Dockinga college pws muziek de sleutel tot ons geheugen en verleden janiek wildschut vwo

Muziek de sleutel tot ons geheugen ĂŠn verleden

Janiek Wildschut Dockinga College te Dokkum Afdeling VWO 3 februari 2017 Dhr. H.J. Korte Mevr. G. van der Molen- van der Wal 1

Inleiding Het onderwerp van dit profielwerkstuk is: “Dementie”. Ik heb hiervoor gekozen omdat mijn oma inmiddels een aantal jaren aan deze ziekte lijdt en ik het proces naast heel triest, ook heel erg interessant vind. Want hoe kan een ziekte iemand tot een totaal ander persoon maken? En waarom krijgt de ene persoon het wel en de ander niet? Dit soort vragen houden mij dan ook veel bezig. Daarnaast zijn er veel verschillende vormen van dementie en bij elke patiënt verloopt het ziekteproces op een andere manier. Ik hoop dan ook door dit onderzoek hier meer over te weten te komen. Ook is mijn interesse voor dementie nog meer aangewakkerd doordat ik laatst een documentaire van Louis Theroux over dementie heb gezien.

Helaas is onderzoek doen naar dementerenden erg moeilijk en ook niet toegestaan, tenzij je daar de benodigde papieren voor hebt. Daarom heb ik besloten om niet specifiek onderzoek te doen naar dementie, maar naar het kortetermijngeheugen. Vervolgens heb ik gekozen om te kijken naar de invloed van muziek op het kortetermijngeheugen. Dit heeft meerdere redenen; - Allereerst vind ik het zelf altijd prettig om muziek te luisteren terwijl ik aan het studeren ben, omdat ik het idee heb dat dit mijn leerprestaties bevordert. Maar ik hoor ook vaak van medeleerlingen dat ze zich juist niet kunnen concentreren met muziek op de achtergrond.

Dit maakt dat ik me afvraag óf muziek een stimulerende werking heeft en wat voor muziek dat dan het beste kan zijn.

- Daarnaast vind ik het altijd mooi om te zien dat dementerende ouderen die zich niet zo veel meer kunnen herinneren, nog wel psalmen en andere liedjes van vroeger mee kunnen zingen. Iets waar ik dan ook nieuwsgierig naar ben, is wat voor muziek mijn generatie later op die leeftijd zou luisteren.

Deze factoren hebben samen gemaakt dat ik onderzoek ga doen naar de invloed van klassieke & ‘zenuwachtige’ muziek op het kortetermijngeheugen. Qua literatuuronderzoek wil ik onderzoek doen naar het geheugen en het ontstaan van dementie.

Verdere informatie over de uitvoering en materialen van het experiment zijn later te vinden bij: ‘Hoofdstuk 4 Experiment’

2

Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 De Hersenen - § 1.1 Anatomie o §1.1.1 De grote hersenen o §1.1.2 De kleine hersenen o §1.1.3 Het limbische systeem o §1.1.4 De hersenstam - §1.2 Neuronen

Blz. 4-8 4-6 4 5 6 6 7-8

Hoofdstuk 2 Het Geheugen - §2.1 Het langetermijngeheugen o §2.1.1 Route naar het langetermijngeheugen o §2.1.2 Herinneren o §2.1.3 Het declaratieve geheugen §2.1.3.1 Het semantisch geheugen §2.1.3.2 Het episodisch geheugen o §2.1.4 Het niet-declaratieve geheugen §2.1.4.1 Het procedureel geheugen §2.1.4.2 Priming §2.1.4.3 Klassieke conditionering §2.1.4.4 Operante conditionering - §2.2 Het kortetermijngeheugen

9-14 9-13 9 10 10-11 10-11 11 11-13 11 12 12-13 13 14

Hoofdstuk 3 Dementie - §3.1 Wat is dementie - §3.2 Symptomen - §3.3 Alzheimer o §3.3.1 Alzheimer in de hersenen o §3.3.2 Risicofactoren o §3.3.3 Fasen o §3.3.4 Geneesmiddel o §3.3.5 Zorg

15-21 15 15-16 17-21 17 18 19-20 20 21

Hoofdstuk 4 Experiment - §4.1 Hypothese & onderzoeksvraag o §4.1.1 Klassieke muziek o §4.1.2 Zenuwachtige muziek o §4.1.3 Onderbouwing hypothese - §4.2 Opzet experiment - §4.3 Resultaten - §4.4 Conclusie - §4.5 Foutendiscussie - §4.6 Extra resultaten Literatuurlijst en Bronnen

22-25 22-23 22 22 23 23-24 24 24 25 25 27 ≥

3

Hoofdstuk 1 De Hersenen Het hoofdonderwerp van dit PWS is natuurlijk “Dementie”, maar om daar iets van te kunnen begrijpen is het belangrijk om eerst het één en ander over de hersenen te weten. Daarom dit eerste hoofdstuk over: “De hersenen”. § 1.1 Anatomie De menselijke hersenen hebben ongeveer de grootte van een kokosnoot en bestaan uit twee helften die bedekt zijn met hersenschors (de cerebrale cortex). Elk onderdeel van de hersenen is dus in tweevoud aanwezig (bij uitzondering zal dit worden vermeld). In het achterste gedeelte van de hoofdmassa van de hersenen liggen de kleine hersenen (het cerebellum, blauw op afb.1 ), die tegenwoordig worden overlapt door de grote hersenen (het cerebrum).1 Afb. 1 Grote Hersenen § 1.1.1 De grote hersenen De grote hersenen bestaan uit 4 kwabben2: De temporaalkwabben: worden ook wel slaapkwabben genoemd en liggen aan beide zijden van het hoofd net achter de oren. De temporaal kwabben hebben te maken met geluid, het begrijpen van spraak; dus het omzetten van geluiden en woorden in betekenisvolle informatie3 en bepaalde onderdelen van het geheugen.

De frontaalkwab: wordt ook wel voorhoofdskwab genoemd en is de grootste van de 4 hersenkwabben. Hierin bevinden zich hersenfuncties als: denken, de vorming van ideeën en het maken van plannen. Ook is de frontale kwab medeverantwoordelijk voor het zelfbewustzijn. 1 Het voorste gedeelte van de frontale kwab wordt de prefrontale cortex genoemd4 en is vooral verantwoordelijk voor emotionele functies als impulsbeheersing en sociaal gedrag.

De pariëtaal kwab: wordt ook wel wandbeenkwab genoemd en bevat vooral de functies die te maken hebben met beweging, oriëntatie rekenen en bepaalde vormen van herkenning.1 1

De occipitaalkwab: ook wel de achterhoofdskwab genoemd, is de kleinste van de vier kwabben en heeft vooral betrekking tot zien en dus het waarnemen van dingen.

1: Carter, Brein, 15 2: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/de-hersenen/functies/grote-hersenen 3: http://sulla-salute.com/gezondheid/functie-van-de-temporale-kwab.php 4: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/de-hersenen/anatomie/frontaalkwab 5: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/de-hersenen/anatomie/kleine-hersenen 4

ยง 1.1.2 De kleine hersenen Naast de grote hersenen hebben we natuurlijk ook nog het cerebellum (de kleine hersenen).

Het cerebellum omvat ongeveer 12,5% van de totale hersenmassa en meer dan de helft van alle zenuwcellen. De kleine hersenen hebben een indirecte functie; ze controleren of het doel van een bepaalde beweging ook daadwerkelijk wordt behaald en op basis daarvan zorgen ze voor eventuele aanpassingen. Daarnaast zijn ze ook betrokken bij een vorm van onbewust leren. De buitenkant van het cerebellum wordt schors genoemd (cortex cerebelli).5 Het corpus callosum is een soort brug tussen beide hersenhelften die telkens informatie heen en weer stuurt zodat de hersenen het grootste gedeelte van de tijd een geheel kunnen vormen. De meeste informatie die via de ene hersenhelft binnenkomt wordt van die hersenhelft via het corpus callosum doorgegeven aan de andere hersenhelft en wordt daar verwerkt. De structuren die zich hieronder bevinden worden het limbische systeem genoemd.

Rechter Hersenhelft

Linker Hersenhelft

Hersenen

Afb. 2 Corpus callosum

5

§ 1.1.3 Het limbische systeem De voornaamste onderdelen van het limbisch systeem zijn: De thalamus: wordt ook wel de ‘poort naar de hersenschors’ genoemd omdat het een belangrijke taak vervult bij het selecteren en doorgeven van prikkels aan de hersenschors voor verdere verwerking.6 De hypothalamus: zorgt er samen met de hypofyse voor dat het lichaam voortdurend zo optimaal mogelijk is aangepast aan de omgeving.7 De hippocampus: is noodzakelijk voor het opslaan van informatie in het langetermijn-geheugen.7 De hippocampus bevindt zich in de slaapkwab en wordt ook wel zeepaardje genoemd.

