MAŁA RETENCJA ORAZ PRZECIWDZIALANIE EROZJI WODNEJ NA TERENACH GORSKICH

AR ADAPTACJA

Lasy Państwowe Lasy Państwowe Lasy LasyPaństwowe Państwowe

Pobierz Pobierz bezpłatnie aplikację „AR Adaptacja” i obejr i obejrzyj wybrane obiekty małej retencji na terenach górskich w technologii ARna te (rozszerzona rzeczywistość).

ADAPTACJA LASÓW I LEŚNICTWA ADAPTACJA LASÓW I LEŚNICTWA DOKLIMATU ZMIAN KLIMATU DO ZMIAN RETENCJA I PRZECIWDZIAŁANIE MAŁAMAŁA RETENCJA I PRZECIWDZIAŁANIE EROZJI WODNEJ EROZJI WODNEJ NA TERENACH NA TERENACH GÓRSKICHGÓRSKICH

Gdy zau Gdy zauważysz ten znak, zeskanuj stronę.

Zobacz w aplikacji AR

MAŁA RETENCJA I PRZECIWDZIAŁANIE RETENCJA I PRZECIWDZIAŁANIE EROZJI WODNEJ W GÓRACH 2016-2023 JI WODNEJ W GÓRACH 2016-2023

WIEDZIEĆ WARTOWARTO WIEDZIEĆ

Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leś Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu do zmian klimatu MAŁA RETENCJA ORAZ PRZECIWDZIAŁ MAŁA RETENCJA ORAZ PRZECIWDZIAŁANIE EROZJI WODNEJ NA TERENACH GÓRS EROZJI WODNEJ NA TERENACH GÓRSKICH

CEL

CEL

Wzmocnienie odporności lasów na zagroż Wzmocnienie odporności lasów na zagrożenia związane ze zmianami klimatu poprzez rozwó związane ze zmianami klimatu poprzez rozwój małej retencji oraz przeciwdziałanie nadmiernej eroz retencji oraz przeciwdziałanie nadmiernej erozji wodnej na terenach górskich. na terenach górskich.

47 47 nadleśnictw

nadleśnictw

4

4

Regionalne D Regionalne Dyrekcje Lasów Państ Lasów Państwowych

Nadleśnictwa realizujące projekt

Nadleśnictwa zujące projekt Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych

narodowe je LasówParki Państwowych

Planowany całkowity koszt projektu: Planowany całkowity Maksym koszt projektu: dofi nanso Maksymalne 265 951 000 zł z fundu dofi nansowanie 265 951 000 zł z funduszy europejs europejskich: 168 479 0

168 479 000 zł

LAS ZALEŻY OD NAS

3

LASY A ZMIANY KLIMATU

4

GDY WODA ODPŁYWA ZBYT SZYBKO…

6

POTOKI, NATURALNIE!

7

OBIEG WODY W PRZYRODZIE

10

CO TO JEST MAŁA RETENCJA I JAK DZIAŁA W LASACH?

11

RETENCJA I PRZECIWDZIAŁANIE EROZJI

12

CO BĘDZIE REALIZOWANE W PROJEKCIE?

16

CZEGO OCZEKUJEMY PO EFEKTACH NASZEJ PRACY?

20

2

LAS ZALEŻY OD NAS Nasz klimat się zmienia. Niektórym zmianom możemy przeciwdziałać, do innych musimy się przystosować. Ta prawidłowość dotyczy również lasów. W procesie ich adaptacji do zmian klimatu niezwykle istotne jest to, w jaki sposób gospodarujemy wodą. Las jako ekosystem powinien być przygotowany zarówno na okresy jej nadmiaru, jak i niedoboru. Od nas zależy, czy i jak długo będziemy cieszyć się zdrowym, pięknym drzewostanem oraz bogactwem fauny i flory. Zachowanie lasu w dobrej kondycji oznacza, że będzie on nieprzerwanie i z pożytkiem pełnił wszystkie swoje funkcje: dla ludzi i dla przyrody.

