Insecten voedsel van de toekomst pws femke boersma en jessie zeilstra havo inclusief samenvatting

03/02/15 - 01/12/15

Insecten: Voedsel van de toekomst!?

Waarom zijn insecten het voedsel van de toekomst?

Femke Boersma & Jessie Zeilstra (Havo 5)

RSG MAGISTER ALVINUS

1

Voorwoord Wij zijn Femke Boersma en Jessie Zeilstra en we zitten in Havo 5. We vonden het in het begin erg moeilijk om een interessant onderwerp voor ons PWS te vinden wat we beide leuk vonden.Een ding was wel zeker, we wilden dat het iets te maken had met het vak biologie.We zijn beide erg geīnteresseerd in voeding, maar omdat dat nogal breed is, gingen we uitzoeken wat actueel was. We kwamen uit op het eten van insecten. Allebei dachten we direct: “Wie wil er nou insecten eten?” Toen we ons er meer in gingen verdiepen kwamen we erachter dat insecten de voedsel- en milieuproblemen in de wereld zouden kunnen oplossen, dus waarom zouden we het niet gewoon proberen?

2

Samenvatting Wij wilden onderzoeken of insecten echt het voedsel van de toekomst kunnen worden. We gingen met onze enquĂŞte bekijken in hoeverre mensen bereid zijn daadwerkelijk insecten te eten. We kwamen erachter dat mensen insecten eerder willen eten op het moment dat ze weten dat het eten van insecten gezond voor ze is.

Met onze proef wilden we erachter komen of insectenvlees net zo lekker is als bijvoorbeeld varkensvlees, want het is van groot belang dat het voedsel van de toekomst wel net zo lekker is als het voedsel van nu. Hieruit bleek dat veel testpersonen toch voor het varkensvlees kozen, maar de testpersonen vonden toch het insectenvlees ook erg lekker en vonden het moeilijk om te moeten kiezen. Iedereen heeft natuurlijk een verschillende smaak.

Met ons literatuur onderzoek hebben we gekeken naar de invloed die het insecten kweken heeft op het milieu, de resultaten waren erg positief. Er zou minder ruimte nodig zijn om insecten te kweken dan om vee te houden. Insecten stoten een stuk minder broeikasgassen uit en insecten eten in verhouding minder dan vee.

De psychologische drempel is wel een punt van aandacht. Mensen in de westerse wereld zijn opgegroeid met het idee dat insecten eng en vies zijn, het is makkelijk om mensen iets aan te leren, maar om mensen iets af te leren is een stuk moeilijker en dat zal veel tijd kosten.

Als laatste hebben wij gekeken naar hoe er op dit moment over het eten van insecten wordt gedacht. Wij hebben contact gezocht met een restaurant die insecten op de menukaart heeft staan en zij konden ons vertellen, dat het een erg dure delicatesse is om op de menukaart te hebben staan, dit komt omdat er erg weinig vraag naar is.

In de politiek was er kortgeleden nog ophef over de verkoop van insecten in supermarkten. Men dacht dat de insecten die in de supermarkten liggen niet veilig genoeg zouden zijn, maar dit is inmiddels terug gedraaid en de insecten liggen weer in de schappen van de supermarkten om veilig geconsumeerd te kunnen worden. Het kabinet wil zelfs dat we meer insecten gaan eten zodat andere voedingsbronnen minder uitgeput raken.

3

Inhoud Voorwoord…………………………………………………………………………………………..2 Samenvatting……………………………………………………………………………………….3 1. Vraagstelling…………………………………………………………………………………..5 2. Hypothese……………………………………………………………………………………..6 3. Inleiding………………………………………………………………………………………..7 3.1 Wat zijn insecten………………………………………………………………………………7 3.2 Wat is entomofagie……………………………………………………………………………7 3.3 Waarom zou je insecten eten?………………………………………………………………7 3.4 Cultuurverschillen……………………………………………………………………………12 3.5 Psychologie.………………………………………………………………………………….13 3.6 Hoe gaan we er mee om?…………………………………………………………………..17 4. Materiaal……………………………………………………………………………………..19 5. Werkwijze…………………………………………………………………………………….20 5.1 Voorbereiding 1………………………………………………………………………………20 5.2 Voorbereiding 2………………………………………………………………………………20 5.3 Testdag………………………………………………………………………………………..20 6. Resultaten…………………………………………………………………………………….22 6.1 Resultaten enquête volwassenen en jongeren…………………………………………..22 6.2 Resultaten proef……………………………………………………………………………..25 7. Verklaringen………………………………………………………………………………….30 7.1 Verklaringen resultaten enquête…………………………………………………………..30 7.2 Verklaringen resultaten proef………………………………………………………………31 8. Conclusie……………………………………………………………………………………..33 9. Discussie……………………………………………………………………………………..34 10. Literatuurlijst………………………………………………………………………………….35 11. Logboek PWS Formulier Jessie……………………………………………………………37 12. Logboek PWS Formulier Femke…………………………………………………………..39

4

1. Vraagstelling -

Waarom zijn insecten het voedsel van de toekomst?

Wij gaan, door te kijken naar verschillende punten, proberen te achterhalen waarom insecten het voedsel van de toekomst zijn, of dat dit alleen maar een speculatie is.

We gaan hierbij kijken naar hoe goed insecten voor je zijn, hoe milieuvriendelijk (of onvriendelijk) insecten zijn, het psychologische aspect en waarom we niet al massaal insecten eten.

Met onze enquête willen we kijken, hoeveel mensen op dit moment bereid zijn insecten te proeven en uit de proef moet blijken of insectenvlees net zo lekker is als ‘gewoon’ vlees en of mensen, nadat ze een stukje vlees hebben gegeten waar insecten in zitten verwerkt, daarna ook insecten willen eten die eruit zien als een insect.

5

2. Hypothese Wij denken dat insecten wel het voedsel van de toekomst zouden kunnen zijn, maar dan wel in een verre toekomst.

Dit denken wij omdat op dit moment bijna iedereen in Nederland nog walgt van insecten, en onze manier van denken is niet snel 180 graden te draaien, dus het zal nog een hele opgave worden om mensen ervan te overtuigen dat insecten lekker en gezond zijn, en om vervolgens mensen het ook massaal te laten eten in plaats van hun koteletjes of biefstuk met kruidenboter. Verder weten wij dat insecten ook niet goedkoop zijn, en westerse mensen zijn vaak prijsbewust, dus om ze meer uit te laten geven aan iets waarvan ze niet eens weten of het wel lekker is, is erg lastig, maar niet onmogelijk.

6

3. Inleiding Als je het niet gewend bent klinkt het vreemd in de oren: het eten van insecten. Zelfs het woordenboek verraadt hoe wij Nederlanders over insecten denken. Je hoeft hem maar open te slaan en je ziet allemaal woorden staan zoals “strontvlieg, mierenneuker en mestkever�. Dit heeft een hele negatieve lading. Ook heb je vaak genoeg van je ouders gehoord dat je niet met insecten moet spelen omdat ze vies zijn. Dit terwijl een groot deel van de wereldbevolking ze al dagelijks op hun bord heeft liggen.

3.1 Wat zijn insecten?

Insecten zijn dieren zonder skelet.

Het lichaam van een insect bestaat uit 3 delen: - de kop - het borststuk - het achterlijf Op de kop zitten twee antennes (voelsprieten).

Op het borststuk zitten 2 vleugels en in het achterlijf zitten de reproductieorganen.

De kleinste insecten zijn ongeveer <0,5 mm, de grootste >30 cm.

Op dit moment zijn er 1 miljoen insecten bekend, waarschijnlijk leven er rond de 6 miljoen verschillende insecten op aarde.

Insecten zijn belangrijk voor de mens. Wij kunnen niet zonder insecten leven, maar zij wel zonder ons.

3.2 Wat is entomofagie?

Entomofagie is het eten van insecten.

Dit wordt al duizenden jaren in vele culturen gedaan, en het is een goedkope en voedingsrijke energiebron.

In veel oosterse restaurants staan insecten als delicatesse op de kaart, terwijl mensen in de westerse landen er hun neus voor ophalen.

3.3 Waarom zou je insecten eten?

3.3.1 Voedzaamheid Er zijn veel mensen tegen het eten van insecten en dit is niet alleen omdat ze het idee eng vinden, maar vooral omdat ze geen idee hebben hoe goed ze voor je zijn, en er dus vanuit gaan dat ze niet gezond zijn.

Dat zijn ze echter wel: Voedingsstoffen per 100 gram Eiwitten

Vetten

Koolhydraten

Calcium

IJzer

Rundvlees

18,2 g

16,9 g

0,5 g

6,0 mg

2,8 mg

Sprinkhanen

20,6 g

6,1 g

3,9 g

35,2 mg

5,0 mg

Krekels

12,9 g

5,5 g

5,1 g

75,8 mg

9,5 mg

48 g

70 g

420 g

900 mg

15-20 mg

ADI

7

Er zitten verschillende voedingsstoffen in insecten, maar waar hebben we die voedingsstoffen eigenlijk voor nodig?