Afb. 3 Hippocampus De amandelkern: ook wel amygdala genoemd, is de plaats waar vooral angst en agressie worden geregistreerd, opgewekt en aangestuurd.8 Nucleus caudatus: ook wel bekend als ‘staartkern’. Deze werd vroeger gezien als een onderdeel van de hersenen dat alleen invloed had op de regulering van motorische processen. Sinds kort is er uit onderzoek gebleken dat de nucleus caudatus ook een belangrijke rol speelt bij het proces van leren en herinneren. 9 Epifyse: wordt ook wel pijnappelklier genoemd. (in eenvoud aanwezig) § 1.1.4 De hersenstam De hersenstam wordt ook wel “onze reptielenhersenen” genoemd omdat de totale hersenmassa van reptielen er tegenwoordig ongeveer net zo uitziet als onze hersenstam. De hersenstam brengt informatie vanuit het lichaam naar de hersenen. Ook reguleren verschillende groepen cellen in de hersenstam zaken als ademhaling, hartslag en bloeddruk.10 2

6: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/de-hersenen/anatomie/thalamus 7: Carter, brein, 16 8: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/de-hersenen/anatomie/amygdala 9: https://nl.wikipedia.org/wiki/Nucleus_caudatus 10: Carter, brein, 17

6

§ 1.2 Neuronen De hersencellen bestaan naar schatting uit honderdmiljardzenuwcellen, neuronen. De opbouw van een zenuwcel is als volgt: 3

11

Dendrieten geleiden binnenkomende informatie en axonen geleiden impulsen vanuit het cellichaam. De smalle spleet die axonen en dendrieten van elkaar scheiden wordt ‘synaps’ genoemd12. Elektrische signalen moeten de synaps passeren en dit proces, dat de basis voor ons geestelijk leven vormt, verloopt als volgt: Een axon (lange uitloper) geeft een neurotransmitter (chemische stof) af in de synaps zodra de cel wordt geprikkeld.

Chemische stoffen stimuleren de buurcellen om ook een signaal af te geven.

Dit zorgt ervoor dat dit bij heel veel cellen gebeurt waardoor er gelijktijdige activiteit is in miljoenen met elkaar verbonden neuronen.

Er zijn verschillende vormen neuronen: Dunne, lange neuronen die speciale aanpassingen vertonen om elektrische signalen aan élkaar door te kunnen geven.

Dunne, lange neuronen met kronkelende uitlopers naar alle uithoeken van het lichaam.

Stervormige neuronen die zich naar alle richtingen uitstrekken.

Neuronen met een sterk vertakte kroon als een hertengewei.13

11: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/de-hersenen/hersenen-in-het-kort 12: http://www.brainmatters.nl/terms/synaps/ 13: Carter, brein, 14

7

Voor ĂŠĂŠn kleine beweging of hersenactiviteit moeten miljoenen neuronen impulsen afgeven.

Telkens als er een nieuwe ervaring binnenkomt worden nieuwe schakelingen tussen zenuwcellen gemaakt. Bij het verdwijnen van oude herinneringen worden deze schakelingen weer afgebroken. Dus patronen van indrukken die niet in het geheugen worden opgeslagen verdwijnen weer. Maar wanneer bepaalde patronen wĂŠl worden opgeslagen kunnen deze verbinding maken met andere groepen neuronen waardoor associaties & herinneringen ontstaan. Meer over herinneringen en geheugen volgt in Hoofdstuk 2 Het geheugen.

Afb. 4 Schematische neuron

8

Hoofdstuk 2 Het geheugen §2.1 Het langetermijngeheugen De definitie van het langetermijngeheugen luidt als volgt: “ Geheugen waarin gebeurtenissen, feiten en kennis voor lange tijd opgeslagen worden .”14 Klinkt vrij duidelijk, maar toch is geheugen iets heel bijzonders, want hoe werkt het eigenlijk? §2.1.1 Route naar het langetermijngeheugen De route die de informatie door onze hersenen heen naar het langetermijngeheugen neemt verloopt als volgt:15 1: De informatie begint in de entorhinale cortex, die aan de binnenzijde van de hersenen in de gyrus parahippocampalis (ook wel zeepaardwinding genoemd en ligt in de temporale kwab16) ligt.

2: De informatie wordt voor een korte tijd onder regie van de prefrontale cortex opgeslagen in de hippocampus.

3: Vervolgens gaat de informatie deels naar de temporale cortex terug voor een lange termijn opslag en deels via een lange route met een grote boog via de fornix (=Een gebogen bundel zenuwuitlopers die in twee richtingen de verbinding vormt tussen corpus mammillare en hippocampus. Die twee spelen een rol bij gevoelens, leerprocessen en motivering17) naar de hypothalamus waar de vezels naar de corpora mamillaria (onderdeel van het limbisch systeem) gaan.

4: Vanaf daar gaat de informatie via de thalamus naar verschillende cortexgedeelten.

5: Daarna drukt de amandelkern zijn stempel op een herinnering als er een sterke emotionele lading aan zit.

Hierdoor worden bepaalde dingen wel opgeslagen en andere dingen niet, iedereen weet nog waar hij was en wat hij aan het doen was toen hij het nieuws hoorde van de aanslagen in Parijs of het neerstorten van de MH17 bijvoorbeeld, omdat hier een zware emotionele lading aan zit. Dit zorgt er dan voor dat zoiets voorgoed in het langetermijngeheugen wordt opgeslagen. Zo ongeveer 80 procent van onze eerste herinneringen gaan samen met een negatief gevoel, als angst en verdriet. 18 4

14: http://www.woorden.org/woord/langetermijngeheugen 15: Swaab, brein, 308 16: https://nl.wikipedia.org/wiki/Gyrus_parahippocampalis#/media/File:Gray727.svg 17: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/dehersenen/anatomie/fornix 18: Swaab, brein, 312 9

§2.1.2 Herinneren Bij het herinneren van een gebeurtenis moeten verschillende onderdelen van die gebeurtenis weer bij elkaar worden gebracht. Hierbij kan het zijn dat er gaten in die herinneringen door het brein op een onbewuste wijze worden opgevuld, waardoor die herinnering in de loop van de tijd kan veranderen. Ook worden niet alle herinneringen op dezelfde plaats opgeslagen waardoor mensen met een niet aangeboren hersenaandoening zich sommige dingen wel kunnen herinneren, maar andere dingen niet.

De plaats waar de best weggestopte informatie zit is in onze remote memory, hier wordt de kennis over taal en muziek opgeslagen. Dit is dan ook de laatste plaats die wordt aangetast door de ziekte van Alzheimer19. Dit biedt een beetje een verklaring voor het feit dat het mij was opgevallen dat dementerenden die zich bijna niets meer herinneren, nog wel psalmen en andere muziek mee kunnen zingen of neuriën. Daarnaast verklaart het ook deels dat er vaak gesproken wordt over dementie patiënten die geëmigreerd zijn opeens weer in hun moedertaal beginnen te praten, of dat friezen opeens weer overgaan in het Nederlands.

Het langetermijngeheugen wordt vaak verdeeld in twee vormen, het declaratieve (ook wel expliciete genoemd) en het niet-declaratieve (ook wel impliciete) geheugen.20 §2.1.3 Het declaratieve geheugen (expliciete) Het declaratieve geheugen is een vorm van langetermijngeheugen die te maken heeft met het bewust beleven en oproepen van herinneringen. Het expliciete geheugen kan vervolgens ook weer onderverdeeld worden in 2 vormen, namelijk het semantisch en het episodisch expliciet.21 §2.1.3.1 Semantisch geheugen Het semantisch expliciet slaat vooral feiten, begrippen en betekenissen op die men leert. De meeste dingen die op school geleerd worden, worden dus opgeslagen in het semantische geheugen. Maar naarmate mensen ouder worden gaat dit geheugen steeds minder makkelijk werken en is het dus moeilijker om dingen te leren, vandaar dat sommige jonge kinderen zomaar een vreemde taal onder de knie hebben, terwijl dit voor een oudere veel langer kan duren.22

19: Swaab, brein, 317 20: https://nl.wikipedia.org/wiki/Langetermijngeheugen 21: http://wetenschap.infonu.nl/anatomie/36609-het-geheugen-werking-ligging-en-functiebinnen-de-hersenen.html 22: https://www.zobegaafd.nl/declaratief-geheugen-expliciet-geheugen/

10

Het semantisch geheugen wordt met name door de temporele kwab en de frontale kwab van de linker hersenhelft aangestuurd.23 §2.1.3.2 Episodisch geheugen Het episodisch expliciet slaat vooral gebeurtenissen en ervaringen op, zoals het voorbeeld van de MH17, omdat daar een sterke emotionele lading aan zit, want niet alles wat men meemaakt wordt opgeslagen. Voor iedereen zijn er dus andere ervaringen opgeslagen in het episodisch geheugen, omdat niet iedereen hetzelfde meemaakt. Het episodisch geheugen ontwikkelt zich ongeveer vanaf het derde levensjaar, vandaar dat er niet veel mensen zijn die herinneringen hebben van de periode daarvoor. Wel worden emoties opgeslagen voor het derde levensjaar waardoor kinderen daar op latere leeftijd nog wel negatieve of positieve gevoelens aan over kunnen houden.24 Dit is mogelijk doordat emotionele informatie wordt opgeslagen in de amygdala, die al vanaf de geboorte werkzaam is.