Taki las to dom dla wielu stworzeń i miejsce przyjazne dla ludzi.

3

LASY A ZMIANY KLIMATU Tempo zmian klimatu obserwowanych za naszego życia znacznie przyśpieszyło. Efekt cieplarniany i jego skutki powoli przestają być kwestią akademicką, a stają się tematem istotnym również z punktu widzenia przeciętnego człowieka.

Polska nie jest pod tym względem wyjątkiem. Z wieloletnich obserwacji meteorologicznych wynika, że średnia temperatura w całym kraju wzrasta, podobnie jak liczba dni z intensywnymi opadami deszczu – zwłaszcza w jego południowej części. Wydłużają się okresy bezdeszczowe i skracają okresy zalegania pokrywy śnieżnej.

Coraz częściej doświadczamy też ekstremalnych zjawisk pogodowych, które nie pozostają bez wpływu na kondycję naszych lasów. Najgroźniejsze z nich są susze i powodzie.

W lasach górskich największe szkody powoduje jednak erozja wodna, czyli niszczenie powierzchni terenu przez wodę wzbierającą np. po ulewnych deszczach lub roztopach.

Zmiany średniej temperatury globalnej w analizie NASA GISS Źródło: www.nasa.gov

4

5

GDY WODA ODPŁYWA ZBYT SZYBKO… O zasobności lasu w wodę w dużej mierze decyduje jej odpływ ze zlewni, czyli obszaru, z którego wody spływają do jednego zbiornika. Zmiany klimatu, a w tym przede wszystkim wzrost temperatur, powodują, że odpływ wody ze zlewni leśnych następuje zbyt szybko, a jego tempo stale rośnie. W górach, ze względu na naturalne ukształtowanie terenu, jest on szczególnie odczuwalny, a w połączeniu z długotrwałą suszą – może pociągać za sobą naprawdę katastrofalne skutki.

Spadek wilgotności w lasach zwiększa ryzyko pożarów, ale też sprzyja rozwojowi chorób i szkodników. Z braku

Wielkość opadów w Tatrach wynosi ok. 1500 mm/m2 na rok, podczas gdy na Mazowszu lub w Wielkopolsce jest to tylko ok. 500-600 mm/m2 rocznie.

6

wody drzewa stają się podatniejsze na ataki pasożytów, ale także na niekorzystne warunki pogodowe, np. silny wiatr, co z kolei przyczynia się do powstawania wiatrołomów.

Dużym zagrożeniem dla lasów górskich i podgórskich są także opady o ponadprzeciętnej intensywności.

W trakcie ulewnych deszczów przepływ wody w strumieniach i rzekach gwałtownie przyspiesza, co może powodować znaczne szkody w miejscowościach położonych w dolinach (np. podtopienia, oberwania skarp brzegów potoków). Zanim jednak wezbrane wody skumulują się w dolinach,

wyrządzają poważane szkody w szacie roślinnej i leśnej infrastrukturze: drogach, szlakach, przepustach czy mostach.

Niestety im gęstsza sieć dróg i szlaków w lesie, tym intensywniejszy odpływ wody z lasu. W trakcie dużych opadów na terenach górskich i podgórskich drogi i szlaki mogą przeradzać się w cieki błyskawicznie odprowadzające wodę po zboczach. Znaczna część wody zamiast wsiąkać w glebę i ściółkę, a następnie zostać zagospodarowana przez rośliny – po prostu odpływa, nie powiększając w żaden sposób lokalnych zasobów wodnych.

Przyjazną środowisku alternatywę dla betonowej zabudowy potoków stanowi zabudowa biologiczna, czyli obsadzanie brzegów roślinnością drzewiastą i krzewiastą, np. wierzbą.

W połączeniu z metodami technicznymi, bazującymi na naturalnych materiałach (drewno, kamień – bez użycia zaprawy cementowej) pozwala ona umacniać skarpy czy brzegi potoków i chronić je przed niszczącym działaniem wody.

