Το "γραμματικόν ποτήριον" του Μουσείου της Βέροιας.

© Επιτροπή Έκδοσης, 2019

ISBN 978-618-00-1281-1

Επιμέλεια έκδοσης:Ακαμάτης Νίκος Βουβουλής Αλέξανδρος

Λαφτσίδης Αλέξανδρος

Πουλακάκης Νεκτάριος

Καλλιτεχνική επιμέλεια/επεξεργασία: Βασιλική Α. Αλτιντζή

Εκτύπωση:ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΑΛΤΙΝΤΖΗ

Καμβουνίων 2 - Ιπποδρομίου, τηλ. 2310 221529, fax 2310 242440 www.altintzis.gr angelos@altintzis.gr

Απαγορεύεται η ανατύπωση, η μετάφραση, η αντιγραφή μερική ή ολική μέσω

φωτοτυπιών ή φωτογράφισης, καθώς και ο τρόπος έκθεσης με οποιοδήποτε οπτικοακουστικό μέσο της περιεχόμενης ύλης, χωρίς την έγγραφη άδεια των συγγραφέων.

Η Πέλλα είναι σήμερα ένας από τους σημαντικότερους επισκέψιμους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας που συνδυαστικά με το νεόδμητο μουσείο διαμορφώνουν ένα μοναδικό αρχαιολογικό σύνολο. Σε αυτό το έργο, που παρήχθη, η συμβολή του καθηγητή κ. Ιωάννη Ακαμάτη υπήρξε καθορισ τική. Αφοσιωμένος επισ τήμονας με ακούρασ τη διάθεση επικέν τρωσε την επισ τημονική του έρευνα στην ανασκαφή και τη μελέτη της Αγοράς της Πέλλας και έφερε στο φως το μεγάλο αυτό συγκρότημα που μας επέτρεψε να κατανοήσουμε το μέγεθος της αρχαίας πρωτεύουσας και το ρόλο

της στον ελληνιστικό κόσμο

Εκτός από το επιστημονικό έργο, για εμάς, τους κατοίκους της Πέλλας, ο καθηγητής Ιωάννης Ακαμάτης έχει προσφέρει συνεχή, σιωπηλά μαθήματα ζωής μέσα από την εργατικότητα, την ευγένεια και την αφοσίωσή του. Αρκετά χρόνια πριν την παράκαμψη της εθνικής οδού Γιαννιτσών-Θεσσαλονίκης, από τη δεκαετία του 1980, τον βλέπαμε να κινείται ακούραστος ανάμεσα στο εργαστήριο και

τον αρχαιολογικό χώρο. Να διδάσκει τους θερινούς μήνες τις ομάδες φοιτητών, που ακολουθούσαν

το ταχύ του βήμα, να διαχειρίζεται τα ζητήματα, που προέκυπταν, με αντίληψη δικαίου Να δίνει διαλέξεις και να καθιστά απλή την αρχαιολογική γνώση ενισχύοντας παράλληλα την επιστημοσύνη στη μικρή τοπική κοινωνία Μέσα από τον ορθό λόγο και τη διδακτική του δεινότητα μπορέσαμε να φαντασθούμε την αρχαία Πέλλα, να κατανοήσουμε την οικουμενικότητα της πόλης και να την τοποθετήσουμε στο σύγχρονο αγροτικό τοπίο.

Η επιστημονική του επικέντρωση και αφοσίωση για τέσσερις δεκαετίες υπερβαίνουν τα όρια του εργασιακού χρόνου, είναι προσφορά ζωής Ο καθηγητής Ιωάννης Ακαμάτης είναι από τους αρχαιολόγους που ταυτίστηκε με την Πέλλα, όχι μόνο την αρχαία αλλά και τη σύγχρονη, σε μια σχέση αμφίδρομη, επισ τημονική και ανθρώπινη Είναι από τις περιπτώσεις των αρχαιολόγων που το όνομά τους ανακαλεί συνειρμικά τη θέση που ανέσκαψαν και γίνεται επίθημα και προσδιοριστικό της. Αυτή η αναπόσπαστη σύνδεση του ανασκαφέα με το χώρο αποτυπώνει το μέγεθος της αφοσίωσής του στην Πέλλα, για την οποία του εκφράζω εκ μέρους της τοπικής κοινωνίας ένα θερμό, ειλικρινές «ευχαριστώ».