Het opslaan van informatie in het episodisch expliciet verloopt heel snel, denk bijvoorbeeld aan een kind dat zijn vinger aan het strijkijzer brandt, het is één keer gebeurd en vervolgens onthoudt het kind dat hij dat niet weer moet doen omdat hij dan zijn vingers verbrandt. Het episodisch geheugen wordt vooral door de temporele kwab en de frontale kwab van de rechter hersenhelft aangestuurd.23 Uiteindelijk worden episodische herinneringen opgeslagen in de hersenschors. §2.1.4 Het niet-declaratieve geheugen (impliciete) Het niet-declaratieve geheugen heeft te maken met complexe bewegingen die helemaal geautomatiseerd zijn. In het begin moeten bepaalde handelingen nog bewust opgeroepen worden, maar naarmate de handelingen vaker worden uitgevoerd, hoeft er niet meer bij nagedacht te worden en gaan ze dus over naar het impliciete geheugen, het geheugen voor dingen die gedaan moeten worden, in het cerebellum.25 Ook het niet-declaratieve geheugen kan onderverdeeld worden in verschillende vormen namelijk; het procedureel geheugen, priming en conditionering. §2.1.4.1 Het procedureel geheugen Het procedureel geheugen wordt ook wel het motorische geheugen genoemd. Hier worden vaardigheden zoals autorijden, fietsen, schrijven en zwemmen opgeslagen in de nucleus caudatus.26 Van het procedureel geheugen wordt veel gebruik gemaakt, zonder er bij na hoeven te denken. Dit is mogelijk doordat deze vaardigheden in het leven al zo vaak herhaald zijn en dus helemaal eigen zijn gemaakt, hierdoor zal men ze dus ook niet snel vergeten. 5 23: http://www.hoogbegaafduitgedaagd.nl/images/modules/inkijkexemplaar_Neuropsychologie.pdf 24: https://www.zobegaafd.nl/episodisch-geheugen/ 25: Swaab, brein, 319 11

§2.1.4.2 Priming Priming is ook wel bekend als de onbewuste herkenning van een prikkel.27 Mensen reageren sneller op bepaalde dingen als ze deze eerder hebben waargenomen. 28 Vaak gebeurd dit onbewust, als vrouwen net hebben gehoord dat ze zwanger zijn, zien ze opeens overal moeders met kinderen en andere zwangere vrouwen lopen. Hetzelfde geldt voor als iemand besloten heeft zich aan een dieet te gaan houden; opeens ziet diegene overal reclame voor eten en lekkere drankjes voorbijkomen. Er zijn veel experimenten gedaan met betrekking tot priming. “Bijvoorbeeld het experiment van de Amerikaanse psycholoog John Bargh. Hij keek vooral naar priming met taalgebruik. De proefpersonen kregen setjes van vier woorden voor zich, waarvan ze zinnen moesten maken. Bij sommige proefpersonen was er sprake van vooral woorden als ‘assertief’, ‘onbeleefd’ en ‘onderbreken’, terwijl andere proefpersonen woorden hadden als ‘geduld’, ‘beleefdheid’ en ‘respecteren’. Na de test moesten de proefpersonen zich afmelden bij de leider van de proef, die op dat moment druk in gesprek was. Tweederde van de groep die met name woorden als ‘assertief’ en ‘onderbreken’ kreeg, onderbrak de gespreksleider, tegenover slechts 16% van de ‘beleefde’ groep. Hiermee toonde hij aan dat taal onbewust toch ook een grote invloed heeft op mensen en hun gedrag.”29 Priming is een heel interessant proces, het wordt veel gebruikt in ons dagelijks leven. Een supermarkt kan namelijk ook gebruik maken van priming door bijvoorbeeld aan het begin van de winkel een bord neer te zetten met een chocoladereep, waardoor wij onbewust geprikkeld worden om ook daadwerkelijk een chocoladereep te kopen terwijl dat helemaal niet op het boodschappenlijstje stond. §2.1.4.3 Conditionering Er zijn twee vormen van conditionering, namelijk; klassieke- en operante conditionering. §2.1.4.3 Klassieke conditionering Bij klassieke conditionering is er sprake van een reactie naar aanleiding van een bepaalde prikkel. Het bekendste voorbeeld hiervan is het experiment van Ivan P. Pavlov. Deze onderzoeker liet zien hoe een natuurlijke prikkel kan worden vervangen door een kunstmatige prikkel. Doormiddel van een buisje aan de speekselklier van een hond te bevestigen, kon hij waarnemen wanneer en hoeveel speeksel een hond produceerde. Dit is van belang, omdat een hond bij voedsel in zijn bek speeksel gaat produceren.

Normaalgesproken gebeurt dit produceren van speeksel dus alleen bij het zien/eten van voedsel. Vervolgens liet Pavlov bij het experiment een belsignaal horen waarna de honden voedsel kregen.

26: Carter, brein, 163 27: Carter, brein, 174 28: https://nl.wikipedia.org/wiki/Priming_(geheugen) 29: https://www.zobegaafd.nl/priming/ 12

Wat bleek, was dat de honden na een aantal keren al bij het horen van het belsignaal speeksel gingen produceren.30 De bel wordt hierbij een geconditioneerde stimulus genoemd en de speekselproductie een geconditioneerd respons.31Dit is dus een vorm van leren waarbij de geleerde informatie wordt opgeslagen in het geheugen.32

Afb 5 Klassieke conditionering ยง2.1.4.4 Operante conditionering Bij operante conditionering leert een mens/dier door een straf of beloning naar aanleiding van een bepaalde respons. Door een straf wordt de respons waarschijnlijk minder vaak herhaald en bij een beloning zal een mens of dier de respons juist vaker gaan herhalen. In het dagelijks leven wordt dit vaak toegepast bij kinderen. Als ze zich goed gedragen krijgen ze een snoepje maar wanneer ze brutaal zijn worden ze voor een tijdje op de gang gezet.

33 Ook dit is een vorm van leren waarbij de geleerde informatie wordt opgeslagen in het geheugen. 6

30: Smits, biologie, 293 31: http://mens-en-samenleving.infonu.nl/psychologie/34340-klassieke-conditionering-leren-vanvoorwaardelijke-reflexen.html 32: http://www.nxdomain.nl/~anja/brains/leren.html 33: https://www.zobegaafd.nl/conditionering/ 13

ยง2.2 Het kortetermijngeheugen ยง2.2.1 Route naar het kortetermijngeheugen 1. Informatie komt eerst binnen in het sensorisch geheugen (in de hersenschors), ook wel het zintuiglijk geheugen genoemd, dat informatie voor hele korte duur kan opslaan. Herinneringen komen de hersenen binnen via de hippocampus en zodra deze herinnering binnenkomt zorgt de impuls voor elektrische veranderingen in de hippocampus. Bij het sensorisch geheugen zijn deze veranderingen echter maar tijdelijk en niet groot, hierdoor kan de informatie maar voor korte tijd worden opgeslagen. Bovendien wordt informatie in het sensorisch geheugen weer vervangen als er nieuwe informatie binnenkomt.34 2. Als vervolgens de informatie wordt opgeslagen in het kortetermijngeheugen (ook wel werkgeheugen genoemd, bevindt zich in de prefontale cortex in de hippocampus en de amygdala), is dit een gevolg van dat de impulsen ervoor zorgen dat neuronen een bepaald stofje aanmaken dat voor een specifieke herinnering kan coderen. In het kortetermijngeheugen kunnen herinneringen voor een aantal seconden of minuten worden opgeslagen. Daarnaast is er nog een deel van het kortetermijngeheugen waar informatie voor een uur tot een aantal dagen kan worden opgeslagen.34 In het korte termijngeheugen kunnen ongeveer 7 items tegelijkertijd worden opgeslagen, al zijn de meningen van wetenschappers hierover verdeeld.

Uiteindelijk kan een herinnering uit het kortetermijngeheugen verplaatst worden naar het langetermijngeheugen als het maar vaak genoeg herhaald wordt.35 Hierbij is het kortetermijngeheugen dus een soort brug naar het langetermijngeheugen. Er zijn echter nog andere modellen waarbij het kortetermijngeheugen een iets andere functie heeft.

7

34: http://www.vanderlippe.nl/pws.pdf 35: https://www.zobegaafd.nl/korte-termijn-geheugen/ 14

Hoofdstuk 3 Dementie “Het vooruitzicht dat je ten slotte zult vergeten wat je allemaal bent vergeten en dat je dit dan ook niet zult missen, is geen troost, want het betekent dat je uiteindelijk zelf, als persoon gewist bent.” Douwe Draaisma, 201136

§3.1 Wat is dementie?

“Dementie is een verzamelnaam voor aandoeningen die gekenmerkt worden door combinaties van meervoudige stoornissen in verstandelijke vermogens (waaronder het geheugen), stemming en gedrag.”37 Dementie heeft dus niet alleen maar te maken met vergeetachtig worden, zoals veel mensen in eerste instantie denken. Wel is het moeilijk om alle vormen van dementie in één definitie te omschrijven en daarom wordt er later in dit hoofdstuk nog wat verder ingegaan op een bepaalde vorm van dementie. §3.2 Symptomen Op de site van Stichting Alzheimer Nederland, zijn 10 symptomen te vinden die kunnen duiden op beginnende dementie, hieronder volgen deze 10 symptomen.38 1. Vergeetachtigheid Wanneer iemand nieuwe informatie vergeet, kan dit een teken zijn van dementie. Ook kan iemand belangrijke data of gebeurtenissen vergeten. Of hij kan dezelfde vraag steeds opnieuw stellen en afhankelijk zijn van spiekbriefjes of familie voor dingen die hij eerst zonder hulp kon onthouden.

2. Problemen met dagelijkse handelingen Gewone dingen gaan steeds moeilijker. Bijvoorbeeld geldzaken regelen en hobby's uitoefenen. Ook wordt het lastiger om dingen te plannen of in de juiste volgorde uit te voeren. Zoals koffie zetten of een maaltijd bereiden.

3. Vergissingen met tijd en plaats Iemand met (beginnende) dementie heeft minder besef van tijd en raakt vaker de weg kwijt.

