaleźli pracę, zaczęli się kształcić, odnowili więzi z rodziną itp. Również opiekunowie wielu drużyn cieszą się z paradoksalnej sytuacji – gdy kolejni zawodnicy tracą prawo do gry w rozgrywkach bezdomnych, bo udało im się odbić od dna.

MISTRZOSTW EUROPY W HALOWEJ PIŁCE NOŻNEJ OSÓB BEZDOMNYCH FOT. BEZDOMNOSC.ORG

niejasno tłumaczył, że wniosek o wsparcie finansowe otrzymał za późno. – „Wydaje się, że nikt nie jest u nas zainteresowany rozwojem piłki nożnej ulicznej, bardzo zresztą popularnej na całym świecie. W Anglii zawodnicy grający w streetsoccera, przynajmniej ci bardziej uzdolnieni, mają szanse trafić do szkółki piłkarskiej, zamiast tułać się po ulicy. Przecież wiadomo, że talenty sportowe rodzą się nie tylko wśród bogatej części społeczeństwa, raczej wprost przeciwnie” – komentuje Bogusławski.

Całe szczęście, z pomocą przyszły władze Poznania i Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego. Prezydent Poznania Ryszard Grobelny wyjaśnił, że to właśnie Wielkopolska jest głównym ośrodkiem piłki nożnej bezdomnych w Polsce i zapowiedział, że jej stolica zabiegać będzie o organizację mistrzostw świata w tej dziedzinie w jednym z kolejnych lat.

Ostatecznie także PZPN wsparł naszą drużynę.

Warto dodać, że imprezy sporej rangi już się u nas odbywały – w  i  r. areną Mistrzostw Europy w Halowej Piłce Nożnej Osób Bezdomnych był Tczew. Animatorem imprezy, która zgromadziła licznych widzów, był ks. Dariusz Leman, w owym czasie wikariusz przy parafii p.w. NMP Matki Kościoła. – „W tym roku turniej odbędzie się w Gdańsku.

Rozgrywki zostały zakwalifikowane jako impreza towarzysząca Euro . Jej organizatorami są, tak jak w ubiegłych latach, Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta koło Gdańskie i Caritas Diecezji Pelplińskiej” – mówi nam Machniewicz.

 itold hojnaci

Warto zajrzeć w Internecie: http://www.zpnu.com/ http://www.bezdomnosc.org.pl/championships http://www.sasibarka.pl/ http://www.homelessworldcup.org/ http://www.streetfootballworld.org/

59

Andrzej Muszyński  października  r. leciałem z Kuala Lumpur w Malezji do Siem Reap. Lot można podzielić na dwa etapy. Pierwszy, z turkusowymi wodami Zatoki Tajlandzkiej oraz drugi, gdy –  kilometrów pod nami – ciepłe, błyszczące zwierciadło wody jedną linią ustępuje ciemnozielonemu monolitowi, momentami urozmaiconemu różnokształtnymi refleksami z żyłami raz to ziemistych, innym razem krystalicznych rzek i potoków. Jest koniec pory deszczowej i Kambodża wygląda jak jedno monstrualne bajoro. Z tej perspektywy budzi respekt i nawet odrobinę trwogi. Drugi etap nie daje mi spokoju. Mając w pamięci topografię Kambodży, wiedziałem, że lecieliśmy nad rozległym kompleksem Gór Kardamonowych. Nie spodziewałem się jednak wcześniej, że wyglądają jak Amazonia.

Urywki i relacje Wklepanie w wyszukiwarkę nazw Phnum Aural albo Oral nie zdaje się na wiele – „najwyższy szczyt w Kambodży –  n.p.m.”. Teraz na przemian Cardamon Mountains i Góry Kardamonowe we wszystkich przypadkach i odmianach. Zdecydowanie lepiej. „ r. – ambasada brytyjska finansuje pierwszą ekspedycję naukową w Góry Kardamonowe”.

Dlaczego tak późno? „G. Kardamonowe były ostatnim bastionem Czerwonych Khmerów. Ich obecność przez lata nie pozwalała na ingerencję człowieka. Tak wyglądała kiedyś cała Azja Pd.-Wsch. Podczas ekspedycji  na  członków ekipy chorowało na malarię. Jeden zmarł. Potwierdzono obecność krokodyla syjamskiego, od dawna uważanego za gatunek wymarły.

Podejrzewa się, że na tym obszarze mógł przetrwać gatunek nosorożca sumatrzańskiego. Fauna and Flora International koordynuje projekt ochrony dziewiczych terenów przed zakusami kłusowników i kompanii drzewnych”. Wpisuję Fauna and Flora International. Zdaje się, że jestem na dobrej drodze. Mają

60

filię w Phnom Penh, skąd koordynują projekt utworzenia kolejnego rezerwatu pomiędzy dwoma istniejącymi – Mount Samkos Wildlife Sanctuary i Mount Aural Sanctuary na wschodzie. „Między pracownikami agencji rządowych i międzynarodowych a kłusownikami dochodzi do ciągłych starć”.

Samozwańczy reporter – Hello Mister! Moto?! – słyszę zaraz po wyjściu w hotelu.

– Tak, moto. Wiesz, gdzie to jest? – Kiwa głową opatuloną w maskę chroniącą od kurzu. Wiem, że nie wie. Ale ja tym bardziej. Jedziemy  minut bulwarem Sihanouka.

Całe miasto jeździ motorami. Nie ma komunikacji publicznej w naszym rozumieniu. Gdyby w jednym momencie zabrać z ulic wszystkie motory, miasto przypominałoby samo siebie z lat -, za reżimu Pol Pota. Błądzę wśród żwirowych uliczek, bacznie obserwowany przez ulicznych sprzedawców smażonych bananów, ciastek, pieczonych kur na patyku i benzyny w szklanych butelkach po pepsi, tak jakbym tylko ja szedł ulicą, mimo że razem ze mną przemyka mrowie ludzi, rowerów i motorów.

Ulice w Phnom Penh nie mają nazw. Są numerowane.

Nikt mnie nie rozumie, nikt nie wie, gdzie jest taki numer.

Każdy zna jedynie numery najbliższych ulic. Wreszcie jest – . W holu wiszą wielkoformatowe mapy, fotografie tygrysów, węży, niedźwiedzi, lampartów i dwa regulaminy. Jeden z pracowników, ubrany w gustowny garnitur, każe mi usiąść na sofie. Od razu przechodzę do sedna sprawy, przedstawiając się samozwańczo jako reporter pracujący nad materiałem o Kambodży, co jest oczywistym kłamstwem. Po drugie, chcę pojechać w kompleks dżungli Gór Kardamonowych, a w żadnej dostępnej mi literaturze nie znalazłem przydatnych informacji. Po trzecie wreszcie, słyszałem, że możecie mi pomóc – mówię (co też nie jest prawdą).

KAMBODŻA. FOT. ANDRZEJ MUSZYŃSKI

W ostatnim bastionie Czerwonych Khmerów

Turystyka niesterylna Gdy skończyłem wywód zaległo dłuższe milczenie, zdradzające chwilowe zakłopotanie, przerywane ze strony przechodzących pracowników zwięzłym hello, hi, hi, hello, hi, how are you?, hello, rutynowym kiwnięciem głowy i nieznacznym ściągnięciem ust, sugerującym uśmiech.

– Moment, Sir – wyszedł do drugiego pomieszczenia.

– Mister, proszę zostawić wiadomość panu Andrew – podaje kartkę papieru. Tyle mogę dla Pana zrobić. On jest bossem, dodaje.

*** Szanowny Panie Zwracam się do Pana z uprzejmą prośbą o pomoc w zorganizowaniu wyprawy w Góry Kardamonowe. Moim zamiarem jest wejście na Phnum Aural od osady Srae Kan  oraz zebranie materiałów na temat kompleksu dżungli Gór Kardamonowych dla polskich magazynów podróżniczych i naukowych.

Dziękuję z góry Andrzej Muszyński [Tu mój e-mail i numer telefonu]

***

PHNOM PENH. FOT. ANDRZEJ MUSZYŃSKI

Budzę się w nocy. Od kilku dni co noc Phnom Penh nawiedzają potężne burze. W Kambodży słowo burza ma nieco inne znaczenie i wymiar. Gdy jest burza, pioruny rąbią jak z armaty. „Rąbią” jest najtrafniejszym słowem. Nigdy wcześniej nie widziałem takiej burzy. Całe miasto jest oblężone i w skupieniu przeczekujące agresywny szturm. Całe miasto

biernie oczekuje na koniec łupiących salw. Szturm odbywa się w nocy, odbywa się za czarną zasłoną wtedy, gdy łatwiej jest zaskoczyć przeciwnika. Rano ucicha, wycofuje się. Po wściekłym bombardowaniu zostają tylko ciepłe kałuże parujące w oka mgnieniu, po których przejeżdżają pierwsze motory i sprzedawcy haszyszu. Gdy agresor trafia w czułe punkty, w całym mieście siada elektryczność.

Co jeśli taka burza dopadnie mnie na hamaku w dżungli?

Tu zaczyna się Dziki Wschód Pędząc na południowy zachód mocnym crossem, mijamy ciężarówki załadowane pasażerami z wszędobylskimi maskami od kurzu, tabuny ludzi wytaczających się po obu stronach drogi z fabryk zachodnich koncernów na śniadaniową przerwę. Parkujemy motor pod uliczną jadłodajnią.

– Co chcesz do jedzenia? – pyta Bun, mój kierowca polecony przez Matta z FFI, z którym spotkałem się w stolicy.

– Dzięki, jadłem w Phnom Penh. Kawy bym się napił.

Bun zamawia zupę z kawałkami kurczaka i dużymi zielonymi liśćmi. Siedzę tyłem do telewizora i twarzą do wszystkich siorbiących i patrzących w skupieniu w blady wypukły ekran. Nawet gdy żują twardszy kęs mięsa, nie odrywają wzroku od popularnej audycji, marszcząc przy tym śniade czoła.

Cała sala wybucha co chwilę salwą śmiechu. Za filarami wzbija się czerwony kurz z jezdni. Światło rozjaśnia twarz Buna i w zasadzie dopiero teraz mam okazję dłużej mu się przyjrzeć i porozmawiać. Ma bardzo pogodną, chłopięcą i sympatyczną twarz. Mam odczucie, że jest bardzo dobrym i uczciwym człowiekiem. Najważniejsze jest odczucie. Nawet gdyby wszystkie obiektywne fakty, zachowania, czyny i niepodważalne przesłanki jednoznacznie i kumulatywnie wskazywały co innego niż odczucie, zawsze zawierzam odczuciu. Ma pomarańczowy podkoszulek i militarny, szary kubrak. Bieluteńkie zęby kontrastują ze śniadą cerą i kruczoczarnymi włosami.

Dobrze się z nim rozmawia. Kiedy nie muszę myśleć, co jeszcze powiedzieć albo o co zapytać, to znaczy, że mi się dobrze rozmawia. Jednomyślnie pomijamy etap rutynowych pytań skąd, dokąd, jak, po co i za ile. Pytam go tylko o wiek.

Ma  lat.

– Jak Cię znaleźli ludzie z FFI? – Już sam nie wiem, jak to dokładnie było. Polecili mnie jako człowieka i kierowcę, i tam trafiłem.

– Długo dla nich pracujesz?

– Pięć lat. Wcześniej jeździłem na motorze. Jak u nas pojawili się turyści, wszyscy zaczęli jeździć. Można więcej zarobić niż w fabryce. Wtedy zacząłem się uczyć angielskiego.

– Pracowałeś w fabryce?

– Parę lat. Najpierw robiłem w restauracji. Po  godzin  dni w tygodniu.  dolarów na rękę na miesiąc. W fabryce .

– A teraz ile wyciągasz?

– Bywa, że , bywa, że . A tu syna się spodziewam niedługo. Będzie więcej wydatków.

W Kompong Speu odbijamy na północ. Droga jest gruntowa, czerwona, pełna dołów i kamieni, kałuż i pyłu. Kompong Speu to jedyny dystrykt nieopisany w żadnym przewodniku turystycznym. Na horyzoncie pojawiają się wały Gór Kardamonowych, tych, na które z zachwytem spoglądałem z wysoka. Są ciemnozielone, momentami granatowe. Co

61

KHMEROWIE. FOT. ANDRZEJ MUSZYŃSKI

chwila mijają nas zdezelowane ciężarówki, załadowane po brzegi ludźmi, tworzącymi masę zbitych nóg, stóp, rąk, łokci, worków i układanki oczu spoglądających zza kraciastych czerwono-białych chust osłaniających usta i nos. Najpierw pojawia się kurz, chmura kurzu i pyłu. Następnie wyłania się masywna maska ciężarówki i cała kompania ludzi na pace.

Wóz kołyszący się w głębokich dołach jezdni i wynurzający spoza ziemistych wałów wygląda jak czołg w natarciu. Ciemnoskórzy pasażerowie, spoglądający surowo i groźnie zza czerwonych arafatek, przypominają cały oddział bojowników wyruszających do walki. Zazwyczaj wszyscy siedzą. Czasem ktoś stoi na ciężarówce, spoglądając badawczo i uważnie w horyzont. Wygląda wtedy jak dowódca. To pracownicy i handlarze – bardzo biedni ludzie. Wyglądają zupełnie inaczej niż mieszkańcy stolicy. Mają pociągłe, klasyczne, bardzo chude twarze i duże, czarne oczy. Ich skóra jest ciemniejsza.

Nie uśmiechają się Z każdym kilometrem Kambodża, jaką dotychczas znałem, zmienia oblicze. Jesteśmy w Kantourt, na centralnym, ziemistym placu. Zatrzymujemy się, żeby dolać benzyny.

Pamiętam, to o tym miejscu mówił Matt z FFI – „gówniane miejsce, ludzie nie są mili, zwijaj się stamtąd jak najszybciej”.

– Bun, czy tu się zaczyna ten Dziki Wschód?

– Mniej więcej...

Co ja tu robię?

Srae Kan dzieli się na Srae Kan ,  i  (Srae Kan Muoy, Srae Kan Bti i Srae Kan Baj), oddalone od siebie o kilkanaście minut drogi motorem, może godzinę pieszo. Nie widziałem ich na żadnej mapie Kambodży. W Srae Kan  na dobre psuje się motor. Bun przekazuje mnie pod opiekę miejscowemu i tłumaczy, po co przyjechałem i czego oczekuję. To bardzo ważne. Teraz zostałem sam z rozmówkami angielsko-khmerskimi.

Człowiek, który mnie zabiera, ma na imię Yai. Wygląda na obrotnego. Myślę sobie, kim mógłby być, gdyby się urodził w

62

Polsce. Ma rozpiętą koszulę, mocno owłosioną klatę, co jest nietypowe dla Azjatów, przydługawe włosy z modnie zakręconym kosmykiem. Ma może z  lat. Pasowałby na sołtysa albo wiejskiego właściciela jedynego sklepiku, takiego, co tu załatwi, tam załatwi, tu ma tego znajomego, a tu tego. Nic nie rozumiem, co do mnie mówi. Ani słowa, ani jednego gestu.

Nerwowo przerzucam kartki rozmówek. Jesteśmy w Srae Kan . To jego zagroda. Parę chat, trochę świń. Czy tu będę spał? Czy on pójdzie ze mną do dżungli? Chyba tak. Tak? Nie? Jedziemy do Srae Kan . Do naczelnika? Po co?

W mgnieniu oka wokół mnie gromadzi się tłum. Najpierw schodzenie, odstawianie wiaderek, ścieśnianie się, kołysanie, ostatnie poprawianie niewygodnego ułożenia ramion i wreszcie wszyscy stają nieruchomo w ścisku. Jest ich bardzo dużo. Może pół wsi. Przyglądam się uważnie strudzonym, promiennym twarzom. Moją przywarą, z którą od dawna bezskutecznie walczę, jest wpatrywanie się w ludzi, w których mam się ochotę wpatrywać. Nieraz przysparza to kłopotów moim towarzyszom. Tu nie jest to żadnym problemem. Bezczelna lustracja od dołu do góry jest jak najbardziej na miejscu. Najbardziej uwagę zwracają kobiety z dziećmi wczepionymi w ramiona i piersi. Wizyta kogokolwiek w tym miejscu jest wielkim wydarzeniem.

Gdy zapada cisza, słychać tylko brzęk much i komarów.

Jestem trochę spięty, nie wiem co ze sobą zrobić. Yai tłumaczy coś dwóm najbliżej. Jeden jest niski, z czarną czupryną i nabrzmiałymi żyłami na rękach. To pan Pat. Typowy raptus, wygląda na drobnego, wysuszonego pijaczynę. Drugi nieco tęższy, ze skośnymi, trochę indiańskimi, kocimi oczyma i twarzą pełną czerwonych plam i krost. Zaczyna krzyczeć i wymachiwać rękami. Wszyscy zaczynają krzyczeć i rozprawiać. Każdy chce dołożyć swoje zdanie. Chyba idzie o to, ile pieniędzy ode mnie wezmą za prowadzenie w dżungli i na ile dni się zgodzą. Czy w ogóle się zgodzą? Więcej tu na razie pytań niż czegokolwiek innego.

Turystyka niesterylna – Phnum Aural! – wykrzykuje nagle ten niski z czupryną i jego twarz zalewa pogodny uśmiech.

Dogadaliśmy się. Poprowadzą mnie w Góry Kardamonowe.

Mistrzowskie fotografie

SRAE KAN. FOT. ANDRZEJ MUSZYŃSKI

W Srae Kan każda chata wygląda niemal tak samo. Stoi na wysokich palach, na których opiera się platforma z desek, będąca centrum obiektu. Od deszczu chroni dach z liści bambusów i innych roślin. Na platformie się siedzi, śpi, przygotowuje jedzenie, wyprawia w pole, biesiaduje, naprawia, umawia, choruje. Kilka metrów kwadratowych, na których człowiek jakby ostentacyjnie rodzi się i umiera. Platformy nie są w żaden sposób odgrodzone od zewnątrz. Wszystko widać z drogi. Zresztą wszyscy się znają. Gdy ktoś przechodzi, zajrzy na chwilę albo chociaż oprze się o pal i pogada. Zaglądanie bez umawiania się jest nieodłącznym elementem współżycia zdrowych społeczności lokalnych. Za chatami jest gęsto od sadów i potężnych krzaków, kwiatów i ciemnozielonych liści.

Srae Kan jest najbardziej zielonym miejscem, jakie widziałem. Zieleń dominuje pod każdą postacią i odcieniem, przechodząc płynnie w soczyste lasy Gór Kardamonowych. Poza tym jest sporo brązu. Brązowi są ludzie, szczególnie teraz, gdy zachodzi słońce, duże brązowe oczy, brązowe woły z nienaturalnie długimi rogami i brązowe plecy wślizgujące się co chwilę w oświetlony las.

Mieszkańcy Srae Kan przykuwają uwagę swoją klasyczną urodą, gęstymi czarnymi włosami i lśniącą oliwkową skórą.

Naprzeciw w zagrodzie mieszka młoda dziewczyna. Obiecałem sobie, że jak wrócę z dżungli, od razu ją sfotografuję, najlepiej na tle ciemnozielonych gór. Teraz nie mam odwagi, za krótko tu jestem. W mojej osobistej klasyfikacji naczelne miejsce zajmują fotografie nie zrobione – albo z lenistwa czy

skrajnego wyczerpania, co zdarza się najczęściej, albo z kilku innych przyczyn. Są to zwykle fotografie najlepsze, nieraz mistrzowskie, idealne, zwalające z nóg. Tego zdjęcia nie wykonałem z racji niepojawienia się namierzonego obiektu. Byłaby to fotografia perfekcyjna, wymarzona.

W Kambodży nie wykonałem też jeszcze jednej wymarzonej fotografii, może nawet lepszej od tej w Srae Kan. Tamten kadr miał miejsce w Siem Reap, późnym wieczorem, gdy siedziałem w jednej z licznych restauracji, ścierając z czoła tropikalną wilgoć, na ulicy upchanej tłumem turystów szukających rozrywki po wizycie w Angkor Wat. Naprzeciw mnie siedział otyły, biało-różowy Anglik, żłopiący kolejne z rzędu piwo.

Jego rozmyta postura stercząca nad błyszczącym szkłem wypełniała mniej więcej dwie trzecie kadru z lewej strony. W pozostałej części, w tle, na którym ustawiona była podręcznikowo ostrość, stała niska, khmerska postać opatulona w łachmany, z dzieckiem wczepionym w ramiona. Postać nie miała ręki, a dziecko nogi po wybuchu miny, co schodzi na dalszy plan wobec jednego detalu – wzroku. Postać patrzyła na mnie, jak nigdy jeszcze nikt tego nie robił. Wzrok na tej fotografii jest elementem decydującym o artyzmie dzieła, jego wyjątkowości i prawdziwości, błyszczące oczy, oślepiające soczystą nienawiścią, kłującym żalem i strzelającym – dlaczego?!

Podobno biały W Srae Kan zapalają się pierwsze świeczki i pochodnie.

Gdy przychodzi wieczór, we wszystkich chatach zapalają się pochodnie, tworząc długą na całą wieś aleję, co wygląda nad wyraz fantastycznie, szczególnie, gdy w blasku ognia przemknie jakaś twarz z diabelsko czarnymi oczyma albo ktoś bez nogi urwanej miną. Przypomina to starożytną świątynię, w której ma się za chwilę odbyć ważna ceremonia religijna, chwile przed głównym spektaklem, wypełnione ostatnimi przemknięciami skulonych postaci, ostatnimi poprawkami i nerwowym korygowaniem wcześniej przeoczonych niedociągnięć.

Kiedy skończy się praca w polu, przygotowanie kolacji, mycie naczyń i ostatnie czynności wokół gospodarstw, można wyjść na wieś. Kim jest ten, co przyjechał? Skąd? Po co?

Po co on tu przyjechał, tu, do Srae Kan? Kiedy? Na ile? Sam? Podobno biały!

Mój palec w żółwim tempie przesuwa się w prawo po umorusanej już kartce, wzdłuż niepojętych znaków i symboli, wyprzedzając minimalnie światło z pochodni trzymanej przez Pata. Żółtaczka? Nie! Cholera? Nie! Dur brzuszny? Nie! A może przeziębienie? Nie! – po raz kolejny Pat stanowczo, lapidarnie zaprzecza na moje wymęczone próby zrozumiałego wypowiedzenia khmerskiego słowa, podnosząc przy tym cwaniacko wargi. Koło nas leży pod kocem kobieta, pewnie z rodziny, choć nie potrafiłem znaleźć odpowiednich słówek w rozmówkach, żeby się dogadać. Wygląda na konającą. Na co, do jasnej cholery, na co?

– Kruuuccion? – próbuję po raz ostatni.

– Tak! Tak! Kruucion! – ona choruje na malarię, z euforią pokrzykuje Pat, wywołując salwy radości, okrzyków i braw wśród tłumu opatulającego mnie ze wszystkich stron, spod platformy, z samej podłogi, gdzie siedzi starszyzna, z bambusowego dachu i pali z zawieszonymi na nich ciekawskimi dzieciakami.

63

PRZERWA NA POSIŁEK, GÓRY KARDAMONOWE. FOT. ANDRZEJ MUSZYŃSKI

A więc to malaria, rzecz powszednia, normalna, ot, przeziębienie, grypa, gorączka.

Nagle w chacie zapada cisza, dzieciaki zniżają głosy. Na środku nieruchomo sterczy ręka mężczyzny z indiańską twarzą, który przeraził mnie na samym początku. W dłoni trzyma duży, pojemny kubek z jasną, przejrzystą cieczą.

Wyciągam dłoń. To dla mnie. Co to? Wódka z ryżu? Piłem ją w Malezji – ohydna.

Bardzo powoli zbliżam kubeł do ust, wywołując u tubylców iskry w oczach i niepohamowane zaciekawienie. Wypije czy nie? No wypij! Pij, pij! – zdają się perswadować. Jeśli nie wypiję, nie będą mnie szanować. To rytuał, ceremonialne powitanie gościa. Odrzucenie oferty oznacza brak szacunku dla gospodarzy, ba, dla wszystkich obecnych. Czy będę dziś jadł węże, szczury, pająki i słonie? Co mnie jeszcze czeka w tym niesamowitym dniu?

Wychylam na raz pół kubka. To bimber. Od teraz jestem swój. Od teraz w Srae Kan jestem gościem ze specjalnym statusem. Biały pije bimber! I do tego mu smakuje.

Terra (in)cognita Pierwsze doniesienia o eksploracji Gór Kardamonowych pochodzą z XIX w. od francuskich oficjeli protektoratu, zapuszczających się pod góry, aby sprawdzić dostępność przyprawy, od której masyw wziął nazwę, i rozszerzyć francuską dominację. W  r. mężczyzna o nazwisku Richomme penetrował dziką głuszę, poruszając się wierzchem z całym zastępem słoni niosących bagaże. Jego relacja zachowała się w Narodowych Archiwach: „Dżungla ta ma miano nieprzebytej. Do tej pory jedynie dwóch tubylców zapuściło się w jej ostępy. Jedyna możliwość, żeby się tu przedrzeć, to poruszać się śladami słoni”.

64

Ostatnia zarejestrowana w jakikolwiek sposób wyprawa miała miejsce w  r., kiedy kompleks odwiedzili francuscy ornitologowie. Wkrótce obszar został odcięty na kilka dekad.

Pierwsze walki między Czerwonymi Khmerami a siłami rządowymi zaczęły się w latach . Po  r., kiedy upadł reżim Pol Pota, dżungla stała się dla nich naturalnym bastionem, w którym przetrwali kolejne  lat. Na początku lat . pojawiły się pierwsze kompanie drzewne. Czerwoni partyzanci zwietrzyli interes.

W  r. król Sihanouk, z pomocą zagranicznych specjalistów, na bazie zdjęć lotniczych utworzył dwa rezerwaty – Mount Samkos na zachodzie i Mount Aural na wschodzie.

Do dziś są chronione jedynie na papierze. Nikt tego na miejscu nie kontroluje. Czasem pojawiają się pracownicy organizacji ekologicznych, czasem wyślą na zwiad „rangera”. Na dzień dzisiejszy jako rangersi pracuje  mężczyzn. Gdy ranger za bardzo miesza się w interes – strzelają.

W Kambodży nie możesz po prostu stanąć i powiedzieć: tu zrobimy park narodowy. Sytuacja ekonomiczna na to nie pozwoli. Są plany, żeby część miejscowych przekwalifikować na strażników-rangerów. Cóż z tego, kiedy zarobki nie będą wysokie, a za jednego tygrysa można wyciągnąć nawet  dolarów.  dolarów w Kambodży! Wiesz, ile to jest? Kto na to pójdzie?

Na czarnym rynku małpa i papuga warte są  dolarów, zaś woreczek żółciowy niedźwiedzia, używany do produkcji szamponów, afrodyzjaków itp. – około  dolarów. Populację tygrysów w Górach Kardamonowych ocenia się na - sztuk, z czego około  jest uśmiercanych każdego roku. Podejmowane są próby ponownego zasiedlania obszaru tygrysami. Ludzie zajmujący się tym problemem boją się jeszcze jednego. Tygrysy nauczone kontaktu z człowiekiem stają się nierzadko ludojadami. Takie przypadki to poważny problem w Indiach.

Potężny obszar ( mln ha) przecinają już drogi, którymi kompanie wywożą drewno. Są plany połączenia Pursatu i Koh Kong. Rząd nie kwapi się z reakcją. Po pierwsze, sam czerpie profity z interesu. Po drugie, chodzi o tzw. nieoficjalne opłaty. Korupcja to ciągle bardzo duży problem w tym kraju.

Niemniej jednak, w Azji Południowo-Wschodniej na wielką skalę rozwijają się programy ekoturystyczne, angażujące tubylców i uczące troski o środowisko. Mam wrażenie, że może to przynieść skutek odwrotny do zamierzonego. W Górach Kardamonowych znalazłem się tylko dlatego, że zrezygnowałem z pierwotnego planu trawersu kompleksu dżungli Parku Narodowego Virachey na północy, zamieszkanego przez mniejszości etniczne. Po prostu zwątpiłem, kiedy zobaczyłem plakaty reklamujące wycieczki busami do egzotycznych osad. Ktoś dopisał ironicznie czerwonym flamastrem „kick out indigenous people and bring tourists!”.

Zgubieni w dżungli Pat przedstawia mi swojego przyjaciela – pan On ma z nami iść do dżungli. On niesie dużą maczetę i siekierę. Oboje mają na głowach kramę – lekką, czerwono-białą, kraciastą chustę, chroniącą od słońca. Gdy leżałem wieczorami w hamaku, próbowałem zliczyć sposoby wykorzystania kramy.

Jeśli założysz ją na twarz, chroni od wszędobylskiego kurzu, może być też ręcznikiem, ścierką, spódnicą, obrusem i sznurkiem. Bez kramy nikt się nie rusza.

Turystyka niesterylna po nodze i zanikająca powoli świadomość. Nie mogę przestać myśleć o fakcie, że żyje tu kobra królewska. Słyszałem od tubylców przeróżne historię. Tu zabiła czyjegoś dziadka, tam wujka. I o pytonie – grubym jak moje udo, długim na parę metrów, na którego prawie najechałem motorem w drodze do Srae Kan. Podnoszę się, żeby zmienić ułożenie. Jest mi niewygodnie. Jak to? Już pierwsza w nocy? Wycieńczenie daje znać o sobie. Dokładam do ognia i budzę się z wielką ulgą dopiero o świcie.

Ten sam wzrok Ostatniego dnia wstajemy długo przed świtem, z zamiarem dotarcia do drogi, skąd jeżdżą ciężarówki na południe.

Już po kilku minutach jazdy lądujemy w błocie. Świta, jest rześko i świeżo. Pachnie rankiem jak na dawnej polskiej wsi.

O świcie wszyscy są już na nogach, jakby było co najmniej południe. Mijamy woły, te same chaty, ogniska przed zagrodami, te same zastygłe, chude twarze wkomponowane w niezmienne tło, zastygłe usta i oczy, które intrygują najbardziej, patrzące beznamiętnie na dziwnego przybłędę, oczy i wzrok, który intryguje od berberyjskich wsi w Afryce przez hinduskie ulice i khmerskie miasta, wzrok i sposób patrzenia, który intryguje w całym szerokim pasie Ziemi, wzrok miliardów ludzi, siedzących na ciepłych od słońca asfaltach, taboretach, drewnach, blachach i gzymsach, tak samo wpatrzone nie wiadomo w co i po co, nie wiadomo czy gdzieś w dal, czy gdzieś bardzo blisko, jakby przygniecione ciężkim słońcem, wydawałoby się wyrażające absolutną apatię i marazm, mieszankę dumy, nieufności, nienawiści i bojaźni, jakby pogodzone z tym, co było i tym, co jest, z tragiczną przeszłością i niepewnym jutrem na przedpolu jednej z ostatnich terrae incognitae na Ziemi.

 ndrzej uszyńsi

FOT. ANDRZEJ MUSZYŃSKI

Ostatniego dnia pniemy się do góry długim grzbietem.

Po południu Pat daje do zrozumienia, że wieszamy hamaki.

Jesteśmy na małej polance, w dole szumi głośno górski potok.

Czemu tak wcześnie?

Phnum Aural – dwie godziny! – mówi. Aha, rozumiem.

Zostawimy bagaż i bez obciążenia lekko wyjdziemy na szczyt i z powrotem. W pośpiechu zapomniałem zaznaczyć ostatni obóz na GPS-ie. Ostatni posiłek zjadłem o siódmej rano.

Kończyła się też woda w manierce. Pat i On zgubili drogę.

Dwie osoby, które najlepiej znają ten teren (nikt nie zna tych rejonów lepiej od Pata i Ona!) zgubili się i całkowicie stracili orientację w gąszczu dżungli. W dżungli zgubić się nie jest problemem. Ostatnio głośno było o khmerskiej dziewczynie, która będąc dzieckiem zgubiła się dżungli i została odnaleziona przy wiosce po  latach! Ojciec poznał ją po bliźnie.

Jest pół-zwierzęciem. Mówią, że ma oczy czerwone jak wilk.

Naukowcy twierdzą, że raczej nie ma szans na ponowną adaptację do życia wśród ludzi.

Nie myślę już o niczym innym, tylko o jedzeniu i piciu.

Zatrzymujemy się. Czekamy na Pata, który wybiega naprzód zbadać, co przed nami. Bez rezultatu. Przedzieramy się przez liany i konary.

Schodzimy długo w dół, gdy słońce wyraźnie zachodzi już za lasem. Jesteśmy przy ziemistym potoku. Jest jeszcze czas, żeby sklecić jakieś platformy nad ziemią, przefiltrować wodę i ugotować bambusy do jedzenia. Tak byłoby najrozsądniej, jak piszą w podręcznikach survivalu, tak jak radzili doświadczeni traperzy.

– Zaraz hamaki! – krzyczy Pat i nerwowo pogania.

Trudno. To oni tu się znają najlepiej. Resztkami sił wspinamy się stromym zboczem w zupełnej już ciemności, nie widząc po czym stąpamy. W kompletnym amoku wchodzimy po grząskim zboczu, wpadamy na konary, wleczemy się na czworakach, cali w błocie i pajęczynach. Cuchniemy. Sam nie wiem, czy w dżungli prócz pijawek wsysających się nawet przez dziurki od sznurówek, przytłaczającej wilgotności i duchoty bardziej nie dokucza permanentne cuchnięcie, wzrastające z dnia na dzień, i absolutna niemożliwość jego zwalczenia.