POTOKI, NATURALNIE! Człowiek również ma swój udział w przyspieszaniu odpływu wody.

Przez dziesiątki lat regulację rzek i potoków traktowano jako najlepszy sposób na zabezpieczenie się przed powodzią. Z czasem okazało się, że jej koszt przyrodniczy jest bardzo wysoki: zabudowane liniowo potoki, często o sztucznie utwardzonym dnie zaczynają działać jak kanał, zwiększając tempo przepływu wody. Rozpędzona woda wyładowuje swoją energię w innym miejscu ze zwielokrotnioną siłą. Co więcej – wskutek kanalizacji potoków zanikają także starorzecza i tereny zalewowe, a wraz z nimi cenne siedliska gatunków związanych

z wodą. Dlatego tak ważne jest przywracanie potokom ich naturalnego stanu.

Zabudowa potoków to często wiele urządzeń hydrotechnicznych (takich jak brody, przepusty czy mosty), które, ze względu na zużycie lub niedopasowanie do lokalnych uwarunkowań, nie pełnią już swoich funkcji.

Obiekty niedostosowane do wód wezbraniowych (poza tym że są przyczyną większych szkód powodziowych) mogą dodatkowo wywierać negatywny wpływ na środowisko. Koryta potoków przegrodzone np. progami lub stopniami wodnymi chronią wprawdzie przed erozją dna potoku, spowalniają

nurt, ale zazwyczaj są zbyt wysokie lub za bardzo wydłużone, aby nawet najsprawniej pływające ryby mogły je pokonać. W efekcie potoki pustoszeją, ponieważ wędrówka na tarło w górę cieku staje się dla wielu gatunków fizycznie niemożliwa.

Przegrody zatrzymują nie tylko ryby, ale także rumosz drzewny i skalny.

Zaburza to naturalne kształtowanie się dna potoku, który w jednych miejscach gromadzi duże ilości kamieni i żwiru (tzw. opancerzenie dna), w innych natomiast pogłębia erozję koryta.

Niszczy to budowle wodne i ogranicza w dużym stopniu życie organizmów wodnych na dnie potoku.

7

8

TAMY Stare, zniszczone tamy 1 mogą blokować swobodne przemieszczanie się ryb i wody. Jedna tama wypełniona

całkowicie rumoszem (naniesiony przez wodę piasek, kamienie, gałęzie) zostaje oczyszczona 2 . Kamienie

wykorzystuje się do wzmocnienia dna cieku 3 , a przez umieszczone w tamie otwory swobodnie przepływa

woda 4 oraz drobny rumosz. Druga tama o starej, betonowej konstrukcji 1 zostaje rozebrana. Zamiast niej

na cieku utworzone są bystrza 5 , transport rumoszu odbywa się dzięki temu swobodnie, w dnie ukształtowują

się wypłycenia i przegłębienia, a na odkładanym przez rzekę rumoszu ryby łososiowate odbywają tarło. Cały ciek zaczyna przypominać naturalną rzekę.

Zobacz w aplikacji AR

9

OBIEG WODY W PRZYRODZIE

DUŻY OBIEG MAŁY OBIEG

parowanie MAŁY OBIEG

wsiąkanie

spływ powierzchniowy

opady procesy życiowe (transpiracja) parowanie

wsiąkanie wsiąkanie

zasoby wód podziemnych

spływ podziemny

10

CO TO JEST MAŁA RETENCJA I JAK DZIAŁA W LASACH? Lasy odgrywają niezwykle ważną rolę w cyklu obiegu i magazynowania wody. Trafnie obrazuje to metafora lasu jako gąbki. Po każdych opadach deszczu ogromne ilości wody gromadzone są we wszystkich warstwach lasu: przez rośliny, ściółkę i glebę.