De persoon vergeet soms waar hij is en hoe hij daar gekomen is. 8

36: Swaab, brein, 395 37: https://nl.wikipedia.org/wiki/Dementie 38: https://www.alzheimer-nederland.nl/dementie/herkennen-symptomen/symptomen 15

4. Taalproblemen Een kenmerk van dementie is dat het moeilijker wordt om een gesprek te volgen. De persoon kan midden in een gesprek stoppen met praten en vergeten hoe hij verder moet. Of hij herhaalt wat hij daarvoor al zei. Ook kan iemand met dementie namen en eenvoudige woorden vergeten. Praten gaat ook minder vloeiend.

5. Kwijtraken van spullen Iemand met (beginnende) dementie kan spullen op vreemde plekken leggen. Bijvoorbeeld een portemonnee in de koelkast of een boek in de oven. Hij raakt spullen kwijt en kan niet meer achterhalen waar hij ze gelaten heeft.

6. Slecht beoordelingsvermogen Voor iemand met dementie kan het lastig zijn om situaties in te schatten en keuzes te maken. Hij kan aanbiedingen slecht beoordelen en grote sommen geld uitgeven.

Bijvoorbeeld als hij teveel boodschappen koopt of spullen die hij niet nodig heeft.

7. Terugtrekken uit sociale activiteiten Iemand kan problemen hebben met sociale activiteiten, zoals zijn hobby's, sport en gesprekken. Hij trekt zich vaker terug en onderneemt minder activiteiten dan voorheen. Ook kan hij urenlang voor de televisie zitten en veel langer slapen dan gewoonlijk.

8. Veranderingen in gedrag en karakter Het komt voor dat iemand met dementie ander gedrag gaat vertonen. Hij kan verward, achterdochtig, depressief of angstig worden. Zonder duidelijke aanleiding kan zijn stemming omslaan. Ook het karakter verandert. Hij kan soms dingen doen die hij anders nooit deed.

9. Onrust Een van de symptomen van dementie is onrust. Daardoor lijkt het alsof hij steeds iets zoekt, moet opruimen of iets anders moet doen. Door dit constante gevoel van onrust en de behoefte om te lopen, krijgt iemand vaak slaapproblemen.

10. Problemen met het zien De hersenen krijgen moeite om te verwerken wat iemand ziet. De persoon kan bijvoorbeeld afstanden minder goed inschatten.

Het is van groot belang om deze symptomen te herkennen omdat bij een vroege diagnose nog kan worden gekeken naar dementie-vertragende medicijnen of hulp in huis.

16

§3.3 Alzheimer Dementie is een verzamelnaam voor ruim 50 ziektes. Omdat het moeilijk is over al deze vormen iets te vertellen, heb ik ervoor gekozen om op één van deze vormen wat dieper in te gaan. Mijn keuze is gevallen op de meest voorkomende vorm, namelijk: Alzheimer. Ruim 70% van de mensen die dementie heeft, heeft Alzheimer.39 §3.3.1 Alzheimer in de hersenen Bij de ziekte van Alzheimer is er sprake van het ophopen van plaques, die gemaakt zijn van een onoplosbaar eiwit genaamd beta-amyloïden. Deze ophopingen van plaques liggen in de spleet tussen de neuronen, waardoor de communicatie tussen neuronen niet meer of moeilijk plaats vindt. De plaques ontstaan door biochemische fouten tijdens de afbraak van het amyloïde precursor proteïne. Bij gezonde mensen worden deze ophopingen weer opgeruimd, maar bij Alzheimer patiënten gebeurd dit niet. 40 Dit lijdt tot aantasting van het geheugen en vergeetachtigheid.41 Dit is echter niet de enige mogelijke oorzaak van Alzheimer, want voor wetenschappers is er nog een tweede optie (of een combinatie van beide opties) die Alzheimer zou kunnen veroorzaken. In de hersencellen ontstaan namelijk opeenhopingen van vezels die neurofibrillaire tangles worden genoemd. Deze tangles bestaan uit tau-eiwitten (Een taueiwit is een belangrijk eiwit dat in overvloed te vinden is in de neuronen, voornamelijk in het centrale zenuwstelsel42). Deze eiwitten komen ook voor bij gezonde mensen, maar bij mensen met Alzheimer is de opbouw van de tau-eiwitten anders. Door deze afwijkende vorm zorgen de eiwitten ervoor dat de buisjes in cellen verstopt raken en vervolgens gaan afbreken. Logischerwijs zorgt dit ervoor dat de communicatie tussen deze cellen ook niet goed meer verloopt.41 Alzheimer wordt ook wel gezien als een versnelde vorm van hersenveroudering. Iedere werkende hersencel beschadigt zichzelf, en ondanks dat de hersenen deze schade grotendeels kunnen herstellen, blijft er altijd nog een beetje schade over. Door de jaren heen zorgt dit voor steeds meer schade aan de hersencellen en steeds minder herstel. Dit is de basis voor het verouderingsproces. Als deze schade steeds sneller oploopt ontstaan de plaques en tangles die de ziekte van Alzheimer veroorzaken. De ziekte van Alzheimer tast altijd als eerste de entorhinale cortex aan, vervolgens het limbische systeem en daarna de hersenschors.43 9

39: https://www.alzheimer-nederland.nl/dementie/soorten-vormen/ziekte-van-alzheimer 40: Carper, brein, 178 41: https://www.alzheimer-nederland.nl/dementie/oorzaken-preventie/oorzaken 42: https://nl.wikipedia.org/wiki/Tau-eiwit 43: Swaab, brein, 401 17

§3.3.2 Risicofactoren De belangrijkste risicofactoren voor dementie zijn leeftijd en erfelijkheid. De erfelijke factor is in dit geval het apolipoproteïneE-ε4-gen. Het betekent echter niet dat als iemand dat gen heeft, die persoon ook automatisch de ziekte van Alzheimer krijgt, het vergroot alleen de kans.44 Daarnaast zijn er natuurlijk ook mensen die op jonge leeftijd de ziekte van Alzheimer krijgen. Bij deze mensen wordt in het begin vaak niet meteen gezien dat ze lijden aan de ziekte van Alzheimer. Dit komt doordat geheugenproblemen pas later aan de orde komen en gedragsveranderingen bij hen één van de eerste symptomen is.45 Om Alzheimer te voorkomen, is het belangrijk om gezond te leven; sporten, niet roken, gezond eten. 46 Was het maar zo makkelijk, want er zijn genoeg mensen die Alzheimer patiënt worden terwijl ze nog zo gezond hebben geleefd.

Afbeelding 6 Plaques en tangles 10

44: Swaab, brein, 400 45: http://www.jongdementerend.nl/mijzelf/ziektebeelden/?p=74#alzheimer 46: https://www.alzheimer-nederland.nl/dementievoorkomen

18

Afbeelding 7 Alzheimer hersenen §3.3.3 Fasen Het verloop van de ziekte van Alzheimer is grofweg in te delen in 7 verschillende fasen47: Fase 1: In deze fase is er nog niets te merken aan de patiënt, van symptomen zijn nog geen sprake.

Fase 2: De patiënt begint lichte geheugenproblemen te krijgen. Vooral het kortetermijngeheugen werkt minder soepel en er is steeds meer sprake van bijvoorbeeld het vergeten van afspraken of sleutels kwijt zijn.

Fase 3: Door familie of vrienden worden nu ook symptomen opgemerkt. Het voeren van gesprekken gaat bijvoorbeeld moeilijker, omdat er taalproblemen ontstaan. In fase 3 is er sprake van de symptomen die te vinden zijn in paragraaf 3.2.

Fase 4: De persoon krijgt moeite met het herkennen van andere mensen en daar namen bij te kunnen bedenken. Hierdoor gaan de patiënten sociale situaties zoveel mogelijk uit de weg, soms tot onbegrip van anderen. Ook wordt het maken van bijvoorbeeld een sudoku nu een hele opgave omdat de rekenvaardigheden achteruitgaan.

Fase 5: Het tijdsbesef van de patiënt verdwijnt deels, waardoor de patiënt zich ook minder van zijn eigen geschiedenis kan herinneren. Een gevolg hiervan is dat ze vergeten dat bepaalde mensen al zijn overleden, wat voor moeilijke situaties kan zorgen. Ook kan de patiënt zich niet goed bedenken waar hij zich op dat moment bevindt en wat hij daar ook alweer deed.

11

47: http://www.vasculairedementie.com/alzheimer-verloop/ 19

Fase 6: In dit stadium is een patiënt zelf niet meer in staat bepaalde handelingen te verrichten. Bijvoorbeeld toiletbezoek, schrijven, omkleden, douchen enzovoorts. In dit stadium is er veel hulp nodig. Vaak wordt de zorg voor mantelzorgers in deze fase ook te groot waardoor een patiënt naar een verzorgingstehuis moet verhuizen.

Fase 7: Na stadium 6 is er bij fase 7 fulltime zorg nodig. Communicatie gaat bijna niet meer en de patiënt is erg afgezonderd.

In de loop van deze fasen, verandert een persoon steeds meer, een stil en teruggetrokken persoon kan opeens heel erg aanwezig zijn terwijl de normaalgesproken aanwezige, norse man nu een lief, bescheiden type wordt. Het is dan ook moeilijk om Alzheimer in een aantal fasen te omschrijven omdat het dan zo zwart wit wordt, terwijl iedereen andere ervaringen heeft.