Zatrzymujemy się na zboczu. Dopiero kiedy zapalają papierosa, widzę ich twarze. Wpierw długo milczą. Później chyba się kłócą i klną. Z twarzami w błocie wyglądają na wyczerpanych. Mnie jest już chyba wszystko jedno.

– Jest bardzo niedobrze – patrzy na mnie wreszcie Pat, dodając od razu: noc tutaj, na ziemi.

Nie mogę już z pragnienia odkleić warg. Nie ma nic do jedzenia, wszystko zostało w obozie. Układamy na ziemi liście.

Teraz trzeba zapalić ognisko. Jak nie będzie ognia, zamarznę na kość. Jestem cały mokry, a w Górach Kardamonowych noce są bardzo zimne.

Rozpalamy ogień piętnaście minut, pół godziny – bez rezultatu. Czy mam świeczkę w plecaku? Jeśli nie mam, nie rozpalimy – wszystko jest mokre. Nie pomaga nawet rozłupywanie drewna na bardziej suche kawałki. Mam! Układam się równolegle do stoku jak najbliżej ognia, jak najdalej od otaczającej gęstwiny. Wokół wszystko grząskie, mokre, oślizgłe. Zaczyna się nocny koncert – szelesty, trzaskania, otarcia, świsty i hukania, raz bliżej, raz nieco dalej, raz cicho, zaraz agresywnie tuż za nami, wyczuwalne skradanie się pijawek

65

Kapitalizm tworzy rasizm Ostatnio ktoś napisał, że patriotyzm ma swoje złe strony.

Z właściwą łamom „Gazety Wyborczej” subtelnością porównał go od razu do jednego z dyżurnych czarnych charakterów naszych czasów, którą to rolę pełni od klęski Adolfa Hitlera rasizm.

O ileż piękniej i dojrzalej pisał o tym choćby Józef Mackiewicz, definiując trzy jakże różne rodzaje patriotyzmu. Nawiasem mówiąc, tegoż Józefa Mackiewicza, w związku z innymi jego poglądami niejaki Michnik pośrednio porównał do zwierzęcia.

Jak większość polskich inteligentów ziemiańskiego pochodzenia, wychowałem się w rodzinie w pewnym szczególnym sensie rasistowskiej. Do dzisiaj pamiętam, jak babcia mówiła, że o, ten a ten to ma wygląd rasowy, a mój ojciec z uznaniem mówił o pewnej kobiecie, że to rasowa babka.

Wśród cech definiujących tak pojętą rasę znalazłoby się wysokie czoło, ładnie sklepiona czaszka, delikatne rysy, cienkie kości, wygląd dłoni, sposób chodzenia i gestykulowania, ale także spojrzenie, uśmiech, kształt zmarszczek. Ja też jestem dzisiaj w stanie z dużym prawdopodobieństwem określić po wyglądzie, kto skąd pochodzi. Z dawnych wyżyn czy skądinąd. Co więcej, jestem pewien, że umiejętność tę podświadomie posiada, choć może bardziej instynktownie, również druga strona – mam z tego powodu czasem trochę kłopotów.

Z doświadczenia wiem też, że nie ma to żadnego przełożenia na cnoty intelektualne i moralne. Wielu bardzo rasowych ludzi w PRL-u było np. kapusiami. Po -tce dochodzi zresztą inny czynnik i sprawdza się powiedzenie Orwella o tym, że w tym wieku wyglądamy tak, jak sobie zasłużyliśmy. Takie „rasy” występujące niemal wszędzie to prawdopodobnie odzwierciedlenie wielowiekowego zróżnicowania społecznego, innego trybu życia, diety. Według poświęconych temu badań antropologicznych, w Europie tylko w egalitarnej Norwegii nie ma tego typu różnic fizycznych, skorelowanych z przynależnością społeczną – w badaniach chodziło o różnice wzrostu. Z drugiej strony, mam czasem wrażenie, że obecna młodzież jest większa, a głowy ma mniejsze – ciekawe, czy ktoś to bada. Ale to chyba tak jest, że jeśli ktoś jakiegoś organu nie ćwiczy, to mu on obumiera, a swoją rolę odgrywają też hormony wzrostu zawarte w tanim mięsie.

Zastanawia mnie, dlaczego tych, którzy protestują przeciw tępocie i ohydzie prawdziwego rasizmu, nie oburza coraz bardziej widoczna segregacja, jakiej dokonuje współczesny kapitalizm. Osobne przejścia dla VIP-ów, zamknięte osiedla, pełne ochroniarzy galerie handlowe, gdzie można się przechadzać nie widząc biedaków. Zamiast napisów „tylko dla białych”, wszędzie tam jest de facto napisane „tylko dla bogatych”. Ta segregacja z czasem wytwarza też zmiany antropologiczne – np. chorobliwa otyłość czy nałogi w rodzaju palenia papierosów w USA dotyczą przede wszystkim bie-

66

daków, podczas gdy finansiści są z reguły szczupli, uprawiają jogging, nie palą, kupują sobie za żony najładniejsze samice, zapisują bez podatku fortuny swoim cudownym dzieciom, więc znowu będzie można za jedno, dwa pokolenia poznać po wyglądzie, kto jest skąd.

Obiekt chroniony przez policję polską Takiej tabliczki jeszcze nigdzie nie widziałem. Nie bardzo rozumiem, dlaczego zaczęło być niemal normą, że jeżeli coś jest chronione na serio, a nie na niby, to muszą to robić policjanci emerytowani albo pracujący po godzinach jako policja prywatna. Dla jasności przypominam, że policyjni emeryci mają po  lat. To jakiś absurd, ale to samo jest w szpitalach, gdzie coraz więcej zabiegów wykonują prywatni lekarze na państwowym sprzęcie, wyszkoleni na państwowych uczelniach. To widoczne znaki erozji cywilizacji, tak jak ministerstwa zarządzane przez grubego Ryśka czy „najlepszego płatnika” – na razie nie ma takich tabliczek, ale kto wie, może już niedługo.

Maluchy w pewnej szkole musiały podpisywać ślubowanie, że będą „aktywnie spędzać czas” – biedactwa, chyba po to, żeby tylko nie myślały...

„Jestem tu, bo Elvis był biednym chłopcem.

Zaczynał od zera i został milionerem”. Tak swoje przybycie do Memphis na rocznicę jego śmierci tłumaczył pewien jankeski fan piosenkarza. Bardzo klasowe podejście. Nie ma chyba na świecie drugiego społeczeństwa tak zaczadzonego ideologią, jak amerykańskie. W odróżnieniu od socjalizmu, udało się tam wmówić biedakom, że jedyną słuszną drogą poprawy ich sytuacji jest coś na kształt totolotka, stąd kult tych nielicznych, którym się udało. Z drugiej strony jest w tym podobna do socjalistycznej, ale chyba bardziej konsekwentna nienawiść wobec wszystkiego, co opiera się na tradycji, więzi pokoleń, wobec skomplikowanych dzieł wymagających czasu.

A przede wszystkim jest ludzka pycha, podniesiona w USA do rangi religii, w myśl której indywidualny człowiek tworzy samego siebie, swój świat, własne życie, nie zależy od otoczenia, urodzenia, genów, klimatu, przeznaczenia, losu, słowem: wolność pełną mordą. Jakże to inne od pełnego pokory rycerskiego Non nobis Deo, śpiewanego po bitwie pod Azincourt przez zwycięskiego Henryka V i jego wojowników.

Słupsk to bardzo ładne miasto. Szerokie, eleganckie aleje z deptakami, stare, wysmukłe ceglane budowle (piękna poczta), przemyśla-

Chwila oddechu ny układ ulic, zwarte centrum. W ogóle lubię poniemieckie miasta; ten ład, porządek, jakże to różne od chaosu na ścianie wschodniej, gdzie za cara o lokalizacji np. dworców kolejowych decydowały łapówki. Dzisiejszy chaos urbanistyczny polskich miast pokazuje, że wracamy w tej dziedzinie na wschód, a może i dalej na zachód, bo architektura i miasta amerykańskie są bardzo podobne do sowieckich. Za to w Słupsku właśnie na tle tej dobrej architektury widać też wielką różnicę między cieniutką warstwą luksusu, jaką oglądamy w centrach Gdańska, Krakowa czy Wrocławia, a nędzą materialną i cywilizacyjną polskiej prowincji, gdzie tuż obok centrum są całe kwartały zaniedbanych ulic, przy których w bramach z bojowymi psami stoją grupy młodych ludzi o wyrazach twarzy bardzo podobnych do swoich czworonożnych towarzyszy. Z okien wyglądają rozpite kobiety, których mężowie wysiadują na centralnym deptaku, co pewien czas wdając się w bójki i cały czas rzucając kilka podstawowych słów odzwierciedlających żałosny stan ich ducha. A jednak żal pomyśleć, że niedługo znajdzie się to wszystko na celowniku rosyjskich rakiet.

W IV RP informacje potrafią znikać.

W końcu lipca wieczorem podano na pasku TVP , że grupa jak się wydaje aż nazbyt pobożnych Żydów, spóźniwszy się do Majdanka, tak bardzo się zdenerwowała tym, że muzeum było już zamknięte, iż staranowała bramę i potem zabarykadowała się w jednym z budynków. Było też o tym coś niecoś w radiu tego wieczora. A następnego dnia nic, taki news, a tu milczenie, cisza. Aż sam się zastanawiałem, czy mi się nie przyśniło, ale sprawdziłem dwa dni później, coś tam zostało w In-

ternecie. Ale prawdziwy hit to tekst z „Rzeczpospolitej”. W wydaniu z - września b.r. Jacek Przybylski napisał: „Wydaje się jednak, że czas, gdy irańscy dyplomaci mogli spokojnie słuchać groźnie brzmiących zapowiedzi zachodnich dyplomatów, bo wiedzieli, że Rosja i Chiny zawetują bardziej uciążliwe kary nakładane na Teheran, minęły  września, gdy izraelskie bombowce zrównały z ziemią obiekty domniemanego ośrodka jądrowego w Syrii.

Trudno o dobitniejsze ostrzeżenie ze strony państwa, dla którego bomba atomowa w rękach Iranu jest śmiertelnym zagrożeniem”.

Sięgnąłem więc raz jeszcze do „Rzeczpospolitej” z  września, kiedy to rzeczywiście wszystkie media podały, że izraelskie samoloty naruszyły przestrzeń powietrzną Syrii i zostały ostrzelane. „Rzeczpospolita” cytuje w dłuższym tekście poświęconym temu zdarzeniu opinie izraelskich ekspertów, którzy twierdzą, że incydent był wymyślony przez Syrię, aby podgrzać napięcie, a inne głosy mówią, że był przypadkowy i że samoloty zrzuciły tylko pojemniki z benzyną. Znowu poczułem się przez chwilę, jak w jakimś filmie z gatunku political fiction czy w Orwellowskiej Oceanii. Nawet naczelny kazał mi sprawdzić, stąd ten cytat. Może gdzieś już trwa jakaś wojna i kiedyś się o niej dowiemy?

W moim mieście Coraz więcej dróg szybkiego ruchu, więc i coraz większe korki. Codziennie rano mijam na rowerze bądź pieszo całe taśmociągi, gdzie każdy dumnie dzierży kierownicę własnego kawałka taśmy. Co ciekawe, całkiem dobrze działa tu transport publiczny, a jesień piękna, więc i chodzenie piechotą może być przyjemnością. Mam wrażenie, że korki zaspokajają tę samą potrzebę, którą w socjalizmie zaspokajały kolejki – monotonnego dążenia do celu, które dzięki temu, że trwa długo, daje uczestnikom rytuału poczucie sensu istnienia. Tak jak kiedyś na braki w zaopatrzeniu, tak samo teraz można ponarzekać na braki w infrastrukturze, na złych ekologów, zatrąbić klaksonem, zapiszczeć oponami, zawarczeć silnikiem i rzucić w świat wezwanie: woźnice wszystkich krajów, łączcie się!

www.rysunki.bardzofajny.net

Z tymi komórkami od razu wiedziałem, że to musi być szkodliwe. Jak taka ilość fal krążących wokół mogłaby nie działać na nasz organizm. Ale ludzie to małe piwo, nasz gatunek jak lawa. Za to okazało się, że obrzydliwe, bezsensowne gaworzenie przez telefony szkodzi pszczołom, które na skutek elektromagnetycznego smogu nie mogą odnaleźć drogi do ula, a bez nich nie będzie miodu, owoców, ziemia zacznie jałowieć. Wtedy na pewno pojawi się Monsanto czy jakiś inny zbrodniczy koncern i zaproponuje kolejne cudowne rozwiązanie, i tak aż do końca świata.

RYS. PIOTR ŚWIDEREK

W tym roku w Tatrach było tak, jak powinno być. Czyli na górze znaleźli się tylko ci, którzy tam doszli na własnych nogach. Cisza, spokój. Jak to mówiłem znajomej, to ona zaraz o niepełnosprawnych. A ja myślę, że o sprawność należy dbać, a przede wszystkim trzeba nauczyć się wyrzeczenia i rezygnacji. Czego wszystkim życzę tej pięknej jesieni.

 ontras

67

Tadeusz Buraczewski Orka...

ronezj

Dopalone na panewce już pomysły Dobry Boże – politycznie – nie pomoże...

Trzeba zatem w niedorzeczu Narwi – Wisły Zacząć nową orkę – na ugorze.

Gdy partyjnych hersztów zwarty szpaler kokietuje znów wyborczy plankton telesuczki – newsy – kruczki – do arbeitu staje SB-ek, sufler, tivi-mag-redaktor.

Jakiż patent na (Berezę...) sejmowładców: Emigracja – nam? Czy wegetacja – u nas?

Dziś przewrotu nikt nie zrobi – bo Piłsudskich Wyrżnął Niemiec, Ruski i komuna.

Autorytet chce bronować do upadu pole chwały – dzisiaj zgoła już niewielkie Wypadł z tonu, polit-ligi i układu – to profesor żyźni działkę pod brukselkę.

O! Komandos ryje w cztery skiby Radląc zagon rudej gliny popod zboże – imperatyw M – jak miłość do ojczyzny (sic!)

– bez pardonu wiodąc orkę na Agorze.

Dwie kanalie – ich wypluła polityka, węsząc braku władzy vistną grozę, kulą lisie kity popod miedzą W życiu – raz na wozie, raz – nawozem...

Jutro zda się lśnić jak ugrzech w rosie Lud, co orze, tak jak może i potrafi – nie doczeka znowu plonów i wybierze Mat’ pariadka – cny azymut do – anarchii!

Mondo cane – pieskie życie Nie ma skąd – nie ma jak ranek ciągnie się jak flak za pstrym kundlem – co miał refleks w taniej jatce – gdzie i z kim – zabić spleen – mózg nieczynny jak wulkany na Kamczatce...

I jak tu żyć – gdy przyjdzie poniedziałek?

Bo co tu kryć – tygodnia mdły kawałek!

I pies chce żryć! I czegoś tam chcą dzieci...

A życie cóż – jak z rury z dziurą leci.

Za mną tuż – tak krok w krok idzie cóż – mały biały dog – poczwaro – a kysz!

To nie biały dog – większa biała mysz!

Nie ma skąd – nie ma jak – jak po balu jak na złość – w wódce coś – to karaluch...

W wannie love – w palmie – paw w pół urwany song na jedną strunę – lance w dłoń – Euro – goń!

Albo wypij za starą komunę...

Za mną tuż – tak krok w krok niby cień – sunie już ...białym czymś mignęło...

– to nie pies – może bies – mały biały demon – – i jak tu żyć, gdy przyjdzie poniedziałek?

Encyklopedia Wyrażeń Makabrycznych 9. Nieruchomości Onego czasu oglądałem film, w którym pewien malowniczy australijski traper odwiedził był Nowy Jork. Gdy dowiedział się, że w mieście tym cała gleba podzielona jest na działki, z których każda do kogoś należy – roześmiał się do rozpuku. Ubawiło go bowiem wielce, że coś, co żyje miliony czy miliardy lat, może należeć do kogoś, kto żyje lat kilkadziesiąt. – „To człowiek należy do Ziemi, a nie ziemia do człowieka” – odezwał się na poły szyderczo, na poły prześmiewczo.

Dostrzeżenie ludzkiej pychy, widocznej w tym paradoksie, nie jest dziś niczym specjalnie oryginalnym. Niemniej kryje się za tym ciekawy problem terminologiczno-teoretyczny. Otóż człowiek, uczyniwszy powierzchnię planety, a nawet jej wnętrze, przedmiotem własności i handlowego obrotu, zaliczył ją do nieruchomości.

Ruch lub brak ruchu to, jak wiadomo, pojęcia względne. Coś może być nieruchome względem czegoś i charakter tej zależności jest symetryczny. Wobec czego lub kogo planeta jest nieruchoma? Na pewno nie jest nieruchoma wobec człowieka, bo ten, wyjąwszy osoby sparaliżowane, wielokrotnie po jej powierzchni się przemieszcza. Nie jest też nieruchoma wobec Słońca ani nawet wobec własnej osi, skoro bez przerwy wiruje. Może więc

68

Paplo Maruda powierzchnia planety jest nieruchoma wobec siebie samej? Niestety, nawet w skali ludzkiego życia niezupełnie zgadza się to ze stanem faktycznym. Występują przecież trzęsienia ziemi i błotne lawiny (niedawno w Indonezji z tego ostatniego powodu zniknęła cała wyspa). Przede wszystkim jednak część wodna powłoki w coraz większym stopniu zalewa część ziemną. Kiedyś dotyczyło to tylko lawin śnieżnych w górach lub okresowych przypływów oceanicznych, wywołanych przez Księżyc. Obecnie wskutek efektu cieplarnianego repertuar zalewań znacznie się poszerzył i harcują one swobodnie po całej Europie, a nawet zagrożą w niedługim czasie całemu sławnemu miastu Gdańsk, nie mówiąc o jakiejś tam Wenecji.

Mam nadzieję, że mili czytelnicy mają już teraz tyle wody w mózgu dzięki obecnej bajce, że mogę ich doprowadzić do stanu, w którym zagłosują na partię Krasnoludków i Gamoni (wraz z całą resztą społeczeństwa), bo innego ratunku nie widzę. Zapytuję więc: ) Czy nieruchomością jest prywatne jezioro o charakterze przepływowym? ) Czy nieruchomością jest karuzela? ) Czy nieruchomością jest latająca obora w czasie trąby powietrznej?

 aplo arud

Na posterunku Życiorys niepodległościowego socjalisty

W długim szeregu bojowników PPS ostatnim chorążym Niepodległości, Demokracji i Socjalizmu był Adam Ciołkosz.

Urodził się  stycznia  r. w Krakowie, jednak jego dzieciństwo i młodość związane były z Tarnowem. Rodzina kultywowała patriotyczne i lewicowe tradycje. Matka była córką powstańca z  r., ojciec – nauczyciel chłopskiego pochodzenia – członkiem PPS od  roku. Dla Adama szkołą społecznego działania stało się harcerstwo, do którego wstąpił w wieku lat dziesięciu i któremu pozostał wierny na długo (będąc m.in. członkiem Głównej Kwatery ZHP).

Niebawem czas przyniósł trudniejsze próby. Pod koniec wojny Ciołkosz znalazł się w niepodległościowej Polskiej Organizacji Wojskowej, a jako -latek wstąpił na ochotnika do Wojska Polskiego. Już po roku zdobył szlify oficerskie, po dwóch został dowódcą kompanii ciężkich karabinów maszynowych. Walczył na froncie wschodnim o Lwów, Warszawę i Wilno, w bitwie nad Niemnem został ranny. Latem  r. wziął udział w akcji plebiscytowej w Prusach Wschodnich, a kiedy rok później wybuchło III powstanie śląskie – pośpieszył tam jako dowódca pociągu pancernego.

Gdy Rzeczpospolita okrzepła w swych granicach, Ciołkosz rzucił się w wir działalności politycznej. Wobec zwycięstwa w ZHP żywiołów endecko-klerykalnych, jesienią  r. zakłada lewicowe Wolne Harcerstwo – trzy lata później jednak tę inicjatywę przechwycili komuniści. Równocześnie wstąpił do PPS i został przewodniczącym Sekcji Akademickiej (studiował prawo na UJ) tej partii w Krakowie, działając zarazem w kierownictwie Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (tu poznał swą przyszłą żonę Lidię Kahn).

Od  r. był sekretarzem redakcji krakowskiego dziennika socjalistycznego „Naprzód”. Partia doceniła talent i zaangażowanie młodego działacza i wystawiła jego kandydaturę w wyborach w  roku. Ciołkosz zdobywszy w rodzinnym Tarnowskiem  tys. głosów został – jako -latek – jednym z najmłodszych posłów, a potem sekretarzem klubu parlamentarnego PPS. W  r. został wybrany do Centralnego Komitetu Wykonawczego partii.

Nie zapomina wszakże o swoich małopolskich wyborcach – jest tu na każdej demonstracji, przy każdym strajku. Zakładał związki nawet tam, gdzie słyszał od robotnic nieświadomych pochodzenia jego żony: „Ale mamy do Was,

RYS. GERENCJUSZ, WWW.ALKEMIQ.PL

Jarosław Tomasiewicz

towarzyszu Ciołkosz, prośbę: nie przysyłajcie nam na mówców żadnych Żydów, najlepiej niech zawsze przychodzi towarzyszka Ciołkoszowa”. Do legendy przeszła historia, jak Ciołkosz w czasie strajku tarnowskich robotników cegielnianych rzucił się pod lokomotywę pociągu, zatrzymując łamistrajków. Żona wspominała, że „Adam był naprawdę kochany przez robotników i sam był z nimi głęboko uczuciowo związany”. Nic więc dziwnego, że w wyborach  r. został ponownie wybrany do Sejmu (rekordową ilością głosów!) a gdy aresztowała go policja, w Tarnowie wybuchły rozruchy.

Działalność opozycyjna wymagała samozaparcia: aresztowania, pobicie przez sanacyjną bojówkę w czerwcu  r., wyrok trzech lat więzienia w procesie brzeskim... Represje jednak tylko hartowały kadrę socjalistów.

Kroczący autorytaryzm sanacji doprowadził do rozdźwięków w Polskiej Partii Socjalistycznej. Piłsudczycy pod wodzą Rajmunda Jaworowskiego wyodrębnili się w PPS – dawną Frakcję Rewolucyjną. Główny nurt (Tomasz Arciszewski, Mieczysław Niedziałkowski, Kazimierz Pużak, Norbert Barlicki, Zygmunt Żuławski) opowiadał się za parlamentarną opozycją w ramach Centrolewu; Arciszewski i Pużak później zaczęli szukać modus vivendi z sanacją. Natomiast radykałowie (Ciołkosz, Zygmunt Zaremba, Stanisław Dubois, Jan Stańczyk) woleli tworzyć klasowy blok wraz z socjalistycznymi partiami mniejszości narodowych.

Nie miało w nim jednak być miejsca dla komunistów!

Jak mówiła Lidia Ciołkoszowa: „Uważaliśmy, że komunizm jest sprzeczny z ideami socjalistycznymi, że niszczy wolność, demokrację, swobodę dyskusji i opozycji, szerzy terroryzm, prowadzi do masowego zniewolenia ludzi, do nędzy, a potem też do stworzenia wielkiego systemu pracy niewolniczej. /.../ Wiedzieliśmy, że komunistyczna Rosja jest wrogiem niepodległej Polski”. Na popularne w latach . hasło jednolitego frontu antyfaszystowskiego odpowiadała: „/.../ my uważaliśmy, że nie można przeciwstawiać się czarnemu czy brunatnemu totalitaryzmowi przy pomocy totalitaryzmu czerwonego”. Raziło ją

69

Z Polski rodem wreszcie oderwanie komunistów od codziennego życia proletariatu („Zawsze ma się wrażenie, iż poza zebraniami z robotnikami stykali się tylko wtedy, gdy zamawiali ubranie u krawca lub buty u szewca”), wyrażające się w forsowaniu nierealistycznych celów kosztem bieżących interesów robotnika.

Z tego stanowiska wynikała nieustanna walka na dwa fronty: przeciw prawicy i przeciw kompartii. Z jednej strony, krakowska PPS uniemożliwiła marsz ONR na żydowski Kazimierz i wymusiła ustąpienie sanacyjnego wojewody Świtalskiego po masakrze w fabryce „Semperit”. Z drugiej, wystrzegała się jakichkolwiek kontaktów z komunistami – nawet wtedy, gdy chcieli udzielić pomocy finansowej robotnikom z „Semperitu”. Gdy komuniści i ich sympatycy zorganizowali jednolitofrontowy Zjazd Pracowników Kultury w Obronie Pokoju we Lwowie – PPS odpowiedziała Dniami Kultury Robotniczej w Krakowie. Walka ta przenosiła się w głąb PPS, gdzie Ciołkosz ścierał się tak z jednolitofrontowcami, jak i z żuławszczykami (zwolennikami centrowego Frontu Morges). Charakterystyczne dla Ciołkoszów było jednak, że politycznych zmagań nie przenoszono na płaszczyznę stosunków prywatnych. Ciołkoszowa wspominała wiceprezesa Stronnictwa Narodowego, Tadeusza Bieleckiego: „Politycznie staliśmy na antypodach, ale osobista sympatia między nami pozostała na całe życie”.

Gdy we wrześniu  r. wybuchła wojna, Ciołkosz zgłosił się na ochotnika do wojska, ale jako czynny opozycjonista został odrzucony. Ucieka więc z Krakowa do Lwowa, gdzie wysłannik Pużaka nakazał mu przedostać się na Zachód.

Przekroczywszy w bród graniczny Czeremosz, przez Bałkany dotarł do Paryża. Jak zawsze dwoi się i troi: jest członkiem Rady Narodowej (emigracyjnej namiastki parlamentu), sekretarzem Centralnego Komitetu Zagranicznego PPS, reprezentuje polskich socjalistów w międzynarodowym komitecie socjalistycznym. Na forum Rady domaga się reformy rolnej, zwalcza antysemityzm tygodnika „Jestem Polakiem”, a także... uniemożliwia nowelę konstytucyjną, która miała otworzyć księciu Kentu drogę do tronu Polski.

Niebawem Ciołkosz przesuwa się do opozycji wobec rządu Sikorskiego, którego polityki wobec ZSRR nie akceptuje.

W liście do Oskara Lange z  maja  r. pisał: „Rosję Sowiecką uważamy za czynnik obiektywnie reakcyjny i najwyższy czas, aby poza symboliką jeszcze na pozór socjalistyczną dojrzeć prawdziwe oblicze Sowietów na wskroś imperialistyczne, a przez to i reakcyjne. /.../ Starcie niemiecko-sowieckie /.../ będzie niczym innym, jak tylko konfliktem dwóch imperializmów /.../”. Krytykuje więc układ Sikorski-Majski, zbliżając się wraz z Zarembą do przedstawicieli prosanacyjnego skrzydła PPS (Arciszewski, Pużak, Adam Pragier, Tadeusz Tomaszewski). Choć większość CKZ pod kierownictwem Liebermana poparła Sikorskiego, to opozycyjna grupa socjalistów znalazła się w jednym antysowieckim froncie z sanatorami i endekami! Co ciekawe, nie przeszkadzało to Ciołkoszowi współpracować z trockistą Izaakiem Deutscherem, przed wojną członkiem PPS, który na propozycję przyjęcia obywatelstwa brytyjskiego, odparł: „Matki w nieszczęściu się nie opuszcza”. Przynależność do mniejszościowej frakcji uniemożliwiła jednak Ciołkoszowi przyjęcie stanowiska premiera po śmierci Sikorskiego. Premierem rządu

70

londyńskiego został Stanisław Mikołajczyk, a gdy ten wybrał porozumienie z Gomułką – Tomasz Arciszewski.

Emigracyjną PPS rozdarł jednak w marcu  r. rozłam – działacze tacy jak Stańczyk, Ludwik Grosfeld czy Julian Hochfeld opowiedzieli się za uznaniem Jałty i powrotem do kraju. Ciołkosz odbudowuje struktury partii na emigracji.

Objął przywództwo organizacji partyjnej w Wielkiej Brytanii i stanowisko wiceprzewodniczącego CKZ; najwyższe funkcje objęli jego przyjaciele – Arciszewski został przewodniczącym CKZ, a Zaremba przewodniczącym Rady Centralnej. Ciołkosz jest wraz z Zarembą architektem polityki PPS. Na zjeździe partii w Pont-a-Lesse w maju  r. podjęto uchwałę zalecającą: „Prowadzić nieustępliwą walkę z imperializmem sowieckim i jego agenturami w imię odzyskania wolności Narodu Polskiego i włączenia go wraz z innymi ujarzmionymi dziś narodami sowieckiej strefy wpływów z powrotem do rodziny wolnych narodów świata...”.

*** Na emigracji Ciołkosz – dotąd raczej praktyk polityki – zaczął rozwijać talenty publicysty i ideologa, dostosowując niepodległościowy socjalizm PPS do nowych warunków.

Co więcej, jako przedstawiciel Unii Socjalistów Europy Środkowo-Wschodniej, pracował w komisji, która przygotowała deklarację frankfurcką Międzynarodówki Socjalistycznej z  lipca  roku!

Ciołkosz zaczyna dystansować się od marksizmu, podkreślając, że socjalizm może wynikać „/.../ z naukowej analizy społecznej i gospodarczej, albo /.../ z zasad humanitarnych, etycznych, albo też /.../ z takiej czy innej religii”. Dlatego akcentuje niespójność i ewolucję myśli Marksa, jako zasadniczą Marksowską wskazówkę przyjmując jego dewizę „de omnibus dubitare”. Podkreślając zasługi Marksa, nadaje im wymiar głównie historyczny: „Można a nawet musi się zrezygnować dzisiaj z doktryn Marksa w rozwiązywaniu problemów społeczeństw współczesnych, lecz nie da się usunąć Marksa z historii socjalizmu. /.../ [ruch robotniczy] tylko dzięki Marksowi wszedł ostatecznie na tory organizacji masowej i działającej jawnie, /.../ występującej w polityce samodzielnie i wysuwającej na czoło zasadę, wedle której wyzwolenie robotników powinno być dziełem samych robotników”. Zresztą, jak zwróciła uwagę jego żona, „Popularność Marksa wśród polskich robotników wynikała nie z jego teorii ekonomicznych, ale z tego, że w  r. zgłosił w I Międzynarodówce wniosek popierający niepodległość Polski w przedrozbiorowych granicach”.

Pozwala to Ciołkoszowi z otwartą przyłbicą podnieść sztandar rewizjonizmu. Powołuje się tu na Eduarda Bernsteina i Ludwika Krzywickiego. Pierwszy miał dokonać rewizji marksistowskiej teorii ekonomicznej, zwracając uwagę na elastyczność kapitalizmu i wyciągając stąd wniosek, że „/.../ przejście od ustroju kapitalistycznego do ustroju socjalistycznego drogą pokojową jest, po pierwsze, możliwe, po drugie, pożądane”. Krzywicki natomiast – odchodząc od bezwzględnego determinizmu ekonomicznego – rzucił nowe światło na teorię rozwoju społecznego: „/.../ związki przyczynowe, rządzące rozwojem społecznym, dotyczą tylko procesów masowych, a nie zachowania się poszczególnych jednostek. /.../ rozwój jest wypadkową nie tylko sił wytwórczych i powstałych pod ich wpły-

RYS. GERENCJUSZ, WWW.ALKEMIQ.PL

wem idei społecznych, ale także podłoża historycznego, istniejącego w danym miejscu i czasie”. Miało to niezwykle istotne konsekwencje: „/.../ teoria Krzywickiego stanowi naukowe uzasadnienie dla poglądu, że w zależności od podłoża historycznego będą się wyłaniały różne formy ustroju socjalistycznego i że formy te będą się przeplatały, nawzajem na siebie wpływały i dopełniały się wzajemnie, że zatem istnieć będą różne drogi do socjalizmu i różne modele socjalizmu”.

Określając się jako marksista nieortodoksyjny, Ciołkosz zarzuca zarazem komunizmowi, że jest... antymarksistowski.

Lenin miał odwrócić Marksowski determinizm: o ile według Marksa socjalizm miał nadejść niejako automatycznie, gdy dojrzeją ku niemu warunki materialne, o tyle Lenin chciał przejąć władzę w celu stworzenia warunków do budowy socjalizmu. To był niejako grzech pierworodny leninizmu, gdyż aby przeprowadzić w szybkim tempie pierwotną akumulację kapitału, trzeba było ustanowić dyktaturę. W ten sposób zamiast socjalizmu pojawiła się „autarkia gospodarcza i kapitalizm państwowy”, a za parawanem władzy ludu usadowiły się „rządy biurokracji i »aparatczyków« sprawującej władzę monopartii”.

