EUSKALKIAK
Euskalkiak euskararen dialektoak dira. Hau da, euskara hitzegiteko modu ezberdinak dira.
MOTATAKO EUSKALKIAK DAUDE: MENDEBALDEKOA ERDIALDEKOA NAFARRAKOA NAFAR-LAPURTERA ZUBEROTARRA
5
MENDEBALDEKO EUSKALKIA: ·Mendebaldean hitz egiten den euskalkia da: ·Bizakaian eta Bizkaiko mugakoan. HIRUAZPIEUSKALKI: ·Sartaldekoak ·Sortaldekoak ·Tartekoak ·SARTALDEKOAK: ·Uribe-Kosta ·Mungialdea ·Txorierri ·Nerbioi ibarra ·Zeberio ·Arratia ·Orozko ·SORTALDEKOAK: ·Lea-Artibai ·Durangaldea ·Aramaio ·Debagoiena eta Debabarreneko: ·Mallabia ·Ermua ·Eibar ·Soraluze ·TARTEKOAK ·Busturialdea ·Otxandio ·Legurio ·Elgoibar ·Deba ·Mandaro ·Mutriku.
EZAUGARRIAK:
Fonologia (ahoskera):
Ezaugarri honetan, aldaketa handiena bokalak aldatzea da. U eta I aldatu egiten dira
Irten-Urten Ile-Ule
A eta E aldatu egiten dira andre-andra elkarte-alkarte
Izen morfologia: Gaztelaniaz ción bukatzen-io bukatu beharrean, ino bukatu Erlazino-konfesino NOR-NORI-NORK
Aldatu egiten dira
Deutsa-diot deust-dit deusku-digu…
ERDIALDEKO EUSKALKIA
Erdialdeko euskalkiari Gipuzkera ere esaten zaio, batezere Gipuzkoan hitz egiten delako.
Ez da Gipuzkoa osoan hitz egiten, Deba-Ibaiaren arroan, Leintz-gatzagatik Elgoibarreraino, Bizkaieraz hitz egiten da. Nafarroako zati batean ere hitz egiten da, Ipar-mendebaldean, zehazki esanda Araitzen, Basaburuan, Larraunen eta Imotzen.
Erdialdeko euskalkiak hiru azpieuskalki eta sei hizkera ditu.
Hauek dira azpieuskalkiak: sartaldekoa, erdigunekoa eta sortaldekoa.
● Sartaldekoa: sartaldekotik erdigunekora gaur egun ez dago hainbesteko alderik; sortaldekoa bereziagoa da. Bi hizkera daude sartaldean: Urolaldekoa eta Goierrikoa.
● Erdigunekoa: Erdigunean ere beste hizkera bi daude: Beterrikoa eta Tolosaldekoa.
● Sortaldekoa: sortaldean ere hizkera bi daude: Errenteria, Lezo, Oiartzun, Hondarribia, Irun eta Aranokoa, iparraldean, eta Araitz, Larraun, Basaburua eta Imotz ibarretakoa, hegoaldean.
ERDIALDEKO EUSKALKIAREN EZAUGARRIAK: ● a/e: beste euskalkiek izan aditz laguntzailearen orainaldian «a» dute; gipuzkeraz, ordea, «e». Konparazio batera: gara > gera, zara > zera, zarete > zerate. ● H ez da ahozkatzen, mutua da. ● J, gaztelaniaz bezala ahoskatzen da (gizajo hitzean egiten den bezala)
NAFARRERA:
Euskalki hau iparraldeko eskualdeetan hitz egiten den euskalkia da. Erdialdeko dialekto bat da, Ipar Euskal Herriko eta Mendebal Euskal Herriko tradizioen artekoa. Bi hizkera mota nagusi bereizten dira: -Iparraldeko goi nafarrera -Hegoaldeko goi nafarrera Horixe zen Iruñeko hirian hitz egiten zen berezko euskara mota, baina gaur egun mila pertsonetik behera hitzegiten dute.