In het boek “Wij zijn ons brein” van Dick Swaab wordt Alzheimer beschreven als een soort trap. Het leven is een trap omhoog, waarbij de mens steeds meer leert en weet, totdat men ouder wordt en aan de andere kant de trap weer omlaag loopt. Bij Alzheimer gaat een patiënt diezelfde trap weer af, zodat een patiënt in het allerlaatste stadium in de foetus houding in bed ligt. Net zoals een baby dus in de buik van zijn moeder ligt. Ook is er sprake van een zuigreflex als iemand zijn vinger in de mond van een vergevorderde Alzheimer patiënt of een baby steekt.48 §3.3.4 Geneesmiddel Als familie van een Alzheimer patiënt, krijgen mensen vaak de vraag hoe het inmiddels met de desbetreffende persoon gaat. Dit wordt soms gezien als een vraag die moeilijk te beantwoorden is, omdat Alzheimer nou eenmaal een progressieve ziekte is en het dus niet zo is dat iemand op een gegeven moment weer ‘beter’ wordt. Naast dat er wel middelen zijn (werken niet bij iedereen) die soms het proces een tijdje stabiel kunnen houden, is hét geneesmiddel voor Alzheimer op dit moment nog niet uitgevonden. Wel zijn er een aantal medicijnen die het ziekteproces kunnen vertragen, of de symptomen kunnen beperken. Dit zijn vaak medicijnen als; slaapmiddelen, pijnstillers, antidepressiva en rustgevende middelen.49 Ook wordt er druk onderzoek gedaan naar bepaalde ‘hersenschokjes’ die het proces zouden kunnen vertragen. Er is hoop dat er over een paar jaar een medicijn is dat Alzheimer kan genezen, al is dit wel een moeilijke zoektocht.12

48: Swaab, brein, 404 49: https://dementie.nl/informatie-en-tips/medicatie-tegen-symptomen-van-dementie 20

§3.3.5 Zorg Het zorgen voor iemand met Alzheimer wordt over het algemeen als heel zwaar ervaren.

Veel mensen zien het als vanzelfsprekend om hun partner te verzorgen als ze niet meer goed voor zichzelf kunnen zorgen. Maar zo gewoon is dit niet, zowel lichamelijk als geestelijk is het moeilijk om een familielid of partner zo te zien veranderen. Verzorgers hebben eigenlijk twee taken50: -

De taak die iedereen ziet, de lichamelijke verzorging, van toiletbezoek tot aankleden.

De geestelijke taak, de patiënt steunen in zijn goede momenten, maar ook in momenten van verdriet. Want naast dat de familie van een patiënt er heel veel verdriet van heeft dat een persoon zichzelf helemaal verliest, is er ook nog het verdriet van de patiënt zelf. De patiënt krijgt de veranderingen mee en heeft veel last van negatieve gevoelens, maar kan deze niet meer onder woorden brengen of begrijpen, wat het extra moeilijk maakt.

En al willen verzorgers het nog zo graag, vaak redden ze het op een gegeven moment niet meer in hun eentje. Doordat patiënten ’s nachts bijvoorbeeld gaan ronddwalen of zichzelf in gevaar brengen. In dit geval kan een patiënt vaak verhuizen naar een verzorgingstehuis waar meer dementerenden wonen en waar ze de hulp krijgen die ze nodig hebben.

Ook is er voor Alzheimer patiënten en naasten de mogelijkheid om één keer in de maand een Alzheimer Café te bezoeken, zodat ze antwoord kunnen krijgen op hun vragen en met anderen kunnen praten over de dingen waar ze tegenaan lopen.51 13

50: Vinke, Zorgboek, 9 51: https://dementie.nl/informatie-en-tips/wat-een-alzheimer-cafe-en-waar-vind-ik-deze 21

Hoofdstuk 4 Experiment §4.1 Hypothese & onderzoeksvraag Onderzoeksvraag: “Wat voor effect hebben klassieke en zenuwachtige muziek op het kortetermijngeheugen?”

Mijn hypothese luidt als volgt: “Ik verwacht dat klassieke muziek ten opzichte van zenuwachtige muziek een stimulerende werking heeft op het kortetermijngeheugen.”

Binnen mijn onderzoek betekent dit dus dat de verwachting is, dat klassieke muziek meer goede antwoorden zal opleveren in vergelijking met zenuwachtige muziek (beschrijving experiment paragraaf 4.2). Maar wat wordt er eigenlijk verstaan onder klassieke en zenuwachtige muziek? §4.1.1 Klassieke muziek Als men spreekt over klassieke muziek wordt vooral gekeken naar het jaar waarin dat muziekstuk is gecomponeerd. In mijn onderzoek is dat echter niet van toepassing, maar gaat het vooral om het tempo en de instrumenten. Bij klassieke muziek is er geen sprake van door de ´computer´ toegevoegde geluiden of beats. Er wordt dus echt alleen maar gebruik gemaakt van instrumenten en eventueel zang. Veel gebruikte instrumenten bij klassieke muziek zijn: piano, viool en orgel. Ik heb bewust voor muziek zonder zang gekozen, zodat de gezongen tekst en taal niet van invloed kan zijn op het onderzoek. Ook is het volume van beide muziekstukken gelijk. Het klassieke stuk van mijn experiment is: “Burgmuller op. 100 No.8 The sweet grace van Jeremiah Jones”. Er wordt in dit stuk alleen maar gebruik gemaakt van een piano. §4.1.2 Zenuwachtige muziek Omdat zenuwachtige muziek niet een officiële muziekstijl is, heb ik hier mijn eigen invulling aan gegeven. Voor mij is muziek zenuwachtig, als er in een versneld tempo steeds hetzelfde deuntje wordt herhaald. Denk hierbij bijvoorbeeld aan muziekjes die te horen zijn als men in de wacht wordt gezet voor een telefoontje. Kortom, zenuwachtige muziek is muziek waar mensen zich op lange termijn aan gaan ergeren. Daarnaast ligt het tempo van het door mij gekozen zenuwachtige muziekstuk vrij hoog, namelijk 137 BPM 5214, dit betekent dat er 137 tellen per minuut zijn.53 Dit klinkt in eerste instantie misschien een beetje raar, maar het heeft te maken met de maat waarin het muziekstuk is geschreven. Het tempo van klassieke muziek ligt dus lager dan het tempo van zenuwachtige muziek. Het zenuwachtige muziekstuk dat gebruikt wordt in mijn experiment is: “Popcorn song van Hot butter”. Bij dit liedje is duidelijk sprake van tempoversnelling en een zeer herkenbaar deuntje dat steeds herhaald wordt.

52: https://songbpm.com/hot-butter/popcorn 53: https://nl.wikipedia.org/wiki/Beats_per_minute 22

§4.1.3 Onderbouwing hypothese In mijn hypothese is te zien dat ik verwacht dat klassieke muziek meer goede antwoorden zal opleveren dan zenuwachtige muziek. Dit heeft verschillende redenen: Het concentratievermogen van een mens is beperkt.54 Omdat klassieke muziek zich meer op de achtergrond houdt en meer rust met zich meebrengt verwacht ik dat mensen zich hierdoor beter kunnen concentreren. Zenuwachtige muziek zorgt daarentegen eerder voor irritatie waardoor mensen zich niet goed kunnen ontspannen en dus ook niet goed kunnen concentreren op de afbeeldingen.

Daarnaast zorgt klassieke muziek ervoor dat hartslag, ademhaling en hersengolven beter in balans komen waardoor de hersenen en dus het geheugen beter werken. 55 Omdat klassieke muziek ongeveer hetzelfde ritme heeft als onze hartslag, zorgt dit ervoor dat we in een ontspannen maar toch alerte gemoedstoestand raken. In deze toestand kunnen de hersenen het beste leren en informatie opnemen. 55 §4.2 Opzet experiment Om te kijken naar de invloed van klassieke én zenuwachtige muziek op het geheugen, zijn er twee 2 HAVO klassen van ongeveer 30 leerlingen tot mijn beschikking gesteld. Mijn onderzoek bestaat uit: -

Twee PowerPoints met elk 20 afbeeldingen van verschillende alledaagse voorwerpen (bijvoorbeeld; schaar, fiets, pen enz.)

Een klassiek muziekstuk onder PowerPoint 1 (“Burgmuller op. 100 No.8 The sweet grace van Jeremiah Jones”) Een zenuwachtig muziekstuk onder PowerPoint 2 (“Popcorn song van Hot butter”)

Om een beter beeld te krijgen van de PowerPoints, zie bijlage 1 & 2.

Eén PowerPoint bestaat uit 20 verschillende dia’s die elk 3 seconden te zien zullen zijn, in totaal duurt de hele PowerPoint dus 1 minuut. Tijdens deze minuut krijgen de leerlingen klassieke of zenuwachtige muziek te horen. Vervolgens wordt de PowerPoint uitgeschakeld en moeten de leerlingen in 2 minuten proberen zo veel mogelijk voorwerpen op te schrijven die ze onthouden hebben. Op dit invulformulier staan ook nog een aantal algemene vragen, zie voor dit formulier bijlage 3. Beide klassen moeten zowel de PowerPoint met klassieke muziek, als de PowerPoint met zenuwachtige muziek maken.