Logiczną konsekwencją takiej oceny komunizmu było odrzucenie wszelkich kompromisów z komunistami. „Zgodnie z tradycją i wyczuciem ruchu robotniczego należy zawsze ustalać, kto jest wrogiem aktualnie najważniejszym i najgroźniejszym i tego wroga przede wszystkim zwalczać. Wrogiem naczelnym jest w obecnym okresie imperializm moskiewski i dyktatura komunistyczna” – pisał Ciołkosz. Dlatego „/.../ partia socjalistyczna współpracująca z komunistami bynajmniej nie jest robotnikom polskim potrzebna /.../. Robotnikom polskim potrzebna jest partia socjalistyczna walcząca z komunizmem”. Co więcej: „Nieustanne podtrzymywanie i zaznaczanie granicy, dzielącej socjalizm od komunizmu, jest dzi-

siaj główną przesłanką ocalenia przyszłości PPS. Istnieje tylko jeden rodzaj komunistów, z którymi socjaliści spod znaku PPS mogą wchodzić w porozumienia: mamy na myśli komunistów typu Milovana Dżilasa albo Imre Nagy’a, którzy przeszli na pozycje integralnej demokracji /.../”. Gwoli prawdy odnotujmy jednak, że potrafił wypowiadać się też pozytywnie o Leninie (gdy ten bronił interesów małych narodów) czy Luksemburg (gdy krytykowała antydemokratyczne zapędy bolszewizmu).

Przy całym swym pryncypialnym antykomunizmie Ciołkosz pozostaje socjalistą. Socjalizm definiuje jako „/.../ koncepcję ustrojową, która usunie wszelkie postacie wyzysku i ucisku człowieka przez człowieka, zlikwiduje podział społeczeństwa na klasy i zastąpi produkcję orientującą się na zysk jednostek produkcją orientującą się na zaspokojenie potrzeb ludzkich; ustrój ten podporządkuje społeczeństwu środki produkcji, transportu i wymiany oraz zastąpi ślepy bieg produkcji produkcją świadomą i planową”. Gdy jednak przechodzimy do konkretów, Ciołkoszowa wizja socjalizmu rysuje się dość mgliście – to „niekończące się zadania” „powiększania dochodu społecznego” i „coraz bardziej egalitarnego podziału dochodu społecznego”. Skromny jest też program-minimum: republika parlamentarna, równość praw obywatelskich, reforma rolna, własność społeczna zakładów przemysłowych, „które zostały wzniesione kosztem i wysiłkiem całego narodu”.

Jasno i jednoznacznie zarysowany został tylko stosunek do demokracji: „/.../ socjaliści odrzucają wszelką dyktaturę, także dyktaturę proletariatu /.../ Socjaliści stoją na stanowisku demokracji politycznej, z równymi prawami dla wszystkich stronnictw politycznych i dla wszystkich obywateli, także dla przeciwników socjalizmu”.

Szczególną rangę Ciołkosz przydaje wolności wyznania, z której wyprowadza stosunek do Kościoła: „Socjaliści polscy zawsze uznawali wolność sumienia, prawo do wierzeń i przekonań religijnych za jedno z podstawowych praw człowieka i obywatela. Ilekroć zagrożone lub naruszone były prawa mniejszości wyznaniowych w Polsce międzywojennej, stawaliśmy w ich obronie. Dzisiaj stajemy w obronie praw większości [katolickiej – przyp. J. T.], w obronie jej przekonań i jej uczuć /.../”.

Socjalizm musiał wszakże spełniać jeszcze jeden warunek: „/.../ winien być niepodległościowy, to jest stać na gruncie praw Polski do niepodległego bytu państwowego /.../”. Patriotyzm był dla Ciołkosza równie ważny, co socjalizm i demokratyzm. Wartości te postrzegał zresztą jako splecione w nierozerwalną całość: „/.../ optymalny byłby stan rzeczy, w którym moglibyśmy na stałe pogodzić /.../ z sobą solidarność klasową proletariatu z /.../ miłością ojczyzny oraz miłością ludzkości”.

Tak jest w każdym razie w przypadku polskiego patriotyzmu: „interesy Polski, co najmniej od stu pięćdziesięciu lat, były zawsze zgodne z interesami sił wolnościowych w świecie”. Dlatego „My w Polsce łączymy w jedną całość jedno i drugie: walkę z uciskiem narodowym i walkę z uciskiem społecznym i gospodarczym; walkę o wolność narodu i walkę o wyzwolenie gospodarcze i społeczne”.

Na tej podstawie, powołując się na Stanisława Worcella i Louisa Blanquiego, konstruuje Ciołkosz teorię podwójnej przynależności: „/.../ możliwy jest taki stan rzeczy, w którym pod pewnymi względami zachowujemy solidarność klasową wobec przynależnych do /.../ proletariatu, mimo że należą do innych narodowości, a jednocześnie odnosimy się /.../ pod

71

Z Polski rodem pewnymi względami solidarnie do osób przynależnych do narodu, którego część stanowimy, choćby nawet te osoby należały do innych klas społecznych”. Na tej podstawie konstatuje, że „/.../ współczesne partie socjalistyczne /.../ prowadzą politykę podyktowaną własnym zrozumieniem interesów klasy robotniczej swego kraju, które nie zawsze są zgodne z interesami klasy robotniczej innych krajów” [podkr. J. T.]. Okazuje się, że nie ma jednolitego interesu proletariatu, a interesy klas robotniczych różnych krajów są wbudowane w interesy ogólnonarodowe! Patriotyzm traci zarazem wymiar klasowy, jako że „Nie ma socjalistycznej ojczyzny polskiej, jest tylko polska ojczyzna, jedna dla wszystkich, jedna od tysiąca lat”.

Ba, Ciołkosz skłonny jest nawet patriotyzm stawiać wyżej od internacjonalizmu, gdyż „/.../ aberracją byłoby /.../ odrzucenie miłości własnego narodu w imię solidarności proletariatu całego świata albo też umiłowania całej ludzkości. Własny naród nie jest bowiem abstrakcją, natomiast ludzkość jest abstrakcją”. Patriotyzm Ciołkosza był głęboko emocjonalny: „/.../ gdybym się nie był urodził Polakiem, chciałbym być właśnie Polakiem. Kocham mój kraj. Lgnę do niego” – wołał do brytyjskich fabianów w  roku.

Zarazem Ciołkosz podkreślał, że „Socjalizm absolutnie nie da się pogodzić z krzywdą i sponiewieraniem czy to całych narodów, czy też grup narodowościowych, tzw. mniejszości narodowych”. W stosunkach międzynarodowych „Zabezpieczeniem może być tylko demokracja w stosunkach pomiędzy narodami, bezpieczeństwo zbiorowe i pomoc wzajemna. /.../ Stosunkami między narodami winna rządzić równość wobec prawa narodów /.../”. Starannie odróżnia patriotyzm od nacjonalizmu: „/.../ nacjonalizm zaślepia, nie pozwala dostrzegać i mówić prawdy o własnym narodzie, gdy ten naród schodzi na błędne drogi, /.../ natomiast patriotyzm nie tylko pozwala, ale i nakazuje to czynić”. Z tych pozycji krytykuje obie skrajności: „/ .../ egoizm narodowy jest tak samo negacją zdrowego i koniecznego /.../ patriotyzmu, jak jest nią nihilistyczny kosmopolityzm, brak łączności duchowej z własnym narodem i obojętność na jego losy”. Konkluduje: „Będziemy bronili słusznych /.../ praw Polski do wolności i do niepodległego bytu, lecz biały sztandar nacjonalizmu nie jest nam do tego potrzebny. Wystarczy sztandar biało-czerwony”.

Jak przekładało się to na sprawę polską w okresie zimnej wojny? Ciołkosz podkreśla, że „Nie są nam wcale potrzebne pretensje do mocarstwowości /.../ ale nie możemy się zgodzić na rolę niemieckiego czy też rosyjskiego państwa wasalnego albo satelity albo kolonii” (nazbyt optymistycznie uważał, że z przyczyn geograficznych takiego zagrożenia nie ma ze strony USA i Zachodu). Pryncypialnie broni granicy na Odrze i Nysie, spierając się o nią z narodowo nastawionym przywódcą SPD Kurtem Schumacherem (gdy zaś dowiedział się o wizycie przywódcy niemieckich „wypędzonych”, Czaji, domagał się, by go „zrzucić ze schodów”). Natomiast na wschodzie walczy o zwrot Kresów Wschodnich, podkreślając, że gdy „/.../ piszę: »nasza ziemia«, mam na myśli wszystkich tych, którzy na niej mieszkają. /.../ ziemia ta rządzona będzie po tej wojnie przez wszystkich, którzy na niej mieszkają”. Jego żona dawała nieco inną wykładnię tego stanowiska: „/.../ dopóki trwa układ jałtański, trzeba bronić granicy ryskiej z  roku. Gdy Jałta się zawali, a Ukraińcy, Białorusini i Li-

72

twini odzyskają niepodległość, wtedy sprawę granicy wschodniej trzeba będzie załatwić bezpośrednio z nimi”.

*** Gdy w  r. masoński (sic! – tak twierdziła Lidia Ciołkoszowa) spisek piłsudczyków uniemożliwił Arciszewskiemu objęcie stanowiska prezydenta i doprowadził do rozłamu w partii (Związek Socjalistów Polskich Pragiera i Tomaszewskiego) – PPS przeszła do opozycji. Wraz ze Stronnictwem Narodowym i lewicowo-piłsudczykowskim Polskim Ruchem Wolnościowym „Niepodległość i Demokracja” utworzyła Radę Polityczną, konkurencyjną wobec Rady Narodowej. W  r. te dwie główne siły polskiej emigracji pojednały się, zaś Ciołkosz został wiceprzewodniczącym, a dwa lata później przewodniczącym Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego (co odpowiadało stanowisku premiera).

W PPS jednak narastał kolejny rozłam. Grupa Zaremby (dotąd najbliższego współpracownika Ciołkosza) i Jana Kwapińskiego (skonfliktowanego z Ciołkoszem od czasów wojny) kwestionowała legalizm – oparcie emigracyjnego życia politycznego na konstytucji kwietniowej – jako fikcję oderwaną od życia kraju („humorystyczne tytuły zastępczoprezydenckie i ministerialne”). Bazą opozycji stała się francuska organizacja partii – silnie ukorzeniona wśród tamtejszej emigracji zarobkowej, powiązana z radykalnymi socjalistami francuskimi domagała się zerwania z polityką jedności narodowej. Konflikt zaostrzył się w  r., gdy po śmierci Arciszewskiego jego miejsce w Radzie Trzech (kolektywnej „głowie państwa”) zajął gen. Bór-Komorowski, co socjaliści odebrali jako próbę wyeliminowania PPS. Ujawnił się wreszcie z całą mocą na tle stosunku do przemian Października  r. w Polsce.

Wyjaśnić tu trzeba, że dojście Gomułki do władzy obudziło wśród polskiego wychodźstwa nadzieje na uniezależnienie i demokratyzację Polski. Juliusz Mieroszewski w imieniu paryskiej „Kultury” zadeklarował kredyt zaufania dla Gomułki; wtórowali mu zarówno politycy prawicy (np. Klaudiusz Hrabyk, zespół „Horyzontów”), jak i lewicy (m.in. Zaremba). „Narodowy komunizm” został uznany za najlepszą drogę ewolucji ustroju od totalizmu do demokracji, co pociągało za sobą otwarcie na rewizjonistyczne skrzydło PZPR. Wydarzenia Czerwca, a następnie Października potraktowano jako dowód, że punkt ciężkości ruchu niepodległościowego przesunął się z emigracji do kraju. Tym energiczniej więc zwalczano legalizm.

Ciołkosz nie dał się uwieść „naprawiaczom komunizmu”. Choć doceniał znaczenie przemian (pisał: „/.../ w istniejących okolicznościach społeczeństwo polskie osiągnęło w październiku ub. r. maksimum swoich możliwości”), to nie ufał Gomułce, uważając, że ten „bynajmniej nie zamierza zrywać więzów, jakimi Polska przytroczona jest do Związku Sowieckiego, chce je tylko rozluźnić”. Komunizm pozostał wrogiem – wedle słów jego żony, „poszerzanie zakresu wolności w Polsce może odbywać się tylko na drodze walki przeciw PZPR i przeciw Gomułce”. Uzasadniał to następująco: „Zadanie lewicy antykomunistycznej nie może polegać na głoszeniu ideologii demokratyzacji, bo to nie jest ideologia, a tylko taktyka /.../.

Ideologią jest demokracja i socjalizm demokratyczny. Kto z tych

założeń ideologicznych rezygnuje /.../ ten sam się rozbraja i musi przegrać wszystko w starciu z dyktaturą komunistyczną /.../.

Naszym celem nie jest reforma komunizmu, lecz likwidacja dyktatury komunistycznej”. Dlatego bez entuzjazmu odniósł się też do partyjnych rewizjonistów: uznając wprawdzie ich poszukiwania za krok w dobrym kierunku, ale dalece niewystarczający, wymagał od nich stanięcia bez reszty na gruncie demokratycznego socjalizmu.

W szerszym kontekście Ciołkosz sceptycznie patrzył na możliwość wybicia się na niepodległość własnymi siłami – po wypadkach poznańskich żądał więc konferencji międzynarodowej w sprawie przywrócenia Polsce niepodległości.

Dlatego uważał, że kładąc nacisk na klasę robotniczą w kraju, nie można lekceważyć wychodźstwa: „Wyobcowanie się PPS z życia emigracji, dobrowolne wydanie emigracji w ręce polskiej prawicy – w imię czystości ideologicznej socjalizmu /.../ – byłoby błędem, który może się ciężko pomścić w przyszłości. /.../ Pozbawiony skrzydła socjalistycznego, ośrodek ten [emigracyjny – przyp. J. T.] automatycznie przesunie się na prawo, a tym samym następstwa secesji PPS będą odwrotne od zamierzonych”.

W przeciwieństwie do Zaremby nie widzi zagrożenia ze strony „reakcji i klerykalizmu”, taktyczny sojusz z siłami prawicowymi pragnie utrzymać do pierwszych wolnych wyborów.

IV zjazd PPS we wrześniu  r. przyjął stanowisko bliskie Ciołkoszowi (który został przewodniczącym Rady Centralnej), jednak organizacja francuska partii nie złożyła broni. Pod jej naciskiem, w styczniu  r. Rada Centralna PPS wezwała do stworzenia „silnego ośrodka ideologicznego” przeciwko „zarówno doktrynom totalistycznego komunizmu, jak i reakcji politycznej i klerykalnej” oraz do rewizji Aktu Zjednoczenia, stanowiącego fundament prawny władz emigracyjnych. Na znak protestu Ciołkosz ustąpił z Rady i złożył funkcję redaktora „Robotnika”. W grudniu wraz z większością klubu PPS odmówił podporządkowania się antylegalistycznej uchwale CKZ. Otwarty już konflikt próbowano zażegnać zawierając porozumienie w marcu  r., ale przetrwało ono tylko cztery dni, zerwane pod naciskiem Rowmunda Piłsudskiego (przywódcy PRW-NiD – sojusznika PPS w antylegalistycznym froncie). Zaremba wprawdzie obawia się rozłamu, ale Kwapiński nie chce słyszeć o kompromisie. W pierwszej połowie kwietnia z partii zostali wydaleni m.in. Adam i Lidia Ciołkoszowie.

Usunięte osoby utworzyły  kwietnia  r. Centralny Komitet Odbudowy PPS. Przeciw usunięciu ciołkoszowców protestują socjaliści z Niemiec (Michał Gamarnikow, Wawrzyniec Czereśniewski) i Związek Socjalistów Polskich w Ameryce, na znak protestu z PPS wystąpił Gustaw Herling-Grudziński. Rozłam miał jednak stosunkowo niewielki zasięg. Zarembę i Kwapińskiego poparły najsilniejsze organizacje partii we Francji, Belgii i... Wielkiej Brytanii. Ten ostatni przypadek może dziwić, ale na niekorzyść Ciołkosza zagrał tu fakt, że stosunkowo nieliczni socjaliści polscy w tym kraju czuli się marginalizowani przez „londyńską” prawicę. Oparciem Centralnego Komitetu Odbudowy stały się grupy socjalistów w Anglii i Niemczech, poparcia udzielał mu też amerykański ZSP. Jak napisał Stanisław Wąsik: „Stanowiła ona [grupa Ciołkosza] mniejszość, ale mając poparcie władz emigracyjnych i dobre stosunki z rozgłośnią »Radia Wolna Europa«, znajdowała się w sytuacji uprzywi-

lejowanej. W rezultacie nastąpił w praktyce rodzaj podziału funkcji między dwiema strukturami: w sferach zbliżonych do rządu emigracyjnego grupa A. Ciołkosza głosiła poglądy socjalistyczne, natomiast władze partyjne reprezentowały PPS w Międzynarodówce Socjalistycznej /.../”.

Ciołkosz udziela się więc przede wszystkim na forum władz emigracyjnych – w  r. ponownie stanął na czele EZN, którą to funkcję piastował przez trzy lata. Jako „premier” był inicjatorem dwóch wielkich imprez, które odbyły się w  r.: Światowego Zjazdu Polski Walczącej oraz Kongresu Współczesnej Nauki i Kultury Polskiej na Obczyźnie.

Był też przewodniczącym londyńskiej delegacji Zgromadzenia Ujarzmionych Narodów (ACEN). Przede wszystkim jednak wyżywa się w pracy pisarskiej i publicystycznej. W latach - wydaje wraz z Józefem Żmigrodzkim rocznik „Lewy Nurt”, a od  r. kwartalnik „Zew”. Pisuje do nowojorskiego „Robotnika Polskiego” i londyńskiego „Orła Białego”, współpracuje z Radiem Wolna Europa. Publikuje książki: „Od Marksa do Chruszczowa” (), „Karol Marks a powstanie styczniowe” (), „Opór zbrojny w getcie warszawskim” (, wspólnie z Pełczyńskim), „Koniec monolitu” (), „Ludzie PPS” (), „Zarys dziejów socjalizmu polskiego” (wraz z żoną – t. I , t. II ).

*** Żyje przy tym bardzo skromnie. Jak wspominała Lidia Ciołkoszowa: „Pensje w Egzekutywie były arcyskromne i głównie pokrywały koszty podróży. /.../ Nasza sytuacja materialna była podła jak zawsze, ratowało nas radio i moje zarobki z przygotowania cudzych książek do druku i ze zwykłej drukarskiej korekty /.../”. Mimo to Ciołkosz nie poddaje się, wierząc w nieuchronność przemian. W  r. pisał: „Nosicielami tej nadchodzącej rewolucji będą robotnicy /.../ nie dlatego, że są ludźmi ulepionymi z lepszej gliny, lecz dlatego, że warunki bytu zmuszają ich do solidarności i walki”. Spotkały go kpiny, pisano, że stracił kontakt z rzeczywistością.

Rok później w Radomiu i Ursusie robotnicy zastrajkowali, wyszli na ulice. Ciołkosz znów rusza do walki. W październiku  r. angażuje się w Obywatelski Komitet Zbiórki na Pomoc Ofiarom Wydarzeń Czerwcowych, który nawiązał współpracę z Komitetem Obrony Robotników w kraju. Wtedy KOR był bardzo bliski emigracyjnym socjalistom, z PPS związani byli jego współzałożyciele: Ludwik Cohn, Antoni Pajdak, Aniela Steinsbergowa, Adam Szczypiorski i Edward Lipiński. Po latach jednak Ciołkoszowa mówiła o Adamie Michniku: „Z jego obecnymi poglądami politycznymi trudno byłoby mi się pogodzić; czasem z radością czytam jakieś jego oświadczenie lub artykuł przypominający dawnego Michnika”.

Ciołkosz słabnie jednak coraz bardziej. Przeszedł kilka zawałów. W  r. przekazał kierowanie partią Tadeuszowi Podgórskiemu, pozostając honorowym przewodniczącym PPS. Wciąż jednak nagrywa audycje dla RWE, pisze artykuły, przyjmuje gości z kraju. Umiera  października  roku.

Do końca na posterunku.

arosław omasiewicz

73

Przeciw nędzy

Stanisław Szczepanowski i jego wizje wyjścia z kryzysu

Rafał Łętocha

Znany publicysta i historyk literatury Wilhelm Feldman pisał o nim: „Jedna z najwybitniejszych indywidualności jakie się przesunęły na widowni nowszych dziejów polskich, skomplikowana, tragiczna, wielka, poetyczna dusza, o fantazji wykarmionej na utworach wieszczów polskich, tworzącej za pomocą kolumien cyfr, jak oni tworzyli szeregami wierszy i strof. /.../ chciał rzucić »granit pod tęczę« romantyków narodowych, zsyntetyzować ich dusze z mózgiem angielskim. Stąd dwoistość w jego naturze, którą on mógł godzić w sobie, ale do tej harmonii nie mógł dostosować społeczeństwa. W tym niedopasowaniu się leżała tragedia i rychła katastrofa”. Owa wybitna indywidualność to Stanisław Szczepanowski.

Przemysłowiec, filozof i polityk, romantyk i pozytywista, człowiek wielu talentów i niespożytej energii, którego historia życia jest równie niebanalna, jak spuścizna, którą po sobie pozostawił.

*** Stanisław Szczepanowski urodził się  grudnia  r. w wielkopolskim Kościanie. W latach - uczył się najpierw w gimnazjum w Chełmnie nad Wisłą, później zaś w Wiedniu. Po ukończeniu nauki, przez dwa lata pracował z ojcem w Banacie (ówczesne Węgry) przy budowie kolei.

W  r. dostał się na politechnikę wiedeńską, którą cztery lata później skończył ze świetnymi wynikami.

W  r. wyjechał na Zachód, najpierw do Paryża, później do Londynu, gdzie spędził kilkanaście lat. Zwiedzał tam zakłady przemysłowe, rozwijał swoje zainteresowania w dziedzinie chemii, metalurgii, geologii czy ekonomii. W  r. jako ekspert trafił do India Office (ministerstwa ds. indyjskich). Uczestniczył w wielu brytyjskich przedsięwzięciach na terenie Indii, np. w rozbudowie kolei, opracował statystykę upraw pszenicy w centralnych Indiach. Pracując w India Office obserwował mechanizmy stosunków pomiędzy krajem opóźnionym gospodarczo a eksploatującym go mocarstwem. W  r. na zaproszenie Księcia Walii Edwarda miał udać się jako ekspert do Indii, jednak zrezygnował z tego niewątpliwego zaszczytu i powrócił do Polski.

Osiadł w Galicji, która z jednej strony była najbardziej zacofaną gospodarczo częścią Polski, z drugiej zaś posiadającą najszerszy zakres samorządności. Wedle Szczepanowskiego, to ona była predestynowana, aby stać się polskim Piemontem, dokonującym w przyszłości dzieła jednoczenia kraju.

Wedle Stefana Kieniewicza, „czuł się już człowiekiem przeznaczenia, wiedział co zrobi, gdy stanie na czele kraju, aby go

74

wyprowadzić na drogę pomyślności. Ale w tej chwili był nieznanym nikomu przybyszem, nie mógł się też spodziewać szerszego posłuchu. Postanowił sobie dojść do celu bardziej okólną drogą: naprzód zrobić majątek, pokazać rodakom, jak to można i trzeba pracować, w ten sposób zdobyć sobie zaufanie, a potem dopiero zabrać głos publicznie. Sposób szybkiego zdobycia fortuny widział przed sobą oczywiście jeden – w nafcie”. Rozpoczął poszukiwania ropy w paśmie podkarpackim, które szybko przyniosły efekt w postaci odkrycia bogatego złoża w Słobodzie Rungurskiej nieopodal Kołomyi. Następne tego rodzaju sukcesy pojawiły się wkrótce w Otyni, Jaśle, Krośnie, Sanoku, Drohobyczu, Schodnicy czy Gorlicach. W Peczeniżynie wybudował destylarnię przetwarzającą wydobyty surowiec.

Jednocześnie budował na tych terenach domy mieszkalne dla robotników, organizował sklepy spółdzielcze i domy ludowe, w których ogłaszał odczyty, prowadził szkolenia zawodowe, podnosząc kwalifikacje swoich pracowników, a w Kołomyi założył tygodnik „Pomoc Własna”, promujący idee spółdzielczości. Kiedy jego działalność gospodarcza zaczęła przynosić profity, zaangażował się mocniej w politykę. W  r. został posłem do sejmu krajowego, gdzie walczył o rozszerzenie autonomii Galicji, większą decentralizację monarchii, rozwój dotacji na rzecz szkolnictwa, przemysłu i rolnictwa na ziemiach polskich. Posłów „Koła Polskiego” przekonywał o potrzebie konsolidacji wysiłków i wzmożenia walki z polityką rządu austriackiego, traktującego Galicję jako kolonię dostarczającą metropolii tylko surowców i rekruta. W  r. zaczął wydawać pismo „Ekonomista Polski” we Lwowie, zaś z m.in. Adamem Asnykiem założył Towarzystwo Szkoły Ludowej, mające na celu krzewienie oświaty wśród warstw ludowych. Równocześnie działał w ruchu spółdzielczym, stojąc na czele Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych, prezesował też Towarzystwu Pedagogicznemu, a od  r. wydawał dziennik „Słowo Polskie”.

Ta dynamicznie rozwijająca się działalność została zahamowana wskutek skandalu, który wybuchł wokół inwestycji Szczepanowskiego. Proces, który był tego następstwem, zdruzgotał go moralnie i fizycznie, przyczyniając się do przedwczesnej śmierci. Coraz mocniej angażując się w działalność publiczną, Szczepanowski mniej czasu poświęcał interesom. Kłopoty zaczęły się właśnie w momencie, gdy przestał doglądać wszystkiego osobiście. Dobrze rozwijający się biznes wymagał ciągłych inwestycji. Z pomocą przyszedł mu Franciszek Zima,

LWÓW – CMENTARZ ŁYCZAKOWSKI – GRÓB STANISŁAWA SZCZEPANOWSKIEGO. FOT. JAN MEHLICH

Z Polski rodem

prezes galicyjskiej Kasy Oszczędnościowej, udzielając kredytów wbrew statutowi kasy, który zabraniał tego rodzaju spekulacji. Zima, były powstaniec styczniowy, członek Ligi Polskiej i znajomy Szczepanowskiego jeszcze z Anglii, wedle Stanisława Borzyma, „...zawsze wierzył w jego szczęśliwą gwiazdę, a ryzyko nielegalnego udzielania kredytu traktował nieomal jako konspirację patriotyczną przeciw serwilistycznie nastrojonym zachowawcom zarządzającym Galicją, konspirację mającą na celu utrzymanie w polskich rękach miejscowego przemysłu”.

Wkrótce zaczęły się poważne problemy. Szczepanowski, aby pokryć część zadłużenia, sprzedał za milion złotych reńskich szyby naowe w Schodnicy, które wkrótce okazały się najbardziej wydajnymi na Podkarpaciu, przynosząc nowym właścicielom ogromne zyski. Na domiar złego, opierając się na błędnych ekspertyzach i fałszywych raportach nieuczciwych współpracowników, ulokował kapitał w kopalniach węgla brunatnego w Myszynie i Dżurowie, co skończyło się całkowitym fiaskiem i bankructwem. Kontrola przeprowadzona przez Galicyjską Kasę Oszczędnościową i wątpliwości, jakie ona przyniosła w kwestii polityki kredytowej Zimy, spowodowały  stycznia  r. wybuch paniki wśród jej udziałowców, poruszonych plotką o niewypłacalności kasy na skutek nielegalnego przyznawania kredytów przedsiębiorstwom zagrożonym bankructwem.

Rozpoczęto śledztwo, które wykazało, iż długi Szczepanowskiego w Kasie wynoszą ponad , miliona złotych reńskich, a dyrektor Zima tworzył fikcyjne konta, ukrywając w ten sposób wysokość udzielanych pożyczek. Szczepanowski oświadczył prokuratorowi, iż poczuwa się do współodpowiedzialności za wykroczenia dyrektora Kasy i w związku z tym chce w procesie występować nie jako świadek, lecz w charakterze oskarżonego. Proces rozpoczął się  października  r. (dwa miesiące wcześniej w niewyjaśnionych okolicznościach w więzieniu zmarł główny oskarżony, Franciszek Zima) i towarzyszyła mu antypolska nagonka w Wiedniu.

Sam bohater skandalu odpowiadał z wolnej stopy i bronił się mówiąc: „Byłem nieudolny, byłem słaby, byłem wielkością przecenioną, nie mówcie tylko że byłem nieuczciwy”. Został jednogłośnie uniewinniony od postawionych mu zarzutów, iż współdziałał z Zimą w tworzeniu fikcyjnych kont.

Kazimierz Odrzywolski, przyjaciel Szczepanowskiego, stwierdził, że jego kłopoty były spowodowane tym, że „...nie brał pod uwagę w dostatecznym stopniu nikczemności ludzkiej”, zaś rząd bardziej pilnował ściągania podatków od rodzimych przedsiębiorców niż wspierania ich odpowiednią polityką kredytową. Sprawa Szczepanowskiego stała się kanwą powieści Ignacego Maciejowskiego (Sewera) „Ponad siły” oraz „Naa”.

Tadeusz Miciński natomiast w „Nietocie” nazwał Szczepanowskiego człowiekiem, który chciał sercem zwyciężyć nędzę tego świata i padł ofiarą intrygi wrogów politycznych, którzy nie cofnęli się przed niczym, aby go zdyskredytować. Niespełna rok po zakończeniu procesu,  października  r., Szczepanowski umarł w uzdrowisku niemieckim Bad Nauheim, pochowany został na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.

*** Sławę Szczepanowskiemu przyniosła praca „Nędza Galicji w cyfrach”. Książka ta została wydana po raz pierwszy w  r. i wywołała wielkie ożywienie. Stała się przedmio-

tem polemik, komentarzy, a dla niektórych bodźcem do wysiłków mających doprowadzić do zmiany katastrofalnej sytuacji Galicji oraz swoistym programem działania.

Pierwsze kilkadziesiąt jej stron to w zasadzie różnego rodzaju tabele i dane statystyczne, opatrzone przez autora komentarzem. Wynika z nich m.in., iż przeciętna długość życia w Galicji w tamtych latach wynosiła  lat dla mężczyzn oraz , dla kobiet, w porównaniu z  i  latami w Czechach,  i  we Francji czy  i  w Anglii. Roczne spożycie mięsa w Galicji to średnio  kg na głowę w porównaniu z  kg na Węgrzech,  kg w Niemczech i  kg w Anglii. Przeciętny roczny dochód na głowę w Galicji wynosił  zł reńskie, w Królestwie Polskim natomiast  zł reńskich, a w Anglii  zł reńskich. Na tysiąc rolników przypadało tam  sztuk bydła, zaś na Węgrzech , w Rumunii , a w Anglii .

Z pewną dozą przesady Szczepanowski stwierdzał, iż nie był w stanie wyszukać w Europie i Azji kraju, który pod względem ubóstwa i zacofania mógłby konkurować z Galicją. „Galicjanin – czytamy w „Nędzy Galicji” – mało pracuje, bo za mało je, nędznie się żywi, bo za mało pracuje, i wcześnie umiera, bo się nędznie żywi – a na domiar naturalnym wynikiem tej krótkiej trwałości życia ludzkiego jest to, że w stosunku do osób dorosłych jest tu większa część ludności wymagającej opieki jak w innych krajach. /.../ Tak samo jak Galicja zawiera z wszystkich krajów strefy umiarkowanej największą ilość ludności rolniczej na kilometrze, jak każdy rolnik wytwarza najmniej płodów rolniczych – tak też nie ma kraju na całej kuli ziemskiej, w którym by się gorzej i nędzniej żywiono”.

Dodatkowo, w związku z niedorozwojem galicyjskiego przemysłu, importuje się o wiele więcej towarów niż w innych krajach oraz eksportuje  produkcji za granicę. „Galicja posiada najmniejszą wytwórczość rolniczą – pisze Szczepanowski – tak małą, że już i bez eksportu nie wystarczałoby na utrzymanie ludności przy sile i zdrowiu. Ale i z tej mizernej produkcji i tak niewystarczającej, jeszcze się pozbawiamy jednej czwartej części na zaspokojenie naszych potrzeb zagranicznych /.../. Mając ostatecznie pewne zapotrzebowania przemysłowe, a nie mając przemysłowców w kraju, u których byśmy się mogli choć w części zaopatrzyć, najdrobniejszej rzeczy musimy szukać za granicą, podczas kiedy Węgrzy już w znacznym i coraz wzmagającym się stopniu zaopatrują się we własnym kraju. Ta sama okoliczność nadmiernie podsyca u nas handel eksportowy. Nie mając własnych przemysłowców, nie mamy też domowych konsumentów na własne płody. Ażeby je spieniężyć, musimy je wysyłać za granice. W ten sposób to się tłumaczy, że stosunkowo najbiedniejszy kraj, zarazem zależy w tak przeważny sposób od handlu zewnętrznego, z uszczerbkiem daleko zyskowniejszego i pewniejszego handlu wewnętrznego. Potrzebujących w kraju mamy pod dostatkiem, ale sama potrzeba jeszcze nie tworzy konsumenta, nie jest siłą finansową”.

Szczepanowski w związku z tym żąda zmian. Podkreśla jednak, że na nic zdadzą się najlepsze ustawy, zarządzenia i działania administracyjne, jeśli nie dojdzie do przemiany człowieka.

Jak pisze, architekt może mieć najlepsze umiejętności, ale jeśli nie ma odpowiedniego materiału, jego trud pójdzie na marne. „Otóż biorąc rzeczy przeciętnie – pisze autor „Nędzy Galicji” – nasz materiał ludzki tak się ma do materiału ludzkiego w Anglii, Francji i Niemczech, jak piasek, glina i słoma, z których lepimy nasze lepianki się mają do ciosu i żelaza, z których wznoszą gma-

75

Z Polski rodem chy publiczne gdzie indziej”. Nie siląc się na żadne eufemizmy stwierdza wprost, iż „szlachcic utracjusz, mieszczanin kołtun, chłop tuman i żyd pijawka trzymają się razem”, stanowiąc objaw „społeczeństwa zgnuśniałego i zgangrenowanego”.