NAFARRAREN HEDADURA:
Hedadura: Gaur egun Nafarra euskalkiaren eremua hau da:
ESKUALDEAK: -Bortziriak -Malerreka -Sakana
UDALERRIAK: -Bertizarana -Goizueta -Beintza-Labaien -Saldias -Ultzama -Lantz -Anue -Atetz -Odieta -Esteribar -Erroibar -Auritz
HERRIAK: -Oronoz-Mugairi
NAFARRERAREN EZAUGARRIAK: ● Instrumental kasuan -s ahoskatzen da: burus, eskus, oines… ● Joan-en adizki bereziak: noaie ‘noa’; goaie ‘hoa’; doaie ‘doa’… ● NOR-NORI-NORK saileko adizkietan -it- da pluralgilea euskalkiaren eremu zabalean: ditit (> ttit) 'dizkit', ditio (> ttio) 'dizkio', nittion 'nizkion'… ● Azenturik gabeko silabak galtzeko joera dago: ekarri > kárri, ikusi > kúsi gisako aldaerak sortzen dira. ● Erdaratik hartutako hitzetan -on eta -ion amaierak berdin uzten dira: balkona 'balkoia', limona 'limoia', abiona 'abioia, kamiona 'kamioia'…
NAFAR-LAPURTERRA
● Nafar-Lapurtera Euskal Herriko ipar-ekialdeko euskalki bat da.
● Lapurdin, Nafarroa beheran, Nafarroa Garaiko Luzaide ibarrean eta Zuberoako ipar-mendebaleko zenbait udalerritan hitz egiten da.
Kostatarra: Lapurdiko hegoaldeko itsasbazterrean egiten da.
Amikuzekoa:Eskualde horretan, Lapurdiko Bardoze herrian eta Zuberoako ipar-mendebaldean hitz egiten da.
NAFAR- LAPURTERRAREN EZAUGARRIAK
Nafar-lapurtar euskarak ezaugarri nagusi hauek ditu: Arrunta da i bokalak eragindako bustidurak: il, in eta it esaten dira gehienetan.
Adibidez: edozoini 'edozeini', gainetik, etxezaina, etxeraino... Erderatik hartutako maileguak joera egon da: bainu, botoila 'botila'. Dena dela, azken bilakaera hori ez da oso arrunta. -tx -on -oin -tx duten hitzak, hori ordez -x jartzen da. Erdarako -on amaiera -oin egiteko joera egon da: Adibideak: ximinio,xirula, xori,xoko Adibidez:arrazoina 'arrazoia', botoina 'botoia'... -aia
Mailegu zaharretan -aia amaiera ageri da: bisaia 'aurpegia', lengoaia… Arau hori gaur egun ez da oso emankorra.
ZUBEROTARRA
Zuberera edo zuberotar euskara ipar-ekialdeko euskalkia da, Zuberoa ia guztian Eskiulan hitz egiten dute.
Berdintasun handiko euskalkiak badira ere, bi tale nagusitan banatu izan da: Pettarrakoa—> iparraldean. Basabürükoa—> hegoaldean.
Urruntasun administratibo eta geografikoagatik, euskara batuarekin desberdintasun handien dituen euskalkia da, bizkaierarekin batera, bai ahozkeran, bai hiztegian eta morfologian. Zoritxarrrez gaur egun euskalki hau galtzen ari da.
Zuberoaren ezaugarri orokorrak:
Aspaldiko garaietan gehienbat, zuberotarrek lotura estua izan zuten Bearnorekin, hain zuzen gaskoiarekin. Zuberotar euskararen batasuna, beste gertakari garrantsitsu bat da.
Iragan garaietan, hegoaldeko alderdi menditsuko hizkera, desberdina zela esan izan da.
Fonologia
Bokalak:
Kontsonanteak:
● u > ü bilakaera. Honako kasuetan ez da inoiz gertatzen
● XX. mende hasieratik, jatorrizko r biguina ia erabat galdu da.
