De opkomst en ondergang van het japanse eilandenrijk

1-2-2016

De opkomst en ondergang van

De opkomst en de ondergang van het eilandenrijk Japan Onderzoeksrapport Inleiding Nadat ik aan het begin van dit schooljaar de Edwin Ghattas (E&M) PROFIELWERKSTUK opdracht GESCHIEDENIS kreeg om een onderwerp te vinden voor CSG COMENIUS, mijn KLASonderzoek, A6B ben ik eens rustig gaan BEGELEIDER: MENEER VAN NUIL INLEVERDATUM: 1-2-2016

rondkijken en heb ik een aantal onderwerpen genoteerd. Ik wist dat ik iets met geschiedenis wilde doen, omdat ik de geschiedenis van onze voorvaderen altijd al interessant heb gevonden. Ik wilde een deel van de geschiedenis onderzoeken, waar ik zelf niet veel van afwist. Na wat meer oriëntatie kwam ik uit bij het eilandenrijk Japan als onderwerp. In de Nederlandse geschiedenisboeken speelt Japan een kleine rol terwijl het toch wel een rijke, unieke geschiedenis heeft. Het leek me interessant om te onderzoeken hoe het komt dat Japan zich ontwikkelde tot een sterke, onafhankelijke wereldmacht.

Dit onderwerp is van belang omdat het niet alleen een antwoord kan geven op de vraagstelling “Waardoor wist Japan zich als enige Aziatische land te moderniseren tot op vergelijkbare hoogte met de Westerse machten?” Maar ook op de vraag ‘Onder welke omstandigheden wordt een achterlopend land sterk en welvarend?’

Het onderzoek heb ik uitgevoerd door middel van een literatuuronderzoek. Door middel van oude bronnen over Japan ben ik veel te weten gekomen over de Japanse samenleving.

De eerste helft van dit artikel bestaat uit een beschrijving van de Japanse geschiedenis in de periode 1854-1945. In de tweede helft van dit artikel zal ik in een analyse uiteenzetten hoe Japan kon slagen als een natie.

Samenvatting Japan is een Aziatisch eiland dat niet de tendens heeft gevolgd van andere Aziatische landen. Als het enige Oosterse land wist het zich te moderniseren tot op vergelijkbare hoogte met de Westerse machten. In mijn studie heb ik onderzocht hoe de Japanse samenleving zich ontwikkelde in de periode 1853-1945. De omstandigheden in Japan werden beschreven en geannalyseerd. Daaruit kwam de conclusie dat de angst voor Westerse overheersing de grootste

reden was voor de razendsnelle Japanse modernisering.

De herleving van het Japanse keizerrijk Iedereen kent het einde van een verhaal, maar om tot het hart van het verhaal te komen moeten we terug naar het begin. Ook in het geval van het Japanse imperium moeten we door de tijd terugreizen naar de 19e eeuw: de tijd waarin de keizerlijke hiërarchie werd hersteld.

Japan is een land dat lange tijd niet geregeerd werd door een keizer, maar door een aristocratische regering. De keizer had slechts een ceremoniële functie die zijn oorsprong vond in vervlogen tijden. Van 1639 tot 1854 sloot Japan zich volledig af van het buitenland om de vrede in het land te bewaren. 200 jaar lang was contact met het Westen alleen mogelijk via Nederlandse en Chinese handelaren die werden toegelaten in aangewezen gebieden. In 1854 opende Japan haar grenzen onder druk van de Verenigde Staten. De VS verscheen met een vloot oorlogsschepen, onder leiding van commandant Matthew Calbraith Perry, aan de Japanse kust en stelde de regering voor een ultimatum: open de Japanse havens of riskeer een oorlog met de VS. De Japanners kregen een jaar de tijd om hierover na te denken voordat de Amikanen zouden terugkeren. Dit zorgde voor veel verwarring in Japan. In de 17e eeuw was men gelijkwaardig met de Europeanen en had men zonder moeite de deuren kunnen sluiten. In de tijd dat Japan was afgesloten van de wereld hadden ze zich ontwikkeld op het gebied van landbouw, handel en verstedelijking, maar de technische en industriële ontwikkeling had men volledig gemist. Hoe moest Japan zich verdedigen tegen de Amerikaanse technologische overmacht?

