Lasy Państwowe Lasy Państwowe
OCHRONA GATUNKÓW I SIEDLISK PRZYRODNICZYCH W LASACH PAŃSTWOWYCH
NADLEŚNICTWA W PROJEKCIE
WARTO WIEDZIEĆ Ochrona obszarów Natura 2000 w Lasach Państwowych
114 nadleśnictw
CEL
16
Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych
Poprawa stanu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, występujących na obszarach Natura 2000, leżących na gruntach zarządzanych przez Lasy Państwowe
Planowany całkowity koszt projektu:
35 944 030 zł
Maksymalne dofinansowanie z funduszy europejskich:
21 915 079,10 zł
PRZYRODA W LASACH
3
JAK CHRONIMY PRZYRODĘ NA OBSZARACH NATURA 2000?
4
O PROJEKCIE
8
CO BĘDZIE REALIZOWANE W PROJEKCIE?
10
ZACHOWANIE CENNYCH SIEDLISK
12
CZYNNA OCHRONA GATUNKÓW
18
UKIERUNKOWANIE RUCHU TURYSTYCZNEGO
22
PRZYRODA W LASACH Z lasami związanych jest wiele cennych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Leśnicy mają tego świadomość i dlatego czynnie włączają się w ich ochronę. Na terenach leśnych występują różne formy ochrony: rezerwaty, parki krajobrazowe, parki narodowe, pomniki przyrody. Szczególną formę ochrony przyrody stanowią obszary Natura 2000. Są to tereny, na których człowiek może w sposób zrównoważony współistnieć z przyrodą. Oznacza to możliwość ingerencji człowieka np. prowadzenia działalności gospodarczej pod warunkiem, że nie zagraża ona gatunkom lub siedliskom,
dla ochrony których został wyznaczony taki obszar. Blisko 40% obszarów Natura 2000 leży na terenach leśnych, dlatego też Lasy Państwowe podejmują określone działania ochronne na rzecz gatunków i siedlisk znajdujących się na obszarach przez nie administrowanych. Aby zwiększyć ich skuteczność Lasy Państwowe przygotowały i z sukcesem wdrażają „Kompleksowy projekt ochrony gatunków i siedlisk przyrodniczych na obszarach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe”, w którego realizację zaangażowanych jest ponad 100 nadleśnictw na blisko 100 obszarach Natura 2000.
3
JAK CHRONIMY PRZYRODĘ NA OBSZARACH NATURA 2000? Dbanie o przyrodę przez Lasy Państwowe wynika wprost z przepisów, na przykład z ustawy o lasach i ustawy o ochronie przyrody. Na obszarach Natura 2000 obowiązuje szczególne prawo. Zasady ochrony cennych siedlisk i gatunków określa się, a następnie
zatwierdza w strategicznych dokumentach: planach ochrony (ustanawianych na 20 lat przez Ministra Środowiska) lub planach zadań ochronnych (na 10 lat przez Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska lub Urzędy Morskie). Mogą one też zostać uwzględnione w planach 0202
0002
0891
0691
0491
40% Większość obszarów Natura 2000 w Polsce utworzono na terenach leśnych, zajmują one blisko 40% powierzchni Lasów Państwowych, to jest ponad 2,8 mln ha.
4
0291
urządzenia lasu, które realizują nadleśnictwa. Dokumenty te określają między innymi rodzaj, zakres i terminy5.0 prowadzenia określonych działań na rzecz ochrony0.0gatunków i siedlisk występujących na danym 5.0obszarze Natura 2000. 0.10091
0881
Szczegółowe działania ochronne dostosowane są do specyfiki gatunku lub siedliska. Inaczej chronimy duże ssaki, inaczej ptaki czy owady, inaczej rośliny. Cenne siedliska leśne wymagają najczęściej zabiegów związanych
z usuwaniem gatunków niepożądanych, inwazyjnych. Siedliska łąkowe trzeba chronić przed zarastaniem. Torfowiska również często mogą zarastać, ale ich stan zależy też w dużym stopniu od panujących
obszarów utworzonych dla ochrony siedlisk
stosunków wodnych. Na danym obszarze Natura 2000 określa się tzw. przedmiot ochrony, czyli najcenniejsze gatunki lub siedliska, wyznacza się cele ochrony i proponuje określone działania ochronne.
Natura 2000 w Polsce zajmuje prawie 1/5 powierzchni lądowej kraju.
obszarów specjalnej ochrony ptaków
Ptaki zyskały szczególne miejsce w tym systemie ze względu na długą tradycję ich ochrony w porównaniu do innych gatunków, a także rozwinięty instynkt migracyjny, co przekłada się na specyfikę ich ochrony.