● o > u: nur (nor), nuiz (noiz) eta abar.
● Hasperena kontsonante ondoren, Iparraldeko beste mintzoetan baino gehiago.
● i - ü > ükhüsi (ikusi), üthüri (iturri).
● n eta l ondoren, p eta t zaharrak gorde dira.
● ia > üa: aingü(r)ía (aingerua).
● au > ai erabat: gaiza (gauza), gai (gau).
Azentua:
● Gehienetan, azkenaurreko silaban egoten da.
Izen morfologia ● NONDIK: -RIK izen berezia denean erabiltzen da eta -TI edo -TIK izen arruntak direnean. ● NORA: -RA edo -RAT izen berezietan, -ALA edo -ALAT arruntenean ● NORI: Singularrean -RI, pluralean -ER. ● NOREKIN: -KI edo -KILA(N) erabiltzen da. ● NORENTZAT: Singularra -TAKO eta plurala -ENTÁKO. Hitzak artikulurik gabe erabiltzeko joera dute.
BITXIKERIAK
● Arraroa da, baina Louis-Lucien Bonapartk sortu zuen lehen atlasa.
● Napoleonen iloba. 1813-1891
● Liluratuta hizkuntzarekin.
● Oraindik erabili.
● Batzuk desagertuta, baina atlasean daude.
Zaraitzuera, adibidez.
AITOR PEREZ-CUADRADO, GABRIELLE VASILE, ILUNE SÁNCHEZ ETA INGE IMAZ
EUSKARAREN JATORRIA
naiara
Aiur, Garazi G, Naiara, Nora and Alaitz
AURKIBIDEA Nola sortu zen euskara? 1. 2. Non eta noiz sortu zen? 3. Nork daki euskaraz? 4.Nork daki euskaraz? 5. Zergatik gutxitu da? 6. Antzinako euskara 7. Akitania 8. Euskalkien jatorria 9. Euskararen etorkizuna aiur
Gaur egun, euskararen jatorria ezezaguna da oraindik, hizkuntza bizia eta zaharra da. Euskarak ikerketa eta hipotesi ugari sortu ditu eta gai polemikoa da. Gaur egun, inork ezin izan du frogatu nondik datorren hizkuntza hori. Historiaurreko beste Europako hizkuntzekin lotura posiblea da eta bere ezaugarri bereziek mundu osoko hizkuntzalari eta antropologoen interesa erakarri dute. Nola sortu zen euskara? ?? alaitz
Non eta noiz sortu zen? Euskara Espainiako Iberiar Penintsulako iparraldean eta Frantziako hegoaldean sortu zen duela 15.000 urte, zehazki K.a. 12.978. Orain ez bezala, lehen, leku gehiagotan egiten zen euskaraz. Esaterako, Frantzia hegoaldeko herri gehiagotan hitz egiten zen, eta Errioxa eta Aragoi herrietan ere hitz egiten zen. Gaur egun, inork ez du euskaraz hitz egiten Euskal Herritik kanpo. nora
ZEINEK HITZ EGITEN DUEN/ZUEN EUSKARA Antzinan, Erdi Aroan zehazki, Errioxako eta Burgosko ipar-ekialdeko biztanleek hitz egiten zuten gutxienez. Ondorioz, hizkuntza hau hitz egiten zen eremua zabalagoa zen, hau da, Euskal Herria Bizkaiko Golkotik Pirinioetaraino iristen zen, baita Gaskuña, Errioxa, Soriako iparraldea, Kantabriako ekialdea, iparraldera ere. Huesca, Burgosko iparekialdea, Zaragozako ipar-ekialdea eta Lerida probintziaren zati bat hartu zuen. . Aspalditik, Euskal Herriak etengabe lurraldeak galdu ditu hainbat arrazoirengatik. Baina jende gehiagok berpiztu zuen Arturo Kanpion eta Sabino Arana bezalako politikariek egin zutenagatik. garazi
NORKEUSKARAZ2
Diotenez, gaur egun 16 urtetik gorako biztanleen % 33,9 elebiduna da (euskaraz eta gaztelaniaz hitz egin dezakete), % 19,1 elebidun pasiboa eta % 47 baino ez da egiten gaztelania.