Naturalnymi „pochłaniaczami” i magazynami wody są również tereny podmokłe i torfowiska, dla których woda stanowi być albo nie być danego siedliska.

Ta zdolność lasu do utrzymywania wilgoci sprawia, że w lesie panuje specyficzny mikroklimat tworzący

korzystne warunki dla zamieszkujących go organizmów, a także oddziałujący na sąsiadujące z lasem tereny.

Jednak niecała woda pozostaje w lesie.

Część wody odparowuje do atmosfery (by następnie wrócić na powierzchnię Ziemi w postaci deszczu), część wnika w glebę i zasila wody gruntowe i głębinowe, a także trafia do strumieni, rzek lub zbiorników wodnych. W ten sposób las wpisuje się w tzw. mały obieg wody w przyrodzie, który wprawdzie nie wpływa bezpośrednio na globalny bilans wodny, ale ma istotne znaczenie dla lokalnych

warunków hydrologicznych.

Jeśli jakąś część wody chcemy z tego małego cyklu wyłączyć, gromadząc ją lub spowalniając jej odpływ, to wówczas mówimy o retencji. W lasach mamy do czynienia z tzw. małą retencją: woda magazynowana jest w niewielkich zbiornikach i oczkach wodnych oraz na terenach mokradłowych. W górach szczególną rolę odgrywa również tzw. retencja stokowa polegająca na kontrolowaniu i ograniczaniu spływu wody po powierzchni stoków górskich.

11

RETENCJA I PRZECIWDZIAŁANIE EROZJI 19

20 1

94 Lasy 0 Państwowe od wielu lat realizują różnego 1rodzaju przedsięwzięcia roz96 0 wijające małą retencję, a także przeciw19 80 działające nadmiernej erozji wodnej na 20 terenach leśnych. Ze względu na dużą 00 skalę (obszar całej Polski) są to często 20 20 działania bardzo kosztowne. Dlatego od kilku lat korzystamy ze wsparcia funduszy unijnych.

Z uwagi na zmieniający się klimat i konsekwencje niekorzystnych zjawisk pogodowych na znaczeniu zyskują działania adaptacyjne, które będą łagodziły skutki tych zjawisk

29% zabudowa przeciwerozyjna dróg i szlaków zrywkowych

46%

zabezpieczenie infrastruktury leśnej

dotykających lasy. Dla lasów położonych w górach kluczowe znaczenie mają: spowalnianie spływu wód oraz ochrona infrastruktury leśnej, w tym dróg i szlaków zrywkowych przed erozją wodną zatrzymywanie i rozpraszanie wody w lesie w celu poprawy lokalnych stosunków wodnych (głównie retencja zbiornikowa i stokowa, w mniejszym stopniu przywracanie dobrego stanu mokradłom)

24% budowa lub modernizacja zbiorników

1% przywracanie funkcji obszarom mokradłowym

Procentowy udział zadań w projekcie, wg zakresu rzeczowego, stan na 2021 r.

12

Obecnie realizowany projekt pod nazwą „Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – mała retencja oraz przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach górskich” to kontynuacja podobnego, kilkuletniego przedsięwzięcia zakończonego z sukcesem w 2015 r. Na całkowity koszt aktualnego projektu, wynoszący ponad 206 mln zł składają się: wkład własny Lasów Państwowych oraz dofinansowanie ze środków unijnego Programu „Infrastruktura i Środowisko” w kwocie ponad 168 mln zł.

Zrównoważone leśnictwo polega między innymi na dostosowywaniu się do ciągłych zmian zachodzących w lesie.

Leśnicy muszą więc przewidywać przebieg procesów przyrodniczych i ich efekty. Jest to bardzo trudna praca, gdyż nie sposób przewidzieć wszystkiego. Zawsze jednak działamy tam, gdzie jesteśmy w stanie zapobiegać negatywnym skutkom różnych procesów lub przynajmniej możemy ograniczać ich konsekwencje.