Eiwitten Het weefsel van het menselijk lichaam is opgebouwd uit cellen. Cellen bevatten eiwitten, en die worden opgebouwd door het lichaam uit aminozuren. Voor bestaande cellen zijn eiwitten nodig omdat de cellen zichzelf vernieuwen of herstellen. Hierbij worden oude eiwitten afgebroken en vervangen door nieuwe cellen. Het lichaam zorgt ervoor dat de oude eiwitten uit het lichaam worden verwijdert, deze cellen kunnen namelijk voor verstoring in de celfunctie of celgroei.

Eiwitten gaan verloren in nagels, haar, urine en zweet en zal dus steeds opnieuw moeten worden aangevuld.

Eiwitten zijn erg belangrijk bij veel regelprocessen in het lichaam, want ook alle enzymen zijn eiwitten, en enzymen zorgen voor het versnellen van processen in het lichaam.

Koolhydraten Koolhydraten geven het menselijk lichaam energie.

Ze zijn vooral belangrijk voor de hersenen en de rode bloedcellen (vooral die in spieren en klieren). De hersenen kunnen namelijk niet zonder glucose.

Calcium Calcium is een mineraal, en is nodig voor opbouw en onderhoud van de botten en het gebit.

Calcium helpt tegen bot-ontkalking op oudere leeftijd en is nodig voor een goede werking van de zenuwen, spieren, bloedstolling en het transport van andere mineralen in het lichaam.

IJzer IJzer is belangrijk voor de vorming van hemoglobine. Hemoglobine is nodig voor het zuurstoftransport in het bloed en voor de stofwisseling. Als de zuurstof niet verplaatst zou kunnen worden door te weinig hemoglobine stoppen de cellen die de zuurstof nodig hebben met werken.

Vetten Vetten zorgen voor energie in het lichaam. Als het lichaam de energie niet nodig heeft moet je niet te veel vetten binnenkrijgen, want dan zal het opgeslagen worden in vetcellen en die zorgen ervoor dat je gewicht toeneemt.

3.3.2 Medicatie Insecten zijn niet alleen interessant vanwege de voedingsstoffen die erin zitten, er zijn ook insecten die goed voor je zijn op het moment dat je ziek bent.

Uit een onderzoek van de Universiteit van Gent blijkt dat sommige insecten hetzelfde eiwit bevatten als een medicijn dat wordt voorgeschreven bij een te hoge bloeddruk.

Het eten van deze insecten heeft daarbij een groot voordeel omdat ze geen bijwerkingen hebben, in tegenstelling tot de â&#x20AC;&#x153;normaleâ&#x20AC;? medicijnen.

De onderzoekers van de Universiteit stelden vast dat de bloeddruk bij proefdieren met 10 tot 15% omlaag ging nadat ze insecten aten.

Onderzoeker Simon Lee van Nottingham University heeft in de hersenen van sprinkhanen en kakkerlakken 9 verschillende chemicaliĂŤn gevonden die allemaal eigenschappen heb8

ben om 90% van de MRSA bacterie (deze ziekenhuisbacterie is resistent voor de meeste antibiotica en daarom erg moeilijk te bestrijden) te doden.

Lee vindt de ontdekkingen meer dan logisch want “kakkerlakken leven in onhygiënische omgevingen vol met bacteriën, ze moeten zich op een bepaalde manier beschermen”.

Lee hoopt dat de stoffen in de toekomst gebruikt kunnen worden om moeilijk te bestrijden infectieziektes aan te pakken.

De resultaten zijn veelbelovend, al zal er nog jaren van testen aan vooraf moeten gaan.

3.3.3 Milieu Insecten eten is duurzaam omdat insecten een aantal voordelen hebben op het gebied van milieu die gewone soorten vlees niet hebben.

Er zijn 3 argumenten om minder vlees te gaan eten en meer insecten, namelijk de REM: Ruimte, Efficiëntie, Minder uitstoot.

Ruimte Op dit moment wordt 70% van de totale landbouwoppervlakte gebruikt door veeteelt.

De vraag naar vlees zal vooral in India en China stijgen. Dit komt door de groei van de wereldbevolking, die zich in 2050 hoogstwaarschijnlijk zal verdubbelen. Als dit gebeurt zal er te weinig landbouwoppervlakte zijn om al deze mensen te voorzien van vlees. Zo zal de behoefte naar andere eiwitbronnen steeds groter worden.

Met het kweken van eetbare insecten wordt de druk op beschikbare landbouwgronden verlaagd, omdat er veel minder grond voor nodig is. Dit komt omdat er per koe 2 vierkante meter ruimte nodig hebt om het beest te laten staan, met daarnaast een stuk weiland dat net zo groot is. Doe je dit niet dan ben je schuldig aan dierenmishandeling.

Bij insecten is dit heel anders, die vinden het fijn om met z’n duizenden op 1 vierkante me-

ter te leven en omdat ze klein zijn en kunnen vliegen is dit ook daadwerkelijk mogelijk.

Efficiëntie Omdat insecten koudbloedig zijn hoeven zij geen energie te verbruiken om hun lichaam op temperatuur te houden.

9

Dit terwijl er bij koeien (die warmbloedig zijn) wel energie nodig is om hun lichaam op temperatuur te houden.

Dit blijkt uit de cijfers, er is namelijk voor 1 kilo rundvlees 10 kilo veevoer nodig, terwijl voor dezelfde massa insecten er maar 3 á 4 kilo voer nodig is. Bij insecten gaat het meteen naar de eetbare lichaamsdelen en daarom is er minder voer nodig.

Minder broeikasgassen Het klimaat op de aarde wordt heel erg bepaald door de dampkring. Het mengsel van gassen die binnen de dampkring zweven laten zonnestralen door naar de aarde. Als de zonnestraling bij de aarde aankomt, worden ze omgezet in warmtestraling. De aarde straalt deze warmte ook weer uit. Er zijn een paar gassen die de uitstraling een tijdje tegen kunnen houden. Zonder deze gassen zou het aardoppervlak 30 graden kouder zijn.

Deze gassen worden broeikasgassen genoemd. Doordat er steeds meer van deze gassen bijkomen wordt het broeikaseffect versterkt. Een gevolg hiervan is de opwarming van de aarde. Hierdoor stijgt ook de zeespiegel, waardoor er teveel water in de zeeën terecht komt en deze kunnen overstromen.

De veeteelt-industrie is verantwoordelijk voor 18% van alle uitstoot van broeikasgassen, dit komt omdat dieren een hoge ammoniak uitstoot hebben (ammoniak is een van de broeikasgassen).

“De veeteelt is schadelijker voor het milieu dan dat het verkeer is”, zegt oud professor Van Huis (Wageningen Universiteit). Omdat insecten een veel lager energie verbruik hebben stoten ze minder gassen uit, wat weer beter voor het milieu is.

3.3.4 Diervriendelijk Het houden van vee gaat niet altijd op de meest diervriendelijke manier. Dieren zitten in te kleine hokken, te dicht op elkaar en worden niet naar behoren behandeld. Nadat ze dit leven voor een bepaalde tijd hebben weten uit te houden worden ze geslacht. Dit gebeurt natuurlijk niet altijd en overal, maar dit beeld hebben we opgemaakt uit hoe er met de meerderheid van de veeteelt in Nederland wordt omgegaan.

Bij het kweken van insecten gaat het allemaal een stuk vriendelijker, het wordt namelijk natuurgetrouw gedaan. De insecten krijgen van de kwekers natuurlijk en plantaardig voedsel, wat ze gewend zijn in de natuur.

Arnold van Huis (oud professor van Wageningen Universiteit) heeft er verstand van als het gaat om eetbare insecten in de wereld. Hij is een groot voorstander van insecten als voer en voedsel. “Insecten leven in de natuur vaak heel dicht op elkaar en de manier waarop ze gekweekt worden komt in grote lijnen overeen met zoals ze in het wild leven”.

De bio-industrie is voor insecten zelfs een klein paradijs: lekker dicht op elkaar, altijd genoeg te eten, precies de juiste omgevingstemperatuur en een baasje die er alles aan doet om te zorgen dat je goed groeit en gezond blijft, daar kan de vrije natuur niet tegenop. Bovendien zegt van Huis “insecten kunnen waarschijnlijk niet lijden. Ze hebben daar te weinig neuronen in het brein voor. Als ze een poot verbranden, trekken ze die terug. Dit lijkt op pijn, maar is een reflex die niet tot een emotie kan leiden.” Nadat ze genoeg gegroeid zijn worden ze levend ingevroren. Dit klinkt verschrikkelijk, maar ook dit levert geen lijden op volgens van Huis. “Het zijn koudbloedige dieren en ze worden inactief als het te koud wordt. Het piepkleine beetje dat ze mogelijk aan bewustzijn hebben verliezen ze snel, alsof ze onder narcose sterven, de ideale dood.”

10

3.3.5 Nadelen Natuurlijk is het niet alleen maar positief. Ook aan insecten zitten keerzijden. Insecten zijn natuurlijk ongedierte en zullen dus sneller ziektes veroorzaken en verspreiden. Als je insecten snel en ongecontroleerd gaat kweken zouden er plagen kunnen ontstaan.

Daarnaast is het een goede oplossing op lange termijn, maar op korte termijn gaat het veel geld kosten omdat er nog maar weinig mensen zijn die insecten eten, waardoor de prijs erg hoog is en voor het kweken ervan moet landbouwgrond omgegooid worden om er insecten op te kunnen kweken.