De Japanse regering had geen keus en moest toegeven aan de Amerikaanse eisen. Als snel voeren er vrijelijk buitenlandse schepen door Japanse havens. Een grote groep jonge samurais

1

(krijgers) was het niet eens met het slappe beleid van de regering tegenover het Westen. De samurais pleegden een staatsgreep met als doel de keizer te herstellen in zijn ambt. Sinds 1868 werd de keizer weer de hoogste macht in het land. 1 De Japanse economie Japan keek om zich heen en het land zag dat het hopeloos was achtergeraakt op de rest van de wereld. Ze wantrouwden het Westen en vreesden kolonisatie door een een Westers land. Vanaf dit punt ging Japan zich in rap tempo moderniseren om zo snel mogelijk de achterstand in te halen. Ze wilden weer sterk staan in de wereld en de economie speelde hier een grote rol in.

De Japanse economie kwam pas echt op gang door de Iwakura-missie. In 1873 werd een officiële delegatie naar Europa en de VS gestuurd. Hun eerste doel was het onderhandelen over de verdragen, waartoe Japan was gedwongen door de VS. Het tweede doel was het bestuderen van Westerse technologieën en systemen. De delegatie faalde in hun eerste doel, maar ze wisten met succes hun tweede doel te behalen.

De Iwakura-missie had als gevolg dat de Japanse economie een revolutie doormaakte. Buitenlandse adviseurs werd ingehuurd, binnenlandse industriële markten werden georganiseerd en de innfrastructuur werd verbeterd. Veel westerse systemen zoals metrische gewichten en maten, de Westerse kalender, een Westers geldsysteem,

banken en aandelenorganisatie werden geïntroduceerd.

Japan maakte door deze invloeden ook een industriële revolutie door. Ze hebben voor een groot gedeelte waterenergie overgeslagen en zijn meteen overgestapt op stoomaangedreven molens. Het gebruik van machines in de textiel maakte Japan een wereldspeler op de textielmarkten. Ze concurreerden in China en India met succes tegen Britse producten.Door het uitvoeren van Westers kapitalisme in de ontwikkeling van technologie en het toe te passen in het leger werd Japan aan het begin van de 20e eeuw al een militaire en economische grootmacht.

Japan was niet meer de speelbal van het westen en kon daardoor in relatief korte tijd (50 jaar!) de VS dwingen om de voorwaarden uit 1854 te herzien. Japan liet zijn grootmacht ook zien in verschillende oorlogen met China (1894-1895) en Rusland (1904-1905). Vooral die laatste oorlog was een grote overwinning omdat het voor het eerst voorkwam in de geschiedenis dat een Aziatisch land won van een Europees land.

Japan dat nog steeds het rijke westen vreesde, wilde graag een bufferzone creeren buiten het Japans grondgebied om hun eigen territorium te beschermen.

Het is duidelijk dat Japan veel handelde uit vrees voor de buitenlandse overmacht. Ze wisten deze vrees te sussen, niet door de vijand te verslaan, maar door de kenmerken van de vijand over te nemen.2

1

-

Prof. Dr. W. Boot, ‘Modern dankzij vrees voor overheersing’, Elsevier speciale editie, Ons Japan: 400 jaar Nederlandse sporen in het Aziatische keizerrijk & de Japanse invloed op Holland (2009), p. 60-64.

-

Hans van der Lugt, Japan: mensen, politiek, economie, cultuur, milieu (Amsterdam 2003) 7-20

-

‘Het Japanse keizerrijk’, Wikipedia, 16 oktober 2013, http://nl.wikipedia.org/wiki/Japans_Keizerrijk

2

-

Boot, ‘Modern dankzij vrees voor overheersing’, 60-67 ‘Het Japanse keizerrijk’, Wikipedia, 16 oktober 2013, http://nl.wikipedia.org/wiki/Japans_Keizerrijk

-

‘Meiji period’, Wikipedia, 16 oktober 2013, http://en.wikipedia.org/wiki/Meiji_period

-

‘Economic history of Japan’, Wikipedia, 17 oktober 2013, http://en.wikipedia.org/wiki/Economic_history_of_Japan

-

Kenichi Ohno, The economic development of Japan: The path traveled by Japan as a developing country (Tokyo 2005) 21-139

2

Imperialisme Vanaf de 20e eeuw begon Japan imperialistische trekjes te krijgen. Eerst om een bufferzone te creëren, maar later wilden ze een Aziatisch wereldrijk stichten. Tijdens de 1e wereldoorlog speelde Japan geen grote rol. Door de oorlog in Europa verschoof de globale economische vraag wel van Europa naar Japan. Het land werd schatrijk van de inkomsten. Maar deze rijkdom duurde niet lang, want vanaf de jaren 20 kwam Japan in verschillende crisissen terecht met als grootste de ecoomische wereldcrisis uit 1929.

