Belgisch protestantisme in perspectief

belgisch protestantisme in perspectief

Guy Liagre

Belgisch protestantisme in perspectief Doorkijkjes in 450 jaar ideeĂŤngeschiedenis

Houtekiet Antwerpen / Utrecht

Š Guy Liagre / Houtekiet / Linkeroever Uitgevers nv 2011 Houtekiet, Katwilgweg 2, b-2050 Antwerpen info@houtekiet.com www.houtekiet.com Omslag Jan Hendrickx Omslagfoto Jan Hendrickx Zetwerk Intertext, Antwerpen isbn 978 90 8924 157 3 d 2011 4765 15 nur 704 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission of the publisher.

Inhoud

Woord Vooraf 7 i | Het protestantisme: een religie op de tocht? 9 ii | Waar Woord en beeld elkander raken 19 iii | Protestantisme en vrouwenemancipatie 81 iv | Daar gaat een dominee voorbij‌ 129 v | De kerkelijke verdeeldheid de baas 153 vi | Protestantisme en vrijmetselarij op een kruising van wegen 207 vii | De mens, het beeld van God Een protestantse bijdrage aan de ethische reflectie 287 viii | Waar Woord en toon elkander raken 317 ix | Het Belgisch protestantisme vandaag 375 Epiloog – Toekomstperspectieven en verwachtingen 407

Voor Mieke

‘… Met u wens ik te mogen leven, Met u wens ik mijn geest te mogen geven, Met u wens ik door onverbroken wet Eén dak, één dis, één bed.’ johan van heemskerk (1579-1656)

Woord Vooraf

E

en cultuurhistorische verkenning van het protestantisme in vogelvlucht lijkt een riskante onderneming. Het is inderdaad nauwelijks doenbaar om ingewikkelde historische processen kort te beschrijven en hun resultaat te typeren.

Bovendien is het geheel een kwestie van keuzen: mensen en dus ook geestesstromingen of levensbeschouwingen gra­ ven nu eenmaal naar hun roots waar hen dat uitkomt. Er is dus een overvloed aan onderwerpen denkbaar die in deze pu­blicatie niet aan de orde komen. Iedere verkenning is ech­ ter als een kathedraal waarin je rondwandelt. Je kunt nooit alle details bekijken, maar je hebt wel de keuze om er snel doorheen te wandelen of er rustig de tijd voor te nemen.

Dit boek heeft geen andere pretentie dan een soort kathe­ draalgids te zijn in een wirwar van draden die het protestant­ se bouwwerk in het verleden vorm en kleur hebben gegeven.

Wie er snel doorheen wandelt, zal een algemene indruk krij­ gen, maar wie regelmatig even stilstaat en er rustig de tijd voor neemt zal ontdekken dat er nog heel wat méér te verken­ nen valt dan we in deze bladzijden kunnen aangeven. Hoe men echter ook doorheen een kathedraal wandelt, iedere eer­ ste of meer intieme kennismaking blijft boeiend en verrassend.

Men kan er ook in verschillende richtingen doorheen gaan.

Dat hopen we ook van dit boek.

We presenteren het aan de lezer als de verkenning van 7

een bouwwerk, vast verankerd in het verleden, dat zich uit­ strekt naar de toekomst en nog steeds van onderliggende die­pere waarden getuigt in het heden. Vanuit die drie aspec­ ten hebben we deze publicatie, waarvan men de hoofdstuk­ ken ook afzonderlijk kan lezen, vorm gegeven. Het vertelt van een protestantisme dat ondanks de afbrokkeling nog steeds monumentaal overeind staat, diepe wortels heeft in het verleden en zich aandient als een uitdaging voor de toe­ komst.

Ten slotte een woord van dank aan een gouden predikants­ vrouw, moeder van onze vier kinderen en grootmoeder van onze kleinkinderen: Mieke. Zij is sinds meer dan vijfender­ tig jaar de parel aan mijn levenskroon, een godsgeschenk, steun en toeverlaat. Mijn dank gaat tevens uit naar mijn vicevoorzitter, dr. Han Rooze, voor zijn kritische belangstel­ ling tijdens het tot stand komen van dit boek. Greet Spaepen was bereid in moeilijke tijden deze publicatie in haar fonds op te nemen, ook haar naam dient te worden genoemd. Die dank geldt ten slotte ook voor allen die rechtstreeks of on­ rechtstreeks ideeën hebben aangereikt. De Amerikaanse godsdienstpsycholoog William James schreef ooit: ‘Alle ge­ dachten en handelingen worden deels gevormd door de da­ den van uw dode en uw levende broeders.’ Dat is het prin­ cipe waarop het hele leven rust, en dus ook deze publicatie.