Konstatuje przy tym, iż jedyną warstwą rozwijającą się, jest w Galicji biurokracja, licząca  tys. osób, pobierających ok.  dochodu krajowego. Zauważał, iż polityka budowania szerokiej i mocno zhierarchizowanej machiny biurokratycznej miała służyć nie tylko sprawności machiny państwowej, ale przede wszystkim ubezwłasnowolnieniu ludności imperium Habsburgów. Utożsamiał on zresztą biurokratyzm z socjalizmem czy komunizmem, krytykując je i podkreślając, iż „...autokratyczni mężowie stanu, dążący do utrwalenia wszechwładztwa państwowego i do zagarnięcia pod kontrolę biurokratyczną coraz to więcej spraw, które w zdrowym społeczeństwie same jednostki załatwiać powinny – są właściwie apostołami socjalizmu. Zabijają wszelką niezależność, indywidualność i oryginalność i przyzwyczajają całe społeczeństwo do powodowania się mechanicznymi regułami i przepisami, wykluczającymi działanie na podstawie własnego sądu i pod poczuciem osobistej odpowiedzialności. Mając społeczeństwo tak wytresowane i maszynę biurokratyczną tak wszechwładną, wystarcza zmienić sternika nawy państwowej, a już ideał teraźniejszych socjalistów będzie osiągnięty”.

Szczepanowski krytykował socjalistów postulujących równiejszy podział dochodu krajowego pomiędzy wszystkich mieszkańców jako panaceum na galicyjską biedę. Wedle niego, w Galicji nie ma co dzielić, „produkcja tak jest nędzną”, że „...przy zrównanych warunkach egzystencji wszyscy zarówno by popadli poniżej poziomu nędzarzy angielskich”. Pisze, iż rozumie istnienie socjalizmu w krajach, w których jest co dzielić, jak np. Anglia czy Francja, że docenia jego znaczenie jako nurtu dostarczającego niezbędnego fermentu umysłowego, bez którego niemożliwy byłby jakikolwiek rozwój. Podkreśla też doniosłość socjalizmu, będącego protestem przeciwko „...brakowi poczucia obywatelskiego u kapitalistycznego średniego stanu w Niemczech i Francji”, ale uważa, iż w Galicji należy stworzyć najpierw taki stan, a dopiero później jego błędy będzie można poprawiać. W warunkach galicyjskich socjalizm to dla niego przede wszystkim niepotrzebne dzielenie społeczeństwa oraz rozbudzanie resentymentów.

Nie wierzył zresztą w żadne cudowne recepty, mające przynieść natychmiastowy skutek. Postrzegał katastrofalną sytuację Galicji w całej jej złożoności i nie przyjmował do wiadomości, iż stan ten wynika ze zbyt wysokich czy zbyt niskich podatków, złej redystrybucji dochodu krajowego czy gospodarczej przewagi ludności żydowskiej. Żyjąc w świecie urojeń, uczyniliśmy z Żydów, jak pisał, kozła ofiarnego „...wszystkich naszych niepowodzeń i naszego niedołęstwa, a zaledwie przeczuwamy istnienie przyczyn upadku i głębszych i trudniejszych do usunięcia”. Za równie prostackie uznawał też poglądy, iż sytuacja jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki poprawi się momencie, kiedy wprowadzone zostaną cła zbożowe czy też ułatwienia w dostępie do tanich kredytów.

Nasuwa się pytanie, gdzie w takim razie szukać wyjścia z tej pozornie beznadziejnej sytuacji. Przede wszystkim zmiany muszą być kompleksowe, zaś warunkiem ich powodzenia jest w pierwszym rzędzie „odbudowa” społeczeństwa, uobywatelnienie mieszkańców Galicji, którzy winni w większym stop-

76

niu poczuć się odpowiedzialni za to, co się wokół nich dzieje.

Trzeba uczynić z galicjanina świadomego obywatela. „Sama nazwa obywatela – pisze Szczepanowski – jest zarazem programem i zawiera wszystkie obowiązki społeczne. Żaden język nie posiada słowa podobnego. Ani niemieckie Bürger, ani francuskie citoyen, ani angielskie citizen, nie dają najmniejszego wyobrażenia o tym, co dla każdego Polaka tkwi w samym wyrażeniu obywatel, duch obywatelski, obowiązek obywatelski, działać po obywatelsku. To wyobrażenie takie uniwersalne, tak głęboko filozoficzne, tak doskonale odpowiadające potrzebom czasu, jest zarazem tak pospolitym i utartym u nas, że je każdy Polak, czy szlachcic czy żyd, chłop lub mieszczanin od razu zrozumie. Każdy od razu ocenia jego doniosłość, mimo woli pociągniętym jest do niedoskonałego chociaż urzeczywistnienia, a ze wstrętem odwraca się od obłudnego przywłaszczenia sobie imienia bez wypełniania obowiązków, które to miano nakłada. /.../ Obywatelstwo wymaga poświęcenia się sprawie publicznej, wyzwolenia się z wszystkiego co marne i błahe, wymaga prostoty życia, szlachetności duszy i podniosłości myśli. A jednak bez dążenia do tego już nie można być Polakiem, można być karykaturą Polaka, człowiekiem paplającym bezmyślnie po polsku, ale nie Polakiem duchem i prawdą”.

Lekarstwem na bolączki Galicji jest według Szczepanowskiego zarówno podniesienie produkcji krajowej, jak i moralne odrodzenie, kultywowanie cnót heroicznych, ale i rozwój przymiotów kupieckich czy mieszczańskich. Nie ma u niego sprzeczności między jednym a drugim – przeciwnie, stanowi to system naczyń połączonych, mamy do czynienia z interakcją. Konstatował co prawda wyraźny przerost u Polaków cnót heroicznych nad bardziej pospolitymi, pisząc, iż w zasadzie każdy w potrzebie pójdzie na śmierć za Ojczyznę, „on tylko żyć nie potrafi”. W związku z tym apelował do rodaków, aby byli Polakami nie tylko w chwili, w której trąby wzywają do boju, ale każdego dnia, w szarym życiu codziennym, podczas wykonywania wszystkich obowiązków społecznych. Nie oznacza to jednak postponowania przez niego cnót heroicznych czy degradacji sfery ducha na rzecz spraw czysto materialnych.

Podkreśla bowiem, iż najoczywistszym faktem psychologicznym jest to, „...że Polak nie może się obejść bez idealnych sprężyn działania”, a w innym miejscu pisze: „Myśl wysoka płynie tylko z szlachetnego serca i wtóruje tylko dzielności czynów”.

Podobnie zresztą postrzegał kwestię odzyskania niepodległości przez Polskę. Jego zdaniem, nie ma co wyczekiwać na cud, drogą do niej nie może być też nieprzygotowany, spontaniczny zryw. Pożądany efekt może przynieść tylko praca każdego pojedynczego Polaka i wszystkich razem nad sobą. Szczepanowski pisze, iż Polska upadła, ponieważ anarchia panowała w mentalności każdego Polaka i dopóki nie uzdrowi on „...swojej duszy i nie zrobi jej wizerunkiem tej Ojczyzny, która ma zmartwychwstać”, dopóty na nic zda się polityka, dyplomacja, pomoc zewnętrzna czy sprzyjająca koniunktura międzynarodowa.

*** O tym wszystkim mówi polska filozofia narodowa, takie było przesłanie poezji wieszczej. Trzeba sięgnąć do tej tradycji, przyswoić ją i zacząć wcielać w życie. W pismach Krasińskiego, Mickiewicza czy Słowackiego, a zwłaszcza w „Ojcze nasz” Augusta Cieszkowskiego, jest koherentny i dostosowa-

ny do polskiej specyfiki program przebudowy narodowospołecznej, „...tkwi tam głębszy zarodek przyszłości niż w sofizmatach współczesnych”. Należy jednak go tam dostrzec, tymczasem twórczość ta odbierana jest powierzchownie, podziwiana jedynie za walory estetyczne oraz treści patriotyczne. Szczepanowski, samemu przecież będąc człowiekiem „cyrkla, wagi, miary”, który „zjadł zęby na cyfrach i statystykach” pracując i ucząc się w Wiedniu, Francji czy Anglii, odrzucał poglądy pozytywistycznych krytyków mesjanizmu, widzących w nim tylko mętne mistycyzowanie.

Autor „Nędzy Galicji” nie wierzył w możliwość uzdrowienia sytuacji społecznej przy pomocy mechanicznego przeszczepiania na nasz grunt obcych idei i koncepcji. Pisał, iż „...socjalizm, tak samo jak jezuityzm, lub kapitalizm i wiele innych izmów, jest tylko obcą naleciałością, zaszczepieniem na naszym gruncie obcych wyobrażeń, wytworzonych pod zupełnie innymi warunkami, stojących w sprzeczności z naszymi własnymi tradycjami obywatelskimi /.../ Powróćmy do samodzielnego i oryginalnego życia umysłowego, do dalszego budowania na podstawach już przeszłością narodu uzyskanych, do rozwoju zarodków tkwiących w naszej własnej organizacji społecznej i narodowej – a tak jak słońce rozprasza mgłę, tak powrót do naszych własnych tradycji rozpędzi te choroby zachodnio-europejskie, naśladownictwem do nas przeniesione”. Polacy dokonując niezbędnych reform muszą więc stanąć na gruncie idei polskiej, nie mogą abstrahować od doświadczeń narodowych.

Wedle niego, myśl polska w latach między powstaniem „Dziadów” i „Ojcze nasz” „...zakreśliła i narodowi polskiemu, i całej ludzkości zadanie i misję po wsze czasy”. Program zawarty w pismach mesjanistów, mając charakter narodowy, jest bowiem jednocześnie w pełnym tego słowa znaczeniu uniwersalny. Jądrem jego są odwieczne prawdy, podane w nowej postaci. Jest to po prostu zastosowanie „...zasad złożonych w Piśmie Świętym całej ludzkości do nowej sfery stosunków społecznych i międzynarodowych, bo ta sfera przecież nie może być wykluczona z dziedziny praw uniwersalnych obowiązujących zawsze i wszędzie”.

Akcentując związek mesjanizmu z chrześcijaństwem, postrzegając jego program jako rozciągnięcie zasad chrześcijańskiej moralności na sferę polityczną, społeczną i gospodarczą, podkreślał, że Polska będzie katolicka lub nie będzie jej wcale. Polityk zaś, który tego pewnika nie chciałby uznać „...musiałby wyjść z potwornego założenia, że społeczeństwo może się rozwijać bez religii, ale w tej chwili stanąłby nie tylko poza obrębem własnego narodu, ale też poza obrębem ogólnego doświadczenia całej ludzkości”. Nie przeszkadzało mu to jednak krytykować w ostrych nieraz słowach tej formy katolicyzmu, którą określał mianem jezuityzmu. Jezuityzm, będąc skostniałą, spetryfikowaną formą katolicyzmu, implikującą inercję, kwietyzm, zacofanie cywilizacyjne krajów katolickich w porównaniu z protestanckimi, jest dla autora „Nędzy Galicji” przyczyną wszystkich nieszczęść, których na przestrzeni wieków doświadczyła Polska.

Jednak tego rodzaju konstatacje nie doprowadziły go bynajmniej do odrzucenia katolicyzmu i afirmacji protestantyzmu (jak to miało miejsce chociażby u Jana Stachniuka, posiłkującego się chętnie jego autorytetem). Nie stało się tak, ponieważ uznał on jezuityzm jedynie za zdegenerowaną formę katolicyzmu. Typ właściwy czy pożądany, reprezentowany m.in. przez

Tomasza Morusa, Jana Zamoyskiego, Erazma z Rotterdamu, Josepha de Maistre’a, François-René Chateubrianda, Josepha von Görresa czy Alberta de Muna, znacznie przewyższa protestantyzm. Decyduje o tym jego społeczny charakter, w przeciwieństwie do protestanckiego skupienia się na jednostce i zbawieniu indywidualnej duszy, koncepcja wolnej woli, przekonanie, iż wiara bez uczynków jest martwa, wyższość pierwiastka duchowego nad świeckim czy wreszcie większa elastyczność.

*** Wrogowie Szczepanowskiego nie szczędzili przy okazji wspominanego procesu słów krytyki pod jego adresem. Mówiono o spektakularnej klęsce, bankructwie, fiasku poniesionym przez człowieka zadufanego w sobie. Nic bardziej błędnego. Proces doprowadził co prawda do ruiny finansowej i zdrowotnej samego Szczepanowskiego, ale tego, co rozpoczął, już cofnąć się nie dało. Sama „Nędza Galicji” była niezwykle istotnym zarzewiem zmian, impulsem, który doprowadził do tego, że już po  r. Galicja zaczęła się przekształcać, pojawiły się inwestycje, rozwój infrastruktury itp. Jej mieszkańcy „…jakby zirytowani treścią książki Szczepanowskiego, ruszyli do pracy. Książka wywołała wielką debatę publiczną. Idee Szczepanowskiego rozpropagowano między elitami, ale to w końcu one podejmowały decyzje o kierunku zmian, modernizacji”.

 afał Łętoch

Przypisy: 1. S. Kieniewicz, Dramat trzeźwych entuzjastów. O ludziach pracy organicznej, Warszawa 1964, s. 207.

2. Ibid., s. 184.

3. S. Borzym, Idea polska Stanisława Szczepanowskiego [w:] S. Szczepanowski, Idea polska. Wybór pism, Warszawa 1987, s. 6.

4. S. Kieniewicz, op. cit., s. 204.

5. Cyt. za K. Ratajska, Neomesjanistyczni spadkobiercy Mickiewicza, Łódź 1998, s. 56.

6. S. Szczepanowski, Nędza Galicyi w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego, Lwów 1888, wyd. 2, ss. 24-25.

7. Ibid., s. 43.

8. Ibid., s. 49.

9. Ibid., s. 125.

10. Ibid., ss. 110-111.

11. Ibid., s. 112.

12. Ibid., s. 113.

13. Ibid., s. 120.

14. Ibid., s. 134.

15. Tenże, Idea polska wobec prądów kosmopolitycznych [w:] Tenże, Idea..., s. 303.

16. Tenże, Nędza..., s. 147.

17. Tenże, Racjonalizm narodowy [w:] Tenże, Idea..., s.197.

18. Tenże, Idea polska..., s. 310.

19. Tenże, Idea polska..., s. 260.

20. Tenże, Nędza..., s. 113.

21. Tenże, Idea polska..., s. 327.

22. Ibid., s. 309.

23. Ibid., s. 264.

24. Ibid., ss. 281-282.

25. Galicyjskość to szacunek dla własnych korzeni. O Galicji i Tarnowie z prof. Andrzejem Chwalbą, historykiem z Uniwersytetu Jagiellońskiego, rozmawiają Jarosław Krawczyk i Tomasz Bohun, http://www.mowiawieki.pl/artykul.html?id_artykul=1781

77

Wędrując Pragnę opowiedzieć się po stronie Natury, po stronie absolutnej wolności i dzikości, które przeciwstawiają się wolności i kulturze wynikającym z cywilizacji. Czynię to po to, by człowiek mógł zostać uznany za mieszkańca lub nierozerwalny element Natury, nie zaś jedynie za członka społeczeństwa. Pragnę wygłosić daleko idące twierdzenia, i pozwólcie, by zabrzmiały one nawet nieco podniośle, albowiem dość jest pośród nas zwolenników cywilizacji: każdy kapłan, każdy dyrektor szkoły i każdy spośród was z osobna głosi jej chwałę.

W swoim życiu spotkałem zaledwie jedną lub dwie osoby, które rozumiały sztukę Wędrowania, czyli chodzenia na spacer. Ludzie ci byli, że pozwolę sobie tak to ująć, geniuszami przechadzek (sauntering), które to słowo cudownie wyewoluowało od „próżnujących ludzi, którzy wędrowali po kraju w czasach Średniowiecza, prosząc o datki, co czynili pod pretekstem wędrówki do la Sainte Terre”, czyli do Ziemi Świętej.

Na ich widok dzieci zaczynały wołać: „Nadchodzi Saint-Terrer”, Saunterer, czyli Święty Wędrowiec. Ci, którzy nigdy nie zmierzają do Ziemi Świętej podczas swych wędrówek, są rzeczywiście zaledwie próżniakami, wagabundami. Jednakże ci, których wyprawa obiera ten właśnie cel, są prawdziwymi wędrowcami w moim rozumieniu tego pojęcia.

Są też i tacy, według których słowo to pochodzi od sans Terre, czyli bez ziemi, bez domu, a co za tym idzie odnosi się ono do tych wszystkich, którzy domu swego nie mają nigdzie, zatem dom ich jest wszędzie. Bo to właśnie jest tajemnicą prawdziwych przechadzek. Ten, który cały swój czas spędza w domu, może być bardziej bezdomny niż wędrowiec.

Bo czyż bezdomna jest rzeka, która płynąc wije się, tworzy meandry, by odnaleźć najkrótszą drogę do morza. Jednakże ja wolę to pierwsze znaczenie, które jest też najbardziej prawdopodobne, bowiem każdy spacer to swoista wyprawa krzyżowa, na którą wzywa nas ewangelia głoszona przez Piotra Pustelnika ukrytego w każdym z nas. Wzywa on nas, byśmy wyruszyli i wyrwali tę Ziemię Świętą z rąk Oraczy.

To prawda. Jesteśmy jedynie słabymi krzyżowcami. Nawet ci dzisiejsi wędrowcy, którzy porywają się na wymagające wytrwałości, niekończące się przedsięwzięcia. Nasze wyprawy to zaledwie wycieczki, z których wieczorami powracamy na stare śmieci będące naszym punktem wyjścia o poranku. Połowa naszych spacerów to wędrówka po własnych śladach. Powinniśmy wyruszać na najkrótszy nawet spacer pielęgnując

78

(część 1)

Henry David Thoreau w sercu ducha wiecznej przygody, jak byśmy mieli już nigdy nie powrócić do naszego opuszczonego królestwa, do którego wróci jedynie nasze zabalsamowane serce – relikwia po wędrowcu. Jeśli gotów jesteś porzucić ojca i matkę, brata i siostrę, żonę i dziecko, oraz przyjaciół, i nigdy już ich nie ujrzeć – jeśli spłaciłeś wszystkie swe długi, sporządziłeś testament, załatwiłeś wszystkie zaległe sprawy i jesteś wolnym człowiekiem – wówczas dopiero gotów jesteś wyruszyć na wędrówkę.

Odwołując się do własnych doświadczeń, powiem wam, że ja i mój kompan, bowiem zdarza się, że mam kompana, znajdujemy niekłamaną przyjemność w odnajdywaniu w sobie rycerzy nowego, a raczej starego, porządku – nie Ekwitów czy Kawalerów, nie Rajtarów czy Komturów, ale Wędrowców, którzy należą do jedynej grupy najbardziej szanowanych rycerzy, jakiej ufam. Heroicznego ducha tych kawalerów, którym niegdyś tak się szczycili, obecnie odnaleźć można u Wędrowca – nowego Błędnego Rycerza. Jest on bowiem nowym czwartym stanem, poza Kościołem, Państwem i Ludem.

Czujemy, że tę szlachetną sztukę uprawiamy samotnie, chociaż gdyby wierzyć zapewnieniom naszych przyjaciół z miasta, oni również z zapałem wyruszyliby wraz z nami, gdyby tylko mogli. A przecież żadne bogactwo nie pozwoli nam kupić tej cudownej przyjemności spełnienia, wolności i niezależności, które są nieodłącznie związane z naszym zajęciem. Jest to dar od Boga. By zostać Wędrowcem, trzeba mieć dyspensę z niebios. Trzeba przyjść na świat w rodzie Wędrowców. Ambulator nascitur, non fit. To prawda, niektórzy z moich sąsiadów pamiętają, a nawet są w stanie opisać swe spacery sprzed dziesięciu lat, podczas których spłynęło na nich błogosławieństwo zagubienia się w lesie na pół godziny. Od tej pory jednak oddają się wędrówkom po wytyczonych ścieżkach, choć nadal mają pretensje do tego, by uznawać ich za członków wybranej klasy Wędrowców. I nie dziwię się, iż dali się porwać tej jednej ulotnej chwili, teraz będącej już tylko wspomnieniem, chwili, w której odczuli zew swego poprzedniego bytu – bytu, w którym i oni byli ludźmi lasu, wyrzutkami poza prawem.

A gdy przybył w las zielony, Gdy poranek wstał radosny, Stanął wprost oszołomiony Śpiewem ptaków, kwieciem wiosny.

I rzekł Robin: „Nie pamiętam, Gdym tu był ostatni raz; Kłaniam Ci się wielka kniejo, Kłaniam ci się nisko, w pas”.

FOT. LORRIE MCCLANAHAN

Z grubej rury

Sądzę, że nie mogę zachować zdrowego ciała i ducha, jeśli nie poświęcę codziennie czterech godzin – a zwykle więcej – na przechadzkę po lesie, wśród wzgórz i pól, całkowicie wolny od doczesnych spraw tego świata. Powiecie – grosz za twoje myśli. A choćby i tysiące funtów. Gdy czasem ktoś mi przypomni, że mechanik czy właściciel sklepu pozostaje w swym kantorze nie tylko przez całe przedpołudnie, ale też i popołudnie, siedząc z nogą założoną na nogę, jakby nogi stworzone zostały do siedzenia, nie zaś do stania czy spacerowania, myślę sobie, że należy im się jakaś nagroda za to, że dawno już nie popełnili samobójstwa.

Ja, który nie mogę usiedzieć jednego dnia w swym pokoju, by nie mieć wrażenia, że zardzewiałem; ja, który czasem wychodzę na przechadzkę dosłownie za pięć dwunasta, czyli o czwartej po południu, zbyt późno, by smakować dzień, bo cienie nocy mieszają się już z blaskiem dnia, czując wówczas, że popełniłem grzech, za który zmuszony będę odpokutować – wyznaję wam, że zadziwia mnie wytrwałość, że nie wspomnę o braku moralnej wrażliwości, moich sąsiadów, którzy poświęcają swe życie sklepom i biurom, dzień za dniem, tydzień za tygodniem, przez całe miesiące, ba! lata całe. Zastanawia mnie wówczas, z czegóż są oni wykonani, że mogą o trzeciej po południu siedzieć tak samo, jak siedzą o trzeciej rano. Bonaparte mówił o odwadze o trzeciej nad ranem. Lecz cóż to za odwaga, jeśli nadal siedzisz beztrosko o trzeciej po południu z sobą samym, którego znasz od poranka, zaś twój garnizon ginie z głodu, chociaż łączą was tak silne więzi? Żałuję, że o tej porze, pomiędzy czwartą a piątą po południu, gdy za późno już na poranną gazetę, a za wcześnie na wieczorną, nie słychać na ulicy eksplozji, która uwolniłaby nas

od tego zła, roznosząc na cztery wiatry tę zbieraninę przestarzałych zasad, zachcianek i przyzwyczajeń.

Jak kobiety, które nadal bardziej przywiązane są do domu niż mężczyźni, są w stanie to wytrzymać – nie pojmuję. Mam jednak podstawy przypuszczać, że one tego nie wytrzymują. Gdy wczesnym letnim popołudniem otrząsaliśmy kurz z odzieży po wędrówce, szybko mijając domostwa o doryckich i gotyckich frontach, które same w sobie mają odpychający charakter, mój kompan szepnął, że o tej porze ich mieszkańcy zapewne udali się już na spoczynek. Dopiero o takiej godzinie mogę podziwiać piękno tych arcydzieł architektury, które stoją w ciszy niewzruszenie, z wyżyn swych strzegąc wędrowców.

Bez wątpienia zarówno temperament, jak i wiek mają tu duże znaczenie. Gdy człowiek się starzeje, jego umiejętność siedzenia spokojnie w jednym miejscu i dostosowania się do spokojnego rytmu domowych czynności wzrasta. Wraz z nadejściem wieczoru życia staje się coraz wolniejszy, by w końcu wychodzić z domu jedynie tuż przed świtem i w pół godziny zrobić cały spacer, jaki jest mu potrzebny.

Przechadzki, o których ja mówię, nie mają nic wspólnego z ćwiczeniami dla zdrowia, uprawianymi o wyznaczonej godzinie, jak lekarstwa brane przez chorych, jednostajnymi jak bicie dzwonów czy bujanie się na krześle. Moja przechadzka jest w swej istocie wielkim przedsięwzięciem, przygodą tworzącą dzień. Jeśli chcesz zakosztować ćwiczeń, wyrusz na poszukiwanie źródeł życia. Pomyśl o tym, że człowiek wsłuchuje się w bicie dzwonów wybijających jednostajny rytm jego życia, podczas gdy na odległych łąkach biją spod ziemi życiodajne źródła, o których on nawet nie ma pojęcia!

Co więcej, powinieneś spacerować na wzór wielbłąda, który jest jedynym stworzeniem na ziemi przeżuwającym podczas marszu. Gdy pewien wędrowiec poprosił służącego Wordswortha, by pokazał mu pracownię swego pana, ten odrzekł: „Oto jego biblioteka, a pracownia znajduje się na świeżym powietrzu”. Życie spędzone w większości na powietrzu, na słońcu i wietrze, bez wątpienia wpłynie na charakter człowieka, czyniąc go bardziej szorstkim. Spowoduje, że na co lepszych składowych naszej natury narośnie twardy naskórek, podobnie na twarzy i rękach, zupełnie jak ciężka fizyczna praca pozbawia dłoni delikatności dotyku. Podobnie pozostawanie w domu odpowiadać będzie za miękkość i delikatność, by nie powiedzieć cienką fakturę skóry, czego rezultatem jest zwiększona wrażliwość na pewne bodźce. Być może bylibyśmy bardziej podatni na różne wpływy ważne dla naszego intelektualnego i moralnego rozwoju, gdyby słońce świeciło słabiej, a wiatr był mniej silny, bowiem bez wątpienia naj-

79

istotniejsza jest kwestia zachowania proporcji między cienką a grubą skórą. Ja jednak uważam, że narośnięty naskórek jest w stanie złuszczać się wystarczająco szybko, że naturalne remedium można znaleźć w proporcjach, jakie niosą ze sobą dzień i noc, zima i lato, myśl i doświadczenie. Proporcje te zachowają równowagę, o ile w naszych myślach będzie jak najwięcej słońca i powietrza. Spracowane dłonie robotnika są bardziej obeznane ze zdrową tkanką szacunku do samego siebie i bohaterstwa, których dotyk przyspiesza bicie serca, niż ospałe palce próżniactwa. Tylko prosta uczuciowość leży blada na łóżku cały dzień, z dala od palących promieni słońca i ciężkiej pracy doświadczenia.

Gdy wybieramy się na spacer, ruszamy w kierunku pól i lasów. Czym byśmy się stali, gdyby nasze spacery ograniczały się wyłącznie do ogrodów i parków? Nawet niektórzy filozofowie odczuwali potrzebę przeszczepiania lasów do wewnątrz swej duszy, bowiem sami do lasów nie chodzili. „Sadzili zagajniki i aleje platanów”, gdzie zajmowali się subdiales ambulationes siedząc pod portykami otwierającymi się na świeże powietrze. Oczywiście nie ma sensu kierować naszych kroków do lasu, jeśli nogi nas tam nie niosą. Sam odczuwam wewnętrzny niepokój, gdy zdarzy się, że wejdę już milę w głąb lasu jedynie ciałem, zaś duch mój błądzi gdzie indziej. Podczas popołudniowych spacerów całkiem zapominam o wszystkich swych porannych zajęciach i obowiązkach wobec społeczeństwa. Zdarza się jednak czasami, że nie mogę wyrzucić codzienności ze swego umysłu. Przez głowę przechodzi mi myśl o jakiejś pracy, którą należy wykonać, a wówczas jestem duchem w innym miejscu niż moje ciało – jestem poza zmysłami. Rad bym podczas swych przechadzek być tam, gdzie moje zmysły. Po co w ogóle poszedłem do lasu, jeśli myślę o czymś, co nie jest jego częścią? Denerwuję się na siebie, wręcz nie mogę opanować drżenia, nawet jeśli praca, która zaprząta moje myśli, jest pracą dobrą – takie przeżycia i mnie się czasem przytrafiają.

Okolica, w której mieszkam, pozwala na odbywanie wspaniałych spacerów i choć od wielu lat wybierałem się na przechadzki niemal codziennie, czasem nawet były to kilkudniowe wędrówki, jeszcze nie czuję się nimi nasycony. Każdy spacer to wizja niezmierzonego szczęścia i mogę je przeżyć każdego popołudnia. Dwu lub trzygodzinna wędrówka zaprowadzi mnie w najbardziej zadziwiające okolice, jakich nie spodziewałem się ujrzeć. Samotna farma, której nigdy wcześniej nie widziałem, staje się cenna jak posiadłości Króla Dahomeju. Istnieje bowiem w rzeczy samej rodzaj harmonii, którą dostrzec można w krajobrazie, jeśli zakreślimy koło o średnicy dziesięciu mil, lub jeśli tylko ograniczymy się do przestrzeni, którą pokonać możemy podczas popołudniowego spaceru. Nawet gdyby rok był trzykrotnie dłuższy, a żylibyśmy dziesięć razy dłużej – nigdy nie zrozumiemy do końca tego zjawiska.

W dzisiejszych czasach wszelkie działania człowieka na rzecz tak zwanego rozwoju, jak budowanie domów i wycinanie lasów i wielkich drzew, po prostu deformują pejzaż, czyniąc go poskromionym i tanim. Prawdziwymi ludźmi nazwać można będzie tych, którzy zaczną palić stawiane płoty i pozwolą lasom stać w spokoju! Widziałem rozpadające się płoty, których koniec ginął gdzieś wśród prerii i widziałem oddanego cywilizacji mizeraka, który strzegł tych zniszczo-

80

nych granic, podczas gdy niebiosa zawładnęły całą przestrzenią wokół, a on nie widział zastępów aniołów spacerujących po polach i pilnował starego słupa granicznego, stojącego pośrodku raju. I spojrzałem na niego kolejny raz i ujrzałem go stojącego pośrodku styksowych moczarów otoczonego przez diabły, zaś on wciąż widział granicę, której miał strzec – trzy małe kamienie i wbity w środek słup, wyglądające jak stos ofiarny. A gdy przyjrzałem się dokładnie, zrozumiałem, że jego panem był Książę Ciemności.

Bez trudu mogę przewędrować dziesięć, piętnaście, dwadzieścia, a nawet więcej mil, mając za punkt wyjścia moje schronienie. W trakcie tej wędrówki nie przekroczę progu żadnego domu, nie będę stąpał po żadnej drodze, prócz tej, którą przecina lis czy norka: najpierw wzdłuż rzeki, potem przetnę strumyk, kierując się ku łące, by wreszcie dotrzeć do lasu. Wokół mej samotni na obszarze dziesiątków mil nie ma ani jednego mieszkańca. Ze szczytów wielu wzgórz dostrzec mogę ślady cywilizacji, skutki działań człowieka. Farmerzy i ich pola są trudniejsze do znalezienia niż zwierzęta i ich nory. Człowiek i jego sprawy, kościół, państwo, szkoła, handel, przemysł, rolnictwo, nawet polityka, najgroźniejsza ze wszystkich wymienionych – jakim szczęściem napawa mnie to, że zajmują tak niewielką przestrzeń. Polityka to zaledwie wąskie pole, do którego wiedzie jeszcze węższa ścieżka. Czasem kieruję tam wędrowców. Jeśli chcesz wkroczyć do świata polityki, idź szeroką drogą, podążaj za zwolennikiem rynku, niech kurz, który jego stopy podnoszą z ziemi, oślepi cię, a wówczas dotrzesz do celu. I bez względu na wszystko, polityka nie zajmie całej wolnej przestrzeni. Odchodzę od niej jak od pola fasoli, wkraczając do lasu, i zapominam o jej istnieniu. W ciągu pół godziny mogę dotrzeć do miejsc, w których stopa ludzka nie stanęła od roku i tam nie ma już polityki, bowiem ginie w ogromie tej wolnej przestrzeni, jak dym wypuszczony z cygara.

Wieś to miejsce, do którego zmierzają wszystkie trakty, swoista odmiana wielkiej drogi, tak jak musi istnieć rzeka, by mogło istnieć rozlewisko. Wieś jest jak ciało, którego kończynami są drogi, niekiedy nieprzejezdne, a jakże zwyczajne dla wędrowca. Wieś – village. Słowo pochodzi z łacińskiego villa, połączonego z via, droga, lub idąc dalej w głąb historii ved i vella. Varro uważa, że słowo pochodzi od veho, nosić, ponieważ jest to miejsce, do którego i z którego nosi się rzeczy, towary. Ci, którzy żyją z pracy grupowej, nazywani byli vellaturam facere. Stąd też pochodzenie łacińskiego vilis, a naszego nikczemnik (ang. villain). Sugeruje to, do jak nikczemnych czynów mieszkańcy wiosek są zdolni. Są zdrożeni od samego patrzenia na mijających ich wędrowców, sami nie ruszając się z miejsca.