5
W Polsce, poza ochroną gatunkową, istnieje 10 różnych form ochrony przyrody. Warto podkreślić, że zdecydowana większość obiektów nimi objętych (z wyłączeniem parków narodowych, które są samodzielnymi jednostkami) znajduje się na terenach administrowanych przez Lasy Państwowe. Powierzchniowo największy udział mają obszary Natura 2000, na których prowadzony jest projekt ochrony gatunków i siedlisk przyrodniczych. 6
Legenda
Obszary Specjalnej Ochrony - Natura 2000 - obszary ptasi Specjalne Obszary Ochrony - Natura 2000 - obszary siedli Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych Nadleśnictwa
MAPA OBSZARÓW NATURA 2000 W POLSCE
Legenda Specjalne Obszary Ochrony - Natura 2000 - obszary siedliskowe
Nadleśnictwa
Obszary Specjalnej Ochrony - Natura 2000 - obszary ptasie
Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych
7
O PROJEKCIE „Kompleksowy projekt ochrony gatunków i siedlisk przyrodniczych na obszarach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe” to pierwsze, realizowane w Polsce na tak dużą skalę przedsięwzięcie, którego główną ideą jest poprawa stanu ochrony cennych gatunków i siedlisk, występujących na obszarach Natura 2000, na terenach
zarządzanych przez jednostki Lasów Państwowych. Leśnicy prowadzą działania wskazane w oficjalnych dokumentach, na podstawie których zarządza się obszarami naturowymi: np. w planach ochrony czy planach zadań ochronnych. Realizacja tych zadań odbywa się w ponad 100 lokalizacjach na terenie całego kraju, dedykowana jest
ochronie 32 cennych gatunków oraz ok. 30 typów siedlisk przyrodniczych, a w efekcie stan siedlisk poprawi się na obszarze 14 420 ha *.
* Wskaźniki projektu wg stanu na rok 2021
8
W miarę zatwierdzenia kolejnych planów przewidziano rozszerzenie zakresu projektu poprzez włączenie nowych terenów i nowych zadań ochronnych. Tym samym zwiększyła się liczba obszarów Natura 2000 i powierzchnia siedlisk objętych ochroną czynną. Projekt nie tylko podejmuje nowe działania ochronne na wybranych terenach, ale także jest kontynuacją programów i projektów realizowanych
wcześniej przez nadleśnictwa ze środków własnych i zewnętrznych: np. na rzecz ochrony cietrzewi, żółwi błotnych, motyli, nietoperzy czy obszarów wodno-błotnych. Dzięki takiemu podejściu utrzymane zostaną efekty ekologiczne osiągnięte w poprzednich latach. Finansowanie unijne dotyczy maksymalnie 85% kosztów kwalifikowalnych* projektu – pozostały wkład 15% oraz fundusze na wydatki niekwalifikowalne Lasy
Państwowe zapewniają ze środków własnych. Całkowita wartość projektu zgodnie z obowiązującą umową o dofinansowanie wynosi około 36 mln zł, z czego około 26 mln to koszty kwalifikowalne. Refundacja 85% tych kosztów ze środków unijnych będzie stanowić około 22 mln zł. * Podlegających refundacji z funduszy unijnych
9
CO BĘDZIE REALIZOWANE W PROJEKCIE? Zwalczanie gatunków inwazyjnych – gatunki obce dla danego ekostystemu mogą być przyczyną spadku różnorodności biologicznej i zamierania rodzimych gatunków. Walka z nimi jest trudna i zwykle wymaga ręcznie lub mechanicznie prowadzonych zabiegów (wyrywanie, karczowanie).
Wykaszanie oraz usuwanie młodych drzew i krzewów – utrzymanie części cennych obszarów polega na powstrzymywaniu ich zarastania.
10
Dostosowanie składu gatunkowego do potrzeb gatunku lub siedliska – prace ochronne zwykle polegają na eliminacji drzew i krzewów, które nie są pożądane oraz dosadzaniu gatunków zgodnych z typem siedliska np. sadzonki buka lub dębu bezszypułkowego w kwaśnych dąbrowach.
Liczba typów siedlisk objętych działaniami ochronnymi:
30 szt.
Kanalizacja ruchu turystycznego – atrakcyjne tereny często przyciągają turystów, aby więc móc podziwiać i jednocześnie chronić przyrodę, należy przygotować odpowiednią bazę: wyznaczyć ścieżki i szlaki oraz zabezpieczyć miejsca szczególnie wrażliwe na ingerencję człowieka.