Guy Liagre

8

hoofdstuk i

Het protestantisme: een religie op de tocht?

D

alend kerkbezoek, versplintering van meningen, gebrek aan roepingen, verlies van geloofszekerheden: het zijn maar enkele aspecten van een veel bredere socioreligieuze evolutie waaronder de kerken lijden. Dat is niet verwonder­ lijk, want zij staan niet in het isolement. Het spreekt boek­ delen dat de drie opeenvolgende Europese normen- en waar­ denonderzoeken van de professoren Jan Kerkhofs, Karel Dob­be­laere, Mark Elchardus en Liliane Voyé deze titels mee­ kregen: Stille ommekeer (Tielt 1984), De versnelde ommekeer (Tielt 1992) en Verloren zekerheid (Tielt 2000). Ze wijzen op een aan­ tal fundamentele mutaties van de waarden en normen in de samenleving in de loop van de laatste decennia. De histo­ risch in de samenleving verankerde kerken incasseren vol­ gens hun onderzoek hierbij in Vlaanderen flinke klappen.

Een steeds breder om zich heen grijpende ontkerkelij­ king en een teloorgang van de oude zekerheden manifesteert zich blijkens een aantal opeenvolgende opinieonderzoeken naar geloof en kerk ook in Nederland. In min of meer ver­ gelijkbare vorm herhaalde men in 1966, 1979, 1996 en 2005 het onderzoek God in Nederland om zicht te krijgen op ver­ 9

schuivingen in de christelijke godsdienst, de godsdienstig­ heid van Nederlanders en de rol van de kerken in het publie­ ke debat. Vanaf de jaren zestig constateert men hierbij een snelle ontzuiling die zich in volle omvang manifesteert, ook in de beleving van de bevolking.

De rol van de kerken, die eeuwenlang als geestelijke en sociale instituties optraden en maatschappelijke betrokken­ heid genereerden, lijkt tanend. Kunnen we ons al iets voor­ stellen bij de maatschappelijke positie van de kerken in pak­weg 2030? Dat vraagt meer dan twintig jaar vooruit den­ ken, maar ik neem aan dat sommigen dat wel zouden wil­ len. Het lijkt in elk geval gezien de evoluties een riskante onderneming. Boeken als Hoe God verdween uit Jorwerd (1996) en De eeuw van mijn vader (1999) van de Nederlandse publicist Geert Mak tonen aan hoe fundamenteel de veranderingen wel zijn die zich in de protestantse wereld in de loop van één generatie voltrokken. Maks kronieken over de grote cul­ turele en religieuze omslag gaan in honderdduizenden exem­ plaren over de toonbank. De grondtoon is steeds dezelfde: sociale contacten vervagen en God – de Kerk – verdwijnt stil­ aan uit het gezichtsveld.

De situatie in Vlaanderen In Vlaanderen is de situatie niet anders. Sinds de reforma­ tietijd bevolken protestantse ‘geuzen’ in rechtstreekse lijn het gehucht Corsele in Horebeke bij Oudenaarde. Ze hielden al die eeuwen met Vlaamse boerenkoppigheid stand, maar het valt mij op dat ook daar jongeren wegtrekken en mensen uit de stad hun intrede doen. De protestantse kerktoren blijft nog overeind staan, maar hoe lang nog? Toeristen komen er mas­ saal naar toe: religie als curiosum en niet meer als geleefde werkelijkheid? Als we nu eens probeerden de boeken van Geert 10

Mak tegen de Belgische achtergrond in de toekomst te projec­ teren. Hoe zal de maatschappij er in 2050 uitzien? Welke plaats zullen de immigratie en de multiculturele samenleving dan hebben ingenomen? Hoe zal het dan zijn met het ik-tijdperk, de verloedering van het milieu, de kloof tussen rijk en arm, de dialoog met andere religies? Zullen de voorspellingen ten aanzien van de godsdienst uitkomen? In 1991 kon het Sociaal en Cultureel Planbureau in Nederland nog stellen dat het met de buitenkerkelijkheid van jongeren niet zo’n vaart zou lopen, maar ondertussen zijn de prognoses in negatieve zin bijgesteld.