De prijs van het kopen van insecten is ook nog een punt van discussie.

De insecten zijn zo duur omdat nog maar weinig mensen ze eten waardoor er maar een kleine hoeveelheid geproduceerd hoeft te worden, anders komt het niet op. Maar omdat ze zo duur zijn laten veel mensen ze ook liggen.

Het is een vicieuze cirkel. prijs

hoeveelheid (g)

insecten schnitzel

2,22 euro

100 g

varkens schnitzel

0,92 euro

100 g

Nu hebben we het nog niet eens gehad over het eten van insecten zelf.

Bijna alle voedingsmiddelen kunnen zorgen voor allergische reacties wanneer je er gevoelig voor bent. Er is al lange tijd bekend dat insecten ernstige reacties kunnen veroorzaken.

Er moet dus zeker niet te licht gedacht worden over het risico dat je kunt oplopen bij het eten van insecten.

De meeste bekende allergieën met betrekking tot insecten zijn : - geïnjecteerde allergieën (beten en steken van insecten) dit zorgt voor kortdurige jeuk, branderig gevoel en zwelling - contact allergieën (wanneer je in contact komt met afvalproducten/lichaamsdelen van insecten).

- Inhalatie allergieën (allergische reactie wanneer je karkassen, huid en uitwerpselen inademt).

De productie Omdat de meeste allergieën door insecten toch komen door contact en inhalatie, zal dit een gezondheidsrisico kunnen zijn bij de productie/kweken van insecten.

De werknemers zullen de hele dag in de weer zijn met de diertjes en als ze dan gevoelig zijn en worden blootgesteld aan de giftige stoffen kan dit ernstige gevolgen hebben voor de gezondheid.

Consumptie Omdat mensen uit westerse culturen niet gewend zijn aan het eten van insecten, is er op dit moment weinig bewijs voor een allergie als gevolg van het eten van insecten.

Toch zijn er soms mensen met vage klachten na het bewust consumeren van insecten, maar dit kan ook komen, door de psychologische drempel die mensen hierbij hebben.

Als er echte en betrouwbare bewijzen moeten komen voor allergieën, dan zal er een gecontroleerd experiment met menselijke proefpersonen moeten worden gehouden.

11

De proefpersonen zouden dan voor een langere tijd insectenvlees moeten eten zonder dat te weten, om de psychologische drempel omlaag te halen en ervoor te zorgen dat er een betrouwbaar resultaat uitkomt.

Voor de meeste mensen zal de productie en het consumeren van insecten geen probleem zijn. Als je gevoelig bent voor allergieĂŤn, zou je er automatisch rekening mee moeten houden. Vooralsnog blijkt dat de meerderheid van de mensen die gevoelig voor allergieĂŤn zijn zonder problemen insecten kunnen consumeren.

3.4 Cultuurverschillen Wereldwijd eten meer dan 2 Miljard mensen dagelijks insecten. 80% van de wereldbevolking heeft insecten wel eens geprobeerd en in 98 landen staan insecten als delicatessen op de menukaart. Waarom eten we dan in het Westen geen insecten?

Insecten worden vooral gegeten in de tropische landen, maar ook in Japan, China en Mexico.

We gaan puntsgewijs langs de punten waarom ze in het oosten wel insecten eten en hier in het westen niet. Hierbij zal dus ook gekeken moeten worden naar religie.

3.4.1 Oosterse cultuur - In de Tropen zijn veel minder grote dieren te vinden die je kunt eten, waardoor ze gedwongen zijn zich te wenden tot insecten. (de koe is in India bijvoorbeeld heilig, en tijgers zijn niet bepaald de perfecte dieren om in een weiland te zetten om te eten).

- Wanneer het insect in landen als delicatesse wordt beschouwd, worden ze net zo verkocht als bij ons de frietjes: bij een kraam, in de frituur en daarna in een bakje met een vorkje erbij.

Maar omdat zij geen supermarkt om de hoek hebben waar ze naartoe kunnen als de snacks op zijn moeten zij creatievere manieren verzinnen.

- Insecten zijn in de tropen groter, hierdoor is het vangen van insecten makkelijker.

De grootte van insecten ligt aan hun stofwisseling, maar hoe dat precies gaat is niet duidelijk. Het is wel zo dat bijna alle grote insecten tropische soorten zijn. Dit komt waarschijnlijk door de manier van ademen. Insecten hebben namelijk net als mensen zuurstof en koolstofdioxide nodig, maar in plaats van longen hebben insecten buizen waarin deze gassen door het lichaam worden geleid, door middel van diffusie.

Dit gaat sneller bij hogere temperatuur en langzamer bij lage temperatuur, waardoor de productie groter is in de tropische landen.

- Vaak komen insecten in de tropen in grote aantallen voor, waardoor het makkelijker is om ze te vangen (de grootte weggelaten).

Insecten zijn in een bepaalde tijd opzoek naar een partner, als je dit onderzoekt kun je inschatten wanneer je ze het beste kunt vangen.

- Een aantal insecten kunnen in de tropen het hele jaar gevonden worden, terwijl in Europa of Noord-Amerika de insecten in de winter een winterslaap houden, hierdoor is er in deze periode amper productie.

- Doordat veel insecten in de tropen voorspelbaar zijn weten de lokale mensen precies waar ze het beste grote groepen kunnen vangen. Deze kennis wordt tot op de dag van vandaag nog doorgegeven van vader op zoon. In Europa is dit door de jaren heen verdwenen 12

-

Bij veel insecten is de locatie dus erg belangrijk. De meeste namen zeggen al waar ze zitten: bamboerupsen, palmkevers, etc. Deze omgevingen vind je sneller in de tropen.

3.4.2 Westerse cultuur - De meeste mensen in de westerse cultuur hebben een grote angst voor het eten van insecten (hier gaan we straks verder op in).

- Omdat er in de westerse landen een stuk minder insecten rondvliegen zullen de insecten die dienen als voedsel, special geïmporteerd of gekweekt moeten worden en als er dan weinig vraag naar is, gaat dit veel meer geld kosten dan opleveren.

- Waarschijnlijk het belangrijkste punt: we vinden het niet nodig. Zolang er genoeg vlees en vis in de supermarkt ligt, vinden wij westerse mensen het niet nodig om die “vieze kruipende beestjes” te eten (dit zal dus moeten veranderen aangezien er over een paar jaar niet meer genoeg vlees en vis in de supermarkten ligt).

3.4.3 Religie Bij elk geloof horen bepaalde regels voor het eten en drinken van verschillende voedingsmiddelen. Bij de Islamitische en Joodse eetgewoontes noem je eten dat geoorloofd is of voor gebruik beschikbaar is “Halal” (alles wat door de Koran als rein wordt beschouwd) en “Koosjer” (alles wat voldoet aan de Joodse voedsel eisen).

Islam Voor zover bekend is zijn alleen sprinkhanen Halal, voor de rest zijn insecten Haram (verboden), dit geldt ook voor producten waarin insecten verwerkt zitten.

Jodendom In het Joodse geloof zijn enkel vier sprinkhanen toegestaan (veld-sprinkhanen, sabelsprinkhanen, krekels en dwergsprinkhanen). Voor de rest van de insecten geldt dat ze niet-Koosjer zijn, ook voor producten waar ze in verwerkt zitten.

Honing van bijen mag dan weer wel, omdat bij honing de bijen het alleen verzamelen, niet produceren.

Als je toch insecten wilt eten als gelovige, mag je zelf bepalen hoe streng je bent in het volgen van je geloof.

3.5 Psychologie Het begint wanneer je kind bent en nieuwsgierig op onderzoek uit gaat naar de kleine beestjes die in de tuin leven. Je gaat ze bekijken, trekt de pootjes en vleugeltjes van het lijf en lacht er waarschijnlijk nog bij ook.

Op het moment dat je ouders zien dat je met insecten speelt hoor je al snel dat ze zeggen “Bah, laat die beesten met rust, ze zijn vies”.

Vanaf dat moment wordt er in je systeem gestampt dat elke volgende keer wanneer je een insect ziet, je moet denken dat ze vies zijn, en hoe langer je dit volhoudt, des te meer ga je het geloven.

Dit terwijl er onderzoeken zijn die uitwijzen dat de mens niet kan leven zonder insecten en dan zijn ze ook nog voedzaam en lekker. Uiteindelijk is het best logisch dat wij op deze manier over insecten denken, gezien het algemene beeld over insecten.

13

Jan van den Berg werkt als psycholoog bij een angst behandelingscentrum.

Hij ziet veel mensen met insectenangst voorbijkomen en heeft er een hard hoofd in dat de Nederlandse bevolking de diertjes over een tijd massaal wil eten.

“Het zou prachtig zijn om insecten op de menukaart te krijgen, maar het zal helaas heel langzaam gaan”. Vaak is de angst voor insecten gecombineerd met de walging ervan.

“Als je bijvoorbeeld een mens een koekje geeft waarover een spin heeft gelopen willen ze het niet meer eten”. Volgens van den Berg zie je de angst voor insecten al op jonge leeftijd ontstaan. Het heeft volgens hem onder andere een historisch-culturele reden.