Niektórzy w ogóle nie spacerują. Inni wędrują jedynie po wielkich drogach. Niewielu wyrusza na rzeczywiste wędrówki. Drogi przeznaczone są dla koni i ludzi robiących interesy. Nie korzystam z nich w zasadzie wcale, bo nie spieszę się nigdzie. Nie muszę pilnie dotrzeć do żadnej tawerny, sklepu, zajazdu czy składu towarów, do których drogi te prowadzą.

W podróży jestem dobrym koniem, lecz z wyboru nie jestem dwukółką. Pejzażysta maluje postaci ludzkie, by zaznaczyć istnienie drogi na obrazie. Nie mógłby namalować mojej postaci. Ja wędruję do serca natury jak dawni prorocy i poeci, Mojżesz, Homer, Chaucer. Możesz to nazwać Ameryką, ale to

Z grubej rury nie jest Ameryka. Ani Americus Vespucius, ani Kolumb, ani nikt inny nie odkrył tej ziemi. Jej historia ukryta jest w mitologii, którą dane mi było ujrzeć, nie na kartach zapisanych przez historyków.

Istnieje jednak kilka głównych dróg, po których stąpanie może być pożyteczne, bowiem wiodą w tak odległe miejsca, że wydają się nie mieć końca. Jest Stara Droga Marlborough, która nie prowadzi już do Marlborough, chyba że miejsce, do którego dociera, to rzeczywiście jeszcze jest Marlborough.

Możecie uznać mnie za zuchwalca, że w ogóle o tym mówię, ponieważ, jak sądzę, w każdym miasteczku są przynajmniej dwie takie drogi.

Które słońce opromienia, Gdy wędrowiec w samotności Tu zagości I wyryje jedno zdanie, Co się całym światem stanie.

Niechaj inni je poznają W sens życia się zagłębiając.

Znam ja kilka słów takowych Dla wędrowca zawsze nowych; Płyną wiecznie ponad krajem Literackim będąc rajem.

Gdy te słowa raz przeczytasz Wiosnę w sercu swym powitasz, Spłyną śniegi, a nowe życie Nastanie po mrocznym niebycie.

Gdy poczujesz w sobie moc I porzucisz domu progi Świat u stóp twych rozpostarty Wzdłuż Marlborough Starej Drogi.

Stara Droga Marlborough Gdzie po złoto bez skutku kopali, Gdzie żołnierze maszerowali, I Elijah Wood stawiał swe kroki, I nic dobrego nie wróżą obłoki: Bo nikt Elishy Dugana nie ocali Żyjącego samotnie wśród lasów w oddali Jak ptak płochliwy, Lecz jest szczęśliwy: Nic go nie wzrusza Gdy z sidłami w las rusza, Bo wiedzie tu żywot godny, Szczęśliwy i swobodny.

Gdy krew moja wiosną się burzy Wzywając mnie do podróży U wrót Marlborough Starej tej Drogi Piach pod stopą ukoi me nogi.

I w ruinę ta droga popada – Droga Życia, co też się rozpada.

Quin – Irlandczyk jedynie, Gdy czas mrozów już minie W chacie swej nocleg mości Dla nielicznych swych gości.

Wzywa nas głos Drogi jak los Mroczny, nieznany i kręty, Bo tylko w nas Nieznany las Pokona życia zakręty.

Na skraju strażnik kamienny, Grób miasta bezimienny.

Litery zatarte odczytaj Kamień o drogę zapytaj.

Warto pomarzyć przez chwilę Nim kolejną przebędziesz milę.

I zdumienie, Zadziwienie – Czyjeż było to marzenie Stworzyć obraz taki?

Może radny miasta jaki?

Gourgas, może Lee? Clark albo Darby?

Pragną tylko jednego – Życia wiecznego Te puste tablice z kamienia,

Obecnie w miejscu, gdzie mieszkam, najlepsze połacie ziemi nadal nie są prywatną własnością. Krajobraz nie należy zatem do nikogo i wędrowiec może cieszyć się względną wolnością. Lecz najpewniej nadejdzie dzień, w którym ziemia zostanie podzielona na tak zwane tereny rozrywkowe, z których korzystać będą mogli tylko nieliczni. Dzień, w którym zostaną postawione niezliczone płoty, pułapki na ludzi i inne wynalazki spychające wędrowców wyłącznie na drogi publiczne, zaś spacerowanie po bożej ziemi będzie równało się naruszeniu prywatnej własności. By móc rzeczywiście czerpać z czegoś przyjemność, powinniśmy zyskać umiejętność oderwania się od samego uczucia przyjemności. Już teraz pracujmy nad poprawą naszych możliwości, zanim nadejdą dni ciemności i zła.

Czemuż to niekiedy tak trudno jest określić, dlaczego spacerujemy? Wierzę, że istnieje subtelny magnetyzm Natury, i jeśli podświadomie się mu poddamy, on nas poprowadzi właściwą drogą. Nie jest nam obojętne, jaką drogą kroczymy.

Istnieje bowiem ta właściwa droga, lecz my z powodu nieostrożności i głupoty wybieramy tę złą. Radzi byśmy wybrać się na przechadzkę, na jakiej jeszcze nigdy nie byliśmy. Przechadzkę, która pozwoli nam poznać świat wokół nas, ścieżką, która jest symbolem idealnego świata, do jakiego zmierzamy.

Czasem jednak jest nam trudno odnaleźć właściwy kierunek, ponieważ nie istnieje on jeszcze wyraźnie w naszej świadomości.

Gdy wychodzę z domu na spacer, jeszcze niepewny dokąd skieruję kroki, pozwalam, by kierował mną instynkt.

Okazuje się wówczas, jakkolwiek dziwnie i kapryśnie miałoby to zabrzmieć, że w końcu zawsze moje kroki w sposób nieunikniony kierują się na południowy zachód, w kierunku jakiegoś konkretnego zagajnika czy polany, albo opuszczonego pastwiska, bądź też wzgórza. Igła mego kompasu nie jest stabilna, za każdym razem waha się o kilka stopni, i nie zawsze wskazuje bezpośrednio kierunek południowozachodni, to prawda, i można szukać uzasadnienia takiego stanu rzeczy, jednak zawsze zatrzyma się gdzieś pomiędzy południem a zachodem. Dla mnie jest to kierunek przyszłości, bowiem ziemia wydaje się być tam mniej wyjało-

81

wiona i bogatsza. Linia, po jakiej się poruszam, nie jest kołem, a raczej parabolą, może nawet przypomina orbitę, po której poruszają się komety, nieskończoną linię wyginającą się w kierunku zachodnim, gdzie stoi mój skąpany w słońcu dom. Czasem przez niemal godzinę poruszam się w kółko niezdecydowany, dokąd tym razem wyruszyć, by w końcu po raz tysięczny wybrać się na zachód lub południowy zachód.

Kierunek wschodni wybieram tylko wówczas, gdy zmuszają mnie do tego okoliczności, zaś zmierzając na zachód czuję się wolny. By tam iść, nie muszę mieć spraw do załatwienia.

Jakoś nie mogę uwierzyć, że za horyzontem, na wschodzie mógłbym odnaleźć piękne pejzaże lub wystarczająco dzikie okolice, bym mógł poczuć się wolny. Nie czuję podniecenia, gdy czeka mnie wędrówka w tamtym kierunku. Wierzę jednak, że puszcza, która rysuje się na horyzoncie po zachodniej stronie, ciągnie się nieprzerwanie w kierunku zachodzącego słońca i że nie ma tam żadnych miast i miasteczek, które mogłyby zakłócić mój spokój. Pozwólcie mi żyć tam, gdzie chcę, po tej stronie miasteczka, gdzie bliżej mi do odludnych pustkowi, w których mogę się schronić, gdy tylko opuszczę jego mury. Nie kładłbym na to zjawisko takiego nacisku, gdybym nie wierzył, że jest to dominująca tendencja w życiu mych współobywateli. Moim kierunkiem jest Oregon, nie Europa.

I w tym kierunku zmierza cały naród, a nawet cała ludzkość.

Ze wschodu na zachód. Przez kilka lat obserwowałem zjawisko migracji osadników na południowy wschód, jaka miała miejsce w Australii. Jest to jednak swoisty krok wstecz i patrząc na pierwszą generację Australijczyków z moralnego i fizycznego punktu widzenia, nie był to specjalnie udany eksperyment. Wschodni Tatarzy uważają, że poza Tybetem nie ma już nic. „Tam kończy się świat”, twierdzą. „Dalej nie ma już nic, tylko bezbrzeżne morze”. Tam, gdzie oni sami mieszkają, jest tylko absolutny wschód.

Wyruszamy na wschód, by poznawać historię i studiować dzieła sztuki i literatury, odtwarzając w pamięci kroki poczynione przez rasę ludzką. Wyruszamy na zachód, by podjąć wędrówkę do przyszłości, kierując się duchem przedsiębiorczości i przygody. Atlantyk jest Lete, rzeką zapomnienia. Gdy go przekraczamy, zapominamy o Starym Świecie i jego instytucjach. Jeśli teraz nam się to nie uda, być może przed nami będzie jeszcze jedna szansa zanim dotrzemy do brzegów Styksu – to Lete-Pacyfik, trzy razy większy i szerszy.

Nie wiem, na ile jest to ważne, a na ile to jedynie osobliwy przypadek, że jednostka powinna dopasować kierunek każdego najmniejszego nawet spaceru do ruchu całej rasy. Wiem jednak, że zjawisko podobne do instynktu migracyjnego ptaków i czworonogów – zjawisko, które w wielu przypadkach wpłynęło na jeden z gatunków wiewiórek, z przemożną siłą zmuszając je do podjęcia wędrówki, opisywanej przez wielu świadków, do przeprawiania się przez najszersze rzeki, każda z nich uczepiona niewielkiego kawałka drewna, z ogonkami w górze pełniącymi jakby rolę żagla, łącząc brzegi wąskich strumieni mostem z ciał tych, które zginęły podczas przeprawy – ożywienie typowe wiosną dla zwierząt hodowlanych, kiedy to mówimy, że zachowują się jakby coś pokąsało je w ogon, to zjawisko, ta siła oddziałuje na poszczególne jednostki i całe narody często od pokoleń, a kiedy indziej tylko sporadycznie. I chociaż klucz dzikich gęsi nie przelatuje nad naszym miasteczkiem, to może

82

mieć wpływ na wartość nieruchomości, dlatego gdybym nimi handlował, brałbym pod uwagę tę możliwość.

I wtedy ludzie pragną wyruszyć na pielgrzymkę, Zaś mnich wędrowny poszukiwać nowych opowieści.

Każdy zachód słońca, który podziwiam, napawa mnie chęcią wyruszenia na Zachód tak daleki i mglisty jak ten, do którego zmierza w swej wędrówce słońce. Patrzymy codziennie jak wędruje ono na zachód i kusi nas, byśmy zmierzali za nim. To Wielki Pionier Zachodu, za którym podążają narody. Całą noc śnimy o rysujących się na horyzoncie ostrych szczytach gór, choć być może są one jedynie złudzeniem. My widzimy je oświetlone ostatnimi promieniami słońca. Atlantyda, wyspy i ogrody Hesperyd, rodzaj ziemskiego raju, dla starożytnych były Wielkim Zachodem tonącym w tajemnicy i poezji. Któż z nas patrząc na niebo oświetlone ostatnimi promieniami zachodzącego słońca nie widział w swej wyobraźni ogrodów Hesperyd i cudownych fontann opisanych w tych wszystkich mitach?

Kolumb był tym, który odczuwał wołanie zachodu chyba najbardziej ze wszystkich. Posłuchał tego głosu i odkrył Nowy Świat dla Kastylijki i Leona. W tamtych czasach stado ludzkie umiało wyczuć nowe pastwiska z daleka.

I wstało słońce ponad wierzchołkami wzgórz, A potem zatonęło w jeziorze zachodu; I znów powstało w błękicie ciepłych mórz, By jutro zazielenić bezkresne pola.

Gdzie jeszcze na tej planecie znaleźć można ziemię, która pomieści tyle stanów, ziemię tak żyzną i bogatą, rodzącą tak wielką różnorodność produktów, a jednocześnie tak łatwą do opanowania dla Europejczyka, jak ta? Michaux, który poznał jedynie skrawek tej ziemi, pisał: „odmiany wielkich drzew są liczniejsze w Północnej Ameryce niż w Europie; w Stanach Zjednoczonych istnieje ponad sto czterdzieści gatunków drzew, których wysokość przekracza trzydzieści stóp; we Francji jest zaledwie trzydzieści, które osiągają te rozmiary”.

W późniejszych latach botanicy potwierdzili jego obserwacje. Humboldt przybył do Ameryki, by zrealizować swój sen o tropikalnej wegetacji i ujrzał ją w całej okazałości w prymitywnych lasach Amazonii, najdzikszym miejscu na ziemi, po czym barwnie opisał to, co dane mu było zobaczyć. Geograf Guyot, sam Europejczyk, poszedł jeszcze dalej – dalej niż nawet ja jestem gotów iść, a jednak pochylam przed nim głowę, gdy mówi: „Jak roślina stworzona jest dla zwierzęcia, jak świat warzyw stworzony jest dla świata zwierząt, tak Ameryka stworzona została dla człowieka przybywającego ze Starego Świata... Człowiek ten wyrusza ze Starego Świata w swą podróż. Porzuca bezkres Azji, kroczy od stacji do stacji zmierzając w kierunku Europy. Każdy jego krok znaczy ślad nowej cywilizacji, wyższej od poprzedniej, powstającej dzięki wielkiej sile rozwoju. Dotarłszy do Atlantyku zatrzymuje się na chwilę na brzegu tego nieznanego oceanu, którego granic nie zna, by cofnąć się szlakiem, na którym wciąż jeszcze są ślady jego stóp i zaznać odpoczynku”. Gdy już wypije soki z żyznej ziemi Europy i odbuduje swe siły, „wówczas podejmuje ponownie pełną przygód podróż na Zachód, jak inni przed nim”. Tyle Guyot.

Z grubej rury To od tego impulsu pchającego ludzkość na zachód, stawiającego na jej drodze barierę, jaką był Atlantyk, wzięły swój początek współczesny handel i przedsiębiorczość. Młodszy Michaux w swej pracy „Podróż na Zachód od Alleghanies w ” pisze, że popularnym pytaniem na nowo zasiedlonym Zachodzie było: „– Z jakiej części świata przybywasz?

– Tak jakby te ogromne, żyzne przestrzenie były naturalnym miejscem spotkań i wspólnym domem dla wszystkich mieszkańców globu”.

Pozwolę sobie więc przytoczyć łacińskie przysłowie, które mówi: Ex Oriente lux; ex Occidente FRUX. Ze Wschodu światłość; z Zachodu owoce.

Sir Francis Head, podróżnik i Gubernator Generalny Kanady, pisze, że: „zarówno na północnej jak i na południowej półkuli Nowego świata Natura nie tylko naszkicowała swe dzieło na większą skalę, lecz także pomalowała ten obraz jaśniejszymi i bardziej żywymi kolorami niż te, których użyła szkicując i upiększając Stary Świat... Niebo w Ameryce zdaje się być wyższe, bardziej niebieskie, powietrze świeższe, chłód bardziej przenikliwy, księżyc sprawia wrażenie większego, gwiazdy świecą jaśniej, grzmoty są głośniejsze, błyskawice bardziej wyraziste, wiatr silniejszy, deszcz bardziej rzęsisty, góry wyższe, rzeki dłuższe, lasy większe, a doliny szersze”. Powyższe stwierdzenie stanowi przeciwwagę do tego, co głosił Buffon opisując tę część świata i jej osiągnięcia.

Dawno temu Linneusz powiedział: „Nescio quae facies laeta, gabra plantis Americanis” (Nie wiem cóż takiego radosnego i wyjątkowego jest w amerykańskich roślinach). Ja zaś uważam, że w tym kraju nie ma, lub prawie nie ma, Africanae bestiae, bestii afrykańskich, jak nazywali je Rzymianie, i choćby już z tego powodu ziemia ta jest niezwykle przyjazna dla osiedleńców. Mówi się, że w odległości trzech mil od centrum Singapuru co roku zdarzają się wypadki porwania ludzi przez tygrysy. W Północnej Ameryce podróżny może położyć się na ziemi w lesie na całą noc bez lęku, że zaatakuje go jakaś dzika bestia.

To są zachęcające świadectwa. Jeśli księżyc jest tu większy niż w Europie, to zapewne również słońce mamy tu większe.

Jeśli niebo jest nieskończenie wyżej w Ameryce, a gwiazdy jaśniejsze, to ufam, że te fakty są symbolem tego, jakich wyżyn pewnego dnia sięgnąć mogą filozofia, poezja i religia mieszkańców tej ziemi. W przyszłości, dalibóg, te niematerialne niebiosa sięgną równie wysoko w umysłach Amerykanów, zaś gwiazdy zrozumienia rozświetlą je jeszcze bardziej. Wierzę bowiem, że klimat ma wpływ na człowieka – jest przecież coś ulotnego w górskim powietrzu, co powoduje, iż czujemy w duszy przypływ inspiracji. Czyż pod wpływem takich zjawisk człowiek nie staje się perfekcyjny tak intelektualnie, jak i fizycznie? Czy ważnym jest, ile mglistych dni mieliśmy w życiu? Wierzę, że nasza wyobraźnia będzie większa, nasze myśli bardziej przejrzyste, świeże i eteryczne, jak niebo nad nami.

Nasze zrozumienie świata spójne i szersze, jak doliny. Nasz intelekt rozwinie się do cudownych granic, jak grzmot i błyskawica, jak nasze rzeki, i góry, i lasy. Zaś nasze serca będą współgrać z głębią i przejrzystością jezior. Dalibóg, objawi się wędrowcowi coś, o istnieniu czego nie miał dotąd pojęcia, laeta i gabra, radość i uniesienie na naszych twarzach. W przeciwnym razie zapytam – do jakiego końca zmierza ten świat i po cóż odkryto Amerykę?

Dla Amerykanów, tego nie muszę powtarzać. „Na Zachód kieruje się gwiazda imperium”.

Jako prawdziwy patriota winienem wstydzić się, że Adam w raju był generalnie w lepszej sytuacji niż nasi kongresmani.

Nasze sympatie w Massachusetts nie są ograniczone do Nowej Anglii jedynie; choć może nas odrzucać od Południa, mamy serce dla Zachodu. Tam jest dom młodszych synów, którzy jak dawni mieszkańcy Skandynawii wyruszyli na morze w poszukiwaniu nowych ziem. Zbyt późno jest, by zacząć uczyć się hebrajskiego – ważniejsze jest, aby zrozumieć slang dnia dzisiejszego.

Kilka miesięcy temu udałem się na wystawę obejrzeć panoramę Renu. To było jak sen o Średniowieczu. Płynąłem tym historycznym strumieniem czegoś więcej niż wyobraźnia, pod mostami zbudowanymi przez Rzymian, a naprawianymi przez kolejne pokolenia bohaterów, wzdłuż miast i zamków, których nazwy brzmiały jak najsłodsza muzyka dla mych uszu, a każda z nich miała własną legendę. Były tam Ehrenbreitstein, Rolandseck i Koblencja, które znałem jedynie z historii. To były ruiny, ale właśnie one interesowały mnie najbardziej. Wydawało się, że z rzeki, ze wzgórz pokrytych winną roślinnością dochodzi do mych uszu cicha muzyka Krzyżowców wyruszających do Ziemi Świętej. I płynąłem dalej oczarowany, jakbym sam przeniósł się w tamte bohaterskie czasy, i wdychałem atmosferę rycerskiego życia.

Krótko potem poszedłem obejrzeć panoramę Mississippi, i gdy wędrowałem w górę rzeki, w świetle dzisiejszego dnia ujrzałem statki parowe powoli płynące z prądem, liczyłem niezliczone miasteczka wzniesione na brzegach rzeki, widziałem ruiny wielkiego jeszcze niedawno Nauvoo, czułem pod stopami ślady Indian przechodzących na drugą stronę strumienia, by wyruszyć dalej na Zachód, i tak jak uprzednio ujrzałem Moselle, tak teraz mym oczom ukazało się Ohio i Missouri, i usłyszałem legendę Dubuque i Wenony Cliff – nadal myśląc bardziej o przyszłości niż przeszłości, czy dniu dzisiejszym – i zrozumiałem, że to inny rodzaj Renu. Zrozumiałem, że fundamenty pod zamki dopiero zostaną położone, a słynne mosty jeszcze nie połączyły obu brzegów rzeki. I poczułem, że to właśnie jest wiek bohaterstwa, choć my o tym nie wiemy, gdyż herosem jest zwykły, prosty człowiek.

 enry avid oreau

Tłum. Hanna Goworowsa-Adamsa

Druga część „Wędrując” ukaże się w kolejnym numerze „Obywatela”.

Powyższy esej Thoreau napisał w latach pięćdziesiątych XIX w., pierwotnie ukazał się on po śmierci autora w 1862 r., w „Atlantic Monthly”. Przed kilkoma laty w niewielkim nakładzie ukazał się polski przekład, pt. „Sztuka chodzenia”, Wydawnictwo „Miniatura”. Prezentujemy ten tekst w nowym przekładzie.

1.

83

Wiersz ten, pióra samego Thoreau, nie jest – niestety – szczególną ozdobą tego eseju.

Ton, w jakim jest utrzymany zapewne musi się dzisiejszemu odbiorcy wydawać nazbyt patetyczny. Tego rodzaju maniera była jednak wówczas dość powszechnie przyjęta.

Tłumacz może jedynie zapewnić czytelnika, że dokonał wiernego przekładu.

„Pan Tadeusz” lewicy wielorakiej Jacek Zychowicz Blisko ćwierć wieku, które upłynęły pomiędzy ukazaniem się oryginału oraz polskiego przekładu „Hegemonii i socjalistycznej strategii” Ernesta Laclau i Chantal Mouffe, całkowicie zmieniło wymowę tej książki. Ten manifest z trochę już innej epoki odbiera się dziś jako dokument. Polskiemu czytelnikowi mogą w związku z „Hegemonią...” nasunąć się szczególne skojarzenia. Czy „nowe ruchy społeczne”, których oblicze pluralistyczne, różnorodne, zdecentralizowane i oporne wobec usiłowań totalizujących prezentują Laclau i Mouffe, w obecnej perspektywie nie przypominają cokolwiek ostatniego grzybobrania, polowania, poloneza i przede wszystkim zajazdu na Litwie, opisanych w naszej narodowej epopei?

Do pogłębienia sarkazmu skłania bieżący kontekst polityczny. Dla tzw. lewicy wielorakiej, która – nomen omen – wielorako inspirowała się koncepcjami Laclau i Mouffe, tegoroczne wybory prezydenckie we Francji, połączone na domiar złego z parlamentarnymi, stały się Berezyną, Lipskiem i Waterloo zarazem. Oczywiście, doraźna porażka polityczna nie musi obalać ideowej racji przegranych. Rzecz jednak w tym, iż francuska lewica wieloraka utraciła to, na czym jej szczególnie zależało, czyli – przypomnijmy kluczowe pojęcie z tytułu rozważań Mouffe i Laclau – „hegemonię”.

Postnowocześni lewicowcy francuscy, jeśli nawet nie poparli en bloc prezydenckiej kandydatury Segolene Royal, to pryncypialnie określili się przeciw Sarkozy’emu, który w ich wizji świata zastąpił trochę już odchodzących w niepamięć zdemonizowanych wrogów z przeszłości: Reagana, atcher, de Gaulle’a czy McCarthy’ego. Tymczasem Sarkozy – pomimo ostrzeżeń przed jego autorytaryzmem czy rasizmem – udatnie zdefiniował sytuację, skłaniając większość obywateli republiki do opowiedzenia się za jego hasłami. A taki sukces jest miarodajnym objawem dysponowania hegemonią.

Lewicowi antagoniści, jakich znalazł Sarkozy, nie przeciwstawili mu niczego twórczego, słusznego ani choćby pomysłowego.

Zwycięstwo kandydatki nad kandydatem mogłoby stanowić symboliczne podsumowanie przełomu obyczajowego, do którego lewica narodzona w roku  przyczyniła się niewątpliwie znacząco. Jednak rozgromione orły Segolene Royal zostały przed bitwą poddane kamuflażowi. W kampanii przywódczyni socjalistów bardziej niż cywilny i part-

84

nerski – a więc przeciwny pobłogosławionemu małżeństwu – charakter jej związku z towarzyszem ideowym, eksponowano raczej rodzinność Royal, wyrażającą się również w posiadaniu gromadki dzieci. Gdy idzie o bardziej konserwatywnie wyznaczony porządek publicznej debaty, Royal komunikowała mniej więcej to samo, co jej przeciwnik – tyle iż mniej pewnym tonem.

Równocześnie załamały się nadzieje, że korytarzem pod kruszącymi się murami lewicy oficjalnej toruje sobie drogę jej alternatywna odmiana. Europejski traktat konstytucyjny, do którego gros praw autorskich posiadają francuskie elity polityczne, z socjalistami nie na ostatnim miejscu, rzeczywiście poległ w referendum. Nie oznaczało to jednak wzlotu żadnej spośród radykalnie lewicowych grupek, które dzięki temu, iż nawoływały do jego odrzucenia, mogły przez chwilę się łudzić, że są na fali.

Lewica zna taktyczne odwroty, a nawet strategiczne katastrofy, po których w porzuconych taborach odnajdywano perły nieprzedawnionej teorii. Czy studium Laclau i Mouffe należy do takich skarbów? Jego losowo wybraną próbkę poddajmy badaniu zalecanemu przez Waltera Benjamina, który światopoglądy establishmentu porównywał do złych wierszy. „Dyskurs radykalnej demokracji – obwieszczają autorzy „Hegemonii...” – nie jest już dyskursem uniwersalnym /.../ ponieważ nie istnieją płaszczyzny stanowiące uprzywilejowane a priori wyłaniania się antagonizmów, nie istnieją także regiony dyskursywne, które program radykalnej demokracji powinien a priori wykluczyć jako możliwe pola swej walki /.../ dyskursy oporu marginalizowanych grup ludności konstruują oryginalne i nieredukowalne formy społecznego protestu /.../ zdecentrowanie i autonomizacja rozmaitych dyskursów i walk /.../ są warunkami sine qua non możliwości urzeczywistnienia różnych elementów klasycznego ideału socjalizmu, który wymaga oczywiście poszerzenia i rewizji”. Zdania Laclau i Mouffe nie dźwięczą, tylko brzęczą.

Z grubej rury Niestety – przywołując i od razu uciszając prawdopodobny głos w obronie „Hegemonii...” – żargonowych mielizn tego dzieła nie da się usprawiedliwić teoretycznymi komplikacjami, które siłą rzeczy by się w nim odzwierciedlały.

Na odwrót. Znając lepiej lub gorzej humanistyczne trendy ostatnich dekad XX w., pochłonie się zawartość „Hegemonii...” bezproblemowo. Najbardziej wyrafinowany wątek teoretycznych refleksji naszych protagonistów może – zamiast oszołomić głębią – wywołać prędzej coś na kształt znudzenia.

No tak, społeczna czy wręcz ontologiczna całość rozpada się na niezliczone ośrodki, których przenigdy nie uda się ujednolicić poznaniem lub działaniem... Słowiki dekonstrukcji zdecydowanie zbyt długo już o tym śpiewały.

Przyznajmy nadto, że „dyskursy oporu”, promowane w „Hegemonii...”, od dość dawna nie są wypowiadane z punktu widzenia „marginalizowanych grup ludności”.

W efekcie, zamieniły się one w spopularyzowane style, za których pośrednictwem swą ustabilizowaną już tożsamość demonstrują „lobbies” solidnie i wysoko osadzone w hierarchii współczesnych społeczeństw zachodnioeuropejskich i północnoamerykańskich. W takim dwuznacznym osiągnięciu spełnił się „szereg walk: /.../ antyautorytarnych, antyinstytucjonalnych, feministycznych, antyrasistowskich, etnicznych /.../ oraz podejmowanych przez mniejszości seksualne”, jakie od lat . minionego stulecia prowadziły „nowe ruchy społeczne”, których teoretycznymi przewodnikami pragnęli zostać Laclau i Mouffe.

Pozycja spadkobierców wspomnianych „nowych ruchów” wyraźnie zmieniła się na korzyść. Awans ów pociągnął jednak za sobą tę niedogodność, że – eksploatując go – nie mogą już one uprawiać dekonstrukcji czy też „subwersji”, do której, chyba głównie z przyzwyczajenia, wzywają na swoich seminaryjnych debatach. Czy jednak racja nie została powołana, żeby się stawać siłą, a więc po prostu wygrywać? Wizje, o których mówimy, doznały jednak bardziej osobliwego losu historycznego niż banalne przejście z katakumb na forum.

Francuska lewica wieloraka, cofając się na planie politycznym, wciąż zachowuje tak drogą jej hegemonię w porządku bardziej abstrakcyjnym. Centrum tamtejszego systemu prasowego po dawnemu stanowi, otwarty na jej idee i osobistości, „Le Monde”. W Paryżu od czasu do czasu następuje wysyp intelektualistów, którzy są, o ile to możliwe, bardziej konserwatywni od swoich amerykańskich guru. Lecz, generalnie rzecz biorąc, u francuskich mózgów akademickich, zabierających głos pro publico bono, lewa półkula mózgu dominuje nad prawą.

Czemu więc głową państwa jest tam Sarkozy, a nie Segolene Royal lub, jeszcze lepiej, Arlette Laguiller, Olivier Besancenot bądź inny z marksistowskich radykałów, ideologicznie ubogaconych świeższą tematyką emancypacyjno-feministyczno-trzecioświatową? Głębiej stawiając problem: dlaczego Francja, przy swojej lokalnej specyfice, która przecież występuje także w innych krajach, uczestniczy w transformacji zmierzającej od państwa socjalnego do „turbokapitalistycznego”? Na domiar złego, jej historycznie ugruntowana tak, iż mocniej nie można, przy tym zaś wielorako krzewiąca się współcześnie lewica, skąpi skutecznych strategii sprzeciwu.

Hegemonia lewicy wielorakiej kojarzy się z roślinnością, która – rozrastając się – nie wydaje kwiatów ani owoców. Konkretyzując, nie określa ona faktów politycznych czy tym bardziej zasad systemowych, aczkolwiek tej formacji w swych heroicznych początkach zapewne na tym zależało.

– To nie tak miało być, przyjaciele, to nie o to walczyliśmy z siepaczami de Gaulle’a – chciałoby się westchnąć pod Łukiem Triumfalnym nad szklaneczką calvadosu. Cokolwiek by nie mówić o propozycjach Laclau i Mouffe z dzisiejszej perspektywy, w swoim czasie na pewno były one odważną próbą przewietrzenia teoretycznych magazynów lewicy.

Temu ambitnemu zamysłowi sprzyjał kontekst ówczesnej polityki światowej. Wtedy jeszcze mało kto spodziewał się rozpadu bloku radzieckiego, lecz na Zachodzie od jakiegoś czasu przestano go uważać za interesującą alternatywę dla własnego, skądinąd niezbyt lubianego ustroju. Spoglądając z innej strony, żywa pozostawała pamięć przesławnego lania, jakie na US Army spadło w Indochinach. Wkrótce po nim Stany Zjednoczone otrzymały kolejny cios – tym razem od rewolucji islamskiej w Iranie. Ciągle też wspominano rok wewnętrznej eksplozji w świecie zachodnim, która kazała de Gaulle’owi szukać schronienia w bazach francuskich spadochroniarzy nad Renem.

Wobec zapowiadającego się przełomu, lewicy brakło busoli. Laclau i Mouffe, zawdzięczając temu najbardziej wartościowe partie ich książki, szukali przyczyn zagubienia u samych źródeł swej ideowej orientacji. Lewica początkowo zakorzeniła się w ludzie walczącym z feudalnym ancien regimem. Gdy ów pierwotny podmiot rozszczepił się na antagonistyczne partie (dla przykładu, aliansu z tronem i ołtarzem oraz zwróconej przeciw nim rewolty), wyjaśnienie tego kryzysu, pierwszego, lecz dalece nie ostatniego w lewicowych dziejach, podsunęły kategorie podziału i konfliktu klasowego. Przejmując je od mieszczańskich historyków z epoki Ludwika Filipa Orleańskiego, Marks osądził, iż w jego dłoniach znalazł się kamień filozoficzny, dzięki któremu nie grozi mu smutny spoczynek na pobojowisku historii obok następców Platona lub Spartakusa. Z gromady zarówno bezsilnych utopistów, jak i rozgromionych ludzi czynu miało Marksa wyodrębniać ustalenie punktu oparcia dla swoich rewolucyjnych ideałów w prawach ekonomii, które działały nieodparcie na rzecz ich urzeczywistnienia. Od nich również pochodziła gwarancja, że armii jego zwolenników, która się kiedyś zbierze, nie zgniotą siły stojące na straży istniejącego ładu.

Gdy jednak socjaldemokracja, której pierwsze programy Marks zdążył zrecenzować, stała się ruchem masowym, spotkało ją natychmiast przykre rozczarowanie. Misję kluczowego sprawcy, który pogrzebie stare i dopomoże w narodzinach nowego, socjaldemokraci z końca wieku XIX i pierwszych dekad XX powierzali, oczywiście, klasie robotniczej. Niestety, wyszło na jaw, że gospodarka kapitalistyczna produkuje wiele dóbr, lecz podmiot jej rewolucyjnego przekształcenia do nich nie należy. O ile bowiem robotnicy, poddając się regułom kapitalizmu, przemieszczali się terytorialnie i zwiększali wydajność, o tyle też umacniali panujący nad nimi system, zamiast go kwestionować. Nie zwracały ich przeciw niemu również protesty strajkowe, podejmowane w imię bezpośrednich interesów swej grupy w przedsiębiorstwach czy gałęzi przemysłu. Walka o równowagę między

85

zyskiem właściciela a płacami zatrudnianej przez niego siły roboczej była, pomimo wszystko, grą o sumie niezerowej, w której trwałe pokonanie jednej strony żadnej z nich się nie opłacało.