Zabiegi czynnej ochrony gatunków – specyficzne wymagania gatunków powodują, że konieczne staje się podjęcie dodatkowych, różnorodnych zabiegów. Polegają one np. na: wieszaniu budek lęgowych, budowie platform lęgowych, zabezpieczaniu miejsc rozrodu, lęgowisk, zimowisk, dbaniu o właściwy stan zbiorników wodnych zamieszkiwanych przez płazy, sadzeniu roślin żywicielskich motyli i wielu innych.
Zabiegi czynnej ochrony siedlisk – oprócz opisanych wcześniej działań część siedlisk, w szczególności zależnych od wód, wymaga indywidualnego „podejścia”, tj. na przykład utrzymania określonego uwilgotnienia poprzez budowę zastawek, przegród, likwidację lub blokowanie rowów odwadniających itp.
fot. Marcin Kaczmarek
Ograniczenie drapieżnictwa – duże zagrożenie dla chronionych gatunków ptaków, takich jak głuszec, cietrzew, orlik krzykliwy stanowią drapieżniki, których presję na młode można ograniczać w różny sposób (odstrzał, odłów i wywiezienie w dalsze rejony, zastosowanie odstraszających preparatów).
Liczba gatunków objętych działaniami ochronnymi:
32 szt.
Monitorowanie występowania gatunków chronionych – w powiązaniu z działaniami ochronnymi często niezbędne jest również badanie wpływu i efektu, co pozwoli odpowiednio ukierunkować dalszą ochronę.
11
ZACHOWANIE CENNYCH SIEDLISK Wiele gatunków roślin i zwierząt, takich jak np. obuwik pospolity, sasanka otwarta czy żółw błotny jest zależnych od właściwego utrzymania ich miejsca występowania. Łąki, murawy czy wrzosowiska przez stulecia były użytkowane przez człowieka. Prowadzono tam wypas bydła i co roku odbywały się sianokosy.
fot. Jacek Koba
12
Taka „regularność” miała bezpośredni wpływ na gatunki, które tam występowały. Trwające zmiany w rolnictwie i sposobie zagospodarowania gruntów spowodowały, że siedliska dotychczas „odpowiednie” dla różnych gatunków przestają być koszone i zarastają, przez
co postępuje ich degradacja i zubożenie składu gatunkowego. Aby temu przeciwdziałać, prowadzone jest wykaszanie, a także odkrzaczanie i usuwanie powstałej biomasy. Wszystko po to, by przywrócić różnorodność na łąkach, murawach i torfowiskach.
Murawy kserotermiczne rozwijają się na nasłonecznionych zboczach na suchym podłożu. Gatunki związane z tym siedliskiem to głównie rośliny ciepłolubne i wapieniolubne np. len złocisty, dziewięćsił popłocholistny czy miłek wiosenny. Podstawowym zaleceniem ochronnym jest prowadzenie koszenia lub wypasu zwierząt.
13
Zmiennowilgotne łąki (tzw. trzęślicowe) najczęściej kosi się raz w roku, jesienią. Są jednymi z najbogatszych zbiorowisk roślinnych w Europie. Wśród gatunków roślin charakterystycznych znajduje się wiele zagrożonych wyginięciem np. z rodziny storczykowatych czy kosaćcowatych.
14
Sosnowy bór chrobotkowy jest siedliskiem zanikającym w Polsce, a swoją nazwę zawdzięcza porostom – chrobotkom, które objęte są ochroną ścisłą i stanowią gatunek wskaźnikowy. Chrobotki preferują dobre warunki świetlne, dlatego, aby je zachować, należy prześwietlać dno lasu (przez odpowiednie cięcia w drzewostanie), a także usuwać i wywozić całość drewna pozostałego po zabiegach hodowli lasu.