Het duurde lang voordat het land uit deze crisis kwam. In de jaren 30 van de vorige eeuw werd het kapitalisme steeds meer vervangen door een economie die gecontroleerd werd door de staat.

Het leger nam in deze periode ook geleidelijk de politiek over. Ultranationalistische groepen ondermijnden de regering om zo een totalitaire staat te bewerkstelligen.3 Tweede Wereldoorlog Door een incident met China begon de Tweede Wereldoorlog voor Japan al in 1937. Japan is een land dat vanouds weinig grondstoffen heeft. Om oorlog te kunnen blijven voeren, ging Japan Aziatische landen veroveren voor hun grondstoffen. Dit tot onvrede van de VS dat weigerde om Japan verder olie te leveren en Japanse tegoeden bevroor. Japan was op dit punt al bezig om een oorlog voor te bereiden tegen de VS. In rap tempo werden oorlogsschepen en vechtvliegtuigen gebouwd. De oorlog werd verklaard op 1941 toen Japan het Amerikaanse Pearl Harbor aanviel. Na het uitbreken van de Pacifische oorlog ver overde Japan een groot deel van Zuidoost-Azië, maar ze trokken zich al snel terug na grote tegenaanvallen van de geallieerden.Japanse schepen en vliegtuigen

gingen verloren terwijl de VS steeds meer schepen en vliegtuigen bouwde. Uiteindelijk verloor Japan de oorlog doordat ze alle transportmiddelen over zee waren vernietigd en er dus ook geen goederen uit het buitenland konden worden aangevoerd. De VS bezette Japan na de oorlog.

Nadat Japan de grenzen opende in 1854, schrokken de Japanners van hun achteruitgang vergeleken met Europa en de VS. Japan was er op gericht om koste wat koste terug te komen en hun achterstand in te halen. Deze angst bleek niet misplaatst en motiveerde Japanse economie om veel aspecten over te nemen van succesvolle grootmachten. Zo was Japan eerst een zelfvoorzienende samenleving met agrarische handel, maar na de opening van de grenzen werd Japan al snel een kapitalistisch industrieel land gericht op de vrijemarkteconomie.Uiteindelijk in de jaren '30 werd Japan een totalitaire staat. De Japanse economie had zijn ups en downs maar uiteindelijk wisten de Japanners zich sterk te vestigen op de wereldmarkt.4 Cultuur Het verhaal over de opkomst van Japan tot aan de ondergang in de Tweede Wereldoorlog is erg mooi, maar waarom wist juist Japan zich te ontwikkelen tot een hoogwaardige cultuur in deze tijd, terwijl andere Aziatische landen achterbleven op dit vlak?

Een argument voor de Japanse superioriteit zou kunnen zijn dat de inwoners van het eilandenrijk Japan al eeuwenlang een trotse houding hebben tegenover zichzelf. Ze beschouwen zichzelf als hogere wezens dan andere bevolkingsgroepen en zijn immens loyaal aan keizer en land. Dit zou verklaren waarom de Japanse bevolking het niet kon verdragen om achter te lopen op de rest van

3

-

Willy Vande Walle. Een geschiedenis van Japan: van samurai tot soft power (Leuven 2007) 247-252, 303-305, 349-352 ‘Imperialisme’, Wikipedia, 6 januari 2014, http://nl.wikipedia.org/wiki/Imperialisme

-

D. Boyle. De Tweede Wereldoorlog in foto’s (Lisse 1998)

-

‘Tijdlijn Japan’, Members.chello, 9 januari 2014, http://members.chello.nl/t.derksen61/tijdlijn.htm

4

-

‘Azië in de Tweede Wereldoorlog’, Wikipedia, 13 januari 2013, http://nl.wikipedia.org/wiki/Azi%C3%AB_in_de_Tweede_Wereldoorlog

-

‘Imperial Japanese Army’, Wikipedia, 5 januari 2014, http://en.wikipedia.org/wiki/Imperial_Japanese_Army

3

de wereld, wat resulteerde in razendsnelle modernisatie.