Ikerketa horren arabera, euskaldun gehienak Gipuzkoan daude (%71).
Bizkaian, berriz, erdiak baino gutxiagok dakite euskaraz. Araban %28,6 dira eta gaztelaniaz bakarrik dakitenak %6. Datu horiek esan nahi dute gero eta jende gehiagok hitz egiten duela euskaraz eta gaztelaniaz. Hori bereziki nabarmena da Araban. Beste eremu batzuetan ere hitz egiten dute eta bigarren hizkuntza da, adibidez, Trebiñu, Ebroko eskualdean (Gaztela eta Leon), Villaverde haranean (Kantabrian) eta Errioxa Alta (Errioxa).
garazi
Zergatikgutxituda?
Gaur egun, jende gehiagok daki euskaraz, baina jende gutxiagok hitz egiten du hizkuntza hau. Hizkuntza hau galtzen ari da frantses eta espainiar estatuaren presioak, frankismoak eta web orrialdeak direla eta.
Bi herrialde hauek presio handia egiten diote Euskal Herriari. Estatu frantsesak bere biztanleek frantsesez bakarrik hitz egitea nahi du. Bestalde, espainiar estatuak nahi du bere herriko biztanleek gaztelaniaz bakarrik hitz egitea.
Era berean, web orrialde gehienak, zehazki 409 baino gehiago, gaztelaniaz idatzita daude eta euskarazko web orri gutxi daude. Orduan, jende guztia ohituta dago web guneak gaztelaniaz irakurtzera eta gaztelaniaz hitz egiteko ohitura hartzen dute. Frankismoaren ondorioz ere asko gutxitu da. Franco diktadore zenean, debekatu egin zuen euskaraz hitz egitea eta euskararekin lotutako ezer egitea. Horregatik, gaur egun, jende gehienak gaztelaniaz hitz egitera ohituta daude eta beste batzuk ez dute euskaraz ikasi.
aiur
Hizkuntzalariek berreskuratu ahal izan dituzten euskararen forma zaharrak dira. Joseba Lakar izeneko baten iritzia da Acineseuscararen fasea erromatarrekiko harremana izan genuen garaiaren aurrekoa dela, gutxi gorabehera Kristo aurreko II. mendera arte iraun zuen. AINTZINEUSKARA naiara
Akitania, Pirinioen bi aldeetan hitz egiten zen, hildako hizkuntza da. Erromatarren garaiko hilarrietan aurkitutako aztarna epigrafikoak gaur egungo Euskal Herriko mugen barnean zein ipar-ekialdean edo hegoaldean hedatzen dira. Aztarna toponimiko, arkeologiko eta historikoek erakusten dute euskara bat edo batzuk bazela, edo euskararen aitzindaria izan zela. alaitz
Akitania
Euskalkien jatorria Euskalkien sorrerak eta historiak euskararen sorrerari buruzko zenbait pista ere ematen ditu. Hauek batasun handia dute. Latinetik hartu dituzten maileguak modu berezian egokitu zaizkie bereari, eta modu berezi hori euskalki guztietan berdina da. Latinaren eragina zuzena izan balitz, latinaren maileguak ezberdin moldatuko ziren euskalkiaren arabera. nora
EUSKARAREN ETORKIZUNA
Aspalditik hitz egiten da, gaur egun ere hitz egiten da, baina zer gertatuko da euskararekin urte gutxi barru? Gaur egun euskara leku gutxitan eta jende gutxitan hitz egiten da, Euskal Herrian bakarrik. Euskara urte gutxi barru desagertuko da, gutxi hitz egiten delako, gehienbat herri txikietan. 2022an euskara gutxitan hitz egiten da familietan, gero eta gutxiago hitz egiten da lanean, eskolan, gazte gehienek lagunekin, familiarekin... gaztelaniaz hitz egiten dute.