15
Torfowiska, zwane też mokradłami, to siedliska uwodnione, na których występuje specyficzna roślinność bagienna i bagienno-łąkowa. Zachowanie ich we właściwym stanie polega na powstrzymywaniu ich zarastania (poprzez wycinanie i koszenie odrostów drzew i krzewów z usuwaniem pozostałości z powierzchni) oraz zapewnienie odpowiednich warunków wodnych.
fot. Paweł Fabijański
16
Nadleśnictwo Oborniki prowadzi wypas kwaterowy konika polskiego na obszarze Natura 2000 Dąbrowy Obrzyckie w celu zachowania ciepłolubnej dąbrowy. Jest to zbiorowisko leśne, tworzone głównie przez dąb bezszypułkowy (stąd nazwa), uznawane za najbogatsze w gatunki leśne siedlisko naturowe w Polsce. Najczęściej w warstwie zielnej można dostrzec konwalię majową, lilię złotogłów, przetacznika ożankowego, dzwonka brzoskwiniolistnego, poziomkę pospolitą, perłówkę zwisłą czy kokoryczkę wonną.
fot. Jarosław Bator
17
CZYNNA OCHRONA GATUNKÓW Część gatunków wymaga ochrony czynnej, tj. specjalnych zabiegów ingerujących w naturalne procesy, mających na celu utrzymanie określonego, pożądanego stanu. Rodzaj takich zabiegów zależy od potrzeb gatunku, jego biologii, liczebności, miejsc występowania, odporności na zmiany itp.
GŁUSZEC Jednym z większych przedsięwzięć zaplanowanych w projekcie jest restytucja głuszca (odtworzenie jego populacji). Ten „królewski ptak”, jak niegdyś go nazywano, został objęty
w Polsce ochroną gatunkową, a w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt” figuruje jako gatunek skrajnie zagrożony (kategoria CR). Również dla jego ochrony powołano obszar Natura 2000
PLB020005 Bory Dolnośląskie. I właśnie tam Nadleśnictwo Ruszów podjęło się przywrócenia głuszca przyrodzie.
Istotnym zagrożeniem dla głuszca jest jastrząb gołębiarz, gatunek chroniony, którego (po uzyskaniu odpowiedniego zezwolenia) można łapać w pułapki żywołowne, a następnie wywozić na znaczną odległość (ponad 200 km od miejsca złapania). Pozwala to częściowo ograniczyć śmiertelność młodych głuszców.
18
Metoda reintrodukcji zwana „born to be free” zakłada wylęganie się młodych w niewoli, w specjalnej wolierze ustawionej w naturalnym, leśnym środowisku. Młode głuszce szybko zyskują wolność, opuszczając wolierę przez mały otwór w ogrodzeniu. Mogą w każdej chwili wrócić pod opiekę matki, przez pierwszy okres pozostają w kontakcie z nią, jednak szybko się usamodzielniają. Młode są dokarmiane, ale jednocześnie uczą się poruszania po terenie i samodzielnego zdobywania pokarmu. Ich kontakt z człowiekiem ograniczony jest do minimum.
Już istniejąca populacja jest zasilana nowymi osobnikami pochodzącymi z krajowych hodowli oraz ze Skandynawii. Dla ptaków powstały woliery adaptacyjne, w których są dozorowane i dokarmiane w okresie adaptacji i poza nim. Głuszec wymaga specyficznych warunków środowiskowych, które mogą być też kształtowane przez człowieka. W projekcie planuje się częściowe przerzedzenie podszytów oraz sadzenie roślin stanowiących bazę pokarmową.
Zagrożenie dla ptaków stanowią także często grodzenia upraw leśnych – lecące głuszce mogą się o nie rozbić, dlatego grodzenia są specjalnie znakowane, aby były widoczne dla ptaków. Część działań poświęconych ochronie głuszca polega także na zmniejszeniu presji ludzi na obszarach jego występowania – na przykład poprzez budowę i utrzymanie szlabanów ograniczających wjazd na teren ostoi.
fot. Paweł Fabijański
19
ŻÓŁW BŁOTNY To jedyny gatunek żółwia występujący naturalnie w Polsce. Jego środowiskiem życia jest woda, którą opuszczają samice tylko w okresie składania jaj, na przełomie maja i czerwca. Miejsce złożenia jaj musi być odpowiednio nasłonecznione i suche, dlatego jednym z zadań czynnej ochrony jest zapobieganie zarastaniu lęgowisk.
Nadleśnictwo Chełm zaangażowało się w ochronę żółwia błotnego na obszarze Natura 2000 Dobromyśl. Młode żółwie błotne mają w środowisku wielu naturalnych wrogów. Dlatego, jeszcze przed wylęgiem, wyszukuje się i zabezpiecza ich gniazda przed drapieżnikami, wykorzystując specjalne siatki ochronne.
Wsparciem dla powodzenia lęgów są zabiegi poprawiające stan samych lęgowisk, czyli wycinanie drzew i krzewów oraz podrostów. Żółwie zakładają bowiem gniazda na otwartych, suchych terenach o właściwym nasłonecznieniu, w pobliżu zbiorników wodnych.
fot. Piotr Kosmala
Żółwie błotne wylęgają się jesienią. Wówczas w odpowiednim czasie należy zdjąć siatki zabezpieczające, aby umożliwić młodym wędrówkę do zbiornika wodnego.