Volgens de mythe zouden de Japanners afstammen van de zonnegodin ‘AmaterasuOmikami’ maar dit werd niet altijd als gewoon een mythe beschouwd. Het superioriteitsgevoel zat hoog vroeger. Deze mythe van de afstammelingen van de zonnegodin werd namelijk tot het einde van de Tweede Wereldoorlog nog op scholen onderwezen als de waarheid. Mede het superioriteitsgevoel en de mythe maakten de Japanners zekerder. Ze dachten dat ze een hogere plaats dan andere bevolkingsgroepen innamen. Dit gaf voor Japan kracht aan veel veroveringsoorlogen in Azië. De overwinning hiervan door bijvoorbeeld de verovering van grote delen van China en het winnen van de oorlog tegen Rusland versterkte het superioriteitsgevoel en gaf de gedachte dat Japan misschien wel heel Azië zou kunnen overheersen. Maar voor de kolonisatie door Japan zou de westerse kolonisatie moeten worden overwonnen. De verwachting dat Amerika voor Japan zou wijken pakte anders uit, Japan werd weer volledig teruggedrongen naar hun vroegere, oorspronkelijke land. Dit heeft natuurlijk schade gedaan aan het gevoel. Maar het heeft het eeuwenlange superioriteitsgevoel niet vernietigd.5 Japan en Azië Om te begrijpen hoe het komt dat Japan zich zo afzonderlijk ontwikkelde tegenover de rest van Azië is het belangrijk om de vergelijking te maken.

Veel Aziatische landen werden na 1870 een kolonie van de imperialistische landen uit Europa.

Japan zag dit gevaar al ver van tevoren aankomen en nam in de 17e eeuw maatregelen om niet een kolonie te worden: Ze sloten zich voor 200 jaar van de wereld af. Toen de Amerikaanse oorlogsschepen Japan dwongen om de grenzen te openen, kwam de vrees voor Westerse overheersing terug. Opnieuw nam Japan maatregelen, zoals eerder genoemd, om zichzelf te beschermen tegen aanstormende kolonisatie.

Dit werkte goed, want Japan werd vooralsnog met rust gelaten. Doordat Japan een sterk gemilitariseerd land werd, kon het al tegen het einde van de 19e eeuw een herziening van oneerlijke handelsverdragen met de VS afdwingen. En na de Eerste Wereldoorlog werd Japan een permanent lid van de Volkenbond, een voorloper van de Verenigde Naties.

Japan was dus één van de weinige Aziatische landen, die de vrijheid had om zichzelf te ontwikkelen en hier ook actief gebruik van maakte. Door de bevolking te onderwijzen en slim buitenlandse technieken over te nemen, kon Japan gemakkelijk boven andere Aziatische landen uitgroeien. Dit ging zover dat Japan zelf imperialistisch werd en zonder veel moeite een groot gedeelte van Zuidoost-Azië wist te veroveren. Als Japan niet verslagen zou zijn door

5

-

J. Somerwil, Japan: land van tegenstellingen (Haarlem 2009)

-

N. Bornoff, Japan (Austin 1997)

-

‘Japan’, Wikipedia, 19 november 2013, http://nl.wikipedia.org/wiki/Japan

-

‘Godsdienst’, Landenweb, 19 november 2013, http://www.landenweb.net/japan/godsdienst/

-

‘Ukiyo-e’, Wikipedia, 2 december 2013, http://nl.wikipedia.org/wiki/Ukiyo-e

-

‘Kunstgeschiedenis’, Uchiyama, 2 december 2013, http://www.uchiyama.nl/ngkunstgeschied.htm

-

‘Onderwijs’, Uchiyama, 2 december 2013, http://www.uchiyama.nl/ngonderwijs1.htm

-

‘Education in Japan’, Wikipedia, 3 december 2013, http://en.wikipedia.org/wiki/Education_in_Japan

-

‘Volk’, emb-Japan, 3 december 2013, http://www.nl.emb-japan.go.jp/japannu/volk/volk.htm

4

de VS, hadden ze misschien wel heel ZuidoostAzië kunnen veroveren.6 Eilandentheorie Rond het vraagstuk over de uitzonderlijke Japanse ontwikkeling zijn ook een aantal theorieen gevormd. De eerste theorie is de eilandtheorie. De Eilandtheorie is bedacht door de Japanse doctor Tadao Umesao (1920-2010), een geleerde in vergelijkende beschavingen. Deze theorie gaat ervanuit dat de geografische positie en het klimaat van een land doorslaggevend zijn voor de mate van ontwikkeling. Het perfecte voorbeeld is een eiland gelegen in een mild klimaat. De bevolking heeft op zo’n eiland de vrijheid om zichzelf te ontwikkelen en bepaalde goede aspecten van het vasteland over te nemen.

