Vrouwen naast de troon

vrouwen naast de troon

misjoe verleyen mark van den wijngaert lieve beullens

Vrouwen naast de troon De koninginnen van BelgiĂŤ

Houtekiet Antwerpen / Amsterdam

Š Misjoe Verleyen, Mark Van den Wijngaert, Lieve Beullens / Houtekiet / Linkeroever Uitgevers nv 2009 Houtekiet, Katwilgweg 2 bus 3, b-2050 Antwerpen info@houtekiet.com www.houtekiet.com

Omslag Jan Hendrickx Zetwerk Intertext, Antwerpen isbn 978 90 8924 066 8 d 2009 4765 30 nur 698 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission of the publisher.

inhoud

Woord vooraf 7 Louise-Marie De eerste Belgische koningin 11 Marie-Henriette De vergeten koningin 43 Elisabeth De onconventionele koningin 71 Astrid De mythische koningin 113 Fabiola De vrolijke koningin 147 Paola De onbekende koningin 183 Bibliografie 215

Woord Vooraf

O

ver de koningen van BelgiĂŤ zijn er een vrij groot aantal studies voor handen. De rol van de Belgische staatshoofden is ten voeten uit belicht. Wie echter met enige zekerheid iets wil weten over de Belgische koninginnen, zal grotendeels op zijn honger blijven.

Louise-Marie, Marie-Henriette, Elisabeth, Astrid, Fabiola, Paola‌We kennen wellicht de namen van de Belgische koninginnen, maar weten we ook wie ze werkelijk zijn of waren? Rond de echtgenoten van de Belgische koningen zijn immers vooral vrome verhalen geweven waardoor die koninginnen buitengewone en soms zelfs sprookjesachtige proporties kregen toegemeten.

De auteurs van dit boek hebben die mythes doorprikt. Aan de hand van brieven, memoires, getuigenissen en degelijke studies zijn ze op zoek gegaan naar de zes vrouwen naast de troon. Koningin betekent in BelgiĂŤ gemalin van de koning. Over het statuut van koningin staat niets vermeld in de Belgische grondwet. Koninginnen worden verondersteld in de schaduw van de koning te leven en de voortzetting van de erfelijke monarchie te verzekeren. De twee eerste Belgische koninginnen hadden inderdaad een teruggetrokken bestaan, maar met koningin Elisabeth veranderde dat. Zij en de andere koninginnen van de twintigste eeuw traden meer op de voorgrond.

Wie zijn die vrouwen? Wat is hun familiale achtergrond? Hoe zijn ze de echtgenote van de kroonprins of de koning geworden?

Hoe vullen ze hun taak in? Zoveel vragen die in dit boek een ant-

8

vrouwen naast de troon

woord krijgen via zes portretten van zes vrouwen die mee de geschiedenis van de Belgische monarchie hebben bepaald. Misjoe Verleyen behandelde de koninginnen Marie-Henriette, Astrid, Fabiola en Paola, Lieve Beullens koningin Elisabeth en Mark Van den Wijngaert koningin Louise-Marie. Laatstgenoemde auteur was ook verantwoordelijk voor de coรถrdinatie en de eindredactie van de teksten.

De auteurs stellen er prijs op alle personen te danken die hen met hun belangstelling of met hun bereidheid om te luisteren, voortdurend hebben aangemoedigd.

De koninginnen van BelgiĂŤ

Louise-Marie d’Orléans, de eerste koningin van België. Als kind heeft ze nog op de schoot van Leopold gezeten. Portret uit 1850.

Louise-Marie De eerste Belgische koningin (1812-1850)

O

p 9 augustus 1832 trouwt Louise Marie Thérèse Caroline Isabelle, prinses van Orléans, met Leopold Georg Christiaan Frederik van Saksen-Coburg, koning der Belgen. In de kapel van het kasteel van Compiègne zegent de aartsbisschop van Meaux het huwelijk in volgens de katholieke ritus en in een aanpalend salon doet dominee Goepp dat daarna volgens de lutherse ritus. Op die manier wordt Louise-Marie de eerste Belgische koningin. Zij leeft niet lang – ze sterft als ze 38 is – en veel geluk heeft ze evenmin gekend.

Een diplomatiek huwelijk Louise-Marie en Leopold zijn geen onbekenden voor elkaar. Als kind heeft Louise nog op de schoot gezeten van Leopold toen die op bezoek kwam bij de familie d’Orléans. Niets liet vermoeden dat ze ooit met de 22 jaar oudere prins zou trouwen. Leopold is weduwnaar van de Britse kroonprinses Charlotte. Die is gestorven in het kraambed en het kind is dood geboren. Vanaf 1818 reist Leopold van het ene vorstelijke hof naar het andere. Hij brengt talloze bezoeken aan de hertog en de hertogin van Orléans, zowel in het Palais Royal in Parijs

12

vrouwen naast de troon

als in hun zomerverblijf in Neuilly. Steevast bezoekt Leopold de familie rond de jaarwisseling en hij verblijft vaak wekenlang in Parijs.