Γρηγόριος Στάμκος Δήμαρχος Πέλλας

Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΚΑΜΑΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΠΕΛΛΑΣ

Με μεγάλη χαρά χαιρετίζω αυτόν τον τόμο, αντίδωρο σ την τεράσ τια προσφορά του εξαιρετικού επιστήμονα και πανεπιστημιακού δασκάλου Γιάννη Ακαμάτη, που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία

των μαθητών του, οι οποίοι μαθήτευσαν δίπλα του στις αίθουσες του

Αριστοτελείου Πανεπιστημίου

και ιδιαίτερα στην ανασκαφή της Αγοράς της Πέλλας. Το όνειρο κάθε δασκάλου είναι να δημιουργήσει μια παράδοση Ο Γιάννης Ακαμάτης αυτό το κατόρθωσε H Πέλλα αποτέλεσε τόπο εκπαίδευσης γενεών φοιτητών, οι οποίοι διδάχτηκαν την ανασκαφική μεθοδολογία και με τη σειρά τους, ως νέοι επιστήμονες, προώθησαν την έρευνα και συνέβαλαν στην κατανόηση της ιστορίας της αρχαίας πόλης μελετώντας πρωτότυπο υλικό

Η δική μου αγαστή συνεργασία με τον Γιάννη Ακαμάτη ξεκίνησε το 2014 στην Πέλλα, ως Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πέλλας, γιατί εκτός από την προσφορά του ως πανεπιστημιακός

δάσκαλος και την αναγνωρισμένη συμβολή του στη μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής της Μακεδονίας, το έργο με το οποίο ταυτίστηκε είναι η ανασκαφή στην Αγορά της Πέλλας, την οποία έφερε στο φως μετά από πολυετή έρευνα. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη τετραγωνική Αγορά του αρχαίου ελληνικού κόσμου, τον κατεξοχήν αστικό χώρο της μεγάλης πρωτεύουσας που φιλοξενούσε κατασ τήματα – εργασ τήρια κεραμικής, ειδωλοπλασ τικής, μεταλλοτεχνίας, υαλουργίας και τροφίμων (ψάρια και κρέατα), κτήρια διοίκησης και συνάντησης αξιωματούχων, καθώς και μια τεράστια κεντρική αυλή που λειτουργούσε ως χώρος συνάθροισης των πολιτών Ως διευθυντής της πανεπιστημιακής ανασκαφής της Πέλλας από το 1994 με τη χαμηλών τόνων επιμονή του, την άρτια επιστημονική του κατάρτιση, την οργανωτική του ικανότητα και τη σχολαστική ερευνητική ματιά του έριξε φως σε πολλούς τομείς της ιστορίας της Πέλλας, στην πολεοδομική της εξέλιξη και στην καταστροφή

της αρχαίας πόλης. Πληθώρα οι ελληνικές και ξενόγλωσσες δημοσιεύσεις και οι διαλέξεις του στην Ελλάδα και σ το εξωτερικό για τα θέματα αυτά Ο Γιάννης Ακαμάτης όμως προχώρησε πέρα από

αυτά Μετά από μακρύ αγώνα, μαζί με την αγαπημένη του σύζυγο, Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν κονδύλια από χρηματοδοτικά ευρωπαϊκά προγράμματα για την αναστήλωση της Αγοράς, καθώς και άλλων μνημείων της Πέλλας Οι ίδιοι συμμετείχαν στην εκπόνηση

των μελετών και με απίστευτη ενεργητικότητα και σκληρή, μεθοδική εργασία επέβλεψαν την υλοποίηση αυτού του τεράστιας σημασίας έργου. Το 2015 παρέδωσαν αναστηλωμένο ένα μεγάλο τμήμα

του επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου της Πέλλας, συμβάλλοντας στην ανάδειξη της φυσιογνωμίας

της αρχαίας πόλης και με την Αγορά, την καρδιά της αρχαίας πόλης, τεκμηρίωσαν το σημαντικό και μεγαλόπρεπο αστικό πρόσωπο της μεγάλης αυτής πρωτεύουσας. Ο Γιάννης Ακαμάτης συνεχίζει ως διευθυντής της πανεπιστημιακής ανασκαφής κάθε χρόνο την έρευνά του στην Πέλλα μαζί με τους φοιτητές του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης.