13

14

GÓRSKIE ZBIORNIKI MAŁEJ RETENCJI Górskie zbiorniki małej retencji mogą pełnić rolę przeciwpowodziową. W czasie opadów woda opadowa spływa z gór 1 i powoduje wezbranie wody w zbiorniku 2 . Retencjonowanie wody w zbiorniku umożliwia specjalna

konstrukcja piętrząco-upustowa zwana mnichem 3 . Dzięki niemu możliwe jest wypełnienie zbiornika

wodą w ponad połowie jego pojemności oraz odprowadzenie jej nadmiaru pod groblą 4 do cieku 5 . Jeżeli

dopływ wody do zbiornika jest tak duży, że mnich nie ma możliwości jej odprowadzenia, zbiornik wypełnia się dalej, a gdy poziom wody osiągnie ok. 95% pojemności zbiornika, woda zaczyna odpływać przez przelew

bezpieczeństwa 6 . Chroni to groblę przed niekontrolowanym rozmyciem i przerwaniem jej w przypadkowym miejscu. Cały system powoduje spłaszczenie fali powodziowej i opóźnienie odpływu wody w czasie, a tym samym okoliczne tereny i zabudowania 7 zostają uchronione przez zalaniem.

Zobacz w aplikacji AR

15

CO BĘDZIE REALIZOWANE W PROJEKCIE?

wzmocnienia przeciwerozyjne dróg i szlaków zrywkowych (m.in. budowa wodospustów, opóźniaczy odpływu, brodów, przebudowa przepustów na obiekty o większym świetle)

zabezpieczanie obiektów infrastruktury leśnej przed nadmierną erozją wodną powodowaną gwałtownymi opadami (np. umacnianie skarp potoków i osuwisk na stokach poprzez budowę kaszyc lub narzutów kamiennych, nasadzenia i zakrzewienia brzegów, przebudowa progów i stopni na bystrza i brody)

budowa, przebudowa lub odbudowa zbiorników małej retencji i zbiorników suchych

przebudowa lub rozbiórki obiektów hydrotechnicznych (mostów, przepustów, brodów) niedostosowanych do wód wezbraniowych poprawa stanu i ochrona mokradeł, naturalizacja potoków oraz odtwarzanie terenów zalewowych

16

Warto nadmienić, że z przyrodniczego punktu widzenia, od ilości zmagazynowanej wody przeliczanej na m3 ważniejsza jest liczba miejsc jej gromadzenia, gdyż istotą małej retencji są działania rozproszone, poprawiające bilans wodny w jak największej liczbie leśnych ekosystemów.

Mała retencja polega więc na oddziaływaniu liczbą oraz funkcjonalnością, a nie wielkością obiektów.

Znaczną część inwestycji w projekcie stanowić będzie istniejąca już w Lasach Państwowych infrastruktura (głównie zbiorniki retencyjne i urządzenia regulujące przepływ wody), które zatraciły swoje funkcje lub pełniły ją nieprawidłowo. Najwięcej zbiorników odtwarzanych i przebudowywanych będzie na terenie RDLP we Wrocławiu, gdzie wiele z nich stanowi spadek poniemiecki, a historia niektórych sięga nawet okresu średniowiecza.

Wszystkie inwestycje łączyć będą przyjazne środowisku metody techniczne i materiały, przy ograniczeniu do minimum elementów betonowych czy stalowych. Umożliwią one swobodne przemieszczanie się organizmów wodnych, a także sprawią, że obiekty będą dobrze komponować się z miejscowym krajobrazem. Wybrane zadania zostaną również objęte monitoringiem przyrodniczym, który pozwoli ocenić wpływ przeprowadzonych prac na środowisko.