Klas 2HA krijgt eerst de PowerPoint met klassieke muziek te zien en een aantal dagen later de PowerPoint met zenuwachtige muziek. Bij klas 2HB is deze volgorde precies andersom zodat de volgorde niet van invloed kan zijn op het onderzoek. Het onderzoek vindt bij beide klassen onder schooltijd (8:20-15:40) plaats. Ook is het belangrijk dat de leerlingen niet verteld wordt waar het onderzoek om gaat, zodat dit ze ook niet kan beïnvloeden.15

54: http://educatie-en-school.infonu.nl/studievaardigheden/47902-geheugen-beter-onthoudendoor-middel-van-muziek.html 55: http://michielhaas.nl/positieve-effect-van-muziek-op-de-hersenen/ 23

Als mijn hypothese klopt, zou het resultaat van dit onderzoek dus zijn dat het gemiddelde aantal goede antwoorden bij klassieke muziek hoger ligt dan het gemiddelde aantal goede antwoorden bij zenuwachtige muziek. §4.3 Resultaten Voor de meetresultaten, zie bijlage 5.3.1 De resultaten verwerkt in een grafiek zijn te vinden in bijlage 4.1. Uit de grafiek blijkt, dat het verschil tussen het aantal goede antwoorden van zenuwachtige en klassieke muziek afgerond 0,7 is. Bij zenuwachtige muziek zijn dus gemiddeld 0,7 meer goede antwoorden gegeven als bij klassieke muziek. §4.4 Conclusie Uit de resultaten van mijn onderzoek blijkt, dat klassieke muziek ten opzichte van zenuwachtige muziek niet een stimulerende werking op het kortetermijngeheugen heeft.

Het is zelfs tegenovergesteld! Zenuwachtige muziek levert binnen mijn onderzoek gemiddeld meer goede antwoorden op als dat klassieke muziek doet. Hieruit kunnen we dus concluderen: “Zenuwachtige muziek heeft in vergelijking met klassieke muziek een stimulerende werking op het kortetermijngeheugen.”

We mogen dit concluderen omdat de y-foutwaarde van beide grafieken elkaar niet snijdt, en dit betekent dat het om een statistisch aantoonbaar verschil gaat. Nauwkeurige getallen zijn in de bijlage te vinden. Mijn hypothese wordt dus verworpen.

Het is moeilijk om dit te verklaren, omdat er weinig literatuur en onderzoek over ‘zenuwachtige muziek’ te vinden is. Wel zou ik natuurlijk zelf na kunnen denken over een verklaring: -

-

Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat de zenuwachtige muziek meer lijkt op de muziekstijl die de leerlingen zelf tijdens het leren luisteren, in vergelijking met klassieke muziek.

Hierdoor zijn zij, en hun hersenen gewend zich te concentreren bij een soortgelijke muziekstijl.

Door het oplopende tempo van zenuwachtige muziek, blijven de leerlingen scherp en dromen ze niet zo snel weg. Hierdoor kunnen ze zich goed blijven concentreren en dus meer voorwerpen onthouden.

Een echte verklaring kan ik u helaas niet bieden, dit zijn slechts mogelijke verklaringen.

Om terug te komen op de onderzoeksvraag, ten opzichte van klassieke muziek heeft zenuwachtige muziek een stimulerend effect op het kortetermijngeheugen. Als men op een school bij een geheugentest dus zo hoog mogelijke resultaten wil krijgen en er wordt getwijfeld tussen zenuwachtige en klassieke muziek, kan men dus het beste kiezen voor zenuwachtige muziek.

24

§4.5 Foutendiscussie Bij een experiment is het altijd moeilijk om fouten helemaal uit te sluiten. Zo ook bij mijn onderzoek. De experimenten zijn namelijk niet op exact hetzelfde tijdstip uitgevoerd en soms was de sfeer in de klas rumoerig. Dit kan voor mogelijke fouten hebben gezorgd.

Daarnaast zou ik bij herhaling van het experiment, ook het kortetermijngeheugen zónder enkele vorm van muziek willen testten. Dit omdat ik dan kan concluderen of de muziek überhaupt een positieve uitwerking heeft op de resultaten. Het zou nu namelijk ook zo kunnen zijn dat beide muzieksoorten helemaal niet stimulerend werken en dat stilte juist het allerbeste is. §4.6 Extra resultaten Naast de resultaten op mijn oorspronkelijke onderzoeksvraag, zijn er nog een aantal opmerkelijke resultaten. Deze resultaten hebben te maken met de extra vragen op het invulformulier (bijlage 3) : -

Wat is je geslacht?

Leer je wel eens met muziek op?

Zit je op muziekles?

M/V Ja/nee/soms Ja/nee/vroeger wel

Het blijkt namelijk dat meisjes bij klassieke muziek gemiddeld 0,3 meer goede antwoorden behalen dan jongens. Daarentegen scoren jongens bij zenuwachtige muziek weer hoger, gemiddeld 0,2 goede antwoorden meer. De betrouwbaarheid van deze resultaten ligt niet vast, omdat ik me vooral op mijn oorspronkelijke hypothese heb gericht.

Ook is te zien dat leerlingen die zelf wel eens met muziek op leren bij de klassieke muziek gemiddeld 0,2 goede antwoorden minder hebben dan de leerlingen die nooit met muziek op leren. Daartegenover staat dat ze wel weer gemiddeld 0,2 meer goede antwoorden hebben bij de zenuwachtige muziek.

Daarnaast is het opmerkelijk dat de leerlingen die nooit op muziekles hebben gezeten, bij beide muzieksoorten hoger scoren als de leerlingen die nu op muziekles zitten of hebben gezeten. Bij de zenuwachtige muziek ligt dit aantal op 0,2 meer en bij klassieke muziek zelfs op 1! Dit gaat tegen mijn verwachting in, omdat ik had verwacht dat leerlingen die muziekles hebben of hadden meer ‘gewend’ zouden zijn aan het horen van muziek en het zich tegelijkertijd concentreren. Omdat dit bij het bespelen van een instrument natuurlijk ook het geval is. Misschien is een mogelijke verklaring dat de leerlingen zonder muziekles minder nadenken bij het horen van muziek en zich daardoor beter kunnen richten op de afbeeldingen dan de leerlingen mét muziekles. §4.7 Vervolgonderzoek Zoals eerder al vermeld werd, een mogelijk vervolgonderzoek zou het onderzoek naar het kortetermijngeheugen zónder muziek kunnen zijn (zie 4.5). Daarnaast lijkt het mij ook erg interessant om onderzoek te doen naar de invloed van geur op het kortetermijngeheugen.

25

Evaluatie Over het algemeen ben ik erg tevreden over het verloop van mijn PWS. Ik had een onderwerp gekozen waarbij mijn interesse ligt en uiteindelijk ook een aansluitend experiment. Wel heb ik gemerkt dat ik het moeilijk vind om zomaar te beginnen met het schrijven van tekst. Maar hoe verder ik kwam, hoe leuker het werd. Ik vond bijvoorbeeld het schrijven over dementie erg leuk en interessant, het schrijven over de hersenen daarentegen wat minder. Het experiment zelf is goed verlopen en het in elkaar zetten van de PowerPoints met muziek is dan ook iets waar ik veel plezier in heb gehad. Al met al ben ik erachter gekomen dat ik persoonlijk moeite heb met het op gang komen, maar naarmate ik wat langer bezig was, ging het steeds sneller en kon ik er ook meer plezier aan beleven. Het experiment vond ik van het begin af aan al leuk en dat praktische gedeelte ligt mij dus wat meer denk ik. Bij het experiment heb ik veel hulp gehad van Gepke, waar ik haar voor wil bedanken en ook konden we met vragen altijd bij meneer Korte terecht. Daarnaast gaat mijn dank uit naar mijn ouders, die mij zo nu en dan hielpen met het corrigeren van foutjes en Anouk en Froukje waar ik als mede biologie-pws’ers veel aan heb gehad.

26

Literatuurlijst 1: Carter, R. Het brein in kaart. Op verkenningstocht door de menselijke hersenen.1998 z.p.

(Weidenfeld & Nicolson) 2: Smits, G en Waas, B. Biologie voor jou vwo B1. Den Bosch z.j. (Mamlmberg, tweede druk) 3: Stichting September. Zorgboek dementie. Meppel, 2007. (Giethoorn Media Groep, zesde druk) 4: Swaab, D. Wij zijn ons brein. Van baarmoeder tot Alzheimer. Steenwijk, 2010. (Bariet, veertigste druk)

27

Internetbronnen H1 De hersenen 1: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/de-hersenen/functies/grotehersenen 2: http://sulla-salute.com/gezondheid/functie-van-de-temporale-kwab.php 3: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/dehersenen/anatomie/frontaalkwab 4: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/de-hersenen/anatomie/kleinehersenen 5: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/de-hersenen/anatomie/thalamus 6: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/de-hersenen/anatomie/amygdala 7: https://nl.wikipedia.org/wiki/Nucleus_caudatus 8: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/de-hersenen/hersenen-in-het-kort 9: http://www.brainmatters.nl/terms/synaps/ H2 Het geheugen 10: http://www.woorden.org/woord/langetermijngeheugen 11: https://nl.wikipedia.org/wiki/Gyrus_parahippocampalis#/media/File:Gray727.svg 12: https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/dehersenen/anatomie/fornix 13: https://nl.wikipedia.org/wiki/Langetermijngeheugen 14: http://wetenschap.infonu.nl/anatomie/36609-het-geheugen-werking-ligging-en-functiebinnen-de-hersenen.html 15: https://www.zobegaafd.nl/declaratief-geheugen-expliciet-geheugen/ 16:http://www.hoogbegaafduitgedaagd.nl/images/modules/inkijkexemplaar_Neuropsychol ogie.pdf 17: https://www.zobegaafd.nl/episodisch-geheugen/ 18: https://nl.wikipedia.org/wiki/Priming_(geheugen) 19: https://www.zobegaafd.nl/priming/