“We zijn van de piepers, niet van de insecten”. Bij de introductie van risotto en pasta zijn insecten gewoon achtergebleven. Bovendien zijn we volgens van den Berg te ver van de natuur geraakt. Mensen in grote steden weten bijna niet waar melk vandaan komt.

Ook zien ze nauwelijks insecten, en onbekend maakt onbemind.

Hoewel we wel garnalen durven te eten, wordt de walging voor insecten er met de paplepel ingegoten.

De psycholoog kan wel een effectieve marketingtruc bedenken: geef de producten waar insecten in zijn verwerkt een gezondheidsimago. (dit zullen wij nog verder meenemen in ons onderzoek) Denk bijvoorbeeld aan omega-vetzuren die heel gezond zijn gepresenteerd en waar mensen lovend over zijn.

Dat insecten duurzaam voedsel opleveren is ook goed voor het imago, maar voor veel mensen blijkt die niet doorslaggevend genoeg te zijn, “anders was het allang gelukt”.

Deze bovenstaande reden vonden wij erg twijfelachtig.

Daarom hebben wij een enquête opgezet om erachter te komen dat wanneer mensen, en met name jonge kinderen om dat die nog het meeste kneedbaar zijn, weten dat insecten toch gezond/goed voor je zijn, of ze dan bereidt zijn ze ook daadwerkelijk meer gaan eten.

Onze resultaten zijn verderop te vinden.

3.5.1 Vegetariërs Op dit moment zijn er in Nederland ongeveer 750.000 mensen vegetarisch.

Je kunt op verschillende manieren vegetarisch zijn.

De meeste vegetariërs in Nederland eten geen vis, vlees en gevogelte , maar wel eieren en zuivelproducten. Deze vegetariërs noem je lacto-ovo-vegetariërs.

Vegetariërs die geen eieren, maar wel zuivelproducten eten noem ja lactovegetariërs (deze mensen zijn meestal Hindoeïstisch).

Vegetariërs bij wie het dieet volledig bestaat uit plantaardige producten, zijn totale vegetariërs. Deze mensen eten niks wat afkomstig is van dieren en zullen ook geen insecten eten.

Als laatste heb je dan ook nog de veganisten, deze mensen zijn niet alleen totale vegetariërs, maar gebruiken helemaal geen producten die afkomstig zijn van dieren (wol, leer, zijde of producten die op dieren zijn getest, zoals cosmetica).

Er zijn ook mensen die semi-veganist zijn, bij deze groep zijn de mensen niet zo streng.

Ze proberen minder vlees en vis te eten of stappen over op het alleen eten van vis of gevogelte. Voor deze groep zouden insecten ook een goede uitkomst kunnen zijn.

Voor de EVA ( Ethisch Vegetarisch Alternatief), is een maaltijd vegetarisch als er geen producten in worden gebruikt waarbij een dier moet worden gedood.

Aangezien insecten dieren zijn die gedood worden bij consumptie, horen ze volgens de EVA niet thuis bij de vegetarische producten.

14

De EVA vindt wel dat het als vegetariër je eigen keus is of je insecten wilt eten of niet.

Dit bracht ook vragen bij ons op.

Zouden mensen, jong en oud, die vegetarisch zijn insecten willen eten als vleesvervanger wanneer ze weten dat ze goed behandeld worden en pijnloos sterven (dit ongeacht om welke redenen mensen vegetarisch zijn)?

Wij hebben dan ook hiervoor een enquête gemaakt, maar omdat wij dit een aparte tak vonden, hebben wij hier een apart onderzoek gedaan, en die zullen wij dan ook hier toevoegen, omdat deze nodig is om de algemene bereidheid te weten.

Materiaal en werkwijze - Enquête voor vegetariërs - Groep vegetariërs (wij hebben gekozen voor volwassenen en jongeren om te kijken of er verschil is tussen deze twee groepen).

- Laat de vegetariërs de enquête invullen, verzamel de resultaten en verwerk ze in tabellen.

Resultaten enquête vegetariërs 1.

Waarom bent u vegetariër geworden? volwassenen

jongeren

zielig voor het dier

0%

70%

slecht voor jezelf/milieu

75%

30%

niet lekker

25%

0%

2. Wat eet u als vegetariër niet (of gebruikt u niet)? volwassenen

jongeren

vlees

75%

70%

vis

0%

0%

allebei

25%

30%

dierlijke producten

0%

0%

15

3. Bent u bekend met het eten van insecten, zo ja heeft u ze al eens gegeten? volwassenen

jongeren

wel van gehoord, nog nooit gegeten

75%

50%

wel van gehoord, ook een keer gegeten

25%

30%

nog nooit van gehoord

0%

20%

4. Zou u als vegetariër insecten als vleesvervanger willen eten? volwassenen

jongeren

ja

50%

0%

nee

50%

100%

Verklaring resultaten enquête vegetariërs Bij de volwassenen kun je opmaken uit de tabellen, dat de helft insectenvlees als vleesvervanger zou willen eten terwijl dit bij de jongeren absoluut niet het geval is.

Wij waren nieuwsgierig hoe dit kon en gingen kijken naar de volwassenen die hadden ingevuld dat ze insectenvlees als vleesvervanger zouden willen eten. Wij kwamen tot de conclusie dat de volwassenen die dit wel wilden, allemaal wel vis eten, waarmee de uitspraak van de EVA wordt bevestigd.

3.5.2 We eten al insecten Veel mensen weten het niet, maar iedereen heeft al wel eens insecten gegeten, bewust of onbewust. Er zitten namelijk behoorlijk wat insectendelen vermalen in voorverpakt voedsel. Het zou onmogelijk zijn om voedsel te produceren als dit niet zou mogen/kunnen.

Daarom heeft de VS officiële richtlijnen gegeven bij producten die insecten mogen bevatten.

Een paar voorbeelden zijn: - Diepvriesbroccoli > 60 bladluizen - Tomatenketchup 200 g > 3 fruitvliegen - Kerriepoeder 25 g > 100 insectenfragmenten - Vijgenpasta 1 ons > 13 insectenhoofden - Rozijnen 1 ons > 34 fruitvliegen E120 Karmijnrood komt van de kleurstof die wordt gemaakt van schildluizen, deze beestjes leven op cactussen in Peru.

Deze insecten zijn goud waard, want ze kosten 30 euro per gram. Karmijnrood zit in rode M&M’s en roze koeken verwerkt.

16

E409 Het is een harsachtig product van de kleine lakschildluis, hij komt voor in de boomsoorten in India en omringende landen. Het wordt gebruikt als wax coating bij fruit, bonbons en snoep. Ook wordt het gebruikt om medicijnen maagzuur-resistent te maken en voor vertraagde afgifte van capsule-inhoud.

3.6 Hoe gaan we ermee om Om na te gaan hoe we er in het algemeen mee omgaan hebben we het teruggebracht op drie hoofdlijnen: - Restaurants - Supermarkten - Politieke aspect 3.6.1 Restaurants Wij hebben restaurant LE:EN benaderd en gevraagd of zij een paar vragen wilden beantwoorden. Het restaurant bevindt zich in Utrecht en heeft gerechten met bijvoorbeeld sprinkhanen op de menukaart staan.

Waarom hebben jullie ervoor gekozen insecten op de menukaart te zetten?

We hebben ervoor gekozen om insecten op de kaart te zetten omdat we vooruitstrevend zijn in onze keuken. Het staat bij ons al jaren op de kaart. Het is belangrijk om mensen in te laten zien dat er naast vis en vlees ook andere mogelijkheden zijn.

Hoe bedenken jullie gerechten waar insecten in zijn verwerkt?

De chefkok en de sous- chef bedenken samen de gerechten, dit is een creatief proces.

Vinden jullie dat insecten iets is wat vegetariërs ook kunnen eten?

Dit hangt af van de overweging waarom iemand vegetariër is, wanneer je vegetariër bent omdat je het zielig vind om dode dieren te eten dan kan je ook beter geen insecten eten.

Ben je vegetariër omdat je vlees eten slecht voor het milieu vindt (bioindustrie hoge druk op de natuur), dan zou je wel insecten kunnen eten.

Vinden de koks die insecten klaarmaken, dit ook een delicatesse?

De koks zijn helemaal gewend aan het bereiden van insecten, voor ons is het normaal.

Vinden jullie dat meer restaurants insecten op de kaart moeten zetten?

Het zou goed zijn als meer restaurants ook gaan experimenteren met insecten, ik denk dat dit namelijk wel de toekomst is.

Denkt u dat er mensen zijn die als ze zien dat er insecten verkrijgbaar zijn, helemaal niet meer in uw restaurant willen eten ook al staan er andere gerechten op de kaart?

Ik denk dat mensen niet wegblijven of bang zijn omdat we insecten op de kaart hebben.

Mensen vinden het meestal wel spannend.

Vragen jullie de mensen die insecten hebben gegeten ook om hun mening?

We vragen mensen altijd om hun mening, over het algemeen zijn ze heel tevreden.

Wat voor leeftijdscategorie bestelt de gerechten met insecten het meest?

Er is niet 1 specifieke leeftijdscategorie die insecten eet, jonge mensen (18-30 jaar) zijn wel makkelijk over te halen. Maar over het algemeen eten alle leeftijdscategorieën hier insecten.