Als men om zich heen kijkt, en de evolutie gaat op dezelfde manier door, dan zal men over twintig jaar wel moeten con­ stateren dat de stagnerende generatievervanging de kerken de das heeft omgedaan. Of niet?

De Geest waait waar hij wil, zegt het evangelie. Prognoses zijn er daarom om te logenstraffen. Maar waarom zouden protestantse kerkgemeenschappen zich niet de vraag stel­ len waar het met hun religiositeit en hun traditie naartoe moet? Zelf durf ik ervan uitgaan dat die nog wel degelijk een toekomst heeft, ondanks, of juist dankzij, de veranderingen.

Die toekomst is me dierbaar, want de laatste dertig jaar voelde ik mij steeds weer gedwongen over de belangrijke rol van het protestantisme als zout in het maatschappelijke deeg na te denken. Dat was eenvoudig onontkoombaar, vooral de laatste jaren waarin ik als voorzitter van de Verenigde Protestantse Kerk in België ook op Europees kerkelijk vlak bredere verant­ woordelijkheden kreeg en nog een aantal andere ingrijpende veranderingen diende te noteren.

11

De globalisering van de religie Een van de meest spectaculaire veranderingen is de toene­ mende globalisering. Ze heeft geleid tot het wereldomspan­ nend fenomeen van religieuze migratie waarbij voorheen slechts uit de literatuur bekende levensbeschouwingen en re­ligies zich nu in de eigen samenleving aandienen. Boed­ dhisme, hindoeïsme en islam, voordien exotische fenome­ nen, hebben in dertig jaar tijd hun plaats in de West-Europe­ se samenleving verworven. Ook nieuwe christelijke religieu­ ze bewegingen zijn in volle opmars.

Charismatische en neoprotestantse groepen staan steeds minder in het voorportaal en in de schaduw van de traditio­ nele kerken. Hun eigen dynamiek deed een nieuwe vorm van georganiseerde of zich organiserende religiositeit ont­ staan. Het is tekenend voor de huidige tijd dat hierbij niemand precies kan zeggen welke groepen zich als onderdeel van de brede protestantse beweging mogen beschouwen en welke niet. Een exacte definitie van het protestantisme valt immers steeds moeilijker te geven.

Een unieke protestantse visie uit Wittenberg of Genève bestaat niet, in tegenstelling tot de katholieke traditie, waar het laatste woord uitsluitend uit Rome kan komen. Op zich is deze toestand aan de oorsprong van de historische ont­ wikkelingen zelf te danken. Het idee van een protestantisme als een compleet geheel met slechts één betekenis is al van bij de aanvang in de zestiende eeuw niet in overeenstemming met de feiten. Het protestantisme is altijd al een eindeloze reeks tegengestelden geweest: in de organisatievorm, in de theologie, in de moraal, in de zeden en gebruiken. Dit proces heeft zich de laatste jaren alleen maar toegespitst en we ont­ dekken het nu niet meer alleen in en tussen, maar ook buiten de gevestigde kerken. Er is echter geen sprake van inconse­ quentie, want eenheid is niet hetzelfde als uniformiteit en identiteit is wel verenigbaar met verandering.

12

De meest fundamentele sociologische wijziging is wel, dat de stiefkinderen van de Reformatie zich ontwikkelden van een pluraliteit aan protestantse kerkelijke denominaties (meer­ dere ‘gevestigde’ evangelische kerken die naast elkaar bestaan) tot een pluralisme van strekkingen, stromingen en bewegin­ gen (een veelheid van groepen, bewegingen en stromingen zonder vast institutioneel kader). Dat is relatief nieuw. Het volstaat een repertorium van protestantse en evan­gelische kerken te raadplegen om te ontdekken dat de meeste van deze groepen en bewegingen pas sinds de jaren tachtig van de vo­ rige eeuw een enorme groei kenden. Veel ‘traditionele’ pro­ testanten voelen zich door deze feiten op hun ongemak. Snel­ le interne theologische mutaties in de eigen kerk en het so­ ciologisch gegeven van het steeds pijnlijker functioneren van instituties vertroebelen de identiteit nog meer.