Η τεράστια προσφορά του στην ιστορία και τον πολιτισμό της Μακεδονίας είναι άξια τιμής και

ο παρών τόμος συμβάλλει με τον τρόπο του στην απόδοση αυτής Ελισάβετ Τσιγαρίδα

Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Πέλλας

Αίθουσα Τελετών Φι λοσοφικής Σχολής, 2017 Αναγόρευση του Ι Ακαμάτη σε ομότιμο καθηγητή του Α Π Θ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ο παρών τόμος αποτελεί αποτέλεσμα πολύμηνου σχεδιασμού και συλλογικής προσπάθειας μεγάλου αριθμού ατόμων, τους οποίους συνδέει ένας κοινός παρονομαστής, η απεριόριστη εκτίμηση και ο σεβασμός στο πρόσωπο του καθηγητή Ιωάννη Ακαμάτη Έπειτα από την απόρριψη αρκετών προτεινόμενων τίτλων για τον τόμο, η επι λογή του τίτλου «Τῷ διδασκάλῳ» προέκυψε αβίασ τα, καθώς συμπυκνώνει απόλυτα τα συναισθήματα όλων των συμμετεχόντων προς το πρόσωπο του τιμωμένου Ένας δάσκαλος με όλη την σημασία της λέξης, που κατά τη διάρκεια της ακαδημαϊκής

του πορείας μετέδωσε σε φοιτητές και συναδέλφους όχι μόνο τις πολύτιμες αρχαιολογικές και ιστορικές του γνώσεις, αλλά και μαθήματα ήθους, αριστείας και αξιοπρέπειας.

Ο μεγάλος αριθμός των συμμετεχόντων στον παρόντα τόμο (36) αποτελεί υπόμνηση της καθοριστικής συμβολής που είχε ο τιμώμενος στη διαμόρφωση της αρχαιολογικής προσωπικότητας ενός πλήθους φοιτητών, που είτε από τα πανεπιστημιακά έδρανα είτε στην ανασκαφή της Πέλλας, είχαν την τύχη να διδαχθούν από αυτόν Θα ήταν αδύνατον, όμως, να συμπεριληφθούν όλοι εδώ Οι εγγενείς περιορισμοί μίας έντυπης έκδοσης υπαγόρευσαν την θέσπιση κάποιων κριτηρίων από την πλευρά των υπογραφόντων Ειδικότερα, προσκλήθηκαν να συμμετάσχουν στον τόμο μαθητές του, οι οποίοι φοίτησαν δίπλα του στην πανεπιστημιακή ανασκαφή της Πέλλας και παράλληλα εκπονούν ή εκπόνησαν διδακτορική διατριβή με τον ίδιο ή άλλους καθηγητές με ειδίκευση στην κλασική αρχαιολογία Αυτονόητο είναι ότι στην περίπτωση που διέλαθε της προσοχής μας κάποιος συνάδελφος, που πληροί τα παραπάνω κριτήρια, αυτό δεν συνέβη σκόπιμα.

Σκόπιμη, ωστόσο, ήταν η απόφασή μας να μην θέσουμε θεματικό περιορισμό στους συμμετέχοντες. Αντιθέτως, θεωρήσαμε, ότι η ποικιλία των διαφορετικών θεμάτων, που ήμασταν βέβαιοι ότι θα προέκυπτε με αυτόν τον τρόπο, συνάδει άριστα με το ευρύ ερευνητικό ενδιαφέρον, που ο τιμώμενος επέδειξε κατά τη διάρκεια της ακαδημαϊκής του πορείας Πράγματι, τα παρουσιαζόμενα

εδώ άρθρα καλύπτουν ένα μεγάλο αρχαιολογικό εύρος ανταποκρινόμενα σε ερευνητικούς τομείς, όπως η κεραμική, η αρχιτεκτονική, η πλαστική, η κοροπλαστική, η επιγραφική, η μεταλλοτεχνία, η τοπογραφία, η λατρεία, τα ταφικά έθιμα και η μουσειολογία Στην πλειονότητά τους αφορούν στα κύρια ερευνητικά ενδιαφέροντα των συγγραφέων, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις πηγάζουν από τις διδακτορικές τους διατριβές, στις οποίες συχνά εμπλεκόμενος ήταν και ο τιμώμενος Ως εκ τούτου, η οργάνωση των άρθρων επιλέχθηκε να ακολουθήσει την αλφαβητική κατάταξη του ονόματος των συγγραφέων, για την διευκόλυνση των αναγνωστών.