17

Brussel is de laatste paar weken druk bezig met het debatteren over de verkoop van insecten in supermarkten in Nederland, heeft dit ook gevolgen voor de insecten die verkrijgbaar zijn in uw restaurant?

Ik hoop dat de insecten dan qua inkoop goedkoper zullen worden, ze zijn nu inkooptechnisch best wel prijzig.

3.6.2 Supermarkten De enige supermarkt waarvan bekend is dat die insecten in de schappen heeft liggen, is de Jumbo. Volgens de Jumbo wordt het eten van insecten steeds actueler. "Met de nieuwe producten bieden wij klanten een gezonde en duurzame optie naast het eten van vlees of vis. Het is niet alleen een gezond en goed alternatief voor de bio-industrie, maar biedt ook de mogelijkheid om iets te doen aan de voedselschaarste in de wereld.” (uit een persbericht van de supermarkt).

3.6.3 Politieke aspect Toen in 2014 in de Nederlandse supermarkten insecten kwamen te liggen, was niet iedereen hier blij mee. De Partij van de Dieren maakte zich in het Europese Parlement druk over de insectenburgers. In België, waar ze eerder dat jaar in de supermarkten kwamen te liggen, werden ze verkocht als vegetarisch product.

Anja Hazekamp (Nederlandse politica voor de Partij voor de Dieren) zei: “Het is misleidend voor consumenten. Insecten zijn geen groente. Dat de producten worden verkocht als vleesvervanger is ronduit onjuist. De benaming en etiket moet duidelijk zijn.” Voor mevrouw Hazekamp is het meer dan duidelijk: “Insecten zijn gewoon vlees.”

In oktober 2015 stonden er meerdere artikelen in kranten, omdat de Europese Unie dreigde een stokje te steken voor de verkoop van insecten in supermarkten. Ze zouden uitgebreid debatteren over de Novel Food-wetgeving. Deze wetgeving is er om voedingsmiddelen extra te controleren als ze niet veel verkocht zijn voor mei 1997. Insecten zijn in opkomst maar werden absoluut nog niet in grote mate geconsumeerd.

Veel mensen snappen niks van deze beslissing.

“Insecten zijn al jaren op de markt, zijn veilig en dan moeten ze opeens opnieuw getest worden.” Zegt Philip van Ouden, van de Federatie Nederlandse levensmiddelen industrie.

Intussen zijn de insecten getest, is er over de verkoop van insecten gedebatteerd en kwam de Europese Unie tot de conclusie dat de insecten in de supermarkten veilig geconsumeerd kunnen worden.

Later in oktober 2015 geeft het kabinet aan dat Nederlanders meer insecten moeten eten.

Het kabinet vindt dat er een aanpassing aan de voedselproductie en consumptie nodig is om in de toekomst ook voldoende, duurzaam en gezond voedsel te kunnen garanderen.

18

4. Materiaal -

Insecten schnitzels Varkens schnitzels (helft gekruid, andere helft niet gekruid) Witte bakjes Rode bakjes Vragenlijst Oven/bakpapier Bakpan/spatel Bakboter Tupperware bakjes met deksel 2 groepen proefpersonen van 15 mensen Keukenpapier Pennen

De insecten en varkens schnitzels moeten nadat ze gebakken zijn gekoeld bewaard blijven, anders kan het vlees bederven en de testpersonen moeten niet ziek worden van de proef die je met ze uitvoert.

19

5. Werkwijze 5.1 Voorbereiding 1: - Zoek 2 groepen van 15 testpersonen die bereid zijn insecten schnitzel te eten (als er meer testpersonen zijn kan dit ook, hierdoor worden je resultaten betrouwbaarder. Wij hebben gekozen voor 2 groepen van 15, omdat niet iedereen bereid is insecten schnitzel te eten).

-

Zorg dat van deze 2 groepen van 15 testpersonen er ongeveer hetzelfde aantal jongens en meisjes inzitten (is niet van groot belang)

-

Zorg ervoor dat je op de testdag de varkens en insecten schnitzels hebt gekocht.

-

Maak van tevoren de vragenlijst* met de vragen die je graag beantwoord wilt hebben.

5.2 Voorbereiding 2: Zorg ervoor dat je een plaats hebt waar je de proef kunt uitvoeren. De 2 groepen krijgen op twee verschillende momenten de proef. Houd hier rekening mee.

Bak de schnitzels in aparte pannen met een beetje boter goudbruin.

-

Snij de schnitzels in evengrote stukjes van ongeveer 2 cm bij 2 cm.

Doe de stukjes schnitzel in folie en daarna in afgesloten bakjes (houd de bakjes uit elkaar, zodat je weet wat er in welk bakje zit. Schrijf het er desnoods even op, maar laat dit de testpersonen niet zien).

5.3 Testdag: - Doe op het moment dat je de proef wilt uitvoeren de stukjes schnitzel voor vijf minuten in een voorverwarmde oven (150 graden), zodat de stukjes schnitzel warm zijn.

-

Doe de varkens schnitzel in de rode bakjes.

-

Doe de insecten schnitzel in de witte bakjes.

-

Geef per testpersoon een wit bakje en een rood bakje, plus een vragenlijst (laat de testpersonen niet weten wat er in welk bakje zit).

-

Laat de testpersonen de stukjes schnitzel rustig proeven en volledig de vragenlijst invullen.

20

-

Verzamel na afloop van de proef alle vragenlijsten en verwerk deze resultaten in tabellen en grafieken.

* Vragen van de vragenlijst: - Wat is uw geslacht?

- Welk stukje schnitzel, uit welk bakje vond u het lekkerst?

- Waarom vond u deze het lekkerst (omschrijf verschil in smaak)?

- In welk stukje schnitzel, uit welk bakje denkt u dat insecten zitten verwerkt?

- U heeft nu een insecten schnitzel gegeten. Zou u nu ook insecten willen eten die niet verwerkt zitten in een schnitzel, bijvoorbeeld een gefrituurde sprinkhaan, krekel of meelworm?

21

6. Resultaten 6.1 Resultaten enquĂŞte volwassenen en jongeren 1. Heeft u al eens insecten gegeten?

20-30 man vrouw

30-40

40-50

50-60

60+

0%

0%

0%

50%

25%

28,6%

20%

0%

20%

0%

11

12

13

14

15

jongen

25%

37%

20%

17,6%

0%

meisje

33,3%

20%

0%

6,3%

0%

2. Zo ja wat vond u ervan?

20-30 man vrouw

30-40

40-50

50-60

60+

x

x

x

x

100%

50%

0%

x

100%

x

11

12

13

14

15

jongen

0%

60%

42,9

66,7%

x

meisje

100%

50%

x

50%

x

3. Zou u insecten willen proberen? Voor de mensen die al eens insecten hebben gehad zou u ze nog een keer willen eten?

20-30 man vrouw

30-40

40-50

50-60

60+

75%

75%

0%

100%

50%

57,1%

40%

80%

80%

0%

22

11

12

13

14

15

jongen

75%

63%

54,3%

55,9%

0%

meisje

33,3%

20%

13,9%

25%

66,6%

4. Als u insecten gaat eten, wilt u dan liever een insect die eruitziet als een insect of een insect die ergens in zit verwerkt?

20-30 man vrouw

30-40

40-50

50-60

60+

75%

50%

0%

0%

0%

42,9%

60%

0%

20%

0%

11

12

13

14

15

jongen

0%

25,9%

17,1%

35,3%

0%

meisje

0%

10%

0%

3,1%

0%

5. Zou u meer insecten eten als u zou weten dat insecten een stuk beter zijn voor het milieu en voor uzelf, dan bijvoorbeeld rund- of varkensvlees?

20-30 man vrouw

30-40

40-50

50-60

60+

25%

50%

0%

100%

50%

42,9%

40%

80%

80%

0%

11

12

13

14

15

jongen

75%

70,4%

51,4%

41,2%

11,1%

meisje

33,3%

10%

19,4%

25%

66,6%

23

6. Zijn insecten gezond om te eten?

20-30

30-40

40-50

50-60

60+

man

100%

100%

100%

100%

75%

vrouw

85,7%

60%

100%

100%

100%

11

12

13

14

15

jongen

75%

77,8%

74,3%

73,5%

77,8%

meisje

66,6%

90%

80,6%

93,8%

100%

7. Worden insecten in supermarkten verkocht?

20-30 man vrouw

30-40

40-50

50-60

60+

50%

50%

100%

50%

50%

42,9%

20%

60%

50%

100%

11

12

13

14

15

jongen

50%

81,5%

82,9%

79,4%

66,7%

meisje

66,6%

80%

75%

78,1%

100%

8. Welke insecten denkt u dan dat er in de supermarkten liggen?

Mannen 20-30

30-40

40-50

50-60

60+

sprinkhanen

x

50%

x

100%

50%

krekels

x

x

x

x

x

meelwormen

50%

x

100%

x

x

geen idee

50%

50%

x

x

50%

24

Vrouwen 20-30

30-40

40-50

50-60

60+

sprinkhanen

66,6%

100%

x

100%

50%

krekels

33,3%

x

x

x

x

meelwormen

x

x

100%

x

x

geen idee

x

x

x

x

50%

Jongens 11 sprinkhanen krekels meelwormen geen idee

12

13

14

15

50%

40,9%

41,4%

40,8%

66,7%

x

x

27,6%

3,7%

x

50%

31,8%

x

29,6%

x

x

22,7%

31%

25,9%

33,3%

Meisjes 11 sprinkhanen

12

13

14

15

50%

68,7

37%

50%

100%

krekels

x

12,5%

x

x

x

meelwormen

x

12,5%

33,3%

50%

x

50%

6,3

29,6%

x

x

geen idee

6.2 Resultaten proef 6.2.1 Proef: groep A (gekruide varkens schnitzels) Welk stukje schnitzel, uit welk bakje vond u het lekkerst? aantallen

procenten

witte bakje (insecten schnitzel)

6

40%

rode bakje (varkens schnitzel)

9

60%

25

Waarom vond u deze het lekkerst (omschrijf verschil in smaak)?