Punkt ciężkości socjaldemokratycznych działań musiał nieoczekiwanie przenieść się z ekonomicznej bazy do politycznej nadbudowy. Tutaj wszakże socjaldemokraci, zostając ministrami czy sporadycznie formując nawet rządy autorskie, służyli za śrubki w maszynie, której plan i cel działania zobowiązywali się wcześniej – jak się okazywało, na wyrost – istotnie przeorientować. A jeśli chcieli uniknąć skonsumowania przez realnie istniejące stosunki, w polu dostępnych im możliwości znajdowała się tylko niemoc wiecznych opozycjonistów.

Sumaryczny bilans (może cokolwiek jednostronny) jest miażdżący. Laclau i Mouffe stwierdzają, że „/.../ socjaldemokratyczne rządy ograniczały się w swych działaniach do podążania za dominującymi tendencjami, nie starając się sformułować żadnej politycznej alternatywy”. Nie lepiej działo się w ekonomii. Chociaż „dominującą strategią” partii socjaldemokratycznych była nacjonalizacja, to przykładowo, w okresie międzywojennym „z wyjątkiem francuskiego przemysłu zbrojeniowego w roku  w Europie Zachodniej /.../ żaden z socjaldemokratycznych rządów nie doprowadził do znacjonalizowania choćby jednego przedsiębiorstwa”.

Szczęśliwie dla rewolucyjnych nadziei, w całości zdarzają się elementy, stanowiące groźny dla niej „eksces” czy „nadmiar”. Marks zapowiadał klątwy pauperyzacji i spadku stopy zysku, które – spadając równolegle na robotników i kapitalistów – zniszczą wspólne dla nich pole ustrojowe. Nie przewidział za to wojen światowych, które postawiły kapitalizm pod znakiem zapytania znacznie gruntowniej niż co najwyżej częściowo trafnie wskazywane przez niego zjawiska.

Pierwsza z nich dostarczyła zapłonu rewolucji, która – jak to określił Antonio Gramsci – „wbrew Kapitałowi” wybuchła nie w placówkach cywilizacyjnego postępu, lecz na ich antypodach. Jej przywódcy tylko przez chwilę jednak postawili tę sprzeczność zdarzenia z proroctwem jako problem dla swej bądź czystej, bądź stosowanej teorii. Według ich ostatecznej diagnozy, utrwalenie się zrywu z Października  zależało od „prawidłowej” mutacji rewolucyjnej w Europie Zachodniej.

Na tym rzekomo dla niej optymalnym obszarze, rewolucja upodobniła się jednak do Godota, który w nieskończoność odwlekał swoje przyjście. Natomiast, w pośredniej konsekwencji kolejnej wojny światowej, ukształtowały się tam opiekuńcze państwa socjalne. Czym one są z punktu widzenia radykalnej refleksji? – zastanawiali się Laclau i Mouffe z początkiem przedostatniego dziesięciolecia XX w., a więc akurat u ich zmierzchu, który wszelako nie wydawał się jeszcze przesądzony. Instrumentem, którego kapitalizm w jego nowej fazie używa do swego ustabilizowania na dłuższą metę? A może względnym osiągnięciem klas podporządkowanych w ich strukturalnie trwałym konflikcie z uprzywilejowanymi?

Równocześnie, „Hegemonia...” próbowała wciągnąć w swój horyzont takie zjawiska protestu, które – ogniskując się wokół płci, rasy i różnicy kulturowej – nie mieściły się w tradycyjnych kategoriach klasowych. Laclau i Mouffe

86

liczy się do zasług, że nie deklamowali oni ślepo o rewolucyjności np. feminizmu, ale sens jego – i podobnych ruchów – uznali za otwarty. Dookreślić tę kwestię mieli rzecznicy „radykalnej polityki demokratycznej”. Jak? Chyba jasne, że – zdobywając hegemonię.

Odkrywcą rzeczonego skarbu był Antonio Gramsci.

Swoją naukę o hegemonii może najtrafniej zilustrował on (pominiętym przez Laclau i Mouffe z niewiadomych powodów) przeciwstawieniem renesansu i reformacji. W najpierw wymienionym prądzie uczestniczyło pewnie nie więcej niż (jak chciał Jakub Burckhardt) tysiąc, wprawdzie fenomenalnych umysłów i talentów. Jego koryfeusze, zapragnąwszy żyć niezależnie od biskupów i feudałów, przekonali się, iż bez mecenatu którejś z tych znienawidzonych person zginą w społecznej próżni. Tymczasem reforma religijna ogarnęła miliony. Jej entuzjaści potrafili sprawić, że niezależność z tym samym, co u twórców renesansu, adresem polemicznym, stała się w ich wydaniu rzeczywistą praktyką.

Wymagało to – bagatela – osadzenia jej w nowych rytuałach ślubu i pogrzebu, formach śpiewu kościelnego, kroju ubrań, architekturze miasteczek oraz zalecanych sposobach prowadzenia warsztatu lub ksiąg rachunkowych.

Socjalizm – głosił Gramsci – będzie dla zbiorowości ludzkiej realną perspektywą na przyszłość pod warunkiem, że przekształci się we współczesny odpowiednik reformacji.

Dokładnie tyle znaczyła jego idea hegemonii. Widać od razu, jakiemu żałosnemu zdegenerowaniu uległa ona w swojej bieżącej reaktywacji. Aktualne boje o hegemonię toczą się w bardziej reprezentacyjnych zakątkach uniwersum medialnego – i nigdzie indziej. Ich herosi, wynosząc na piedestał werbalnie uwielbianą przez nich walkę, w istocie winni są jej degradacji. Czynią ją bowiem grą, która nikomu poza sobą samą nie służy i poniekąd z tej przyczyny nikomu nie szkodzi. Polska lewica – nie szukając daleko ilustracji – definitywnie przylgnęła do centrum w tym właśnie okresie, kiedy na jej intelektualnych obrzeżach bito w tam-tamy, zwołując się do polowania na hegemonię, która sezonowo cieszyła się wzięciem.

Nie stroniąc od wbijania szpilek Laclau i Mouffe, wypada przyznać, że ich „narracja” wciąż mówi o nas to i owo.

Głównie – rzecz jasna – w jej części historyczno-krytycznej.

Niech lewicowcy najwierniejsi, którzy – gdy tylko usłyszą, że gdzieś tam wybuchły strajki, ówdzie socjaliści prawie wygrali wybory, a w jakimś zakątku Trzeciego Świata zawrzało od rewolucyjnych iskier – lubią się pocieszać, że spóźniony Godot Socjalizmu wreszcie przybywa, zaaplikują sobie „Hegemonię...” zamiast zimnego prysznicu. A skąd miałaby dzisiaj wychodzić i dokąd zmierzać „strategia socjalistyczna” do spółki z „radykalną polityką demokratyczną” – to już temat na inną opowieść.

 acek ychowicz

Ernesto Laclau, Chantal Mouffe, Hegemonia i socjalistyczna strategia. Przyczynek do projektu radykalnej polityki demokratycznej, przełożył Sławomir Królak, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej TWP, Wrocław 2007.

Z grubej rury

Ukraińca z Kołomyi prosiliśmy o porównanie zachodniej i wschodniej Ukrainy. Odpowiedział, że różnica jest taka, jak między Polską i zachodnią Ukrainą – „To jeszcze jeden stopień między zachodnią Europą i Rosją”. Model schodkowej struktury świata jest popularny i, trzeba przyznać, bywa przydatny. W wersji uniwersalnej jest śmieszny i prymitywny. Z groźnej otchłani wyłaniają się dzikusy i mozolnie wspinają się po stopniach do zachodniego nieba cywilizacji, kultury, demokracji.

M. Sokołowska w książeczce „Myć się czy wietrzyć” pisała, że kiedy kulturalny Paryż pudrował dekolty i peruki, wszy zabijał złotym młoteczkiem na złotym kowadełku, a zwykłej wody unikał bardziej niż diabeł święconej, dzicy Polacy i Litwini kąpali się w łaźniach i rzekach. Przed wejściem do Unii Andrzej sarkastycznie proponował, abyśmy odrobili nasze „zacofanie”, paląc trochę czarownic do średniej europejskiej, wyrzucili Żydów i innowierców lub przynajmniej rozpędzili zakony.

Wróćmy na stopień zachodniej Ukrainy. Z obserwacji wynika, że wspinaczki na zachód nie pokonały rozkłady jazdy i oznaczenie przystanków autobusowych. Natomiast plastikowe butelki bez przeszkód toczą się aż na daleki wschód. Butelki po kwasie chlebowym spotkaliśmy na bezdrożach Sajanów. W tym roku w wiatrołomach między Kukulem i Wielką Koźmieską znaleźliśmy butelkę po CocaColi. To znalezisko natchnęło nas otuchą. Skoro nie leży tu nigdzie ogryziony przez dzikie zwierzęta i wyschnięty ludzki szkielet, to może i nam uda się wyplątać z nieprzechodniego labiryntu. Na popularnym szlaku z turbazy Zaroślak na szczyt Howerli leży tak wielka ilość butelek i opakowań po batonikach i chipsach, że każdy musi przyznać, iż Ukraińcy osiągnęli zachodnioeuropejski, a nawet północnoamerykański poziom odżywiania się w górach.

Jak widać, kryterium śmieciowe bywa zawodne. Na polskich szlakach można spotkać papierek po kanapce, kostkę z udka kurczaka, a nawet skórkę z boczku, w którym aż roi się od cząsteczek cholesterolu. W Chorwacji, której bliżej do Zachodu niż Ukrainie, nie przebrnęliśmy na wyspie Ugljan sterty lodówek, telewizorów i tapczanów, zrzucanych z szosy na urwisty brzeg spadający do morza i porośnięty kłującymi śródziemnomorskimi krzewami.

Mimo śmieci muszę wrócić na Ukrainę i zacząć moje życie od początku. Procedury europejskie są nieubłagane i po prostu mnie skasowały. Jestem deleted. Urząd w Gdańsku zaproponował mi europejski dowód osobisty na nazwisko Joanna Gwiazda, córka Aktawiana. Na emeryturze dodatek „Duda” w nazwisku mogłabym sobie darować, ale imię ojca mnie raziło. Posłałam siostrze w Nowym Sączu, gdzie brałam źle opisany ślub, odpis aktu urodzenia, w którym jak wół stoi, że jestem córką Oktawiana. – „Powiedz, że jesteś siostrą, tatę wszyscy znali, niech skorygują”. Nic z tego. Akt urodzenia musi być aktualny, przesłany z urzędu w Gdańsku do urzędu w Nowym Sączu, a do Gdańska dostarczony z urzędu w Łodzi, gdzie „jest umocowany”. Cała ta kołomyjka między urzędami ma się odbywać na moją prośbę i mój koszt, na szczęście niewielki. Więcej będzie kosztować dopiero zmiana nazwiska na Duda-Gwiazda, jeśli o to wystąpię.

Schody do nieba

ról jest nagi – odrywamy łamstw propagandy

Joanna Duda-Gwiazda Na moją wschodnią logikę, im starszy akt urodzenia, tym lepszy, ale w Europie wszystko musi być świeżutkie, więc wysłałam do Łodzi prośbę o aktualny akt urodzenia i czekam już czwarty miesiąc. Powoli docierały do mnie wszystkie komplikacje sytuacji człowieka bez ustalonej tożsamości. Wyrzucenie z nazwiska jednego członu oznacza wiele zmian – Urząd Skarbowy, ZUS, NFZ, licznik gazowy, licznik energii elektrycznej, mieszkanie lokatorskie, konto w banku, karta do bankomatu. Bez znajomości z Ryszardem Krauze, który ma dostęp do wszystkich baz danych, polegnę. Na szczęście telefon, kablówka i programy komputerowe są na Andrzeja. Z moim rodzeństwem mam wspólną matkę, ale jestem nieślubnym dzieckiem, ponieważ mój prawny ojciec, Aktawian, jest nieznany.

Postanowiłam nie odbierać europejskiego dowodu osobistego i pobiegłam ze starym, wciąż ważnym, którym bezprawnie od lat się posługuję, wyrobić sobie nowy paszport zanim moje oszustwo się wyda. Nie jestem formalistką, ale posiadanie równocześnie dwóch ważnych dokumentów – paszportu i dowodu osobistego – na różne nazwiska uważam za przesadę. Dostałam paszport ważny przez  lat na stare nazwisko i poczułam się lepiej. Nie muszę prostować podpisu pod felietonami w „Obywatelu” i odsyłać Prezydentowi Krzyża Wielkiego Orderu Odrodzenia Polski. Polubiłam piękną białą gwiazdę.

Jedynym faktem, którego żaden urząd nie kwestionował, był ślub, choć łatwy do unieważnienia. Andrzej, zawsze dżentelmen, gotów był poślubić mnie jeszcze raz poprawnie, ale w Polsce nie da się tego zrobić. W przyszłym roku zamiast w góry pojedziemy na Ukrainę do Krzemieńca.

Mam dokument ukraiński stwierdzający, że Duda Oktawian Janowicz zarejestrował córkę Joannę w strahkasie. Na tej podstawie lub jako uchodźca z UE dostanę obywatelstwo. Wezmę ślub z polskim obywatelem i przyjadę do Polski. Andrzej po znajomości załatwi mi szybko polskie obywatelstwo i gotowe. Jedynym słabym punktem tego planu jest oskarżenie Andrzeja o bigamię. Osoba, z którą brał ślub w Nowym Sączu, wprawdzie nie istnieje, ale też nie umarła i umrzeć nie może. Na podstawie paszportu aktu zgonu wystawić nie można, ponieważ nie ma tam imienia ojca, a imię ojca z europejskiego dowodu osobistego nie jest zgodne z aktem urodzenia. Nic mnie to nie martwi. Święty Piotr nie jest urzędnikiem Pana Boga.

 oann ud-wiazd

87

 pojedynczy rozu

Nasz czas się kończy – a może zaczyna?

Anna Mieszczanek

Nasz czas się kończy – obwieszczał średnio co trzy i pół minuty Krzysztof Kłopotowski, dla którego programu „Kinematograf ”, przeniesionego z niszowej TV Puls do misyjnej Jedynki, postanowiłam któregoś dnia wytrwać w fotelu mimo pierwszej w nocy. Pierwsza w nocy to, wiadomo, najlepsza pora, żeby obejrzeć program, w którym rozmawiają, a nie przekrzykują się i gonią z czasem. Więc zasiadłam.

Ale okazało się, że po przeniesieniu do Misyjnej, u Kłopotowskiego już się nie rozmawia. To, co lubiłam w Pulsie – zastanawianie się, szukanie argumentów – zamieniło się w Misyjnej w parę felietoników przekładanych kilkuzdaniowymi początkami rozmów z gośćmi. A na końcu każdego takiego początku tubalne nasz czas się kończy... autora. Żywo, nowocześnie i dynamicznie. No. W październiku i listopadzie Misyjna TV przeznaczyła czas na wyborcze spoty, potem na przedwyborcze, tuż-powyborcze i całkiem-po-wyborcze sondaże, a także na przewidywane-wyniki, prawdziwe-wyniki oraz pierwsze-zaraz-powyborcze i nieco-później-po-wyborcze analizy scenariuszy koalicyjnych. Emocje w zenicie, technika w służbie narodu.

Mree – burczę pod nosem za Janerką.

Po wyborach (za jedyne sto podatniczych milionów) okazało się jak zwykle ostatnio, że naród podzielony jest mniej więcej po równo. A krajem jakoś rządzić trzeba. Jak? Tfu, tfu, kompromis trzeba dowartościować chyba. Ale żeby dochodzić do kompromisów, trzeba mieć czas. A nasz czas się skończył, proszę państwa. I co tu robić?

Znudziło mi się to, prawdę mówiąc.

*** Polaryzacja społeczna utrwaliła się na stałym poziomie.

Nie tylko w Polsce. Amerykańskie wybory, w których wygrał Bush, pokazują to wyraźnie. System się, za przeproszeniem, spetryfikował.

Owszem, możemy przez kolejne  lat udowadniać sobie, że pół procenta społeczeństwa ma decydować o tym, jak powinna żyć reszta. Ale czy to ma sens?

Przeciąganie się nawzajem, walka na tak zwane argumenty – muszą odejść w niebyt. Chyba, że chcemy znienawidzić się nawzajem lub też zatomizować w stopniu uniemożliwiającym istnienie jakiejkolwiek wspólnoty.

Odkąd świat wyartykułował Prawa Człowieka, coraz więcej jest osób, które chcą, żeby ich zdanie było brane pod uwagę, coraz więcej wyrażanych sprzecznych racji, interesów, stanowisk.

88

Dwieście lat temu zasadą, wedle której organizowało się życie społeczne wspólnoty, było tworzenie partii, które umożliwiały obywatelom posiadanie wpływu i zabieganie o własne interesy.

Dzielenie się, polaryzowanie postaw i stanowisk, potrzebne kiedyś – dziś może nas tylko niszczyć, jeśli nie nauczymy się traktować polaryzacji jako stanu wyłącznie przejściowego.

Przyszedł czas na radykalną zmianę głównej zasady określającej sposoby reprezentacji i wypracowywania decyzji.

Nie pars, partis, nie „część”, partia i jak najwyraźniejsze jej wyłonienie i wyrażenie, a potem walka między częściami, musi stać się ową nową zasadą organizacji życia. Nie część, lecz przeciwnie – całość.

Bo najważniejsze jest przetrwanie – w dobrej kondycji, harmonii i stwarzające jak najlepsze warunki rozwoju każdego pojedynczego człowieka – całości.

Części – partie – mają dziś sens ledwie chwilowy, kiedy skupiają się wokół konkretnych spraw czy problemów. Ale zasadą nadrzędną musi stać się postulat konieczności wypracowania za każdym razem, w każdej pojawiającej się spornej sprawie – decyzji, która w stopniu najpełniejszym z możliwych uwzględni sprzeczne potrzeby różnych stron.

Do tego potrzeba nam świadomości, że każdy kompromis jest największym dobrem. Że samo poszukiwanie kompromisu stwarza przestrzeń, w której mają szanse pojawić się rozwiązania nowe, dobre dla wszystkich. Ważna jest sama zmiana postawy – nie „kto kogo”, ale „jak razem pochylić się nad rozwiązaniem”.

Jak to zrobić? Jak przyjąć postawę zakładającą, że i ja, i ktoś, kto myśli o dowolnym problemie inaczej niż ja – mamy te same prawa. Że nikt z nas nie jest lepszy. Och, gołym okiem widać, że Polakom potrzebna jest taka nowa umiejętność – wyglądająca jak godzenie wody z ogniem czy kaczystów z platformersami. Może właśnie po to zdarzyła nam się ta ciut już niesmaczna publiczna zabawa, żebyśmy dostrzegli konieczność wprowadzenia nowości do demokratycznego menu. Że Całość musi iść przed Częścią.

Czeka nas nowa, cicha, dokonująca się w sercach rewolucja.

Jeśli się nie dokona – będziemy mieli to, co mamy. Będziemy czekali, kiedy Jarosław zamknie Lecha, albo Donald jakiegoś Aleksandra. I stojąc na lotniskach będziemy machać tym, którzy lecą pracować w Irlandii. Będziemy do końca stulecia, raz na dwa lata, wywalali  milionów, żeby utrzymać skróconą, dwuletnią kadencję bezproduktywnego parlamentu – diety posłów, biura, kancelarię Sejmu i Senatu.

Chociaż gdy się  milionów polskich złotych podzieli przez  milionów polskich wyborców, to wyjdzie, że ta zabawa kosztuje każdego z nas tylko  i pół złotego rocznie.

W końcu to nie tak wiele.

Może machnąć ręką i marnować dalej?

Może uznać, że na naprawianie własnego państwa nie mamy wpływu i że ta zabawa nie jest dla dziewczynek?

Nasz czas się kończy czy zaczyna?

 nn ieszczane

Z grubej rury ędrówi pod wiat

Parada przegranych Przed wyborami – i zaraz po nich – ci, których niosły fale notowań sondażowych i obliczeń z komisji wyborczych, wzlatują ze szczęścia. Pozbawieni takich powodów do satysfakcji, zaciskają zęby, licząc na rewanż. Jednym dla ostrzeżenia, a drugim na pociechę, warto wskazać, że – w istotniejszym sensie – przegrali absolutnie wszyscy.

Z taktycznego punktu widzenia, prawica pod wodzą braci Kaczyńskich w najgorszych dla siebie chwilach długo zdradzała cechy wańki-wstańki. Ujmując to bardziej narodowo: taka widocznie w niej dusza, że choć umiera, nogą rusza. Tyle już razy przecież organicznie wrodzy, a czasem nawet krytycznie życzliwi obserwatorzy grzebali ją razem z projektem IV RP, z którym wystąpiła do boju. Ale... Tym razem mobilizacja pod agitacyjnym sygnałem: zgiń, przepadnij, oligarchiczna „mordo ty moja”, z agitacyjnego filmu PiS, zapewniła jej nie więcej niż względnie honorową porażkę. Szkoda?

Jeśli, obroniwszy się jakimś cudem przed totalnym zniechęceniem do przedwyborczego show, włączyło się telewizor na debatę Kaczyński-Kwaśniewski, trudno było czasami nie zastrzyc uchem w odruchu nadziei i – nomen omen – solidarności. Jakimkolwiek uczuciom by się nie ulegało w stosunku do premiera z PiS, miał on rację, iż III RP stanowiła cieplarnię dla plugawej flory klik korporacyjnych. Fakt, iż działo się to pod etykietą wolnej konkurencji, dobijał moralnie poszczególne osoby i niejedno całe pokolenie. Szef kliki, dobierając kumotrów z notatnika, powoływał się na zasady ustroju, który przynajmniej pod tym względem uchodzi za sprawiedliwy, że obiektywnie ocenia indywidualne możliwości i starania. Delikwentom, których tak przeprowadzana selekcja strąciła na dno, brakło odskoczni, pozwalającej – nie tylko pod praktycznym, ale także ideowym względem – od niego się odbić.

Ewentualnemu skokowi do góry z radości przeszkadzał następny „track” ze ścieżki dźwiękowej pojedynku liderów.

Nieoczekiwanie Kaczyński gratuluje czegoś Kwaśniewskiemu – a mianowicie, jego zasług na Ukrainie. Zaraz, zaraz...

Czym pobliska ziemia stepów, wielkich rzek i Zaporoża jest mimo, a po części i na skutek zmian, do których w jakiejś skromnej mierze przyczynił się Kwaśniewski, stawiając okrągły stół pomiędzy pomarańczowym Juszczenką oraz niebieskimi Kuczmą i Janukowyczem? Na tamtejszych dzikich polach, straszących pospolitych mieszkańców, raj na ziemi odnalazły kliki, które wyolbrzymiły się jeszcze potworniej niż w swojej polskiej odmianie. Ugrupowanie Julii Tymoszenko, którego niezły rezultat wyborczy połączył Kwaśniewskiego z Kaczyńskim we wspólnym rozanieleniu, jest wiernym odbiciem Platformy.

O co więc – zdaniem twórcy i wykonawcy wizji przełomu w Rzeczypospolitej – toczyć walkę? Czyżby, skoro według niego Ukraina płynie w dobrym kierunku, wystarczyło zdrapywać ślady postkomunizmu z szyldów, odwracać się plecami do, chociażby już nie czerwonej Moskwy (co Pol-

Jacek Zychowicz ska robi szczerze, gdy jej sprytniejsi sąsiedzi z południowego wschodu – tak sobie) i spoglądać tęsknie na północnoamerykańskie brzegi Atlantyku, które niekoniecznie się od tego przybliżają? Kaczyński musiał mimowolnie zmrozić niektórych ze swoich gorących zwolenników, obwieszczając u progu październikowej kampanii, że koalicja PiS-u z PO jest możliwa pod warunkiem, iż ten pierwszy znacząco wygra wybory. Był to dosyć dwuznaczny sygnał kolejnej mobilizacji w enklawach nieprzystosowanych do ładu, w którym wybornie czują się tuzy Platformy. Całym sercem popierajcie drużynę „swojego” Kaczora, żeby ułatwić jej połączenie sił z teamem waszego wroga Donalda...

Taki alians na szczytach tabeli – cokolwiek by w danej chwili mówiły kartki z urn – podpowiada chłodna logika marketingu i zarządzania. Obydwie wysokie spierające się, a z czasem może i się układające strony, świetnie trafiają do wzajemnie siebie nietrawiących targetów – powiedzmy, moherów i łże-elit. Gdyby walory jednych i drugich, za pośrednictwem głównych graczy, zebrać we wspólną pulę, zabieg ów na długą sekwencję rozdań zablokowałby konkurencję i uciszył sprzeciwy publiczności. Póki tej konstrukcji nie rozsadzą siły odśrodkowe – żyć nie umierać.

Zwycięzca w tej chwili nie musi jeszcze iść na historyczny kompromis. Ze wszystkich realnych i urojonych stworzeń, strzyga wyróżnia się tym, że jest może nie najsilniejsza, ale najbardziej uparta. Dlatego też zwykle dopina swego. Przypomina ją Platforma, podjeżdżająca w kolejnych próbach do władzy, która się jej długo wymykała. Strzygi można nie znosić, lecz upływ czasu jej sprzyja. Za niewiele lat, tutejszej rozbitej zbiorowości nie da się skrzyknąć do wystąpienia na rzecz łączących ją interesów. Tyle zostanie: wyjechać, zarobić, wydać, znów – może już na tamten świat – wyjechać... Tyle na pocieszenie, że kierowcom Platformy oraz ich klakierom niedługo staną w gardle upajające ich dzisiaj puste słowa: modernizacja, Europa, demokracja, Irlandia, cud gospodarczy, normalność...

Uzupełniając i tak dalece nie w pełni wymieniony komplet przegranych o koalicję centrolewicy, można ją porównać – choć na ogół nie lubię wulgaryzować – do prostytutki, będącej zarazem nimfomanką. Mimo iż sporadycznie bąkała ona, że będzie się drożyć, to i tak było wiadomo, iż w końcu za darmo obdarzy swymi wdziękami... naszą ulubioną strzygę. Póki co, jej umizgi zostały odepchnięte. Pięknie. Po co było w przeszłości się miotać z lewa do prawa, na odwrót lub jeszcze inaczej?

 ace ychowicz

89

AUTORZY NUMERU: Walden Bello (ur. 1945) – profesor socjologii i administracji publicznej na Uniwersytecie Filipińskim.

Lewicowy intelektualista i aktywista społeczny. Był znanym działaczem opozycji przeciwko dyktaturze Marcosa. Działacz ruchu pokojowego, m.in. w ramach kampanii na rzecz likwidacji amerykańskich baz w południowej Azji. Autor licznych książek poświęconych globalizacji oraz bestsellera na temat dewastacji środowiska naturalnego Tajlandii. Wykładał na amerykańskich uniwersytetach, publikował na łamach m.in. „The Guardian” i „Le Monde”. Obecnie skupia się na krytyce skutków neoliberalizmu i globalizacji. Współzałożyciel i dyrektor wykonawczy międzynarodowej pozarządowej organizacji Focus on the Global South. Zaangażowany w działania m.in. Food First, International Forum on Globalisation, Transnational Institute oraz południowoazjatyckiego oddziału Greenpeace. Krytyk międzynarodowych instytucji finansowych i opierania gospodarek krajów rozwijających się na zagranicznym kapitale (m.in. z kilkuletnim wyprzedzeniem przewidział kryzys azjatycki); stara się promować alternatywne rozwiązania. Poza działalnością intelektualną brał udział w wielu akcjach bezpośrednich, m.in. uczestniczył w protestach antyglobalizacyjnych w Seattle i Genui. Kilkakrotnie aresztowany za działalność obywatelską. Laureat wielu nagród, m.in. prestiżowej Right Livelihood Award. Strona internetowa: http://www.waldenbello.org Tadeusz Buraczewski (ur. 1949) – inżynier, absolwent Politechniki Gdańskiej, specjalista od turbin wodnych, energetyk. Budowniczy zakładów przemysłowych w Polsce i byłej NRD. Od czasów studenckich aktywny na niwie kabaretowej. Współtworzył kabarety studenckie „Ad Hoc” i „Jelita”.

Inicjator trzech imprez: Ogólnopolski Gdyński Konkurs Satyryczny „O Grudę Bursztynu”, Gdyński Konkurs Satyryczny „O Strusie Jajo” i Kaszubski Turniej Satyryczny w Pucku. Kierownik literacki i założyciel gdyńskiego kabaretu UNIQ. Stały współpracownik Programu III Polskiego Radia (magazyn „Parafonia”), satyrycznego miesięcznika „Twój Dobry Humor”, Radia Gdańsk (felietony i magazyn satyryczny „3 grosze”), Radia Eska Nord (magazyn satyryczny „Trzynastka”) oraz pomorskiej prasy lokalnej. Kontakt: tykocin@op.pl Tomasz Bużałek (ur. 1984) – student piątego roku Geografii Turyzmu i Hotelarstwa na Uniwersytecie Łódzkim, pisze pracę magisterską poświęconą tramwajom turystycznym. Od dziecka pasjonat transportu, zwłaszcza szynowego. Przed paroma laty wraz z kilkunastoma innymi łodzianami założył stowarzyszenie Łódzka Inicjatywa na Rzecz Przyjaznego Transportu (IPT), mające promować w mieście i regionie ideę zrównoważonego transportu. Odkrywanie świata jest w jego przypadku chyba jedyną pasją silniejszą od transportu. Do tego fotograf-amator, a po półrocznym pobycie w Finlandii – miłośnik tego kraju.

Witold Chojnacki (ur. 1969) – z wykształcenia inżynier-metalurg, pracuje w zawodzie w jednym z państwowych przedsiębiorstw na południu Polski. Od lat zagorzały kibic Resovii Rzeszów, od niedawna sam także regularnie biega za piłką w ramach walki z nadwagą. Swoją 11-letnią córkę Julię zaraził miłością do futbolu oraz drugą życiową pasją – kolekcjonowaniem kolejek elektrycznych.

Katarzyna Dąbkowska (ur. 1984) – studentka kulturoznawstwa, specjalizacja: filmoznawstwo. Pracę magisterską pisze o współczesnym kinie norweskim, ponieważ od zawsze była zakochana w tym kraju, kulturze i języku. Wierzy w uzdrowicielską moc marzeń i dlatego działa w Fundacji Mam Marzenie, spełniającej życzenia chorych dzieci. Kontakt: kdabkowska@yahoo.com Joanna Duda-Gwiazda – inżynier okrętowiec, działaczka Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża (1978) i pierwszej „Solidarności” (członek prezydium MKS-MKZ, Zarządu Regionu), w stanie wojennym internowana, niezależna dziennikarka i publicystka („Robotnik Wybrzeża”, „Skorpion”, „Poza Układem”). Od początku do dziś konsekwentnie w opozycji do metod i polityki firmowanej przez Lecha Wałęsę i jego następców. Żona Andrzeja Gwiazdy. Stała współpracownica „Obywatela”.

Bogumił Grott (ur. 1940) – politolog, historyk i religioznawca, habilitacja z nauk politycznych w zakresie historii myśli politycznej (1986), tytuł naukowy profesora nauk humanistycznych (1997). Jest zatrudniony na stanowisku profesora zwyczajnego w Instytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz dyrektora Instytutu Politologii w PWSZ w Oświęcimiu. Jego zainteresowania koncentrują się wokół zagadnień nacjonalizmu oraz stosunków narodowościowych w Polsce i krajach ościennych, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu religii na powyższe zjawiska. Do jego najważniejszych prac należą: „Nacjonalizm i religia” (1984), „Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo-radykalnych do roku 1939” (1987), „Nacjonalizm chrześcijański” (trzy wydania: Kraków 1991, 1996, 1999), „Religia, Kościół, etyka w ideach i koncepcjach prawicy polskiej” (redakcja i wstęp do wyboru pism, 1993), „Zygmunt Balicki – ideolog Narodowej Demokracji” (1995), „Adam Doboszyński o ustroju Polski” (redakcja i wstęp do wyboru pism, 1996), „Polacy i Ukraińcy dawniej i dziś” (redakcja, wstęp i współautorstwo, 2002), „Religia, cywilizacja, rozwój – wokół idei Jana Stachniuka” (2003), „Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939-2004” (redakcja, wstęp i współautorstwo, 2004), „Neopoganie” (redakcja, wstęp i współautorstwo, 2005), „Nacjonalizm czy nacjonalizmy? – funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych” (redakcja, wstęp i współautorstwo, 2006), „Materiały i studia do dziejów stosunków polsko-ukraińskich” (2007).

Kontras – światopogląd przyrodniczy, poglądy polityczne również, a ponieważ to dzisiaj niebezpieczna sprawa – woli pozostać anonimowy.