Μια προσεκτική ματιά στις παρουσιαζόμενες συμβολές φανερώνει μία αναμενόμενη εστίαση στην περιοχή της Μακεδονίας. Με εξαίρεση ελάχιστα άρθρα που αφορούν σε άλλες περιοχές (όπως η Ατ τική, η Ήπειρος και η Σινώπη) ή έχουν έναν γενικότερο, θεωρητικό χαρακτήρα, όλα τα υπόλοιπα άρθρα πραγματεύονται πτυχές της αρχαιολογίας της Μακεδονίας Ειδικότερα, οι πόλεις ή οι αρχαιολογικοί χώροι, που αντιπροσωπεύονται συχνότερα, περιλαμβάνουν την Πέλλα, τη Βεργίνα, τη Θεσσαλονίκη και τη Βέροια Ωστόσο, μεμονωμένα άρθρα πραγματεύονται αρχαιολογικό υλικό από την Άφυτη (Αρβανιτάκη Α.), τους Φιλίππους (Γούναρη Ε.), την περιοχή του Παγγαίου (Ζάννης Α.)

και την Αμφίπολη (Ζωγράφου Η.), την Πύδνα (Κωτίτσα Ζ.), την Μένδη (Μοσχονησιώτη Σ.) και τη

Μίεζα (Ψαρρά Ε ) Παρά λ ληλα, το κα λυπτόμενο χρονολογικό εύρος είναι αξιοσημείωτο, καθώς

Τῷ Διδασκάλῳ

εκτείνεται από την Ύστερη Αρχαϊκή περίοδο έως και τα Ρωμαϊκά χρόνια. Παρόλα αυτά, η πλειονότητα των άρθρων αφορά στην Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή περίοδο

Εναρμονιζόμενη με το κύριο ερευνητικό ενδιαφέρον του καθηγητή Ι. Ακαμάτη είναι η προεξάρ-

χουσα θέση που κατέχει εντός του παρόντος τόμου η κεραμική. Ανάμεσα στα πρωιμότερα κεραμικά σύνολα συγκαταλέγονται οι τεφροδόχοι πύραυνοι από την Βεργίνα (Κακαμανούδης Α ), ένας ενεπίγραφος αμφορέας SOS από το Φάληρο (Φραγκοπούλου Φ.) και μία ομάδα ντόπιων γραπτών αγγείων (κυρίως πιθαμφορέων) από τη Μένδη (Μοσχονησιώτη Σ ) Όλα χρονολογούνται στον 7ο αιώνα

π.Χ. και η κοινή, ταφική τους χρήση παρέχει σημαντικές πληροφορίες για τα ταφικά έθιμα αυτής

της περιόδου στις αντίστοιχες περιοχές εύρεσής τους. Η ερυθρόμορφη τεχνική αντιπροσωπεύεται

από δύο άρθρα που πραγματεύονται ένα όστρακο κωδωνόσχημου κρατήρα από την Πέλλα (Ακα-

μάτης Ν.) και μία λήκυθο από την Άφυτη (Αρβανιτάκη Α.), που αποδίδονται αντίστοιχα στον Ζ. του

Τάλω και τον Ζ της Providence Πολύ ενδιαφέρουσα είναι και η οπτική που υιοθετείται σε ένα

ακόμη άρθρο, που αφορά στα γραπτά ατ τικά αγγεία εν γένει Μέσα από την εξέταση αγγείων, τα

οποία φέρουν τα ίδια παραστάσεις αγγείων, προκύπτουν σημαντικά συμπεράσματα για ζητήματα, όπως το πλαίσιο χρήσης τους και η χρονική διασύνδεση του φέροντος και φερόμενου αγγείου (Τσονάκα Κ.). Σημαντική για την αναγνώριση ενός μεγάλου αριθμού εργαστηρίων παραγωγής αρυβαλλοειδών ληκύθων με βάση την ζωγραφική απόδοση των ερυθρόμορφων ανθεμίων τους είναι η παρουσίαση πολλών παραδειγμάτων του σχήματος από το νεκροταφείο της Πύδνας, τα οποία χρονολογούνται στον 4ο αιώνα π.Χ. (Κωτίτσα Ζ.). Πιο πολυπληθής είναι η ομάδα άρθρων που αφορά