17

18

WODOSPUSTY Wodospusty to proste urządzenia, które pomagają odprowadzać nadmiar wody z leśnych dróg i szlaków, jednocześnie chroniąc je przed niszczycielskimi skutkami spływu wód. Wodospusty mogą być stosowane na co najmniej trzy sposoby. Pierwszy typ to niezależne konstrukcje odprowadzające wodę z drogi bezpośrednio do lasu 1 . Drugi wariant 2 umożliwia spłynięcie wody wodospustem do dołów chłonnych 3 , dzięki czemu

lepiej wsiąka ona w ściółkę i nie powoduje erodowania powierzchni. Trzecia opcja 4 to połączenie wodospustu z systemem rozpraszania wody po stoku 5 . W tym przypadku płynąca struga wody rozbija się o system

przeszkód 6 (np. płotek faszynowy) i bruzd 7 na mniejsze strużki, co ułatwia jej wsiąkanie w ściółkę bez erozji

gleby.

Zobacz w aplikacji AR

19

CZEGO OCZEKUJEMY PO EFEKTACH NASZEJ PRACY?

Zahamowanie odpływu wody pochodzącej z opadów, jej rozpraszanie oraz gromadzenie w wielu zbiornikach pomaga nam osiągnąć bardzo ważny efekt spłaszczania fali powodziowej na obszarach podgórskich.

Pomimo stosunkowo niewielkiej objętości zaplanowanych w projekcie zbiorników obiekty te będą jednak oddziaływać na poszczególne cieki, dając odczuwalne efekty w najbliższej okolicy.

Spodziewamy się, że dzięki naszej pracy bilans wody w lesie poprawi się: nadmierny odpływ zostanie ograniczony i spowolniony, zasilone zostaną wody gruntowe i wzrośnie wilgotność siedlisk. W ten sposób możemy wpływać na wzmocnienie najważniejszych funkcji ochronnych lasu: przede wszystkim na zachowanie walorów przyrodniczych i wodochronność.

20

Szacuje się, że zwiększenie o 5% obszaru zajmowanego przez drzewa może spowodować ograniczenie spływu powierzchniowego wody średnio o 2%.

21

Śródleśne stawy, oczka wodne czy mokradła powodują uwilgotnienie mikroklimatu i sprzyjają tworzeniu się rosy, mgieł oraz powodują ogólny wzrost wilgotności powietrza i ściółki leśnej. Tym samym obniżają zagrożenie pożarowe w lasach. Lasy i sąsiadujące z nimi tereny będą odporniejsze na suszę.

Woda może być ozdobą krajobrazu. Zbiorniki o nieregularnych, naturalnych kształtach, ich kaskady lub małe oczka wodne wzbogacają i uwydatniają piękno leśnego pejzażu.

22

Mała retencja to wiele korzyści dla fauny i flory wodnej, dla których małe zbiorniki i tereny mokradłowe stanowią naturalne miejsca bytowania, żerowiska i wodopoje.

Wraz z poprawą warunków wodnych w lesie rośnie również poziom różnorodność biologicznej.

Likwidacja barier na potokach, strumieniach czy rowach, a także przebudowa już istniejących obiektów hydrotechnicznych zwiększy możliwości migracji wielu gatunków ryb czy innych organizmów wodnych, a także stworzy nowe siedliska do tarła ryb, rozrodu płazów i ptaków.

23

Aplikacja „Adaptacja do zmian klimatu AR” jest multimedialnym dodatkiem do cyklu trzech folderów wydanych przez Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych. Foldery te prezentują trzy projekty realizowane przez Lasy Państwowe, dofinansowane ze środków UE, które przyczyniają się do minimalizowania negatywnych efektów zmian klimatu.

Zobacz w aplikacji AR

Przeglądając folder, znajdziesz w nim grafiki z ikoną telefonu. Uruchom wówczas w aplikacji zakładkę „animacje 3D” i wyceluj obiektyw aparatu w stronę obrazka.

Życzymy miłego użytkowania aplikacji!

Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych

24

Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych ul. Kolejowa 5/7 01-217 Warszawa tel. 22 318 70 22 e-mail: centrum@ckps.lasy.gov.pl

Warszawa, lipiec 2022 r.