Protestantisme en migratie Wereldwijd tekent zich eenzelfde religieuze tendens af. Ver­ schillende maatschappelijke contexten zorgen er echter voor dat ze niet overal op dezelfde wijze en met dezelfde intensi­ teit wordt waargenomen. De religieuze seismograaf van pro­ testantse kerken dreigt nochtans niet alleen in minderheids­ situaties (we denken aan Luxemburg, België, Frankrijk en Zuid-Europa) in het rood te gaan. Sommige kleine gemeen­ schappen worden ook opengebroken door een draaikolk van nieuwe en vaak intraprotestantse bekeringen. Leden verlaten de gevestigde kerken en zoeken aansluiting bij alternatieve affinitaire gemeenschappen. Of ze doorlopen eerst een pe­ riode in één van de nieuwe kerken en sluiten zich daarna aan, waar­bij ze een hele nieuwe wereld aan theologisch en ethisch denken meebrengen.

Migratoire ontwikkelingen waarbij geestesgenoten uit 13

Oost- of niet-Europese landen in de kleine kerkjes neerstrijken, tasten de oude sociale en religieuze evenwichten aan. Er ont­ staat een nieuw religieus bewustzijn waarbij pinkster- en an­ dere charismatische of evangelicale groepen meer status krij­ gen. Al deze factoren ondergraven meteen ook het aloude gevoel van eenheid en gemeenschappelijke afkomst, dat de protestantse minderheidskerken de eeuwen door heeft geken­ merkt. Als nieuwe leden uit andere gemeenschap­pen overko­ men, versterken ze wel de rangen, maar tegelijk ook het geci­ teerde gevoel van onbehagen. Of dat erg is? Misschien niet, maar problematisch is het wel.

Enkele cijfers De tijd van de traditionele kerken en godsdiensten lijkt op zijn retour. Zestig procent van de Belgen zegt katholiek te zijn. Dat was vijf jaar geleden nog vijfenzestig procent en tweeënzeventig procent in 1980. Nog slechts twaalf procent van de katholieken gaat elke zondag naar de mis. Zijn er dan nog wel mensen die belangstelling hebben voor religieu­ ze vragen? Meer nog: is er nog belangstelling voor het pro­­ testantisme, toch een heel kleine minderheidsgroep van de bevolking? Is daar ooit onderzoek naar gedaan? Jazeker. Wat blijkt? Op de vraag of men opgevoed is in een godsdienstig milieu geeft in Brussel vier procent van de bevolking te ken­ nen: ja, protestants. In Vlaanderen en Wallonië is dat slechts één procent van de bevolking.

Waarheid ligt nooit in eenzijdigheid. Ook niet in het mid­ den. Nee, de waarheid ligt in de synthese. Interessant is in ons geval dat de vraag of men zich tot een religieuze groe­ pering rekent terwijl men niet praktiseert, het protestantis­me in de statistieken met één procent doet toenemen! Het protes­ tantisme heeft hierbij noch een Gulliver- noch een Lilliput­ 14

complex. Wat het wel ziet is de gewijzigde en de zich wijzi­ gende realiteit.

De opkomst van nieuwe en meer charismatische kerken verdringt zelfs de traditionele evangelische beweging van de markt. Frans protestants godsdienstsociologisch onder­ zoek van Jean Baubérot en Sebasthien Fath heeft aangetoond dat de ‘traditionele’ evangelische beweging die al sinds de ne­gentiende eeuw naast of zelfs in de historische kerken ope­ ­reert, nauwelijks nog groei kent. Dit terwijl de nieuwe bewe­ gin­gen die vaak een non-denominationeel karakter dragen (ze behoren tot geen enkel kerkgenootschap maar varen een onaf­ hankelijke koers) explosief groeien. De evolu­tie gaat hierbij in de richting van een veel minder geïnstitu­tionali­seerde kerk naar een veelkleurige religieuze dynamiek. Die doet niet al­ leen een ander christendom, maar door nieuwe dwars­ver­bin­ dingen ook een nieuwe oecumene ontstaan.

Een wereldwijde protestantse beweging De tijd leek rijp voor een in België uitgegeven boek dat als een soort historische herinnering én actuele waarschuwing de enorme inbreng van het protestantisme aan de totstand­ koming van de moderne westerse samenleving en haar cultu­ rele verworvenheden beschrijft. Het verschijnt enige tijd na de viering van het Calvijnjaar 2009 (Johannes Calvijn werd in 1509 geboren), als een soort balans die ook de hori­zon voor een nieuw perspectief opent.