De aanloop In de lente van 1830 vat Leopold het plan op om met Louise te trouwen. Dat valt niet in de smaak van haar ouders. Louis-Philippe, die in juli 1830 koning der Fransen is geworden, heeft heel wat bezwaren tegen de pretendent. Leopold heeft in het leger van de tsaar deelgenomen aan de oorlogen tegen Frankrijk. Hij behoort tot de hofkringen van het Verenigd Koninkrijk, de erfvijand van Frankrijk, en hij is luthers. Koningin Marie-Amélie hoopt overigens dat Louise zal trouwen met de hertog van Calabrië, de troonopvolger in Napels, zodat ze de banden met haar geboorteland opnieuw kan aanhalen.

Als Leopold een jaar later op het punt staat om koning te worden van België, doet hij opnieuw een aanzoek. Louis-Philippe laat weten dat er tegen hem weerzin en vooroordelen bestaan in de familie d’Orléans. Leopold heeft de reputatie van een rokkenjager – Dolly de Ficquelmont, lady Ellenborough en prinses Schwarzenberg worden genoemd – maar het is vooral zijn relatie met de actrice Caroline Bauer, een nicht van zijn vertrouweling Christian von Stockmar, met wie hij zich de spot in de vorstelijke kringen van Europa op de hals haalde. In het nadeel van Leopold speelt ook dat hij de Britse kandidaat is voor de Belgische troon, tegen wie de hertog van Nemours, een zoon van Louis-Philippe, het heeft moeten afleggen. Een bijkomende gedachte van Louis-Philippe, die maar pas een revolutie achter de rug heeft, is ongetwijfeld dat hij de internationale positie van België niet erg stabiel vindt en hij zijn dochter niet in een avontuur wil storten.

Leopold laat niet af en in de zomer van 1832 stemt de Franse koning uiteindelijk in met het huwelijk van Louise-Marie met Leopold. Die belooft dat hij de kinderen uit hun huwelijk katholiek zal laten opvoeden en dat Louise-Marie zo vaak mogelijk haar familie mag opzoeken.

Met verliefdheid, liefde of andere gevoelens heeft het huwelijk niets te maken, het wordt om louter politieke redenen gesloten. Door

louise-marie

13

de banden met het Franse hof nauwer aan te halen, hoeft België niet langer de annexatieplannen van Frankrijk te vrezen. De Franse troepen die in augustus 1831 het Belgische leger te hulp waren geschoten om de Hollanders terug te dringen, waren naar de zin van de kersverse Belgische koning al te lang op Belgisch grondgebied gebleven. Leopold wil zijn eigen positie en die van zijn nieuwe vaderland ook diplomatiek verstevigen tegenover de aanmatigingen van Nederland en tegenover autocratische staten als Pruisen, Rusland en Oostenrijk die de Belgische onafhankelijkheid niet genegen zijn. Hij kon al rekenen op de steun van het Verenigd Koninkrijk maar een goede nabuurschap met Frankrijk geeft hem ook meer armslag in de moeizame onderhandelingen die België met Nederland voert over het vastleggen van de grenzen tussen beide landen. Voor Louis-Philippe, die door zijn liberale sympathieën de tegenzin van de conservatieve mogendheden heeft opgewekt, betekent het huwelijk een kleine uitbreiding van de Franse invloedssfeer.

De familie van Louise-Marie Aan vaders kant behoort Louise-Marie tot de niet-regerende tak van de Franse Bourbons. Zoals een minderheid van de Franse adel, is ook haar grootvader begeesterd door de ideeën van de Verlichting. Hij kiest in 1789 de kant van de revolutionairen en krijgt de bijnaam Philippe Egalité. In traditionele adellijke kringen wordt die politieke keuze hem bijzonder kwalijk genomen. Als de Nationale Conventie zich in januari 1793 moet uitspreken over het hoogverraad van Lodewijk xvi, wordt zijn stem meegerekend bij de kleine meerderheid van parlementsleden die de doodstraf eist. Philippe Egalité zal overigens enkele maanden later zelf tot de guillotine worden veroordeeld.

De terechtstelling van Lodewijk xvi is voor Louis-Philippe, de zoon van Philippe Egalité en de vader van Louise-Marie, de aanleiding om zich van de revolutie af te keren. Hij had zich in 1790 bij de Jacobijnen aangesloten en carrière gemaakt in het Franse leger, maar hij kiest dan de zijde van de antirevolutionaire generaal Dumouriez. Hij sluit zich echter niet aan bij de buitenlandse vijanden van Frankrijk noch bij de royalisten. Hij vlucht naar Zwitserland. Tijdens zijn balling-

14

vrouwen naast de troon

schap, die duurt tot 1814, verblijft hij achtereenvolgens een tijd in Scandinavië, in de Verenigde Staten en in Groot-Brittannië.