στην κεραμική της Ελληνιστικής περιόδου Ανάγλυφα αγγεία με διηγηματικές παραστάσεις (κυρίως σκύφοι) από την Αμφίπολη και τη Βέροια αποτελούν το αντικείμενο δύο άρθρων (Ζωγράφου Η , Μάλλιος Γ.), ενώ μία ομάδα ενσφράγιστων λαβών της ομάδας Παρμενίσκου παρουσιάζεται σε ένα άλλο (Παπαδοπούλου Ε ) Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα λόγω της σπανιότητας του αντικειμένου τους

είναι δύο ακόμη άρθρα, τα οποία πραγματεύονται αντίστοιχα έναν ενεπίγραφο αμφορέα Μακεδονικού τύπου (Λιούλιας Σ.) και έναν ύστερο ελληνιστικό-πρώιμο ρωμαϊκό σκύφο με έμβλημα βατράχου σ το μέσο του πυθμένα του (Κα λ λίνη Χ ) Επιπλέον, σε μία ά λ λη συμβολή γίνεται μία συγκεντρωτική παρουσίαση ιδιόμορφων σχημάτων που παρεκκλίνουν από τις κοινές ανά τον ελληνιστικό κόσμο κεραμικές φόρμες και επιχειρείται η ερμηνεία τους σε κοινωνικό επίπεδο (Λαφτσίδης Α .). Τέλος, η κεραμική της Ρωμαϊκής περιόδου και ειδικότερα αυτή των Ιτα λικών sigillata αντιπροσωπεύεται από ένα άρθρο που παρουσιάζει δύο όστρακα σκύφων από την Πέλλα, τα οποία αποδίδονται στο σημαντικό εργαστήριο του Cn Ateius (Γαρυφαλλόπουλος Α )

Οι συμβολές που έχουν ως κύριο θεματικό τους άξονα την αρχιτεκτονική έχουν μία επίσης ικανοποιητική παρουσία. Η επανεξέταση πτυχών του σημαντικού ταφικού μνημείου της στενόμακρης

τούμπας στη Βεργίνα αποτελεί το θέμα ενός εξ’ αυτών (Κυριάκου Α ), ενώ ένα άλλο εξετάζει έναν ενδιαφέροντα λαξευτό τάφο των αρχών του 2ου αιώνα π.Χ. από την περιοχή της αρχαίας Μίεζας, με επιγραφές πάνω από τις κόγχες του νεκρικού θαλάμου (Ψαρρά Ε ) Οι διαφορετικές αρχιτεκτονικές λύσεις που υιοθετήθηκαν για την απορροή των όμβριων υδάτων σε θεατρικά οικοδομήματα του βορειοελλαδικού χώρου παρουσιάζονται αναλυτικά σε ένα άρθρο (Καϊάφα-Σαροπούλου Α.),

ενώ σε ένα άλλο επιχειρείται μια διαφορετική και ενδιαφέρουσα προσέγγιση σε ένα παλαιό εύρημα, το λεγόμενο «ναό του Σαράπιδος» στη Σινώπη (Μεντεσίδου Ε.). Μία άλλη συμβολή παρέχει μία χρήσιμη σύνοψη των ανασκαφέντων λουτρικών εγκαταστάσεων της Ρωμαϊκής περιόδου από την Βέροια (Ουλκέρογλου Α ), ενώ σε άλλη επιχειρείται η ανασύσταση της καθημερινής ζωής εντός των θερμών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μέσα από την εξέταση της εικονογραφίας του εσωτερικού τους διακόσμου (Αλεβίζου Ε ) Αρκετά ευμεγέθης είναι και η ομάδα των άρθρων που αφορούν σε έργα πλαστικής. Σε αυτά παρουσιάζονται ένα γυναικείο άγαλμα στον τύπου της λεγόμενης «Palliata», που εκτίθεται στο αρχαιολογικό μουσείο Θεσσαλονίκης (Γκεϊβανίδου Μ ), ένα αγαλμάτιο σοφιστή, πιθανόν από οικία στη Θεσσαλονίκη (Καζακίδη Ν.) και μια ιδεαλιστική κεφαλή νέου από τους Φιλίππους (Γούναρη Ε.).