Rafał Łętocha (ur. 1973) – mąż i ojciec. Doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Instytucie Religioznawstwa UJ. Autor książek „Katolicyzm a idea narodowa. Miejsce religii w myśli obozu narodowego lat okupacji” (Lublin 2002) i „Oportet vos nasci denuo. Myśl społeczno-polityczna Jerzego Brauna” (Kraków 2006). Publikuje tu i ówdzie, czyta to i owo, słucha tego i owego. Mieszka w Myślenicach.

Stały współpracownik „Obywatela”.

Konrad Malec (ur. 1978) – przyrodnik, z zainteresowaniem i sympatią spogląda na tzw. hipotezę Gai, autorstwa Jamesa Lovelocka. Lubi przemieszczać się przy użyciu własnych sił, stąd rower i narty biegowe są mu nieocenionymi przyjaciółmi. Miłośnik tego, co lokalne i nieuchwytne, czego nie da się

90

w prosty sposób przenieść w inne miejsce. Każdą wolną chwilę spędza na łonie Natury. Stały współpracownik „Obywatela”.

Paplo Maruda – prawdziwe nazwisko: Jancio Rzecznik (prasowy nieznanej organizacji praw człowieka). Autor setek znakomitych wierszy, z których jeden na pewno został wydrukowany za Oceanem.

W roku 1974 stanął na drodze butelki szampana zmierzającej w stronę burty statku na gdańskiej pochylni – od tego czasu na rencie. Bajkopisarz przygarnięty dotąd jedynie przez anarchistyczną „Mać Parjadkę”, publicysta niezaangażowany przez nikogo. Zakurzony naftaliną fundamentalista, co chwilę się wkurza i chciałby cofnąć czas – jak najdalej. Przeciwnik wszelkich partii i orędownik partii chrześcijańskiej lewicy, której w Polsce nie ma a być powinna jako jedyna. W swych licznych pseudonimach pozuje na starca, choć jest zaledwie lekko-półśrednim dziadkiem.

Anna Mieszczanek (ur. 1954) – dziennikarka, zwolniona z pracy w stanie wojennym, w latach 80. redaktorka podziemnego pisma „Karta”, później m.in. prywatny wydawca. W latach 1996-1997 wiceprezes Społecznego Instytutu Ekologicznego, uczestniczka ruchu kobiecego. Założycielka i pierwszy Prezes Zarządu Stowarzyszenia Forum Mediacji i Mediatorów, inicjatorka powstania Ośrodka Mediacji Rodzinnych przy Fundacji „Zadbać o świat”. Autorka wydanej w podziemiu i nagrodzonej przez Fundację „Polcul” książki o wydarzeniach marca 1968 w Polsce oraz współautorka (z Wojciechem Eichelbergerem) bestsellera „Jak wychować szczęśliwe dzieci”. Stała współpracownica „Obywatela”. Łukasz M. Moczydłowski (ur. 1975) – adwokat, absolwent Wydziału Prawa i Administracji UW, prowadzi kancelarię adwokacką. Plutonowy podchorąży rezerwy. Członek Rady Nadzorczej TVP S.A. Związany ze środowiskiem portalu internetowego „Phalanx”. Mieszka w Warszawie.

Andrzej Muszyński (ur. 1984) – student prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pasjonat wymagających ekspedycji w słabo eksplorowane rejony Ziemi, wytrwały poszukiwacz ostatnich skrawków „terra incognita”, maniak przestrzeni i końców świata. Konsekwentnie wzbogaca swoją wiedzę, umiejętności i doświadczenie w związku z planowanymi projektami, pisze, publikuje, fotografuje.

Kontakt: pelota@wp.pl Agata Orzechowska (ur. 1982) – absolwentka filozofii na Uniwersytecie Śląskim (praca magisterska „Konsumpcja i jej krytyki”), zamierza kontynuować edukację na studiach doktoranckich. Uwielbia podróże, którym oddaje się przy każdej sposobności; zawsze ma przy sobie aparat fotograficzny. Od kilku lat trenuje wspinaczkę sportową. Przemieszcza się głównie rowerem. Ma dwa rozpieszczone kociaki.

Lech L. Przychodzki (ur. 1956) – w 1974 r. współzałożyciel ostatniej i najbardziej kontrkulturowej grupy literackiej „Nowej Fali” – „Ogrodu/Ogrodu-2”. W latach 80. jako twórca i krytyk związany z Centrum Sztuki Galeria EL w Elblągu. Lata 1986-90 i 1999-2004 to praca z międzynarodową ekipą „Double Travel”, w tym też czasie związany był z trójmiejskim Ruchem Społeczeństwa Alternatywnego i ruchem Mail Art. Od 1990 r. publicysta, nie tylko ekologiczny. Bohater telewizyjnego dokumentu „Jak cierń” (reż. A. Sikorski, 1991). Dopiero w latach 90. wspólnie z kolegami z b. „Ogrodu/Ogrodu2” wydał trzy tomiki: „ponieważ noc”, „ciemnia” i „czekając na podłodze na wszystkie pory życia”.

Uczestniczył też w projekcie „Moje miasto” (Gdańsk 2002). Samodzielnie natomiast: „Liście ze świata żywych, listy z Krainy Jaszczurek” (Lublin 2000), „Tao niewidzialnych” (Bensheim 2005) i „święto wojny” (Elbląg 2006). Prócz kierowania od roku 2000 Mail-Artową „Ulicą Wszystkich Świętych” (www.innyswiat.most.org.pl/ulica/) współtworzył w latach 2001-2004 niemiecki portal www.RegioPolis.net.

Od antyszczytu „W-wa 29” zaprzyjaźniony z działaczami Stowarzyszenia „Biedaszyby”. Jako filozof sztuki, reportażysta i tłumacz publikuje na łamach pism i portali polskich, niemieckich i litewskich. Regularnie pisuje do elbląskiego kwartalnika „TygiEL” i mieleckiego „Innego Świata”. Chociaż mieszka od niedawna w Świdniku, częściej spotkać go można we Wrocławiu czy Wałbrzychu niż w Lublinie. Stały współpracownik „Obywatela”.

Marina Sitrin – amerykańska aktywistka społeczna i pisarka. Od 20 lat bierze udział w kampaniach obywatelskich, antywojennych, na rzecz praw imigrantów itp.; była także pracownikiem związku zawodowego. Działała w ramach Direct Action Network, No Border czy People’s Law Collective. Autorka książki „Horizontalidad: Voices of Popular Power in Argentina”, będącej zapisem jej rozmów z przedstawicielami oddolnych argentyńskich ruchów społecznych.

Michał Sobczyk (ur. 1981) – absolwent ochrony środowiska, od dość dawna zaangażowany w działalność społeczną i ekologiczną. Przedstawiciel organizacji społecznych w Komisji ds. organizmów modyfikowanych genetycznie przy Ministrze Środowiska. W wolnych chwilach lubi zrobić coś pożytecznego, np. redaguje serwis ekologiczny Koniczynka.org. Patriota ekonomiczny – choć czasem bywa to sporym wyzwaniem, podczas wszelkiego rodzaju zakupów stara się wyszukiwać produkty wytworzone w Polsce, najlepiej w Łodzi. Zastępca redaktora naczelnego „Obywatela” oraz redaktor serwisu aktualności na stronie internetowej pisma.

Justyna Szambelan (ur. 1985) – studentka w Instytucie Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Wegetarianka-pasjonatka, kuchnia jest jej hobby. Jeśli ma czas, przyłącza się do przygotowywania posiłków w ramach inicjatywy Food Not Bombs. Aktualnie przebywa na wyspach Aran, we wspólnocie prowadzącej ekologiczne gospodarstwo.

Henry David Thoreau (1817-1862) – filozof, eseista, poeta i przyrodnik, należy do najczęściej cytowanych autorów amerykańskich. Jeden z pierwszych i najważniejszych krytyków współczesnych społeczeństw, opartych na pogoni za zyskiem. Uznawany za jednego z ojców-założycieli przez ruch ekologiczny. Słynny piewca regionalizmu i patriotyzmu lokalnego – przez całe życie związany z niewielkim miasteczkiem Concord w stanie Massachusetts, gdzie urodził się i zmarł. Głosił pochwałę indywidualizmu, ale jednocześnie dowodził, że jednostki posiadają zobowiązania wobec wspólnoty. Nawoływał do głębokich reform społecznych, opartych m.in. na zmniejszaniu represyjności (np. edukacji).

Pracował m.in. jako nauczyciel (zrezygnował, nie godząc się na kary cielesne wobec uczniów), wraz

z bratem prowadził własną szkołę, pomagał rodzinie w prowadzeniu biznesu (fabryki ołówków), był też „pomocnikiem do wszystkiego” w domu swojego mentora i przyjaciela – poety i myśliciela Ralpha Waldo Emersona. Jego najbardziej znanym dziełem jest „Walden, czyli życie w lesie” (1852) – zbiór esejów, stanowiący pamiętnik dwuletniego, samotnego pobytu we własnoręcznie przez siebie zbudowanej chacie nad stawem Walden w pobliżu Concord, radykalnie krytykujący konsumpcjonizm i odseparowanie się „nowoczesnego człowieka” od natury. Do historii przeszedł także jego esej „Obywatelskie nieposłuszeństwo” (1848). Zaprezentowana w nim idea biernego oporu przeciwko sprzecznym z sumieniem człowieka działaniom własnego państwa przywoływana była jako ważna inspiracja przez takie postaci, jak Gandhi czy Martin Luther King. Sam pisarz zasłynął odmową płacenia podatków rządowi Stanów Zjednoczonych, gdy rozpoczęto wojnę z Meksykiem, za co trafił na krótko do więzienia.

Aktywnie brał udział także w działaniach na rzecz zniesienia niewolnictwa.

Jarosław Tomasiewicz (ur. 1962) – doktor nauk politycznych, publicysta, autor książek „Terroryzm na tle przemocy politycznej (zarys encyklopedyczny)”, „Między faszyzmem a anarchizmem. Nowe idee dla nowej ery” i „Ugrupowania neoendeckie w III Rzeczypospolitej” oraz setek tekstów publicystycznych i naukowych. Stały współpracownik „Obywatela”.

Ludwik Tomiałojć – ur. dawno temu w Michalkoniai k. Oszmiany, studia w Toruniu i Wrocławiu, wszystkie stopnie na Uniwersytecie Wrocławskim: mgr 1961, dr 1968, dr hab. 1979, prof. ndzw. 1987, prof. zw. 1994. Staże zagraniczne w kilkunastu krajach Europy i Ameryki (Kalifornia). Współtwórca

CENNIK REKLAM NA OKŁADCE: (W PEŁNYM KOLORZE) II strona okładki – 1600,- zł III strona okładki – 1600,- zł IV strona okładki – 2000,- zł

krajowej nowoczesnej awifaunistyki i zespołowych badań nad ekologią ptaków w Puszczy Białowieskiej. Wicedyrektor Muzeum Przyrodniczego Uniw. Wrocławskiego w latach 1984-1990 i 1997-1999.

Członek m.in. International Ornithological Committee (od 1978 r.), Polskiego Tow. Zoologicznego i trzech komitetów PAN, przewodniczący Komisji Ochrony Przyrody PAN w latach 1992-1999 i od 2003 do dziś oraz Polskiego Komitetu Światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) w latach 1996-2003.

Autor kilkuset publikacji, w tym 9 książek. Działacz związkowy, bezpartyjny, ostatnio w partii Zieloni 2004. Odznaczony Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim O.O. Polski.

Karol Trammer (ur. 1985) – mieszka w Warszawie, redaktor naczelny niezależnego dwumiesięcznika „Z Biegiem Szyn” (www.zbs.kolej.net.pl), poświęconego kolei na Mazowszu. Stały współpracownik prasy kolejowej („Świat Kolei”, „Technika Transportu Szynowego”, „Wolna Droga”). Stały współpracownik „Obywatela”.

Jacek Zychowicz (ur. 1963) – dr nauk filozoficznych, polonista, tłumacz, muzykolog-amator, wykładowca akademicki, publicysta. Publikował m.in. w „Dziś”, „Trybunie”, „Nowym Tygodniku Popularnym”, „Myśli Socjaldemokratycznej”, „Wiadomościach Kulturalnych”, „Polityce”, „Przeglądzie Tygodniowym”, „Twórczości”, „Sztuce”, „Życiu” i „Europie”. Autor książki „Mieszanka wybuchowa.

Felietony i powiastki ze świata jednowymiarowego”. Stały współpracownik „Obywatela”.

INFORMACJE:

pocztowej (na adres redakcji) lub faksem (/042/ 630-17-49).

Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które nie otrzymały zamówionych produktów w ciągu 20 dni od momentu dokonania wpłaty na nasze konto.

CENNIK REKLAM WEWNĄTRZ NUMERU

PRENUMERATA

1 strona (wewnętrzna): 850,- zł 1⁄2 strony: 450,- zł; 1⁄4 strony: 250,- zł 10% zniżki przy zamówieniu 3 lub więcej reklam w kolejnych numerach, przy większych zamówieniach możliwość negocjacji cen.

„Obywatel” ukazuje się co dwa miesiące – sześć razy w

Uwaga: 1. Dla zaprzyjaźnionych inicjatyw obywatelskich stosujemy inny, uznaniowy, cennik reklam.

2. W sprawie płatności za reklamy oraz szczegółów technicznych prosimy o kontakt telefoniczny lub pocztą elektroniczną z Działem Reklam (Konrad Malec, malec@obywatel.org.pl, tel/fax: /42/ 630 17 49).

3. Zastrzegamy sobie prawo odrzucenia reklam oraz zamieszczania ich za darmo.

4.Możliwa jest nieodpłatna reklama w „Obywatelu” pod warunkiem zamieszczenia naszej reklamy w innym czasopiśmie. Decyzja o wymianie reklam zależy od jakości, nakładu, dystrybucji i zawartości pisma, które proponuje wymianę. Chętnych prosimy o kontakt w sprawie ustalenia warunków ew. wymiany.

5.Za treść reklam i poczynania reklamodawców nie ponosimy odpowiedzialności, choć staramy się sprawdzać ich rzetelność przed drukiem.

ZAMAWIANIE PUBLIKACJI UWAGA! Wypełniając kupon zamówienia miej na uwadze, że poczta i/lub bank przekazują nam treść Twojego treść zamówienia drogą elektroniczną. Kupony wypełniane przez Ciebie nie są nam przekazywane. Ich treść przepisywana jest w miejscu wpłaty (przez pracownika poczty lub banku), niestety, bardzo niestarannie, na ogół bez informacji co zostało zamówione, z pomyłkami w adresie i bez polskich liter.

W celu szybkiego i sprawnego zrealizowania Twojego zamówienia prosimy abyś wysłał do nas, w ślad za wpłatą na poczcie lub w banku, pełną informację (liczbę i rodzaj produktu, swój dokładny adres, telefon, e-mail) dotyczącą zamówienia: pocztą elektroniczną (zamowienie@obywatel.org.pl), na kartce

roku. Przyjmujemy prenumeratę roczną (6 numerów pisma), której koszt wynosi 42 zł.

Aby zamówić prenumeratę wystarczy wpłacić na nasze konto 42 zł, podając na blankiecie wpłaty, od którego numeru zaczyna się prenumerata, oraz – koniecznie!

– swój dokładny i czytelny adres pocztowy, a w miarę możliwości także telefon i e-mail, by ułatwić kontakt w razie potrzeby.

Prenumerata roczna nie musi pokrywać się z rokiem kalendarzowym – oznacza ona jedynie chęć otrzymania kolejnych sześciu numerów Obywatela, np. od numeru 2 (34)/2007 do numeru 1 (39)/2008.

Uwaga! Zamawiający prenumeratę może otrzymać gratisowo jeden z dostępnych w sprzedaży numerów archiwalnych „Obywatela”. Prosimy o dopisanie na blankiecie wpłaty, który numer jest zamawiany gratisowo, np. „GRATIS mO 21”

KSIĘGARNIE I SKLEPY PROWADZĄCE STAŁĄ SPRZEDAŻ „OBYWATELA”: Bydgoszcz • Księgarnia, ul. Dworcowa 51B/4 Biała Podlaska • Księgarnia „Słoń”, Pl. Wolności 12 Gdańsk • Księgarnia „Literka” Uniwersytet Gdański, Wydział Filozoficzno-Historyczny, ul. Wita Stwosza 55

• Cosiedrewnosie, Piotrkowska 111 • „Zielone Pola” – Zdrowa Żywność, ul.Nawrot 2a Poznań • Bookarest, Stary Browar, Dziedziniec Sztuki,ul. Półwiejska 42 • Poznańska Księgarnia Naukowa „Kapitałka”, ul. Mielżyńskiego 27/29 • Kapitałka, ul. Niepodległości 4 (przy Collegium Novum) • Kapitałka, Pl. Nankiera 17, budynek Ossolineum • Księgarnia „Uniwersytecka”, ul. Zwierzyniecka • Księgarnia „Uniwersytecka”, Filia w Collegium Historicum, ul. Św. Marcin 78 • Acid Shop, ul. Ogrodowa 20 Szczecin • Książnica Pomorska, ul. Podgórska 15/16 Warszawa • Księgarnia Uniwersytecka „Liber”, ul. Krakowskie Przedmieście 24 • Główna Księgarnia Naukowa im. B. Prusa, ul. Krakowskie Przedmieście 7 • XLM Księgarnia Ludzi Myślących, ul. Tamka 45 • Księgarnia Antykwariat „Kapitałka”, ul. Marszałkowska 6 • Sklep „Vega”, al. Jana Pawła II 36c (na tyłach kina „Femina”) • Księgarnia „Spis treści” (Zamek Ujazdowski), Al. Ujazdowskie • Skład Tanich Książek, ul Koszykowa 59 • Żółty Cesarz (sklep wydawnictwa Wegetariański Świat), ul. Bruna 34 • Księgarnia i Klub Czuły Barbarzyńca, ul. Dobra 31 • Resursa, Krakowskie Przedmieście 62 Wrocław • Księgarnia „Chrobry”, ul. Jagiellończyka 22 • Księgarnia SFERA, ul. Szczytnicka 50/52.

Kraków • Księgarnia Akademicka, ul. Św. Anny 6 • Główna Ksiegarnia Naukowa, ul. Podwale 6 • Księgarnia „Korporacja Ha! Art”, Bunkier Sztuki, pl. Szczepański 3a

SZUKAJ NAS TAKŻE W SALONACH PRASOWYCH

Krosno • Księgarnia Antykwariat, ul. Portiusa 4

KOLPORTER, INMEDIO,

Łódź • Biuro redakcji „Obywatela”, ul Więckowskiego 33/127 • Sklep Zdrowa Chatka, ul. Wólczańska 25

91

EMPIK,

RELAY I RUCH

Z

obywatelskiego frontu

17 lipca

wnioski o zamknięte użycie organizmów modyfikowanych do celów badawczych.

Gościliśmy grupę białoruskich dziennikarzy. Konrad Malec opowiedział im o działaniach „Obywatela”. Szczególnie interesowali się naszymi serwisami internetowymi i audycją radiową „Czy masz świadomość?” (nadawaną w Studenckim Radiu Żak; można jej słuchać w każdą trzecią niedzielę miesiąca na falach , FM w Łodzi i okolicach, lub w całej Polsce za pośrednictwem Internetu: www.radiointernetowe.org).

16-19 sierpnia Dziewięcioosobowa ekipa „Obywatela” wzięła udział w Targach Wolontariatu, towarzyszących OFF Festivalowi w Mysłowicach, na który zjechało ok.  tys. ludzi. Uczestnicy festiwalu mieli okazję zapoznać się z wystawą „TIR-y na tory!” oraz wziąć udział w konkursie o tej tematyce, w którym można było wygrać koszulki i torby z hasłem kampanii i egzemplarze „Obywatela”. Zaprezentowaliśmy także nasze działania i osiągnięcia na forum zorganizowanym w ramach targów. Przez cały festiwal jego uczestnicy mogli zapoznać się z naszymi publikacjami na specjalnie zorganizowanym stoisku i czytelni.

Otworzyliśmy w łódzkiej Manufakturze wystawę „TIR-y na tory!”, promującą zrównoważony transport (więcej informacji o idei i naszej kampanii: www.tirynatory.pl). Na jej inaugurację licznie przybyli przedstawiciele mediów lokalnych i ogólnopolskich, wśród których odnotowaliśmy m.in. „Dziennik”, Radio Zet i Radio Łódź.

27 lipca Magdalena Doliwa-Górska oraz Beata Kanicka-Fałek wzięły udział w programie na żywo „Teraz Pani” w łódzkiej telewizji TOYA. Przedstawiły w nim najważniejsze założenia naszej kampanii na rzecz dowartościowania pracy domowej (więcej informacji: www.kasakobiet.oai.pl).

6 sierpnia Karolina Goś-Wójcicka (współpracownica ISO) udzieliła dwóch wywiadów na temat Kampanii „Zrobione, Docenione, Wiele warte…”, m.in. dla Programu I Polskiego Radia, który jest jednym z jej patronów medialnych.

Cała kampania cieszy się sporym zainteresowaniem mediów. Duże materiały poświęciły jej - oprócz PR  - także „Życie Warszawy”, kilka regionalnych oddziałów TVP, feministyczne pismo „Zadra”, a mniejszych materiałów na jej temat pojawiło się znacznie więcej.

TARGI WOLONTARIATU W MYSŁOWICACH. FOT. SZYMON SURMACZ

24 lipca

25-26 sierpnia Zaprezentowaliśmy „Obywatela” podczas Festiwalu Smaku w Grucznie, nad którym nasze pismo objęło patronat medialny. Impreza miała na celu promocję lokalnych, tradycyjnych produktów. Szczególnie liczni byli miejscowi pszczelarze i wytwórcy nalewek; atrakcją był tradycyjnie odziany Kaszub, częstujący swojską tabaką. Całości towarzyszyły występy artystów ludowych, rockowych, reggae i innych. Festiwal odwiedziło ok.  tys. osób, które miały okazję zapoznać się naszym pismem i działaniami.

26 sierpnia - 8 września Miał miejsce rejs statkiem LOVIS po Morzu Bałtyckim, zorganizowany przez niemiecką organizację JUP przy współpracy naszego Instytutu Spraw Obywatelskich. Jego uczestnicy (z Polski, Finlandii, Niemiec, Szwecji) wzięli udział w dyskusjach, akcjach ulicznych, warsztatach i wykładach o szeroko pojętej tematyce obywatelskiej.

Wrzesień Na Dworcu Centralnym w Warszawie (w holu głównym) można było oglądać wystawę propagującą ideę „TIR-y na tory!”, promowaną przez nasze środowisko od dziesięciu lat.

6 września 24 sierpnia Konrad Malec spotkał się z Wiceambasadorem Szwajcarii, Lukasem Gasserem i Pierwszym Sekretarzem Nicolasem Descoeuderesem. Podziękowali nam za stawianie ich państwa za wzór do naśladowania w dziedzinie polityki transportowej. Podczas spotkania wymieniliśmy informacje o transporcie zrównoważonym oraz rozmawialiśmy o naszych planach co do dalszych działań na rzecz jego rozwoju.

9 sierpnia

24 sierpnia

W Ministerstwie Środowiska odbyło się kolejne posiedzenie Komisji ds. Organizmów Modyfikowanych Genetycznie przy Ministrze Środowiska. Wziął w nim udział w roli przedstawiciela organizacji społecznych Michał Sobczyk, redaktor „Obywatela”. Omawiano

Konrad Malec wziął udział w zdjęciach do filmu kręconego przez Studio Filmowe Propaganda, dotyczącego wypadków spowodowanych przez ciężarówki. Znaczna część wspomnianego filmu ma być poświęcona kampanii „TIR-y na tory!”.

92

Fundacja Instytut Spraw Obywatelskich była jednym z sygnatariuszy wniosku do Rzecznika Praw Obywatelskich z powodu złamania przez organy administracji państwowej Konstytucji przy okazji rozbudowy kolei linowej na Kasprowy Wierch, co grozi wielkimi zniszczeniami przyrody Tatrzańskiego Parku Narodowego.

6 września TVP  wyemitowała odcinek „Sprawy dla reportera”, poświęcony łamaniu praw obywatelskich przy okazji budowy odcinka autostrady A- w okolicach Łodzi. Nasze środowisko w działania w tej sprawie zaangażowane jest od lat.

8-10 września Rafał Górski i Olaf Swolkień wzięli udział w II Spotkaniu Generalnym Koalicji Lancko-

„OBYWATEL” NA KASZUBACH. FOT. BARBARA SURMACZ

rońskiej w Krakowie, na którym pojawiło się niemal  osób z  organizacji i  miejscowości. Program spotkania inicjatywy, zajmującej się działaniami na rzecz zrównoważonego transportu, obejmował m.in. omówienie problemów Podhala, zagrożonego nieprzemyślanymi inwestycjami drogowymi, opracowanie strategii działań przed Euro , szkolenie na temat promowania transportu publicznego w ruchu ulicznym, prezentację działań krakowskich na tle doświadczeń innych miast europejskich oraz podsumowującą konferencję prasową. Po referacie Dagny Biernackiej ze stowarzyszenia Pasterska Kraina uczestnicy spotkania jednogłośnie poparli protesty mieszkańców Podhala przeciwko rozbudowie dróg ekspresowych u podnóża Tatr, proponując w zamian modernizację zapuszczonej linii kolejowej. Obecnie pociąg z Krakowa do Zakopanego jedzie o godzinę dłużej niż przed II wojną światową. Warto przypomnieć, że Koalicja od roku konsekwentnie walczy m.in. o umieszczenie na tzw. liście indykatywnej Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko budowy linii Podłęże - Piekiełko, która skróciłaby podróż pociągiem do Zakopanego i Nowego Sącza o połowę. Miejscowości wypoczynkowe, takie jak Zakopane, zasługują na szczególną dbałość o zachowanie walorów krajobrazowych, ciszy i czystego powietrza. Na konferencji prasowej omówiono stanowisko Koalicji Lanckorońskiej w sprawie zrównoważonego rozwoju Podhala. Przedstawiono także porównanie obsługi Podhala koleją z miejscowościami wypoczynkowymi w słowackiej części regionu tatrzańskiego, które niestety wypada miażdżąco dla Polaków. Więcej informacji o działaniach koalicji: www.lanckoronska.eu

16-22 września Miał miejsce kolejny Europejski Tydzień Zrównoważonego Transportu oraz Europejski Dzień bez Samochodu ( września). W tym roku obchody, których jednym z patronów medialnych był „Obywatel”, odbywały się pod hasłem „Ulice dla ludzi”, co oznaczało postulat ograniczania inwazji samochodów na coraz większą część miejskiej przestrzeni.

20 września Szymon Surmacz wygłosił w Opolu prelekcję dla urzędników tamtejszego urzędu miasta pt. „Transport - narastający problem”, po czym odbyła się dyskusja o transporcie indywidualnym i zbiorowym. Zaproszenie otrzymaliśmy od zaprzyjaźnionego stowarzyszenia Zielony Region, któremu serdecznie dziękujemy.

17 września W Szczecinie odbyły się kolejne z organizowanych przez nas szkoleń dla rad pracowników. Cieszyły się dużym zainteresowaniem, wzięło w nich udział ok.  osób. Jak w przypadku poprzednich spotkań, również tym razem przerwy pomiędzy poszczególnymi blokami tematycznymi wypełniła żywa dyskusja z prowadzącym i pomiędzy uczestnikami. Wszelkie dodatkowe informacje o naszej kampanii znajdziesz w Internecie: www.radypracownikow.info

22 września Konrad Malec udzielił wypowiedzi regionalnej telewizji TOYA na temat Europejskiego Dnia Bez Samochodu i konieczności zmiany polityki transportowej, np. o tym, w jaki sposób ograniczać ilość samochodów w miastach, z pożytkiem dla ich mieszkańców i środowiska naturalnego.

23 września

15 września Szymon Surmacz na zaproszenie browaru Amber (specjalne podziękowania dla Sławomira Pahlke!) reprezentował „Obywatela” podczas IV Koźlaków Bielkowskich, poświęconych promocji dobrej, tradycyjnej żywności z Kaszub, Kociewia i Żuław.

W Studenckim Radiu Żak miała miejsce kolejna audycja z cyklu „Czy masz świadomość?”. Szymon Surmacz i Konrad Malec m.in. wspominali wakacyjne wydarzenia, w których brał udział „Obywatel”, a następnie przeszli do cierpkich rozważań nad tegorocznym Europejskim Dniem Bez Samochodu i Tygodniem Zrównoważonego Transportu.

24 września Odbyło się siódme z cyklu naszych szkoleń dla członków rad pracowników - tym razem w Warszawie. Dzięki niemu ok.  osób miało szansę dowiedzieć się więcej na temat przepisów dotyczących praw pracowników

93

w zakresie dostępu do informacji o ich przedsiębiorstwach oraz wymienić doświadczenia.

26 września Barbara Bubula, posłanka PiS, aktywna działaczka obywatelska i samorządowa oraz członek redakcji naszego pisma w latach , została powołana do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Serdecznie gratulujemy!

27 września Karolina Goś-Wójcicka wzięła w naszym imieniu udział w konferencji pt. „Lokalne partnerstwa społeczne - droga do rozwoju lokalnego i spójności społecznej”. Zorganizowały ją Senacka Komisja Samorządu Terytorialnego i Administracji Państwowej oraz Centrum Partnerstwa Społecznego „Dialog” przy Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. W spotkaniu wzięło udział ponad  osób z całego kraju, reprezentujących administrację lokalną, organizacje pozarządowe, związki zawodowe i przedsiębiorców. Prelegenci wskazywali na znaczenie partnerstw dla lokalnych rynków pracy. Zwracali również uwagę na znaczenie dialogu społecznego w procesie wzmacniania konkurencyjności środowisk lokalnych.

Ponadto dyskutowano o potencjale partnerskiego działania na rzecz spójności społecznej i konieczności jego wykorzystania do walki z problemami takimi jak ubóstwo i wykluczenie społeczne. Na konferencji zaprezentowano genezę powstania i praktykę działania jednego z najstarszych w Polsce partnerstw lokalnych: Siemianowickiego Paktu na Rzecz Zatrudnienia. Jego pięcioletnia historia dowodzi, że wspólne działanie zainteresowanych stron może przynosić bardzo konkretne korzyści.

Z lidera bezrobocia wśród śląskich miast, Siemianowice stały się liderem walki z nim, dając dobry przykład innym miastom.

Październik W ramach kampanii promującej transport zrównoważony wysłaliśmy do partii startujących w wyborach parlamentarnych pytania o ich stosunek do idei transportu intermodalnego oraz ich plany dotyczące wspierania tego rozwiązania. Na tydzień przed wyborami odpisały nam jedynie Liga Polskich Rodzin, Partia Kobiet i Sojusz Lewicy Demokratycznej, które zadeklarowały swoje poparcie dla idei przewożenia ciężarówek na platformach kolejowych. Trzymamy za słowo!

2 października Konrad Malec otworzył wystawę „TIR-y na tory!” w Krakowie. Wystawa została ustawiona w Kampusie Uniwersytetu Jagielloń-

skiego na Wydziale Nauk o Ziemi. Zainteresowanie mediów było umiarkowane, natomiast wielu studentów wnikliwie wczytywało się w jej treść i dopytywało o szczegóły.

4 października W ramach kampanii „Zrobione, Docenione, Wiele warte...” w całej Polsce odbyły się happeningi uliczne. Szczególnie ciekawe działania zaproponowały lokalne liderki w Białymstoku, Gdańsku, Gołdapi, Krakowie, Łodzi, Toruniu, Rzeszowie, Sosnowcu, Warszawie, Wrocławiu i Zielonej Górze. Były rozdawane ulotki, naklejki, „faktury” za pracę wykonaną w domu.

Przechodniów zapraszano do poszukiwania nowych nazw na urlop macierzyński i wychowawczy, gdyż nazwy w obecnym brzmieniu są całkowicie nietrafione i sugerują, że matki/ ojcowie, którzy zajmują się małymi dziećmi, odpoczywają na urlopie. Akcja spotkała się z dużym zainteresowaniem mediów, wzmianki na jej temat pojawiły się w portalach internetowych (Wirtualna Polska, Interia, TVN  i TVP . Ponadto liderki udzieliły licznych wywiadów lokalnym mediom.

wego „Konfederacja Pracy” przyjęło uchwałę w sprawie tworzenia rad pracowników w firmach zatrudniających powyżej  osób.

Związek w swojej opinii potwierdził zgłaszane przez nas zastrzeżenia co do sposobu wprowadzania w życie przepisów dotyczących prawa pracowników do informacji i konsultacji w miejscu pracy. Związkowcy zastrzegli sobie jednocześnie prawo do interwencji w powyższej sprawie do organów odpowiednich instytucji europejskich. Uchwałę można znaleźć na stronie naszej ogólnopolskiej kampanii na rzecz rozwoju rad pracowników (www.radypracownikow.info).

14 października W warszawskim Kinie Muranów w ramach spotkania z cyklu „Z dzieckiem w kinie” odbyła się, pierwszy raz na dużym ekranie, prezentacja kampanii „Zrobione, Docenione, Wiele warte...”.