Veel testpersonen gaven dezelfde antwoorden bij deze vraag dus hebben we ze per schnitzel onderverdeeld in bepaalde categorieĂŤn (witte bakje: steviger/meer bite en meer smaak, rode bakje: kruiden lekkerder en meer smaak). aantallen

procenten

witte bakje: steviger/meer bite

3

20%

witte bakje: meer smaak

3

20%

rode bakje: kruiden lekkerder

4

26,7%

rode bakje: meer smaak

5

33,3%

In welk stukje schnitzel, uit welk bakje denkt u dat insecten zitten verwerkt? aantallen

procenten

witte bakje (insecten schnitzel)

10

66,7%

rode bakje (varkens schnitzel)

5

33,3%

U heeft nu een insecten schnitzel gegeten. Zou u nu ook insecten willen eten die niet verwerkt zitten in een schnitzel, bijvoorbeeld een gefrituurde sprinkhaan, krekel of meelworm? aantallen

procenten

ja

10

66,7%

nee

5

33,3%

26

6.2.2 Proef: Groep B (ongekruide varkens schnitzels) Welk stukje schnitzel, uit welk bakje vond u het lekkerst? aantallen

procenten

witte bakje (insecten schnitzel)

6

40%

rode bakje (varkens schnitzel)

9

60%

Waarom vond u deze het lekkerst (omschrijf verschil in smaak)?

Veel testpersonen gaven dezelfde antwoorden bij deze vraag dus hebben we ze per schnitzel onderverdeeld in bepaalde categorieĂŤn (witte bakje: steviger/meer bite en meer smaak, rode bakje: smaakte naar echt vlees en meer smaak) aantallen

procenten

witte bakje: steviger/meer bite

6

40%

witte bakje: meer smaak

3

20%

rode bakje: smaakte naar echt vlees

1

6,66%

rode bakje: meer smaak

5

33,33%

In welk stukje schnitzel, uit welk bakje denkt u dat insecten zitten verwerkt? aantallen

procenten

witte bakje (insecten schnitzel)

10,5

70%

rode bakje (varkens schnitzel)

4,5

30%

U heeft nu een insecten schnitzel gegeten. Zou u nu ook insecten willen eten die niet verwerkt zitten in een schnitzel, bijvoorbeeld een gefrituurde sprinkhaan, krekel of meelworm? aantallen

procenten

ja

9

60%

nee

6

40%

27

6.2.3 Tabellen proef A en B 1. Welk stukje schnitzel, uit welk bakje vond u het lekkerst?

2. Waarom vond u deze het lekkerst (omschrijf verschil in smaak)? GROEP A Veel testpersonen gaven dezelfde antwoorden bij deze vraag dus hebben we ze per schnitzel onderverdeeld in bepaalde categorieĂŤn (witte bakje: steviger/meer bite en meer Witte bakje

Rode bakje

Groep A

Groep B

0

25

50

75

100

125

smaak, rode bakje: kruiden lekkerder en meer smaak).

2. Waarom vond u deze het lekkerst (omschrijf verschil in smaak)? GROEP B Veel testpersonen gaven dezelfde antwoorden bij deze vraag dus hebben we ze per Witte bakje: steviger/meer bite

Witte bakje: meer smaak

Rode bakje: kruiden lekkerder

Rode bakje: meer smaak

20% 33%

20%

27%

28

schnitzel onderverdeeld in bepaalde categorieĂŤn (witte bakje: steviger/meer bite en meer smaak, rode bakje: kruiden lekkerder en meer smaak).

3. In welk stukje schnitzel, uit welk bakje denkt u dat insecten zitten verwerkt?

Witte bakje: steviger/meer bite

Witte bakje: meer smaak

Rode bakje: smaakte naar echt vlees

Rode bakje: meer smaak

33% 40%

7% 20% Witte bakje

Rode bakje

Groep A

Groep B

0,

25,

50,

75,

100,

125,

4. U heeft nu een insecten schnitzel gegeten. Zou u nu ook insecten willen eten die niet verwerkt zitten in een schnitzel, bijvoorbeeld een gefrituurde sprinkhaan, krekel of meelworm?

29

Ja

Nee

Groep A

Groep B

0,

25,

50,

75,

100,

125,

7. Verklaring resultaten 7.1 Verklaringen resultaten enquête 1. Heeft u al eens insecten gegeten?

Uit de resultaten van deze vraag blijkt dat er bijna geen verschil zit tussen de volwassenen en de jongeren, dit kan komen omdat jongeren en volwassenen allebei heel erg nieuwsgierig zijn naar nieuw voedsel.

2. Zo ja wat vond u ervan?

Bij de antwoorden van deze vraag ligt het vooral aan de smaak van de mensen die de enquête invullen, ook speelt hierbij de psychologische drempel een rol. De mensen kunnen het insectenvlees lekker vinden, maar bij het idee dat het een insect is wat ze eten, kun je al de kriebels krijgen en er daarom van het begin af aan een afkeer tegen hebben.

3. Zou u insecten willen proberen? Voor de mensen die al eens insecten hebben gehad zou u ze nog een keer willen eten?

Bij deze vraag valt het ons heel erg op dat bij de volwassenen, de vrouwen eerder insecten willen proberen en dat dit bij de jongeren de jongens is. Dit kan komen omdat de jongens stoer willen doen en ze op jonge leeftijd makkelijker beïnvloedbaar zijn en ook sneller over te halen zijn om het te proberen. Bij de volwassenen hebben we geen goeie verklaring voor de resultaten omdat wij zelf dachten dat mannen eerder insecten willen eten, want mannen hebben sneller zoiets van ‘ach doe maar.’

4. Als u insecten gaat eten, wilt u dan liever een insect die eruitziet als een insect of een insect die ergens in zit verwerkt?

Volwassen willen eerder insecten eten die eruit zien als een insect en kinderen willen eerder insecten eten als het ergens in zitten verwerkt.

Voor volwassenen is het erg belangrijk dat ze weten waar ze aan toe zijn en willen daarom ook liever insecten die eruit zien als een insect. Bij de jongeren is dit niet zo van belang, zij willen liever dat het er lekker uitziet en kiezen daarom voor de insecten die ergens in zitten verwerkt.

30

5. Zou u meer insecten eten als u zou weten dat insecten een stuk beter zijn voor het milieu en voor uzelf, dan bijvoorbeeld rund- of varkensvlees?

Bij de jongeren zijn het grotendeels de meisjes die minder ja zeggen, dit komt omdat meisjes een natuurlijke affectie tegen insecten hebben.

Bij de volwassenen is dit heel verschillend, dit kan komen doordat wij niet genoeg mensen hebben gevraagd. Bij de categorie 60+ vrouwen hadden we minder mensen dan bij de andere groepen en zullen deze meningen niet een goed beeld kunnen geven.

Vooralsnog kan dit komen doordat oudere mensen een sterkere mening/geloofsovertuiging hebben en het verschil qua mannen en vrouwen een stuk kleiner is.

6. Zijn insecten gezond om te eten?

Bij de resultaten van deze vraag kun je zien dat veel mensen denken dat insecten gezond zijn. Mensen zijn hierover goed op de hoogte en denken, dus niet compleet negatief over het eten van insecten.

7. Worden insecten in supermarkten verkocht?

Ook bij deze vraag laten de resultaten blijken dat mensen goed op de hoogte zijn van de verkoop van eetbare insecten in supermarkten. Onze vraag is dan alleen nog, waarom kopen ze deze niet een keer, om te proberen, of hoe ze het vinden. Misschien komt dit omdat de insecten een stuk duurder zijn dan ‘gewoon’ vlees en er weinig reclame voor wordt gemaakt.

8. Welke insecten denkt u dan dat er in de supermarkten liggen?

De meeste mensen zijn bij deze vraag goed op de hoogte van wat er voor insecten in de supermarkten liggen, op een paar uitzonderingen na. Wij vroegen ons af hoe dit kan, want er wordt nauwelijks reclame voor gemaakt.

7.2 Verklaring resultaten proef 7.2.1 Groep A (gekruide varkens schnitzels) Welk stukje schnitzel, uit welk bakje vond u het lekkerst? Waarom vond u deze het lekkerst (omschrijf verschil in smaak)?

Meer dan de helft vond de schnitzel in het rode bakje lekkerder omdat er meer kruiden opzaten. Hoewel gedacht dat dit misschien de resultaten negatief zou beïnvloeden, was dit niet het geval. Wel ligt het aan de persoonlijke smaak die mensen hebben.