20
NIETOPERZE Te latające ssaki dysponują zestawem nietypowych cech, takich jak umiejętność zwisania głową w dół oraz echolokacja (wysyłanie ultradźwięków, za pomocą których mogą zorientować się w położeniu przeszkód czy pokarmu w otoczeniu). Latem zamieszkują strychy, opuszczone budynki, zakamarki różnych budowli i dziuple drzew. Zimą łączą się w kolonie i zapadają w stan hibernacji. Zimowymi schronieniami nietoperzy są najczęściej różnego rodzaju podziemia, jaskinie, sztolnie, piwnice itp. Śmiertelnym zagrożeniem dla nietoperzy jest zbyt częste wybudzenie ze stanu hibernacji, dlatego często sama obecność człowieka w zimowym schronieniu stanowi niebezpieczeństwo – nietoperz może się obudzić z powodu hałasu i ciepła. Ochrona nietoperzy w projekcie – podkowca małego, mopka czy nocków (orzęsionego i dużego) – polega przede wszystkim
na zabezpieczeniu wlotów do obiektów przed wstępem ludzi (montaż i konserwacja krat), sprzątaniu obiektów, a także na działaniach edukacyjnych – montażu tablic edukacyjnych w miejscach ich występowania. Powyższe prace realizowane są na 7 obszarach Natura 2000 przez Nadleśnictwa Milicz, Krzeszowice, Zdroje, Czaplinek, Bardo Śląskie i Świeradów.
Obszary Natura 2000, powołane dla ochrony nietoperzy, mają najczęściej niewielką powierzchnię ograniczoną do miejsc występowania tego gatunku np. Chłodnia w Cieszkowie czy Kopalnie w Złotym Stoku.
Prace zabezpieczające zimowiska muszą być prowadzone latem - pod nieobecność nietoperzy.
21
UKIERUNKOWANIE RUCHU TURYSTYCZNEGO Obszary Natura 2000 ze względu na swoje walory przyrodnicze – bogactwo gatunków i siedlisk, stają się coraz popularniejsze i są chętnie odwiedzane przez turystów. Jednak niekontrolowany ruch turystyczny może stanowić istotne zagrożenie dla przyrody. Dlatego ważne było utworzenie miejsc, szlaków, ścieżek edukacyjnych, które w znacznym stopniu ograniczą „dzikie” wędrówki, zabezpieczą miejsca szczególnie wrażliwe (np. stanowiska rzadkich gatunków roślin) i przekierują turystów na atrakcyjne trasy, z których można będzie podziwiać przyrodę, nie
stanowiąc dla niej zagrożenia. W trakcie realizacji projektu powstały np. nowe barierki chroniące stanowisko pszonaka pienińskiego i tablice edukacyjne w Małych Pieninach, a także ścieżka nordic walking na Mierzei Sarbskiej w Nadleśnictwie Lębork. Trasa o długości ok. 7 km prowadzi wąskim pasem lądu, położonym między brzegiem Bałtyku a jeziorem Sarbsko. Na ścieżce urządzono miejsca z ławeczkami i tablicami edukacyjnymi, gdzie będzie można odpocząć. W miejscach mocno uwilgotnionych powstały drewniane mostki ułatwiające
przejście. W trakcie wędrówki możliwe jest zejście ze szlaku wytyczoną (oznakowaną) ścieżką na plażę i powrót brzegiem morza. Odpowiednie poprowadzenie ścieżki zapewni ochronę najcenniejszych siedlisk przyrodniczych, pozwalając jednocześnie zwiedzającym na obserwację zmieniającego się krajobrazu od zbiorowisk leśnych, takich jak nadmorski sosnowy las bażynowy czy ponad stuletnie nasadzenia kosówki, poprzez płaty siedlisk wilgotnych i bagiennych ze stanowiskami woskownicy europejskiej, aż po wydmy i nadmorską plażę.
Mierzeja Sarbska jest jednym z najpiękniejszych fragmentów naszego wybrzeża, stanowi swego rodzaju miniaturę położonego kilka kilometrów na zachód Słowińskiego Parku Narodowego. fot. Paweł Fabijański
22
24
Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych ul. Kolejowa 5/7 01-217 Warszawa tel. 22 318 70 22 e-mail: centrum@ckps.lasy.gov.pl
Warszawa, lipiec 2022 r.