Uit dit boek blijkt enerzijds dat de protestantse Hervor­ ming een aantal nieuwe cultuurhistorische waarden schiep en de houding ten aanzien van onder meer beeld, muziek, kunst en traditie veranderde. Het bevestigt de constatering dat protestanten zich in de moderne wereld steeds goed heb­­­­ben gevoeld. Ze gingen hete hangijzers en moeilijke the­ 15

ma’s niet uit de weg en bleven voortdurend in dialoog met de cultuur. Zo genereerden ze nieuwe vormen van weten­ schap, kunst, democratie en cultuur in de meest brede zin van het woord.

Essentieel voor de reformatorische protestant is dat hij zich onder het gezag van de Heilige Schrift plaatst en van daaruit de hem omringende wereld bevraagt. Deze nieuwe relatie tot de omringende wereld en tot de religieuze traditie heeft in de loop van de eeuwen haar invloed op tal van gebieden doen gelden. Naast de reeds genoemde aspecten valt ook te denken aan de situering van het religieuze in het persoonlijke, cultu­ rele en sociale leven.

Het protestantisme deed nieuwe sociale, literaire, wijsge­ rige, muzikale en pedagogische vormen ontstaan. Het bracht een nieuwe theologie maar ook een nieuw mens-, gods- en wereldbeeld voort. Ik opteerde bij de beschrijving van deze feiten bewust voor een regelmatige terugkoppeling naar de Belgische realiteit. Niet om het Belgische protestantisme in de eigen cocon op te sluiten maar juist om het in de brede­ re protestantse oecumene te plaatsen en te laten zien dat het deel is van een wereldwijde beweging die het aanzien van de wereld de laatste vijfhonderd jaar grondig heeft her­ tekend.

Tegen die achtergrond wil dit boek, met heel wat histo­ rische materie, méér zijn dan een beschrijving. Het is ook een soort hartenkreet, een diepe wens en een verwachting.

Een soort pamflet tegen de verzaking in de traditie van Johan­ nes Calvijn, Maarten Luther, Martin Bucer, Philippus Me­lanch­ ton en zoveel andere protestantse stemmen die ondanks de tegenstand in de zestiende eeuw niet tot zwijgen werden ge­ bracht. Het is een boek in de traditie van hen die verantwoor­ ding van hun geloof aflegden, niet om anderen van hun diep­ ste drijfveren en aspiraties te overtuigen, maar te getuigen.

16

De lezer mag het dus gerust beschouwen als een pleidooi voor de protestantse maar ook humanistische, culturele en religieuze waarden. Het is tevens een waarschuwing tegen het christelijk fundamentalisme dat de verworvenheden van de Verlichting verwerpt of negeert en tegen de verengende rationalisering van het christelijk geloof dat de samenleving en het denken naar prekantiaanse tijden terugvoert. Het ge­ vaar loert aan beide kanten.

De protestantse kerken staan voor de moeilijke taak om in een tijd waarin de maatschappelijke evolutie een andere kant op wijst de brug te blijven slaan tussen de verworvenhe­ den van de Verlichting en het christelijk geloof. Aan deze pu­ blicatie ligt de fundamentele overtuiging ten grondslag dat men dit objectief alleen kan bereiken door verder te wer­ken aan de intellectuele persoonlijkheidsontwikkeling en de zin voor verantwoordelijkheid. Door steeds weer nieuwe genera­ ties te wijzen op de wortels en de ontwikkelingen van het re­ formatorisch erfgoed, door ze bekend te maken met de protes­ tantse religieus-culturele erfenis.

Een christendom zonder Verlichting is in onze tijd mis­ schien niet ten dode opgeschreven maar het heeft cultuur­ historisch geen enkele grond om op te staan. Dat dit zo is, blijkt overduidelijk uit de nu volgende hoofdstukken. We beginnen met het uitzetten van het kader in een inleidend historisch hoofdstuk. Dit vormt waarschijnlijk, samen met het hoofdstuk over de vrijmetselarij, het meest weerbarsti­ ge van het boek. We tekenen er met de beeldenkwestie te­ vens de grondlijnen van de Reformatie. Haast vanzelf rollen we zo de overige hoofdstukken binnen.

17