28

20: http://mens-en-samenleving.infonu.nl/psychologie/34340-klassieke-conditioneringleren-van-voorwaardelijke-reflexen.html 21: http://www.nxdomain.nl/~anja/brains/leren.html 22: https://www.zobegaafd.nl/conditionering/ 23: http://www.vanderlippe.nl/pws.pdf 24: https://www.zobegaafd.nl/korte-termijn-geheugen/ H3 Dementie 25: https://nl.wikipedia.org/wiki/Dementie 26: https://www.alzheimer-nederland.nl/dementie/herkennen-symptomen/symptomen 27: https://www.alzheimer-nederland.nl/dementie/soorten-vormen/ziekte-van-alzheimer 28: https://www.alzheimer-nederland.nl/dementie/oorzaken-preventie/oorzaken 29: https://nl.wikipedia.org/wiki/Tau-eiwit 30: http://www.jongdementerend.nl/mijzelf/ziektebeelden/?p=74#alzheimer 31: https://www.alzheimer-nederland.nl/dementievoorkomen 32: http://www.vasculairedementie.com/alzheimer-verloop/ 33: https://dementie.nl/informatie-en-tips/medicatie-tegen-symptomen-van-dementie 34: https://dementie.nl/informatie-en-tips/wat-een-alzheimer-cafe-en-waar-vind-ik-deze H4 Experiment 35: https://songbpm.com/hot-butter/popcorn 36: https://nl.wikipedia.org/wiki/Beats_per_minute 37: http://educatie-en-school.infonu.nl/studievaardigheden/47902-geheugen-beteronthouden-door-middel-van-muziek.html 38: http://michielhaas.nl/positieve-effect-van-muziek-op-de-hersenen/

29

Afbeeldingen 1: Grote hersenen https://nl.wikipedia.org/wiki/Grote_hersenen 2: Corpus callosum https://medlineplus.gov/ency/imagepages/8753.htm 3: Hippocampus http://verenigingmisofonie.nl/wp-content/uploads/2014/12/amygdalathalamus.jpg 4: Schematische neuron http://lessenseriebvj.weebly.com/zenuwen.html 5: Klassieke conditionering http://www.brainmatters.nl/wp-content/uploads/pavlovdog2.jpg 6: Plaques en tangles http://thebrain.mcgill.ca/flash/d/d_08/d_08_cl/d_08_cl_alz/d_08_cl_alz.html 7: Alzheimer hersenen http://www.lewy-body.nl/alzheimer.html Powerpoint 1 & 2 1. Kiwi http://www.healthline.com/health/7-best-things-about-kiwi 2. Potlood http://www.dekantoorvakhandel.nl/schrijfwaren/potloden/potloden/potloodconte-criterium-550-6b-640360/ 3. Dolfijn http://www.radsioweb.nl/Dolfijnen/dolfijnen.htm 4. Fiets http://www.roysbikeservice.nl/pagina/id/2/aanbiedingen.html 5. Bril http://brilerbij.nl/enkelvoudig-heren/19-algiers-bril-kopen-online.html 6. Rugzak https://www.bagageonline.nl/rugtassen.html 7. Paraplu https://www.bol.com/nl/p/adventure-bags-golf-paraplu-o-130-cmregenboog/9200000031357339/ 8. Schaar https://www.scharenpunt.nl/137/victorinox-schaar-16-cm.html 9. Gitaar http://www.laudius.nl/hobby/muziek/singleview/cursussen/gitaar-spelen.html 10. Vergrootglas http://www.seggelant.com/bedrijven-pagina-zoeken-site/ 11. Klok http://www.klok-zaak.nl/klok 12. Giraffe http://www.giraffeworlds.com/giraffe-pictures/ 13. Stoel http://www.dille-kamille.be/nl/shop/c/501/a/618/stoel-nummer-750-vanonbehandeld-beukenhout 14. Knijper http://lichteverzen.nl/?p=367 30

15. Pet http://www.capgids.nl/caps-bedrukken/caps/brushed-honkbalpet/pg86117561041a04/ 16. Ring https://www.etsy.com/c/jewelry/rings/wedding-and-engagement/engagementrings 17. Sleutel http://www.hoberg.be/nl-7021-4015-3948-enkelsluitingen-getande-sleutelrn.html 18. Wortel http://www.ingredienten.nl/wortel 19. Schommel http://www.gigaspeelgoed.nl/buitenspeelgoed/schommel/schommelmetaal/schommel-duett-2-persoons-detail.html 20. Schaats http://www.bever.nl/wintersport/schaatsen 21. Bank http://www.bankstellen.nl/bankstellen/ 22. Sinaasappel http://www.ingredienten.nl/sinaasappel 23. Tennisracket http://www.tennisdiscount.nl/nl/C137-Kinder-tennisrackets.html 24. Koe http://www.dierenartsenoisterwijk.nl/pages/home/landbouwhuisdieren/medischeinformatie-rund.php 25. Muts http://handmadenl.blogspot.nl/2013/11/muts-breien-in-de-juiste-maat.html 26. Microfoon http://www.rekreatiebaron.nl/de/party/artikel/1006-microfoon 27. Brood http://www.bakkerammerlaan.nl/productinformatie/brood/bruin-broodtarwe/licht-bruin-brood-knip.html 28. Slippers http://www.l1.nl/nieuws/258525-gedetineerde-ontsnapt-maastricht-tijdensbegeleid-verlof 29. Pleister https://www.vn.nl/de-week-waarin-79/ 30. Verrekijker http://kijkerhuren.nl/verrekijker/ 31. Lamp http://webdibs.com/shop/demo/lamp/ 32. Trampoline http://www.intertoys.nl/buitenspeelgoed/trampoline 33. Slak https://nl.wikipedia.org/wiki/Slakken#/media/File:Grapevinesnail_01.jpg 34. Pen https://en.wikipedia.org/wiki/Pen 35. Aardbei http://www.aspergesdeurne.nl/products/aardbeien 36. Horloge https://www.lucardi.nl/nl-nl/horloges 31

37. Aansteker http://www.brandhout.be/product/gasaansteker-piezzo 38. USB stick http://bootableusb.net/fix-usb-disk-undetected-or-write-protected/ 39. Tent https://www.bol.com/nl/p/camp-gear-missouri-2-koepeltent-2-persoonsblauw/9200000024303836/?suggestionType=browse 40. Stroopwafel http://www.boombanket.nl/default.asp?land=nl&subject=segment&segment_volgnr=6&pro d_volgnr=15

32

Bijlagen Muziek de sleutel tot ons geheugen ĂŠn verleden Janiek Wildschut F5VB Dockinga College te Dokkum afdeling VWO

1

Inhoudsopgave Bijlage 1 Powerpoint 1 Klassieke muziek………………………………………………………………….blz. 3-5 Bijlage 2 Powerpoint 2 Zenuwachtige muziek…………………………………………………………..blz. 6-8 Bijlage 3 Invulformulier Experiment………………………………………………………………………....blz. 9 Bijlage 4 Grafieken……………………………………………………………………………………………………blz. 10-14 - Grafiek 4.1………………………………………………………………………………………………….blz. 10 - Grafiek 4.2………………………………………………………………………………………………….blz. 11 - Grafiek 4.3………………………………………………………………………………………………….blz. 12 - Grafiek 4.4……………………………………………………………………………………………….…blz. 13 Bijlage 5 Gegevens Grafieken……………………………………………………………………………….…..blz. 14 Logboek…………………………………………………………………………………………………………………… 15 ≥

2

Bijlage 1 PowerPoint 1 Klassieke muziek

3

4

Dia 1: Bank

Dia 11: Lamp

Dia 2: Sinaasappel

Dia 12: Trampoline

Dia 3: Tennisracket

Dia 13: Slak

Dia 4: Koe

Dia 14: Pen

Die 5: Muts

Dia 15: Aardbeien

Dia 6: Microfoon

Dia 16: Horloge

Dia 7: Brood

Dia 17: Vuuraansteker

Dia 8: Slippers

Dia 18: USB-stick

Dia 9: Pleisters

Dia 19: Tent

Dia 10: Verrekijker

Dia 20: Stroopwafels

5

Bijlage 2 PowerPoint 2 Zenuwachtige muziek

6

7

Dia 1: Kiwi

Dia 11: Klok

Dia 2: Potlood

Dia 12: Giraffe

Dia 3: Dolfijn

Dia 13: Stoel

Dia 4: Fiets

Dia 14: Knijper

Dia 5: Bril

Dia 15: Pet

Dia 6: Rugzak

Dia 16: Ring

Dia 7: Paraplu

Die 17: Sleutel

Dia 8: Schaar

Dia 18: Wortels

Dia 9: Gitaar

Dia 19: Schommel

Dia 10: Vergrootglas

Dia 20: Schaats

8

Bijlage 3 Invulformulier Experiment Geslacht; Leeftijd;

A Leer je wel eens met muziek op?

B Zit je op muziekles?

C: Maak je je huiswerk wel eens met muziek op?

D: Heb je broers of zussen, zo ja hoeveel;

1.

11.

2.

12.

3.

13.

4.

14.

5.

15.

6.

16.

7.

17.

8.

18.

9.

19.

10.

20.

Ja/nee/soms Ja/nee/vroeger wel Ja/nee/soms Ja/nee

9

Bijlage 4 Grafieken

4.1

10

4.2

11

4.3

12

4.4

13

Bijlage 5 Gegevens Grafieken Gegevens grafiek 3.1

Aantal goede antwoorden bij twee soorten muziek Y-foutwaarde Gedeeld door 2

Zenuwachtig Klassiek 10,98305 10,27778 0,204773 0,102387

0,323132 0,161566

Gegevens grafiek 3.2 Aantal goede antwoorden bij 2 soorten muziek. Man of vrouw?

Zenuwachtig

Klassiek

M

11,16

10,35897

V

10,95238

10,61905

Gegevens grafiek 3.3 Aantal goede antwoorden bij 2 soorten muziek. Leer je wel eens met muziek op?