naiara
Alaitz
Euskeraren aldeko iniziatibak
KORRIKA K O R R I K A 1 9 8 0 K O A Z A R O A R E N 2 9 A N S O R T U Z E N . B E R E H E L B U R U A E U S K A L T E G I E N E G U N E R O K O L A N A I N D A R T Z E K O E T A E U S K A R A R E N K O N T Z I E N T Z I A S U S P E R T Z E K O E G I T E N D A . E K I T A L D I H A U B I U R T E A N B E H I N O S P A T Z E N D A . G A I N E R A 2 . 5 0 0 K I L O M E T R O E G I T E N D I T U E U S K A L H E R R I A N Z E H A R .
HERRI URRATS H E R R I U R R A T S E U S K A L I R A K A S K U N T Z A R E N A L D E K O F E S T A B A T D A . H E R R I H U R R A T S S E A S K A K A N T O L A T Z E N D U . B I L D U T A K O D I R U A I P A R R A L D E K O I K A S T O L A K L A G U N T Z E K O E R A B I L T Z E N D U T E . L E H E N A L D I Z 1 9 8 4 E A N O S P A T U Z E N . 2 0 2 2 A N 3 9 . E D I Z I O A E G I N Z E N .
KILOMETROAK
Kilometroak, Gipuzkoako ikastolen jaia da. Urtero ospatzen da 1977az geroztik. Milaka eta milaka euskalzale biltzen dira urriko lehen igandean antolaketak prestatutako ibilbidea egin eta Gipuzkoako ikastolei bultzada emateko asmoz. Normalean urriko lehen igandean ospatzen da.
EUSKARALDIA Euskal Herrian euskararen erabileraren alde abiatu zen ekimen bat da, hizkuntza ohiturak aldatzeko asmoa du. Euskaraldian Txapa batzuk hartzen dituzu. Txapetan euskaraz hitz egiten dakizun edo euskara ulertzen baduzun jartzen du. Euskaraldia 2018-an sortu zuten. https://youtu.be/gTmtV9C9HdA
HIZKUNTZARENALDEKO
Ekain
GELA:
IKASLEAK: Mikel Garziandia AritzAzpeitia Mikel Fernandez Ander Millet Amets Villa
Urrestarazu
3.C INIZIATIBAK
AURKIBIDEA 01. EUSKARALDIA 03. HERRI URRATS 04. KILOMETROAK 02. KORRIKA 05. IBILALDIA 06. IRITZIA
EUSKARALDIA
01
Azalpena:
2022ko azaroaren 18tik abenduaren 2ra ilusioz, arduraz, gogoz eta emozioz ekingo diogu ariketari. Kaleak beteko ditugu berriz ere, euskaraz hitz egitea inoiz baino errazago izan dadin. Belarriprestoketaahobiziokaukera berriak izan ditzagun lan egingo duguelkarrekin,auzozauzo,herriz herri eta arigunez arigune. Hitzez ekitekogaraiahelduda.
Historia:
EUSKARALDIAren koordinazioa EuskalHerrikoerakundepublikoen eta Euskaltzaleen Topagunearen arteko elkarlanean gauzatzen da. Topagunearen kudeaketapean, Euskaraldiarenkoordinaziomahaia osatzen dute Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak, Nafarroako Euskarabideak eta Iparraldeko Euskararen Erakunde Publikoak etaEuskalElkargoak.
KORRIKA
02
Azalpena:
aldekokontzientziasuspertzeaeta euskaltegien eguneroko lana indartzeko dirua
helburu.