29 października

7 października Ogłosiliśmy oficjalne stanowisko naszej redakcji w sprawie wyborów parlamentarnych. Wstrzymując się od udzielenia poparcia którejkolwiek z formacji, wezwaliśmy do głosowania na kandydatów „pragnących zahamować dalsze przekształcanie polskiego systemu społeczno-gospodarczego w kierunku neoliberalnym, powstrzymać erozję więzi społecznych oraz przeciwstawiających się komercjalizmowi w sferze kultury”. Udzieliliśmy jednocześnie imiennej rekomendacji kilku osobom, których dotychczasowa działalność społecznopolityczna budzi nasz szacunek (choć niekoniecznie zgadzamy się ze wszystkimi ich poglądami i postawami): Piotrowi Ikonowiczowi, Bogusławowi Kaczmarkowi, Kornelowi Morawieckiemu, Mateuszowi Piskorskiemu i Zbigniewowi Romaszewskiemu (kolejność alfabetyczna). Jednocześnie przestrzegliśmy naszych czytelników przed popieraniem sił, które znane są z działań na rzecz demontażu socjalnych funkcji państwa.

8 października Prezydent podpisał ustawę przywracającą Fundusz Alimentacyjny, co zakończyło długą batalię w tej sprawie, wspieraną także przez środowisko „Obywatela”.

9 października Prezydium Zarządu Krajowego Ogólnopolskiego Pracowniczego Związku Zawodo-

zawodowych, a Marek Kryda - o patologiach wielkoprzemysłowej produkcji żywności oraz o wyzwaniach dla polskiego ruchu ekologicznego i konsumenckiego. Tak jak w poprzednich latach, wieczorami odbywały się spotkania integrujące środowisko „Obywatela”, które umilało tradycyjnie warzone piwo podarowane nam przez zaprzyjaźniony Browar Amber.

W tym roku imprezie od początku towarzyszył pech - koronnym dowodem może być wyznaczenie na czas jej trwania terminu wyborów parlamentarnych, co musiało poważnie odbić się na ilości uczestników.

Mimo tego, na pewno warto się było spotkać i porozmawiać, a ci, którzy wybrali się do Łodzi, bez wątpienia zabrali z niej wspomnienia pożytecznie i miło spędzonego czasu. W tym miejscu pragniemy serdecznie podziękować wszystkim gościom i uczestnikom imprezy, a także osobom, które w jakikolwiek sposób wspomogły jej organizację.

19-21 października Na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego odbył się jubileuszowy, piąty Festiwal Obywatela. Jest to coroczna impreza, podczas której czytelnicy, współpracownicy i redaktorzy naszego pisma mogą poznać się osobiście i wziąć udział w ciekawych spotkaniach z zaproszonymi gośćmi. Pierwszego dnia odbyła się debata Ryszarda Bugaja i Marka Jurka (pod hasłem „Chrześcijaństwo, lewica, dialog”), a swój film o Janie Krzysztofie Kelusie pokazał Jerzy Zalewski. W sobotę można było posłuchać wystąpień prof.

Marka Waldenberga o roli krajów Zachodu w powstaniu dramatycznej sytuacji na Bałkanach, Piotr Ikonowicz opowiadał o przyszłości polskiej lewicy, Włodzimierz Domagalski o historii Solidarności Walczącej, a Danuta Kowalczyk o tym, jak broni mieszkańców sporej części Łodzi przed budową w ich sąsiedztwie uciążliwej autostrady. Ostatniego dnia imprezy Grzegorz Ilka interesująco opowiadał o realiach funkcjonowania związków

94

W Centrum Partnerstwa Społecznego „Dialog” przy Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej odbyła się zorganizowana przez nas konferencja poświęcona koniecznym zmianom fatalnej ustawy o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji. Bezpośrednią przyczyną jej zwołania była treść projektu nowelizacji opracowanego przez ministerstwo, ograniczającego się do kwestii czysto technicznych. Podczas spotkania przedstawiliśmy uczestnikom, w tym członkom rad pracowników z całej Polski, własny projekt zmian przepisów (oparty m.in. na naszych ogólnopolskich badaniach wśród rad) i zaproponowaliśmy dalszą wspólną pracę nad nim, po wyłonieniu spośród nich komitetu redakcyjnego. Wybór takiej procedury ma sprawić, że ostateczna wersja tekstu będzie dobrze odpowiadała na rzeczywiste potrzeby pracowników i uzyska poparcie rad w całym kraju. Taki obywatelski projekt będzie stanowić wyraźny głos środowiska rad, którego nie powinny lekceważyć siły parlamentarne decydujące o kształcie zmian ustawy. Dodatkowe informacje o konferencji, projekcie nowelizacji ustawy i wszelkich innych kwestiach związanych z naszymi działaniami na rzecz rad pracowników - patrz www.radypracownikow.info.

W spotkaniu wzięło udział około  osób z całej Polski.

Wpłaty na Fundusz „Obywatela”: Edward Figna -  euro.

Ofiarodawcy serdecznie dziękujemy!

Lektura „Obywatela” nie kończy się na ostatniej stronie…

Zapraszamy do naszego sklepu wysyłkowego. www.obywatel.org.pl/sklep K1

David C. Korten, Świat po kapitalizmie.

Alternatywy dla globalizacji

KO1

Biblioteka Obywatela 2002, 300 stron, cena 25 zł.

Jedna z najlepszych na świecie prac omawiających kwestię globalizacji i jej skutków społecznych. Autor jest ekspertem Międzynarodowego Forum ds. Globalizacji, jednym z najtęższych umysłów ruchu antyglobalizacyjnego.

Korten to doktor nauk ekonomicznych, wykładowca Uniwersytetu Harvarda, działacz ruchów obywatelskich. To mądra, inspirująca książka, przepełniona troską o godne życie ludzi i stan środowiska naszej planety.

K2

Debi Barker, Jerry Mander, ABC globalizacji Biblioteka Obywatela 2003, 104 strony, cena 15 zł.

praca zbiorowa, Czy globalizacja pomaga biednym?

Biblioteka Obywatela 2003, 130 stron, cena 17 zł.

Kolejna pozycja ekspertów z Międzynarodowego Forum ds. Globalizacji obnaża propagandowy slogan, że na globalizacji wszyscy zyskują. Pokazuje, że wiele krajów, regionów, sektorów gospodarki i grup społecznych jest spychanych w nędzę, wyzysk i upodlenie w imię zysku wielkich ponadnarodowych koncernów. Wśród autorów zamieszczonych w tym zbiorze tekstów znajdziemy takie sławy ruchu antyglobalistycznego, jak Vandana Shiva, Martin Khor i Walden Bello. Oprócz obnażenia globalistycznych mitów, książka zawiera także zbiór cytatów obrazujących ciemne strony neoliberalnej gospodarki oraz kalendarium oporu wobec urynkowienia całego świata.

K4

Federacja Anarchistyczna sekcja Poznań 2002, 100 stron, cena 13 zł.

Ciekawa analiza, autorstwa socjologa i działacza ruchów społecznych, poświęcona wpływom globalizacji na lokalne społeczności. Autor opisuje, jak globalizacja wpływa na życie codzienne, przywołuje kilkadziesiąt przykładów konfliktów między mieszkańcami a wielkim biznesem, głównie z terenu Wielkopolski.

KO2

José Bové, Francois Dufour, Świat nie jest towarem Wydawnictwo Andromeda 2002, 296 stron, cena 27 zł.

Elementarz opracowany przez Międzynarodowe Forum ds. Globalizacji. Książka przygotowana pod kierunkiem międzynarodowego zespołu eksperckiego krytycznie nastawionego do skutków procesów globalizacyjnych.

W syntetycznej formie ujmuje największe zagrożenia związane z globalizacją: niszczenie rynków lokalnych, dewastację środowiska naturalnego, patologie społeczne itp. Obnaża jej prawdziwe oblicze i motor napędowy: Światową Organizację Handlu, jej reguły, presję i cele.

Znakomita krytyka następstw globalizacji i obalenie mitów o jej pozytywnych skutkach.

K3

Jarosław Urbański, Globalizacja a konflikty lokalne

Dave Foreman, Wyznania wojownika Ziemi Biblioteka Obywatela 2004, 282 strony, cena 28 zł.

Znakomita książka legendarnego działacza radykalnego ruchu ekologicznego, założyciela organizacji Earth First!.

Po 20 latach działalności Foreman dokonuje rozrachunku. Wskazuje blaski i cienie ekologii radykalnej i instytucjonalnej, wzywa do oporu wobec cywilizacji przemysłowej, która bezmyślnie niszczy Ziemię i roztrwania dorobek 3,5 miliarda lat ewolucji. Jedna z najważniejszych na świecie książek z tej dziedziny.

95

Znakomita książka autorstwa dwóch francuskich rolników-antyglobalistów, z których jeden, José Bové, stał się symbolem walki z patologiami globalizacji. Książka zawiera ciekawy i przystępny opis głównych następstw globalizacji, ze szczególnym uwzględnieniem szeroko pojętej produkcji żywności i sytuacji rolnictwa. Autorzy opisują także kształtowanie się ruchu sprzeciwu wobec globalizacji i jego sposoby działania.

KO3

O przyrodzie i człowieku – rozmowy „Dzikiego Życia” Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2001, 164 strony, cena 20 zł.

Zbiór rozmów, jakie z różnymi mniej lub bardziej znanymi postaciami przeprowadzili redaktorzy ekologicznego miesięcznika „Dzikie Życie”. Rozmowy poświęcone są głównie problemowi relacji między człowiekiem a przyrodą, ekosystemem. Całość przepełniona troską o stan Natury.

Wśród rozmówców m.in. Stanisław Lem, Olga Tokarczuk, Wojciech Eichelberger, Stefan Chałubiński, Arne Naess, Józef Broda, Andrzej Strumiłło, Peter Mathiessen, John Seed.

KO4

Magdalena Dziubek-Hovland, Przyroda nie należy do człowieka.

Sylwetka i ekofilozofia Arne Naessa na tle norweskiej filozofii ekologicznej Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2004, 132 strony, 17 zł.

Praca poświęcona życiu i poglądom Arne Naessa – światowej sławy norweskiego filozofa, twórcy nurtu głębokiej ekologii, będącej teoretyczną podbudową radykalnej ochrony przyrody. Dobre wprowadzenie w jeden z najciekawszych nurtów współczesnej myśli ekologicznej.

KO6

Chris Maser, Nowa wizja lasu Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2003, 284 strony, cena 25 zł.

Jedna z ważniejszych prac powstałych w łonie ruchu ekologicznego. Jej autor, przyrodnik i badacz lasów, ukazuje związki między gospodarowaniem lasami a stanem środowiska i przyrody. Oprócz krytyki istniejącej gospodarki leśnej, Maser proponuje alternatywę – leśnictwo

ekologiczne, które pozwoli zachować cenne obszary leśne i ochronić bioróżnorodność. Książka napisana przystępnym językiem, zawiera wiele przykładów z życia codziennego, odwołania do kanonu humanistyki, ok. 100 rysunków i fotografii ilustrujących opisane zjawiska i tezy.

Choć koncentruje się na lesie, to bardzo dużo jest w niej odwołań szerszych, dotyczących związków między człowiekiem a przyrodą.

KO10

KO17

Ruch Społeczeństwa Alternatywnego 2002, 260 stron, cena 15 zł.

Zbiór tekstów różnych autorów (w tym znanych z „Obywatela”), które poświęcone są miastom i przestrzeni miejskiej.

Od wspomnień, przez historię osobistą, aż po mini-monografie miast czy dzielnic – książka zawiera różne formy opowieści poświęconych relacjom człowiek-miasto, „oswajaniu” miejskiego terytorium, patriotyzmowi lokalnemu, subiektywnym sposobom percepcji przestrzeni miejskiej oraz tworzeniu miejskich wspólnot. 48 opowiadań, wspomnień i historii o miastach i/lub dzielnicach z całej Polski i bliskiej zagranicy.

Colin Barclay-Smith, Dlaczego wciąż brak nam pieniędzy?

Fundacja w Służbie Życia, 90 stron, 7,5 zł.

Australijski dziennikarz i ekonomista przedstawia wyniki 25-letnich prac Instytutu Badań Monetarnych. Tłumaczy z wielką jasnością, jak działa kapitalistyczny system finansowy, jak powstaje publiczny dług narodowy i dlaczego wciąż nieustannie rośnie. Zwraca uwagę na fakt tworzenia przez banki prawie wszystkich pieniędzy krążących w społecznym obiegu i pokazuje w jaki sposób banki tworzą kredyt finansowy drogo sprzedawany społeczeństwu. Ukazuje w jaki sposób można drastycznie zmniejszyć podatki, inflację i deficyt budżetowy poprzez odebranie bankom monopolu na tworzenie pieniędzy.

Dowodzi, że mamy szansę wyjść z pętli rosnącego zadłużenia, jeśli odzyskamy nasze suwerenne prawo do tworzenia pieniądza w sposób nie-zadłużony.

KO11

KO18

Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2004, 128 stron, 15 zł.

James Goldsmith, Odpowiedź zwolennikom GATT i Globalnego Wolnego Handlu

KO20

Wydawnictwo Nortom 1997, 102 strony, cena 10 zł.

Andrzej Zybała, Globalna korekta. Szanse Polski w zglobalizowanym świecie Wydawnictwo Dolnośląskie 2004 (seria Poza Horyzont), 267 stron, 28 zł, u nas najtaniej!

Analiza sytuacji Polski w zglobalizowanym świecie. Autor pokazuje, że już kilka lat temu nastąpił odwrót od globalizacji w ekonomii, gdyż zglobalizowana gospodarka okazała się niestabilna. W latach 90. mieliśmy do czynienia ze znaczną liczną kryzysów finansowych, m.in. w Meksyku, Azji Wschodniej, Argentynie, Rosji. Również wyniki gospodarcze w takich krajach, jak Polska nie są zachęcające. Książka omawia wpływ globalizacji na polską gospodarkę. Uzasadnia, że nasza gospodarka została zbyt szybko i w sposób nieprzemyślany umiędzynarodowiona.

W efekcie jesteśmy bezbronni wobec licznych zagrożeń, m.in. nie jesteśmy w stanie obronić się przed kapitałem spekulacyjnym czy wręcz kryminalnym przeszukującym światowe rynki w pogoni za łatwym łupem. Porcja solidnej krytyki globalizacji – bez histerii i sloganów, za to wiele konkretów. Autor jest współpracownikiem „Obywatela”.

Theodore Kaczynski (Unabomber), Społeczeństwo przemysłowe i jego przyszłość. Manifest wojownika Wydawnictwo „Inny Świat” 2003, 170 stron, cena 19 zł.

Słynny manifest antytechnologiczny, napisany przez człowieka, którego FBI poszukiwało prawie 20 lat za zamachy bombowe. Radykalna krytyka cywilizacji technologicznej, ukazanie jej słabości i błędów, nakreślenie dróg wyjścia z sytuacji. Trudne pytania i jeszcze trudniejsze odpowiedzi. Żadnych banałów, sloganów i recept znanych z nudnych książek przedstawicieli establishmentu. Nie znajdziesz tu postawy „za, a nawet przeciw”. Manifest wojownika naszych czasów. Jeden z najsłynniejszych tekstów końca XX w.

KO15

Muzyczne dzikie życie

Zbiór rozmów z zespołami muzycznymi, poświęconych problemom ekologicznym i ochronie przyrody. Wywiady te ukazały się w latach 1998-2003 na łamach ekologicznego miesięcznika „Dzikie Życie”. Wśród rozmówców wykonawcy rockowi, punkowi, folkowi, z nurtu poezji śpiewanej, spod znaku dub itp.: Hey, Dezerter, Stare Dobre Małżeństwo, Wolna Grupa Bukowina, Jacek Kleyff, Orkiestra św. Mikołaja, Włochaty, Karpaty Magiczne, Wszystkie Wschody Słońca, Czeremszyna, Janusz Reichel, Matragona, Stiff Stuff. Rozmowy przeplatane są opisem najważniejszych problemów ekologicznych Polski, całość jest bogato ilustrowana.

Jedna z prekursorskich analiz globalizacji i jej skutków.

Autor, milioner, który porzucił udział w wielkim biznesie, autor słynnej książki „Pułapka”, sponsor znanego miesięcznika „The Ecologist”, krytykuje tzw. wolny rynek, ekspansję wielkich koncernów, rozwarstwienie społeczne i niszczenie środowiska. Ta książka jest kontynuacją „Pułapki”, autor odpiera w niej zarzuty krytyków i jeszcze dobitniej ukazuje fałszywość ideologii neoliberalnej.

KO14

Moje miasto, praca zbiorowa

KO22 Tomasz Borucki, Prawda w sporze o Tatry. W 50. rocznicę otoczenia Tatr Polskich ochroną przez powołanie Tatrzańskiego Parku Narodowego Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2004, 156 stron (w tym 16 stron zdjęć na kredowym papierze), cena 12 zł.

Książka jest bardzo dobrym merytorycznie i odważnym obywatelskim głosem przeciwko niszczeniu tatrzańskiej przyrody – jednego z najcenniejszych miejsc w Polsce. Ukazuje ochronę tatrzańskiej przyrody w perspektywie historycznej, a także stale nasilający się proces niszczenia tego skarbu, w imię pazerności, prywaty i zwykłej głupoty. Szczególne miejsce poświęcono wydarzeniom ostatnich lat, kiedy to presja zakopiańskich władz samorządowych i prywatnego biznesu narciarskiego coraz bardziej daje się we znaki halom i turniom, kozicom i świstakom. Autor rozprawia się z fałszywymi argumentami i propagandą zwolenników zamiany Tatr w lunapark. Cały dochód ze sprzedaży tej książki jest przeznaczony na prowadzoną od dawna przez jej wydawcę kampanię w obronie tatrzańskiej przyrody.

Wilczym tropem Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 1999, 50 stron formatu A-4, cena 10 zł.

Praca zbiorowa poświęcona roli wilków w przyrodzie, zagrożeniom tych drapieżników, kulturowym stereotypom i mitom towarzyszącym wilkom oraz sposobom ochrony tego gatunku. Ukazuje, jak ważna jest rola tego drapieżnika przyrodzie oraz dlaczego powinniśmy go chronić wbrew miłośnikom polowań i technokratom.

Wśród autorów wysokiej klasy specjaliści, m.in. Robert Lyle i R.F. Dubois.

96

KO23

Hakim Bey, Millennium

konkretnych zjawisk „Nowego Wspaniałego Świata”. Sednem wywodu jest obrona zwykłych ludzi i wartościowych elementów egzystencji przed totalitaryzmami, w tym przed najnowszym - rynkową cywilizacją globalną. Książka ładnie wydana, w sam raz na mądry prezent.

Wydawnictwo Inny Świat, Mielec 2005, 96 stron, 13 zł.

Polski przekład pracy jednego z ciekawszych myślicieli współczesnego radykalnego undergroundu. Postmodernistyczny anarchizm, który odcina się od politycznej poprawności i lewackiej paplaniny, a sojuszników do walki z Globalnym Kapitałem upatruje w adeptach dziedzictwa religijnego (nieortodoksyjny Islam) i tożsamości etnicznej ludów całego świata. Książka nieszablonowa, odważna, pobudzająca do refleksji i burząca wiele dogmatów i stereotypów. Nietzsche, Allach i plebejska rewolta kontra Che Guevara, Mamona i korporacyjny kapitalizm. Przeczytaj koniecznie – rozruszaj umysł!

KO24

Ryszard Dąbrowski, Likwidator i Zielona Gwardia

Komiks autora znanego Czytelnikom „Obywatela” z serii przygód Redaktora Szwędaka. To już czwarty zeszyt o perypetiach Likwidatora – radykalnego bojownika przeciwko wynaturzonej cywilizacji przemysłowej i konsumpcyjnej. Krew leje się hektolitrami, trupów jest co niemiara, a wszystko to w obronie Ziemi przed jej niszczycielami. Wartka akcja, świetne rysunki i głębokie przesłanie, które bije na głowę większość komiksów. Oczywiście należy czytać i oglądać całość z przymrużeniem oka oraz chronić przed dziećmi. Patronat medialny: „Magazyn Obywatel”.

KO25 Margrit Kennedy, Pieniądz wolny od inflacji i odsetek.

Jak stworzyć środek wymiany służący nam wszystkim i chroniący Ziemię?

Joel Bakan, Korporacja.

Patologiczna pogoń za zyskiem i władzą Wydawnictwo Lepszy Świat 2006, 254 strony, 29 zł u nas najtaniej!.

BESTSELLER

Zin Zin Presss, Poznań 2005, 80 stron formatu A-4 (całość na kredowym papierze), 15 zł.

Korporacja to opowieść o najpotężniejszej instytucji współczesnego kapitalizmu; opowieść o tym, jak z niepozornej formacji o wąskim i sprecyzowanym zakresie działania, doszło do powstania instytucji potężniejszej niż niejeden rząd i niejedno państwo. Autor twierdzi i udowadnia to, że wielkie, międzynarodowe korporacje są w istocie tworami psychopatycznymi, które za prawnie usankcjonowany cel stawiają sobie wyłącznie interes własny – kosztem jednostek, całych społeczeństw i środowiska naturalnego. Korporacje to dziś w istocie groźne „potwory Frankensteina”, które wymknęły się spod kontroli ludzi, którzy stworzyli je przecież kiedyś dla własnych celów. Jednak książka, oprócz pesymistycznej diagnozy, zawiera także przesłanie optymistyczne – nie jest jeszcze zbyt późno, by złe procesy powstrzymać i odwrócić.

KO30

Piotr Kropotkin, Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju Biblioteka Klasyków Anarchizmu 2006, 230 stron, cena 20 zł.

Wydawnictwo Zielone Brygady, Kraków 2004, 142 strony, 13 zł.

Książka poświęcona patologiom współczesnego systemu finansowego oraz alternatywom wobec niego. Pokazuje niebezpieczeństwa finansowego monopolu państwa oraz scentralizowanego kapitalizmu. Propaguje nowatorskie podejście do pieniądza, jego kreacji i roli w gospodarce. Wskazuje na możliwości eliminacji wielu patologii społecznych poprzez reformy systemu ekonomicznego, m.in. wprowadzenie lokalnych walut. Napisana bardzo przystępnie, jasno i precyzyjnie. Ukazuje, że oprócz „wolnego rynku” i państwowego interwencjonizmu istnieją inne, bardziej przyjazne ludziom i ekosystemowi modele ładu społeczno-gospodarczego.

KO26 Jadwiga Staniszkis w rozmowie z Andrzejem Zybałą, Szanse Polski. Nasze możliwości rozwoju w obecnym świecie

Wznowienie klasycznej rozprawy jednego z głównych teoretyków anarchizmu. Książka prezentuje oryginalną, ciekawą i inspirującą wizję dziejów ludzkości przez pryzmat dobrowolnej współpracy i jej roli w tworzeniu lepszego społeczeństwa. W momencie swego powstania była polemiką Kropotkina z modnymi wówczas (a dziś ponownie) skrajnie uproszczonymi, liberalnymi koncepcjami konkurencji i walki o byt, zaczerpniętymi z teorii Darwina. Autor prezentuje wiele przykładów z różnych epok historycznych, wskazujących, że samorządność, współpraca i wzajemna pomoc są nie tylko wartościowe moralnie, ale także skuteczne. Jako bonus, do książki włączono dwie inne rozprawy Kropotkina: „Państwo i jego rola historyczna” oraz „Etyka anarchistyczna”.

KO31

Stanisław Remuszko, Gazeta Wyborcza - początki i okolice (wydanie nowe, poszerzone!)

Warszawa 2006, 344 strony, cena 40 zł.

Wydawnictwo Rectus 2005, 176 stron, cena 25 zł u nas najtaniej!.

Książka jest krytycznym spojrzeniem na sytuację, w jakiej znalazła się Polska po 15 latach reform. Jadwiga Staniszkis omawia zasadnicze błędy popełniane przez kolejne rządy, które w konsekwencji doprowadziły do 20-procentowego bezrobocia, znacznej skali ubóstwa, dewastacji sfery publicznej. Jedna z najwybitniejszych polskich socjologów próbuje naszkicować sposoby wyjścia z tej sytuacji i wskazać realistyczne metody przezwyciężenia kryzysu – nie serwuje jednak łatwych i przyjemnych recept. Wywiad-rzeka z Jadwigą Staniszkis zawiera wiele ciekawych spostrzeżeń, jego zaletą jest także przystępny język i klarowność wywodu.

KO27

KO29

Waldemar Bożeński, Pęknięty witraż.

Człowiek w pułapce globalizmu Wydawnictwo Andromeda 2000, 280 stron, twarda okładka, cena 18 zł.

Obszerny esej filozoficzny poświęcony kondycji współczesnego człowieka i społeczeństwa. Autor z perspektywy humanistycznej krytykuje wiele aspektów ideologicznych oraz

97

Trzecie wydanie jedynej w Polsce książki krytycznie analizującej „Gazetę Wyborczą”, zwłaszcza jej pierwszy okres, gdy formowało się „imperium Michnika”. Autorem jest były dziennikarz „Wyborczej”, który prezentuje BESTSELLER wiele nieznanych faktów i dokumentów. Książka objęta współczesną cenzurą - prawie żadne media nie odważyły się o niej wspomnieć! Spokojny, rzeczowy wywód, prezentacja dokumentów - fakty mówią same za siebie. Nowe wydanie zawiera dodatkowych 100 stron.

KO32 Carlo Petrini, Ben Watson, Slow Food. Synonim dobrego smaku i naturalnej żywności Oficyna Wydawnicza ABA, Warszawa 2006, 280 stron, cena 32 zł.

Pierwsza w Polsce książka prezentująca ogólnoświatowy ruch Slow Food. Działa on na rzecz zachowania tradycji kulinarnych i regionalnych potraw, krytykuje niszczenie różnorodności żywieniowej i ofensywę „śmieciarskiego żarcia” z barów fast food. Książka zawiera kilkadziesiąt tekstów na temat tego zjawiska: od problemu globa-

lizacji i ujednolicenia produktów w sektorze produkcji żywności, przez opis regionalnych tradycji żywieniowych wielu miejsc świata i tego, co im zagraża, a kończąc na opisach wielu oryginalnych potraw. Obywatelskie działanie zaczyna się w Twojej kuchni - przeczytaj o tym!

KO33

rakterze poznawczym ze szczyptą ironii. Masz szansę pośmiać się co niemiara i bardziej krytycznie spojrzeć na samochodowe szaleństwo.

KO 37 Carlo Petrini, Slow Food. Prawo do smaku,

Jeffrey M. Smith, Nasiona kłamstwa

Twój Styl 2007, 367 stron, cena 27 zł

Oficyna 3.49; 2007, 304 strony, cena 32 zł.

BESTSELLER

Światowy bestseller, a zarazem pierwsza w języku polskim obszerna publikacja nt. niebezpieczeństw związanych organizmami modyfikowanymi genetycznie. Autor w przystępny sposób prezentuje obawy naukowców wobec tej technologii oraz szczegółowo relacjonuje, na przykładzie USA i Wielkiej Brytanii, zagrożenia dla zdrowia publicznego związane z wprowadzaniem GMO, oraz nieuczciwe praktyki lobby biotechnologicznego. Dobrze udokumentowana i pełna faktów książka, którą mimo to czyta się jak najlepszy thriller.

KO 34 Guy Debord Społeczeństwo spektaklu oraz Rozważania o społeczeństwie spektaklu Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006, 256 stron, cena 37 zł.

Kultowa i jedna z najważniejszych książek XX wieku. Całościowa krytyczna analiza współczesnej polityki, kultury i systemu kapitalistycznego w ich wszechogarniającej, totalnej postaci. „Społeczeństwo spektaklu” powstało w roku 1967 i stało się najpopularniejszą książką francuskiej młodzieżowej rewolty maja ’68. „Rozważania o społeczeństwie spektaklu” pochodzą z roku 1988 i są analizą zmian, jakie zaszły od wydania pierwszej książki.

W polskim wydaniu oba teksty zebrano w jednym tomie i opatrzono wprowadzeniem przybliżającym postać autora. Debord, czołowy teoretyk Międzynarodówki Sytuacjonistycznej, stał się inspiracją dla najbardziej oryginalnych analityków kultury oraz wielu interesujących radykalnych myślicieli z lewej i prawej strony sceny politycznej. U nas taniej niż w księgarniach.

KO 35 Wojciech Giełżyński, Inne światy, inne drogi, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2006, 384 strony, cena 34 zł.

NOWOŚĆ

Pasjonująca książki o różnorodności kulturowej świata, o wadach „jedynych słusznych rozwiązań” (kapitalistycznych i komunistycznych), o alternatywnych wizjach, poglądach, sposobach życia, modelach społeczeństwa i gospodarki. Dobitna krytyka tych, którzy chcą świat ujednolicić i narzucić wszystkim jeden sposób myślenia i jeden styl życia. Pochwała różnorodności, unikalności, rozwiązań lokalnych, a przy tym zachęta do wymiany doświadczeń, współpracy, czerpania z dorobku innych, do rozsądnie pojętej tolerancji.

NOWOŚĆ BESTSELLER

Oprócz książek w naszym sklepie wysyłkowym znajdziesz także oryginalne koszulki i numery archiwalne „Obywatela” .

Zapraszamy na stronę na stronie internetową sklepu: www.obywatel.org.pl/sklep Do cen książek wliczony jest koszt przesyłki. Zamówione produkty przesyłamy po otrzymaniu na nasze konto wpłaty z zaznaczonymi na blankiecie symbolami (symbol znajduje się na samym początku opisu produktu,np.K1,KO10 itd.) zamawianych pozycji i podanym dokładnym i czytelnym adresem zamawiającego (mile widziany również telefon i e-mail w celu łatwiejszej komunikacji w przyszłości).

Czas realizacji ok. 2 tygodnie od wpłaty. Nie wysyłamy za zaliczeniem pocztowym, gdyż jest to droższe (tak!) dla zamawiającego o 9 zł.

Adres redakcji: „Obywatel” ul. Więckowskiego 33/127, 90-734 Łódź tel./fax. /042/630-17-49; e-mail: obywatel@obywatel.org.pl Pieniądze prosimy wpłacać na konto:

Stowarzysze Obywatele-Obywatelom, Bank Spółdzielczy Rzemiosła w Łodzi, nr rachunku 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001

Korzystaj z naszego sklepu internetowego:

www.obywatel.org.pl/sklep

KO 36 Andy Singer, AUTOkarykatury, Carbusters Press 2007, 108 stron, cena 9 zł

NOWOŚĆ

Animator międzynarodowego ruchu Slow Food, „kulinarnych antyglobalistów” promujących tradycyjne, zdrowe jedzenie, przekonuje, że jedna z ważnych dróg do szczęśliwszego życia, a jednocześnie trochę lepszego świata wiedzie przez... kuchnię. Od tego, co i z kim jemy, zależy przecież nie tylko nasze zdrowie, ale także relacje z rodziną i przyjaciółmi, poczucie tożsamości i lokalne więzi społeczne oraz zachowanie różnorodności kulturowej i przyrodniczej krajów i regionów. Na naszych talerzach skupia się wiele patologii współczesnej cywilizacji i gospodarki, dlatego też dzięki refleksji nad tym, co jemy, można wyjątkowo dobrze zrozumieć, co jest w życiu naprawdę ważne. Przez żołądek do serca – i rozumu!

Zabawna karykatura społeczeństwa uzależnionego od samochodu. Komiks w ironiczny i prowokacyjny sposób pokazuje to, jak negatywną rolę odgrywa samochód w naszym życiu. Rysunki opatrzone cytatami oraz krótkimi esejami na temat rozwoju motoryzacji i lobby samochodowego. Znakomite, bardzo śmieszne rysunki obrazują problemy związane z nadmiernym rozwojem motoryzacji: niszczenie miast i przestrzeni publicznej, „zawłaszczanie” miejsca dotychczas przeznaczonego dla ludzi, niszczenie środowiska, alienację społeczną, marnotrawstwo ogromnych kwot z budżetu, uzależnienie od lobby naftowego itp. Świetna lektura zarówno dla wielbicieli komiksów, jak i zwolenników rozrywki o cha-

W ofercie książki, koszulki „Obywatela” i numery archiwalne naszego pisma.

ZAPRASZAMY! 98

Zapraszamy do sklepu Obywatela!

Książki, koszulki, torby, archiwalne numery Magazynu Obywatel.

Tylko u nas znajdziesz te wzory:

DAJEMY DUŻO DO MYŚLENIA!

www.obywatel.org.pl/sklep

SIEĆ SKLEPÓW ŻÓŁTY CESARZ ZAPRASZA

���� � ����� ������� �� ����� ������� �������� ����� ���� ��� �� �� �� � � � ����� ������� ���� �������� � � � � �� � �� �� � � � � � ���� ����� ������ ����� ����������� � ��� �� ������ � ������ �������� ������� �������� ���������������� ���� ����� ��� �� � �� � �� �� � � � � � � � �� � � ����� �� ����� �� ������� �������� ��� ������� ��� �� � �� � �� � � ���� ���� ��� ���� �� �� ��� �� ������� �������� ������������ � ������� �������� ������� � ����� �� � � �������� ������������ ��� ������� ������� � ��� ��� �� �� � � �� � ��

�������

��������������������������������������

������� ������ ������������� ������������� ��� �� �� �������� ��������������� � �� ������ �������������� �������� ��������������� �� �� �� �� ������� ������� �� �� �������� ��������������

����������� ��� ���������� ����� ������������������������������������������� ��������������������������������������� �������������������������������� ��������������������������������������� ���������������������� ���������������� ������������������������������ ���������������������������������������� �������� �������������������� ������������������������������� ��������������������� ��������������� ������������������������������������� ������ ��������������������������������� ������������������������������������������� �������������������������������������� ������������������������������ ����������������������������� �������������������