De bevolking hoeft minder snel een inval van een vijandig volk te vrezen omdat het hier om een eiland gaat. Deze bevolking kan zich dus steeds verder blijven ontwikkelen zonder het risico steeds weer opnieuw de samenleving op te hoeven bouwen door veranderingen. Het milde klimaat is ideaal, omdat industrie niet mogelijk is in een erg warm of erg koud klimaat.

Actuele voorbeelden die Umesao geeft voor dit eiland zijn zowel het Verenigd Koninkrijk en Japan. Deze eilanden genieten van een mild klimaat en bevinden zich beiden aan de rand van het Euraziatische continent. Deze landen konden eeuwenlang kennis absorberen van de grote beschavingen in Eurazië, terwijl ze veel minder last hadden van invallen en vernietigingen vergeleken met beschavingen gelegen midden in het continent. Dit stond beide samenlevingen toe om zichzelf vrij en uitvoerig te ontwikkelen. Ze mixten binnenlandse cultuur en buitenlandse invloeden op de juiste manier met elkaar, zonder uitgeroeid te worden door vijandige volkeren en met lege handen opnieuw te hoeven beginnen.

Onder deze historische voorwaarden ontwikkelden Japan en het Verenigd Koninkrijk zich onafhankelijk en in parallel-van het gecentraliseerde imperialisme naar de decentralisatie van macht. Hieruit ontstond het feodale stelsel, daarna het absolutisme en uiteindelijk het kapitalisme. Het is geen misverstand dat de Industriële Revolutie voortkwam uit het Verenigd Koninkrijk en dat het enige niet-Westerse land dat zich zo uitgebreid mogelijk industrialiseerde als het Westen, Japan was. Volgens Umesao, raakte Japan achter vergeleken met het Verenigd Koninkrijk, omdat ze het bizarre beleid van externe isolatie hadden aangenomen van 1639 tot 1854. Zonder deze afwijking, zouden de twee naties de industriële revolutie ongeveer op hetzelfde moment hebben behaald. 7 Zelfvoorzienendtheorie Een andere theorie is de zelfvoorzienendtheorie.

Sommige gebieden hebben minder grondstoffen, omdat het land daar minder vruchtbaar is. Als deze gebieden niet direct zijn verbonden met vruchtbare gebieden dan is het moeilijker om in zo’n gebied te overleven. Dit kan komen doordat een gebeid afgelegen ligt of het is een eiland. Om toch te overleven, moeten de inwoners alternatieven bedenken om zo welvarend mogelijk te zijn. Ze hebben geen andere keus en zullen Figuur 1: De wereld volgens Umesao

zich dus wel moeten ontwikkelen.

Door de scheiding tussen een afgelegen gebied en het vasteland ontwikkelen de organismes op deze twee gebieden zich verschillend. Dit kan vergeleken worden met het onderzoek van Darwin op de Galapagoseilanden tijdens zijn wereldreis met de HMS Beagle. Darwin ontdekte dat vogels met dezelfde voorouders verschillende uiterlijke kenmerken hadden. Sommige eilanden hadden

6

-

‘Imperialisme’, Wikipedia, 27 januari 2014, http://nl.wikipedia.org/wiki/Imperialisme

-

‘Dekolonisatie’, Wikipedia, 27 januari 2014, http://nl.wikipedia.org/wiki/Dekolonisatie D. Verkuil. Geschiedeniswerkplaats handboek 2e fase havo, 146-147, 162-163

7

-

Kenichi Ohno, The economic development of Japan: The path traveled by Japan as a developing country (Tokyo 2005) 8-11

5

veel noten. De vogels op deze eilanden hadden een grote snavel om de noten te kunnen kraken.