Zenuwachtig

Klassiek

ja/soms

10,95238

10,61905

nee

11,1087

10,375

Gegevens grafiek 3.4 Aantal goede antwoorden bij 2 soorten muziek. Zit je op muziekles?

Zenuwachtig

Klassiek

ja/vroeger

10,87097

9,777778

nee

11,10714

10,77778

14

Logboek Janiek Wildschut

datum

tijd

15/03/1 6

50 min

10/04/1 6

45 min

plaats

verrichte werkzaamheden

Verschillende lokalen

PWS markt, in elk lokaal profielwerkstukken van een bepaald vak

Thuis

Hoofdonderwerp bedacht: dementie. (eerder al over verschillende onderwerpen nagedacht, gekozen voor dementie)

evaluatie/ reflectie

afsprake n

Interessant en een beter beeld gekregen van hoe een profielwer kstuk eruit moet zien.

Goed verlopen

Sollicitatiebrief biologie gemaakt.

11/04/1 6

5 min

Thuis

Sollicitatiebrief opgestuurd via Dockingamail.

Nog geen reactie gekregen binnen een aantal dagen.

15/04/1 6

10 min

TOA ruimte biologie

Bij Gepke langsgegaan en gesprek gehad over de mogelijkheden en goedkeuring (handtekening) gekregen.

Nuttig geweest

21/04/1 6

25 min

F017

ANW les Opdracht gekregen na te denken over wat voor soort onderzoek ik wil.

09/04/1 6

50 min

F017

ANW les Onderwerp + begeleider doorgeven

10/04/1 6

50 min

F017

ANW les Planning maken

Reactie afwachten en anders langsgaan bij meneer Korte of Gepke.

Nadenken over onderzoek stmethode

15

04/07/1 6

100 min

F016

PWS opstartmoment, overleggen met Gepke en boeken over dementie gekregen en gelezen, woordspin gemaakt over definitieve onderwerp en deelonderwerpen.

Nuttig

Zelfde dag nog definitieve onderwerp + deelonder werpen/vr agen doorgeven

04/07/1 6

30 min

Thuis

Definitieve onderwerp + deelonderwerpen/vragen noteren en mailen naar KoR & WaG

..\Documents\School\ PWS\def ow+ deelvragen 4-716.docx

Op zoek naar veel literatuur/ bronnen en veel lezen.

Totaal aantal uur deel 1

6 uur

Naar de bibliotheek gaan voor boeken.

Vervolgafspraken: 06/07/16 PWS opstartmoment 2

Veel bronnen/literatuur verzamelen en veel gaan lezen over de hersenen en de werking daarvan en dementie zelf. Vervolgens bezig met opzet van experiment en in eigen woorden uitwerken van het gelezen materiaal.

06/07/1 6

100 min

F016 & mediatheek

Informatie van meneer Korte gekregen en op zoek naar literatuur en gelezen.

Best moeilijk om te bedenken waar je eerst informatie over wilt vinden en dan ook begrijpbare informatie te vinden.

12/08/1 6

60 min

Thuis

Lezen “Dick Swaab Wij zijn ons brein”

Informatief

18/08/1 6

30 min

Thuis

Lezen “Dick Swaab Wij zijn ons brein”

27/09/16 PWS moment

26/09/1 6

70 min

F001/ Mediatheek

Informatie opzoeken, indeling hoofdstukken maken

27/09/16 PWS moment

27/09/1 6

50 min

F016

PWS moment, vragen stellen en briefje inleveren met waar je vastloopt

27/09/16 e 4 uur gesprek met Gepke

16

27/09/1 6

30 min

TOA ruimte biologie

Gesprek met Gepke over experiment

Leuk om over je eigen onderzoek na te denken

In de loop van week 3-7 oktober idee experimen t doorgeven aan Gepke

04/10/1 6

20 min

Thuis

Nadenken en informatie zoeken over welke factor voor experiment. Muziek geworden

In de loop van week 3-7 oktober idee experimen t doorgeven aan Gepke

05/10/1 6

5 min

School

Gepke vertellen over gekozen factor: Muziek.

Specifieke muziek gaan uitkiezen

14/10/1 6

20 min

Thuis

Lezen Het brein in kaart

In de vakantie gaan schrijven en experimen t opstellen

15/10/1 6

15 min

Thuis

Lezen Het brein in kaart

In de vakantie gaan schrijven en experimen t opstellen

17/10/1 6

2 uur

Thuis

Schrijven/lezen over de hersenen

18/10/1 6

2 uur

Thuis

Powerpoint experiment maken + informatie opzoeken en lezen

20/10/1 6

2 uur

Thuis

Powerpoint verder maken

Moeilijk

17

21/10/1 6

4 uur

Thuis

Powerpoint + schrijven en lezen over de hersenen

23/10/1 6

1 uur

Thuis

Informatie lezen+opzoeken

25/10/16 e 2 uur PWS moment

25/10/1 6

50 min

F016

PWS moment, mediatheek informatie opzoeken

Muziek experimen t gaan opzoeken

Totaal aantal uren deel 1 & 2

+- 25 uur

11-11-16

50 min

Thuis

Video’s kijken invloed muziek op het brein

In het weekend experimen t uitwerken zodat het klaar is om uit te voeren

15-11-16

25 min

TOA ruimte biologie

Gesprekje Gepke, powerpoints laten zien

Muziek onder de powerpoin ts zetten en invulformu lier experimen t maken

17-11-16

80 min

Thuis

Muziek onder powerpoints gezet, invulformulier gemaakt

22-11-16

5 min

TOA ruimte biologie

Met Gepke datum uitvoering experiment besproken

23-11-16

30 min

F022

Experiment deel 1 bij 2 klassen afgenomen.

(2HA, 2HB)

Ingewikkeld

23-11 Experimen t uitvoeren Goed verlopen

Binnenkort deel 2 van het experimen t bij de 2 klassen

18

uitvoeren 02-12-16 Experimen t deel 2 klas 2HA

01-12-16

20 min

F017

Experiment deel 2 bij klas 2HB afgenomen

02-12-16

20 min

F017

Experiment deel 2 bij klas 2HA afgenomen

02-12-16

90 min

Thuis

Gegevens experiment klas 2HB in excel gezet

06-12-16

15 min

Thuis

Verzenden en bij elkaar voegen informatie

14-12-16

50 min

F016

PWS moment: informatie over opbouw PWS gekregen

18-12-16

45 min

Thuis

Nakijken gegevens klas 2HA+ deels invoeren in excel

19-12-16

10 min

F016

Gesprekje KoR

Avond 2112 Voorpagin a, inleiding, inhoudsop gave, logboek en planning inleveren

19-12-16

90 min

Thuis

Invoeren gegevens klas 2HA

20-12 Afspraak Gepke voor uitwerken gegevens

20-12-16

50 min

F016

Met Gepke gekeken naar de resultaten/gegevens, uitgezet in diagram.

In de kerstvakan tie gegevens netjes maken in excel

21-12-16

150 min

Thuis

Maken en opsturen inleiding, voorpagina, inhoudsopgave & planning

Uitvoeren experiment afgerond

14-12-16 PWS moment

19

29-12-16

2 uur

Thuis

Hersenen+ opnieuw voorpagina enz.

30-12-16

1,5 uur

Thuis

Stukje geheugen+ proberen paginanummers & voetnoten

02-01-17

1,5 uur

Thuis

“

04-01-17

4,5 uur

Thuis

Gegevens in excel netjes uitwerken + grafieken erbij

Goed, leuk om te doen

09-01-17

4 uur

Thuis

Geheugen tekst schrijven

Tekst schrijven verloopt steeds beter

Totaal aantal uren deel 1, 2 &3

50 uur

10-01-17

50 min

Mediatheek

Tekst schrijven geheugen

10-01-17

60 min

Thuis

Kloppend maken paragrafen

23-01-17

30 min

Mediatheek

Met Anouk geprobeerd y-foutwaarde in grafiek te krijgen

23-01-17

60 min

Thuis

Schrijven geheugen

24-01-17 Afspraak Gepke

24-01-17

50 min

TOA ruimte

Met Gepke gekeken naar de grafieken

25-01-17 12:00 Mevrouw Dijkstra (yfoutw)

25-01-17

10 min

F018

Hulp mevrouw Dijkstra y-foutwaarde gekregen

25-01-17

4 uur

Thuis

Y-foutwaarde kloppend gemaakt

Niet gelukt

24-01-17 Afspraak Gepke

Nu wel gelukt

Schrijven geheugen, dementie 27-01-17

2 uur

Thuis

Schrijven geheugen en dementie

28-01-17

7 uur

Thuis

Tekst schrijven dementie en experiment.

Moeder een deel laten lezen voor feedback.

Goede tips gekregen

29-01-17

5 uur

Thuis

Tekst dementie & experiment + bijlagen in orde maken

Leuk om te doen

02-02-17 PWS inleveren

20

30-01-17

100 min

Mediatheek

Aantal aanpassingen doen

30-01-17

4 uur

Thuis

Naar aanleiding van advies moeder, vader aanpassingen doen + schrijven deel conclusie

31-01-17

50 min

Mediatheek

Bronnen

31-01-17

6 uur

Thuis

Bronnen, voetnoten, afbeeldingen, inhoud kloppend maken, extra resultaten schijven

01-02-17

2 uur

Thuis/Mediath eek

Ik & je’s eruit halen en alles nog een laatste keer checken

Totaal aantal uur

86,8

Vervelend

02-02-17 PWS inleveren

21