In welk stukje schnitzel, uit welk bakje denkt u dat insecten zitten verwerkt?

De reden dat mensen dachten dat insecten in het rode bakje zaten komt waarschijnlijk doordat mensen dachten dat we de smaak van de insect wilde verbloemen door de schnitzel extra te kruiden.

31

U heeft nu een insecten schnitzel gegeten. Zou u nu ook insecten willen eten die niet verwerkt zitten in een schnitzel, bijvoorbeeld een gefrituurde sprinkhaan, krekel of meelworm?

Mensen durven de volgende stap te zetten nu ze weten dat insecten ook lekker kunnen zijn. Want hoewel de meerderheid het rode bakje lekkerder vond, vonden ze de schnitzel in het witte bakje niet perse vies.

Maar natuurlijk zijn er ook mensen die er de rillingen van krijgen als ze een beestje met pootjes op hun bord zien liggen.

7.2.2 Groep B (ongekruide varkens schnitzels) Welk stukje schnitzel, uit welk bakje vond u het lekkerst? Waarom vond u deze het lekkerst (omschrijf verschil in smaak)?

Meer dan de helft vond het vlees in het rode bakje lekkerder, omdat ze het meer smaak vonden hebben of omdat het meer naar â&#x20AC;&#x153;vleesâ&#x20AC;? smaakte. Dit komt door persoonlijke smaak, die bij iedereen verschillend is. Dit is ook te zien aan het feit dat een ander deel vond dat juist het witte bakje meer smaak had.

In welk stukje schnitzel, uit welk bakje denkt u dat insecten zitten verwerkt?

Mensen dachten dat de insectenschnitzel in het witte bakje zat, waarschijnlijk omdat deze een totaal andere smaak had dan dat je gewend bent van een schnitzel U heeft nu een insecten schnitzel gegeten. Zou u nu ook insecten willen eten die niet verwerkt zitten in een schnitzel, bijvoorbeeld een gefrituurde sprinkhaan, krekel of meelworm?

De meeste mensen zijn nu niet bang om de volgende stap te zetten nu ze weten dat insecten ook lekker kunnen zijn.

Want het vlees in het witte bakje was niet perse vies, maar gewoon minder lekker, iedereen zijn eigen persoonlijke voorkeur.

Natuurlijk blijven er altijd mensen die er de rillingen van krijgen als ze een beestje met pootjes zien.

32

8. Conclusie - Waarom zijn insecten het voedsel van de toekomst?

Vanuit onze resultaten kunnen wij concluderen dat onze hypothese klopt.

Insecten zijn een goede oplossing voor het probleem, van voedsel te korten. Insecten zijn erg goed voor het milieu, ze stoten minder broeikasgassen uit dan bijvoorbeeld koeien en varkens, ze hebben een stuk minder ruimte nodig om ze te kweken en eten veel minder dan koeien en varkens.

Insecten zijn ook erg gezond, ze bevatten de juiste eiwitten die een mens nodig heeft en mensen willen sneller iets eten op het moment dat ze weten dat het gezond voor je is, dit bleek uit onze enquête.

Uit onze proef blijkt dat mensen varkens vlees lekkerder vinden dan insectenvlees, maar veel van de testpersonen vonden het moeilijk om de keuze te maken.

Voor korte termijn gaan insecten veel geld kosten, maar als steeds meer mensen insecten gaan eten zal het steeds meer mensen insecten gaan eten zal het steeds goedkoper worden. Ook kan de psychologische drempel een klein probleempje zijn, maar dit kan verholpen worden door te beginnen met het eten van insecten verwerkt in bijvoorbeeld een burger, als je dit eet zie je niet dat het een insect is en zal het makkelijker zijn om te eten. Als dit goed aanslaat kun je langzamerhand beginnen met insecten die eruit zien als insecten.

Hieruit blijkt dat de voordelen er krachtiger uitkomen dan de nadelen, maar dat de nadelen wel een grote impact hebben op de beslissing die genomen moet worden.

Dus ons antwoord is : Ja, insecten zijn het voedsel van de toekomst.

Maar niet in een nabije toekomst. Voor nu zijn de meningen nog erg negatief geladen.

Over een paar jaar kunnen we het niet meer redden met alleen “gewoon” vlees en vis, dus dan MOETEN we wel vleesvervangers eten en insecten zijn dan een goede oplossing, mensen kunnen er nu alvast aan wennen.

33

9. Discussie Er zijn een paar punten die wij zelf na het onderzoek zouden willen veranderen, om de proef beter te maken. Deze punten zijn: -

-

-

-

-

De vragenlijst uitgebreider maken.

Wij hebben nu een vragenlijst gemaakt, met alleen de vragen erop die we echt nodig hadden voor het onderzoek. Achteraf zijn we erachter gekomen dat we voor sommige vragen wat meer uitleg hadden willen hebben, om een betere verklaring te kunnen geven voor het antwoord wat de testpersonen hebben gegeven.

Ongekruide schnitzels gebruiken inplaats van gekruide schnitzels.

Bij onze eerste groep (groep A) hebben wij gekruide varkens schnitzels gebruikt, al snel kwamen we erachter dat dit de resultaten bij sommige mensen kon bijinvloeden, dus hebben we ervoor gekozen de proef nog een keer uit te voeren en het dit keer met ongekruide varkens schnitzels te doen. Beide resultaten hebben we in het PWS gedaan omdat, het voor iedereen verschilt wat hij/zij lekkerder vind, gekruid of ongekruid.

In de vragenlijst en enquête meerkeuze vragen gebruiken inplaats van open vragen.

Wij hadden namelijk bij sommige vragen enorm veel verschillende antwoorden, wat het lastig maakte om ze bij elkaar te zoeken en in dezelfde groep te plaatsen en er daardoor een goed resultaat uit te kunnen halen.

Grotere groep testpersonen.

Met een grotere groep testpersonen maak je de proef een stuk betrouwbaarder. Wij hebben 2 groepen van 15 mensen gekozen, ten eerste omdat niet iedereen insectenvlees wil eten en omdat insectenvlees erg duur is.

De proef uitbreiden. Bij de laatste vraag ‘U heeft nu een insecten schnitzel gegeten.

Zou u nu ook insecten willen eten die niet verwerkt zitten in een schnitzel, bijvoorbeeld een gefrituurde sprinkhaan, krekel of meelworm?’ zou je als de testpersoon ‘ja’ antwoord hem of haar een gefrituurde sprinkhaan kunnen geven en kijken of ze deze echt opeten en niet alleen maar ‘ja’ antwoorden om stoer te doen.

34

10. Literatuurlijst Bos, A. Gommers, M. Jansen, A. Kalverda, O. Passier, R. De Rouw, T. Smits, G. Waas, B. Westra, R. Biologie voor jou, leeropdrachtenboek 5 A/B. Thema 3: mens en milieu en thema 4: voeding. (vijfde editie, eerste oplage). â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch, Malmberg.

November 2015 http://www.voedingscentrum.nl/nl/zoek.aspx?query=insecten&ref=nl Zoekterm: insecten Oktober 2015 https://www.youtube.com/watch?v=11t62rjB7VA De bugslibar - Marcel Dicke over het nut van insecten (NWO Spinoza te Paard) VIDEO Oktober 2015 http://www.gezondheidsnet.nl/zoek?query=insecten&sa=Zoeken&cx=0167894584880065 31131%3Aoawq0b_kfiu&cof=FORID%3A9&ie=UTF-8 Zoekterm: insecten Oktober 2015 http://www.wageningenur.nl Februari/oktober/november 2015 http://duurzaaminsecteneten.nl Februari/november 2015 http://www.foodlog.nl/artikel/zoek/aW5zZWN0ZW4/ Zoekterm: insecten November 2015 https://www.vn.nl/?s=insecten+eten&dateto=&binddateto=&datefrom=&binddatefrom= Zoekterm: insecten eten November 2015 http://www.bugalicious.nl November 2015 https://emielvandongen.wordpress.com/2013/12/17/insecten-eten/ November 2015 https://venik.wordpress.com Oktober 2015 http://www.fao.org/docrep/018/i3253e/i3253e00.htm Februari 2015 oneworld.nl Oktober 2015 nexis.com November 2015 35

NRC handelsblad (16 April 2012) Telegraaf (27,28 April 2012) zita.be/nieuws Oktober 2015 gezondheidsnet.nl/voeding/insecten-eten Februari 2015 eten-en-drinken.infonu.nl Februari 2015 nos.nl/artikel Oktober 2015 leontien.nl/artikel Juni 2015 demolenaar.nl November 2015 De Volkskrant (13 April 2012) nrc.nl November 2015 dinnerking.nl/insectensnacks Oktober 2015 lowtechmagazine.nl November 2015 dichtbij.nl Juni 2015 destentor.nl Oktober 2015

36

11. Logboek PWS Formulier Jessie Naam leerling

Jessie Zeilstra

Leerling nummer

8827

Naam PWS-partner

Femke Boersma

Naam PWS-begeleider

Mevrouw Bosman

Vak waarvoor het PWS word gemaakt

Biologie

Wanneer

Hoelaat, Hoelang

Waar

Wie

Wat, waarover

03-02-15

10.50-11.35 45 min.