KorrikaEuskalHerriosoanzehar egiten den euskararen aldeko ekimen erraldoia da. Euskararen
biltzea ditu
Historia:
1980an Euskal Herria Oñatitik Bilbora zeharkatu zuen lehen KORRIKA antolatu zenetik, euskararen alde antolatzen den ekitaldirik jendetsuena eta garrantzitsuenetakoa da. Ordudanik, 21 KORRIKAeta 41 urte igaro dira. 2022ko martxoaren 31n hasita, 11 egunez eta gelditu gabe, KORRIKAk Euskal Herria zeharkatukodu22.aldiz.Bimilakilometro baino gehiago euskararen alde, adin eta mota guztietako milaka partaiderekin, gau etaegungelditugabe.
Edizioak:
EhunkamilalagunekhartuduteparteaurrekoKORRIKA edizioetan. Ekimenaren inguruan sortzen den mugimenduakEuskalHerrikojendarteakberehizkuntza berreskuratzearen alde egindako hautua erakusten du. KORRIKA bi urterik behin Euskal Herriko jendartea astintzenduengertakaribilakatuda.Bertanpartehartzen duen jende-kopuruak gora egiten du etengabe, KORRIKArenantolaketanmilakalagunaritzendiraherriz herri eta auzoz auzo eratutako batzordeetan, eta kanpainak irauten duen bitartean, hil batzuk lehenago aurkeztendenetikazkenegunekojaiaeginarte,ehunka jaialdi,kulturekitaldietaabarantolatuohidira.
HERRIURRATS
03
Zer da?
Herri Urrats, Seaskak urtero antolatzen duen euskal irakaskuntzaren aldeko festa da, maiatzaren lehen hamabostaldianospatzendutenaSenperekoaintzirareninguruan, Lapurdin. Bildutako dirua Iparraldeko ikastolak laguntzeko bideratzendute.
Azalpena:
1970ekohamarkadarenbukaeran eta 1980koaren hasieran sortu ziren ikastolen aldeko lehen festak.1977anospatuzirenlehen aldizKilometroak,1978anIbilaldia, 1981ean Nafarroa Oinez eta Araba Euskaraz eta 1984an ospatu zen lehen Herri Urrats jaialdia.[1] Besteak ez bezala, HerriUrratstokibereanospatzen daurtero.
KILOMETROAK
04
Azalpena:
Gipuzkoako ikastolenjaiada.Urtero
1977az geroztik.Milakaetamilaka euskalzale biltzen dira urriko lehen igandean antolaketak prestatutako ibilbidea egin
Gipuzkoako ikastolei
Kilometroak
ospatzen da
eta
Euskararekin Zerikusia:
Euskaratik eta euskaraz sorturiko jaia da, eta euskararen erabilpena eta euskalkulturabultzatzenditu. Euskararen eta euskal kulturaren plaza nagusi bat da
IBILALDIA
05
Bibliografia
Zer da?
Leloa: Helburua
Ibilaldia, Bizkaiko ikastolen jaia da. 1978an antolatu zuten Getxon lehenengo aldiz Uribe Kostako ikastolek.Ondoren,1980azgeroztik, urteroko hitzordu bilakatu da. Gaur egun, Bizkaiko Ikastolen Elkarteak antolatzendu.
2012koIbilaldiarenostean,DBHko
ikasleak eta 0-3 zikloa hartzeko sortu berri duten eraikin berria guztiz amaitu nahiko zuten, Bizkaiko eta Euskal Herriko euskaltzaleon laguntzarekin. eta egun horretara heltzeko bidean laguntzen gaituzten horiekin, guztiekin, gure eraikin berri hori, dagoeneko errealitate den eraikin dotorehorigurebihurtukodugu.
xedaaurtengoleloa.
IRITZIA
06
Iritzia:
GureustezEuskarabultzatzenduteniniziatibakoso garrantzitsuak dira gure hizkuntza hain zahar hau mantentzenlaguntzeko. Gauza berriztagarriak egin behar direla ere pentsatzen dugu, orain arte, iniziatiba guztiak oso berdintsuakdiraeta.
ESKERRIK ASKO ZUEN ARRETAGATIK