Op andere eilanden kwamen veel kersen voor en de vogels op deze eilanden hadden kleinere snavels. De vinken hadden zich evolutionair aangepast aan hun natuur om te overleven.

Deze theorie kan ook toegepast worden op Japan.

Japan is een eiland dat zich van 1642 tot 1854 van de wereld heeft afgesloten. In die tijd was er weinig contact met het buitenland. Toch wist Japan zich in deze 212 jaar op veel gebieden te ontwikkelen zonder invloeden van buitenaf. Het bleek bij de opening van de grenzen dat het land zich relatief minder sterk had ontwikkeld. Op innovatief en industrieel liep het achter op de VS en West-Europa.

Hoewel Japan zich nauwelijks ontwikkelde op technologisch gebied, ontwikkelden ze zichzelf wel op andere manieren, die de fundering vormden voor de latere industrialisatie van Japan.8 Kritiek op de theorieen Het is maar de vraag of deze theorieen ook waarlijk het succes van Japan kunnen verklaren.

Een kritiekpunt op de eilandtheorie is dat er meer manieren zijn voor een land om welvaart te bereiken los van het klimaat en de geografische positie. Deze voorwaarden zijn niet noodzakelijk voor succes, omdat er meer wegen naar Rome leiden. Een kritiekpunt op de zelfvoorzienendtheorie is het feit dat er andere eilanden bestaan met weinig grondstoffen, die zich niet zo sterk hebben ontwikkeld als Japan.

Beide theorieen zijn dus geen garantie voor succes.

De waarheid is dat succes moeilijk te verklaren is in een theorie doordat dit van ontelbaar veel factoren afhankelijk is.

Conclusie: Modern dankzij vrees voor overheersing Japan is één van de weinige niet-Westerse landen die zich binnen korte tijd wist te ontwikkelen tot een niveau vergelijkbaar met het Westen. Er zijn verschillende redenen die verklaren waarom Japan een sterke staat werd.

Japan industrialiseerde zich pas vanaf 1870, maar de fundering voor het Japanse succes bestaat al eeuwenlang. De Japanners ontwikkelden een trots zo sterk als een vlam die nooit dooft. Deze trots, gepaard met angst voor overheersing, zorgde ervoor dat Japan als enig Aziatisch land realistisch keek naar het opkomende Westen. Al in de 17e eeuw was het bang om overheerst te worden door een Westers land. Deze gedachte botste hard met de Japanse trots en was daarom ondraaglijk. Japan sloot zich voor twee eeuwen af van de wereld. Toen het in 1854 gedwongen door de VS zijn grenzen moest openen, kwam deze trots en angst voor overheersing opnieuw naar boven. Japan zou koste wat koste niet zijn trots verliezen.

De reden waarom Japan zich sterker ontwikkelde dan andere Aziatische landen in korte tijd, nadat het zichzelf twee eeuwen van de wereld had afgesloten is een moeilijke vraag, omdat de ontwikkeling van een land door veel aspecten wordt beïnvloed.

Japan was en is een berekenend land. Ze zonderden zich af van de wereld als dat in hun belang was. Ze mengden zich in de

8

-

‘Charles Darwin’, Wikipedia, 18 januari 2014, http://nl.wikipedia.org/wiki/Charles_Darwin

-

‘Evolutietheorie’, Wikipedia, 18 januari 2014, http://nl.wikipedia.org/wiki/Evolutietheorie

-

‘Japan’, Wikipedia, 18 januari 2014, http://nl.wikipedia.org/wiki/Japan

-

‘Imperialisme’, Wikipedia, 18 januari 2014, http://nl.wikipedia.org/wiki/Imperialisme

6

wereldeconomie als dat in hun belang was. Ze voerden oorlog en veroverden gebieden als dat in hun belang was. Alle opties werden afgewogen in het belang van het land en de meest voordelige optie werd gekozen (al kleefden daar risico’s aan vast). Gedreven door de Japanse trots hield Japan het buitenland goed in de gaten en zij maakten de juiste keuzes. In het langdurende gevecht om zichzelf te beschermen tegen imperialistische grootmachten, werd Japan zelf een imperialistische grootmacht. Vandaag de dag is de trots van het Japanse rijk nog steeds te merken.

Ik wil dit werkstuk graag afsluiten met een citaat van Sun Tzu uit zijn boek the Art of War: “To know your Enemy, you must become your Enemy.” ― Sun Tzu, the Art of War

7