12.20-12.50 30 min 10.00-13.00 180 min 12.00-12.20 20 min 14.00-16.00 120 min 17.00-18.30

School

Jessie, Femke

Algemene info

School

Jessie, Femke

Inlezen

Fries Museum, Leeuwarden School

Jessie, Femke

Insecten eten

Jessie, Femke

Hoofd -deelvragen

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Deelvragen- verdiepen verdiepen

15.30-17.00 90 min 12.00-14.15 135 min 13.30-14.45 75 min 19.00-20.30 90 min 14.30-16.00 90 min 20.00-21.00 60 min 21.00-23.00 180 min 10.30-12.00

School

Jessie, Femke

Verdiepen, proef

Femke Thuis

Jessie, Femke

Informatie zoeken

Thuis

Jessie

Informatie zoeken

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

School

Jessie, Femke (Bosman)

15.00-16.00 60 min 12.00-15.00 180 min 14.00-16.00 120 min

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Deelvragen beantwoorden Deelvragen beantwoorden Deelvragen beantwoorden Deelvragen beantwoorden Informatie zoeken voor deelonderwerpen Informatie verwerken ---

Auto

Jessie

---

05-02-15 15-02-15 05-03-15 07-03-15 22-03-15 07-04-15 09-04-15 03-05-15 08-05-15 17-05-15 26-05-15 13-06-15 29-06-15

06-07-15 07-07-15 15-07-15

37

20-07-15 23-07-15 05-08-15 06-08-15

15-08-15 22-08-15 24-08-15 29-08-15 04-09-15 12-09-15 13-09-15 01-10-15 03-10-15 10-10-15 13-10-15 14-10-15 15-10-15

18-10-15 20-10-15 21-10-15 04-11-15

09.00-12.00 180 min 16.00-17.00 60 min 11.00-13.00

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Deelvragen beantwoorden --- “waarom”

Thuis

Jessie

---

08.00-11.00 /13.00-15.00 180+120 min 14.00-16.30 150 min 12.00-14.00 120 min 13.35-14.50 75 min 15.00-17.00 120 min 21.30-22.00 30 min 14.00-15.15 75 min 17.00-18.00 60 min 21.00-22.00 60 min 12.00-13.00 60 min 14.30-15.45 75 min 19.00-20.00 60 min 9.30-10.30 60 min 9.00-10.00 12.30-13.00 60+30 minuten 13.00-16.30 210 min 17.00-18.30 90 min 12.00-15.00 180 min 9.45-10.20 35 min

Trein

Jessie

---

Thuis

Jessie

---

Thuis

Jessie

School

Jessie, Femke

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

School

Jessie, Femke

Enquêtes uitdelen

school

Jessie, Femke

Enquêtes uitdelen Maken voor leraren

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Femke thuis

Jessie, Femke

Enquêtes resultaten Enquêtes resultaten uitwerken

School

Jessie, Femke

Proef voorbereiding

14.00-16.00 120 min 20.00-21.30 90 min

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Overleg

--“cultuurverschillen”

--- “religie”

05-11-15 07-11-15 09-11-15

38

15-11-15 21-11-15 22-11-15

24-11-15 25-11-15 27-11-15 29-11-15

30-11-15

Resultaten verwerken 12.00-14.00 120 min 15.00-17.00 20.00-22.00 120+120 min 19.00-21.00 120 min 16.00-17.00 60 min 17.00-18.00 60 min 12.00-15.30 19.00-21.00 210 + 120 min 21.00-23.00 120 min

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Resultaten verwerken

Thuis

Jessie

Resultaten verwerken

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Thuis

Jessie

Laatste dingen nakijken/verwerken, puntjes op de i Logboek

39

12. Logboek PWS Formulier Femke Naam leerling

Femke Boersma

Leerling nummer

8954

Naam PWS-partner

Jessie Zeilstra

Naam PWS-begeleider

Mevrouw Bosman

Vak waarvoor het PWS word gemaakt

Biologie

Datum

Hoelaat, hoelang?

Waar?

Wie?

Wat, waarover?

03-02-15

10.50-11.35 45 min.

School

Jessie, Femke

Algemene info

05-02-15

12.20-12.50 30 min.

School

Jessie, Femke

Inlezen van artikelen

15-02-15

10.00-13.00 180 min.

Leeuwarden, Fries natuurmuseum

Jessie, Femke

Sprinkhaan eten, smaakpapillen

05-03-15

12.00-12.20 20 min.

School

Jessie, Femke

hoofd- en deelvragen

07-04-15

15.30-17.00 90 min.

School

Jessie, Femke

hoofd- en deelvragen, proef

09-04-15

12.00-14.15 135 min.

Thuis

Jessie, Femke

info zoeken bij deelvragen

26-06-15

10.30-12.00 90 min.

School

Femke

deelvraag Waarom: gezondheid

29-06-15

10.30-12.00 90 min.

School

Jessie, Femke en Mvr. Bosman

info zoeken bij deelvragen

30-06-2015

10.45-13.15 150 min.

Thuis

Femke

deelvraag Waarom: gezondheid

08-07-15

10.15-12.05 110 min.

Thuis

Femke

deelvraag Waarom: milieu

14-07-15

13.30-14.30 60 min.

Thuis

Femke

deelvraag cultuurverschillen

27-07-15

13.45-15.00 75 min.

Thuis

Femke

Marcel Dicke bij Spinoza te Paard, uitwerkingen

11-08-15

10.45-13.05 140 min.

Thuis

Femke

deelvraag Waarom: medicijnen

13-08-15

10.00-12.30 150 min.

Thuis

Femke

deelvraag Waarom: medicijnen, oosten wel westen niet

40

13-08-15

14.55- 15.40

Thuis

Femke

enquête, vegetarische deel

14-08-15

11.00-12.15 75 min.

Thuis

Femke

vegetarische en psychologische deel

15-08-15

12.30-13.45 75 min.

Thuis

Femke

psychologische deel

15-08-15

15.00-16.45 105 min.

Thuis

Femke

psychologische deel

24-08-15

13.35-14.50 75 min.

School

Jessie, Femke

overleg tussen Jessie & Femke

13-09-15

10.45-12.30 105 min.

Thuis

Femke

info zoeken bij deelvragen

04-10-15

9.00-10.30 90 min.

Thuis

Femke

info zoeken bij deelvragen

05-10-15

9.45-11.45 120 min.

Thuis

Femke

enquête, contact met Jumbo

07-10-15

9.00-10.30 90 min.

School

Femke

14-10-15

9.30-10.30 60 min.

School

Jessie, Femke

enquêtes uitdelen

15-10-15

9.00-10.00 60 min.

School

Jessie, Femke

enquêtes uitdelen

15-10-15

12.30-13.00 30 min.

School

Jessie, Femke

enquêtes leraren maken, systeembeheer

17-10-15

11.30-13.00 90 min.

Thuis

Femke

resultaten enquêtes

17-10-15

13.45-14.30 45 min.

Thuis

Femke

resultaten enquêtes

21-10-15

10.00-11.30 90 min.

Thuis

Femke

politieke aspect

21-10-15

12.00-15.00 180 min

Thuis

Jessie, Femke

deelvragen beantwoorden

24-10-15

14.45-17.45 180 min.

Thuis

Femke

24-10-15

19.30-20.00 30 min.

Thuis

Femke

04-11-15

9.45-10.20 35 min.

School

Jessie, Femke

proef voorbereiding

04-11-15

10.20-11.00 40 min.

School

Femke

proef voorbereiding

09-11-15

9.30-10.45 75 min.

Thuis

Femke

verslag

10-11-15

16.15-18.00 90 min.

Thuis

Femke

verslag

41

11-11-15

14.00-15.45 105 min.

Thuis

Femke

verslag

11-11-15

16.30-17.30 60 min.

Thuis

Femke

verslag

12-11-15

9.00-10.00 60 min.

School

Femke

verslag

12-11-15

14.15-16.30 135 min.

Thuis

Femke

verslag

14-11-15

13.00-15.00 120 min.

Thuis

Femke

18-11-15

15.45-17.30 105 min.

Thuis

Femke

19-11-15

9.00-10.30 90 min.

School

Femke

19-11-15

15.00-16.30 90 min.

Thuis

Femke

24-11-15

15.45-17.45 120 min.

Thuis

Femke

verslag

25-11-15

10.45-11.30 45 min.

School

Femke

verslag

25-11-15

15.00-17.00 120 min.

Thuis

Femke

resultaten enquĂŞtes verbeteren

25-11-15

19.00-21.15 135 min.

Thuis

Femke

26-11-15

9.00-10.30 90 min.

School

Femke

26-11-15

15.00-16.15 75 min.

School

Femke

26-11-15

16.40-18.00 80 min.

Thuis

Femke

27-11-15

11.30-13.05 95 min.

School

Femke (Jessie klein beetje)

27-11-15

15.05-17.00 85 min.

School

Femke

27-11-15

19.15-20.30 75 min.

Thuis

Femke

logboek

28-11-15

9.30- 11.45 135 min.

Thuis

Femke

verslag in elkaar zetten

29-11-15

10.15-13.15 180 min.

Thuis

Femke

29-11-15

15.15-18.30 195 min.

Thuis

Femke

30-11-15

9.45-11.35 90 min.

School

Femke

verslag

puntjes op de i

42