In 1809 trouwt hij in Sicilië met Marie-Amélie, de dochter van koning Ferdinand iv van Napels. Die monarch behoort tot de Bourbons van de Beide Siciliën. Marie-Amélie is de kleindochter van keizerin Maria-Theresia en een nicht van de Franse koningin Marie-Antoinette. Zij blijft ook in Frankrijk contacten onderhouden met Napolitaanse edelen. Tot haar intieme vrienden behoort graaf Fabrizio Ruffo, prins van Castelcicala, een verre verwant van de familie Ruffo di Calabria, de voorouders van koningin Paola.

Louis-Philippe en Marie-Amélie krijgen tien kinderen. Louise-Marie, die in 1812 in het Palazzo Santa Teresa in Palermo geboren wordt, is de tweede in die reeks. Als oudste dochter heeft zij een bijzondere band met haar moeder. Heel haar leven lang, tot op haar sterfbed toe, is Marie-Amélie de steun en toeverlaat van Louise-Marie.

Als na de nederlaag van Napoleon de monarchie in Frankrijk gerestaureerd wordt met Lodewijk xviii en na hem met Karel x, behoort Louis-Philippe tot de liberale oppositie van het nieuwe regime.

In juli 1830 maakt de burgerlijke revolutie een einde aan het autocratische bestuur van Karel x en verkiest de voorlopige regering ‘bij de gratie Gods en de wil van het volk’ Louis-Philippe tot koning der Fransen. Die burgerkoning wordt geminacht door de conservatieve Europese vorsten. Hij doet immers afbreuk aan het herstel van het ancien régime dat door het Congres van Wenen in 1815 was vastgelegd. Louis-Philippe wordt gemeden door de traditionele vorstenhuizen. Hij zal zich onder andere met het diplomatiek uithuwelijken van zijn kinderen enigszins proberen te rehabiliteren.

Heimwee dat nooit overgaat Louise is twintig als ze trouwt, Leopold bijna tweeënveertig. Zij komt uit het zeer warme nest van de familie d’Orléans. De acht opgroeiende kinderen – twee zijn op jonge leeftijd gestorven – worden weliswaar streng katholiek opgevoed maar kennen een vrij onbekommerde jeugd. Als Louis-Philippe in 1814 terugkeert uit ballingschap krijgt hij geen koninklijk statuut toegekend van Lodewijk xviii, maar hij

louise-marie

15

slaagt er wel in al zijn bezittingen terug te krijgen die de revolutionairen hadden aangeslagen. Dat geeft hem de mogelijkheid zijn gezin van veel weelde en luxe te laten genieten in de vorstelijke verblijven waarover hij beschikt.

Marie-Amélie heeft heel wat personeel dat mee kan instaan voor de opvoeding van de kinderen, maar zij bekommert zich, meer dan in de hogere adellijke kringen gebruikelijk is, persoonlijk om het wel en wee van haar vijf zonen en drie dochters. Louise is de oudste dochter en voelt zich mee verantwoordelijk voor haar broers en zusters. Die rol van meemoeder zal ze blijven spelen, ook als ze door haar huwelijk verplicht wordt het warme nest te verlaten en naar België moet verhuizen.

Het afscheid van haar familie in Compiègne weegt Louise bijzonder zwaar. Met de dood in het hart stapt ze in de koets die haar met Leopold in vijf etappes naar Laken zal brengen. Heel haar leven blijft ze heimwee koesteren naar haar thuis, naar Frankrijk. Dagelijks schrijft ze brieven naar haar moeder om de band met de familie te onderhouden en om eventjes te ontsnappen aan de nieuwe omgeving waarin ze tegen wil en dank terechtkomt. Dankzij die duizenden brieven weten we ontzettend veel over haar en haar omgeving.

Brussel, de hoofdstad van haar nieuwe vaderland, telt in 1832 net geen 100.000 inwoners. Louise voelt zich benepen in wat zij als een kleinburgerlijke omgeving ervaart. In het kasteel van Laken mist ze de warmte en de gezellige drukte die ze bij haar thuis gewoon was. Het is er stil en kil in vergelijking met het turbulente leven in het Palais Royal in Parijs. Ze mist het mondaine leven van de Franse hoofdstad met zijn talloze evenementen en feesten. Ze blijft al wat er in Frankrijk gebeurt op de voet volgen. Ze becommentarieert de Franse politiek, maar haar visie daarop is in de regel ingegeven door Leopold. Alles in haar omgeving vergelijkt ze met wat ze in Frankrijk gewoon was. Ze manifesteert zich als een doorgedreven chauviniste: alles in Frankrijk is zoveel groter, zoveel mooier, zoveel beschaafder. Het park van Laken valt in het niets als ze denkt aan de uitgestrekt domeinen die ze in Frankrijk heeft gekend. Als bij een bezoek aan Leuven de burgemeester haar met trots de zolderingen van het stadhuis toont, vindt ze die maar heel gewoon en getuigend

16

vrouwen naast de troon

Louise-Marie als koningin van BelgiĂŤ, officieel portret.

Ze is louter om diplomatieke redenen met Leopold getrouwd.