Τιμητικός Τόμος στον Ι Μ Ακαμάτη

Όλα χρονολογούνται στη Ρωμαϊκή περίοδο, τα δύο πρώτα στον 2ο αιώνα και το τρίτο στον 4ο αιώνα μ Χ Τέλος, το τέταρτο άρθρο αυτής την ομάδας έχει ως αφετηρία του το μνημείο του Αυγούστου

στο Άκτιο και ερευνά το σύνηθες γι’ αυτήν την περίοδο εικονογραφικό μοτίβο των Τριτώνων και Ιχθυοκενταύρων, στο οποίο αποδίδεται πιθανή ελληνιστική προέλευση (Σαχανά Ι.).

Οι υπόλοιποι αρχαιολογικοί ερευνητικοί τομείς αντιπροσωπεύονται με μικρότερο αριθμό άρθρων. Αναφορικά με την κοροπλαστική, ένα άρθρο εξετάζει μία ομάδα ειδωλίων Άτ τιδος από το δυτικό νεκροταφείο της Πέλλας (Ναούμ Ε ), ενώ ένα άλλο πραγματεύεται ένα ειδώλιο Αρποκράτη

από τη Βέροια (Πουλακάκης Ν.). Και τα δύο παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις πληροφορίες που παρέχουν σχετικά με την διάδοση της λατρείας ανατολικών θεοτήτων σ την Μακεδονία

κατά την Ελληνισ τική και Πρώιμη Ρωμαϊκή περίοδο Επιπλέον, δύο άρθρα εμπίπτουν σ τον χώρο

της επιγραφικής˙ το πρώτο εξετάζει δύο αδημοσίευτες ανάγλυφες και εγχάρακτες ταφικές στήλες

από το ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας, που τοποθετούνται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα π Χ και ανήκαν σε δύο νεανίες, τον Σώπολιν και τον Λαμίσκο (Παππάς Ν ) Το δεύτερο παρουσιάζει πέντε ενεπίγραφες ταφικές στήλες από την περιοχή του Παγγαίου με υστερότερη χρονολόγηση, πιθανόν στον 2ο και 3ο αιώνα μ Χ Η σπανιότητα των φερομένων ονομάτων επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την σύνθεση του ντόπιου πληθυσμού, το πολιτισμικό τους υπόβαθρο και τις σχέσεις τους με τους Ρωμαίους κατακτητές (Ζάννης Α.).

Στην κατηγορία της μεταλλοτεχνίας μπορούν να τοποθετηθούν τρία ακόμη άρθρα Το πρώτο από αυτά αναφέρεται σε μια μικρή ομάδα χάλκινων σταθμών από την Πέλλα και παρέχει σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τους σταθμητικούς κανόνες και την αγορανομική πολιτική που ακολουθούνταν στην πόλη κατά την Ελληνιστική περίοδο (Βουβουλής Α ) Το επόμενο άρθρο αφορά και πάλι στην Πέλλα και εξετάζει μία χάλκινη αιχμή βέλους από την ανατολική στοά της Αγοράς της. Η μοναδικότητα του έκτυπου εμβλήματός της υποδηλώνει την παραγωγή της από βασιλικά εργαστήρια, πιθανόν κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Φιλίππου Ε΄ (Μπέλλας Ι.). Τέλος, το τρίτο άρθρο αυτής της ομάδας ασχολείται με ένα σημαντικό σύνολο κοσμημάτων της Ρωμαϊκής περιόδου, που προέρχονται από το δυτικό νεκροταφείο της Πέλλας (Χρυσοστόμου Α )

Τοπογραφικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν άλλα δύο από τα παρουσιαζόμενα άρθρα. Το πρώτο ασχολείται με τις διάφορες χρήσεις αλλά και τον συμβολισμό που μπορεί να λάμβαναν τα επιβλητικά οικοδομήματα πύργων, που ενίοτε συμπλήρωναν την εικόνα αγροκτημάτων της Κλασικής περιόδου (Δημακόπουλος Σ.), ενώ το δεύτερο συζητάει όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες σε σχέση με το λεγόμενο «ὑδρεῖον» του Σαραπιείου της Θεσσαλονίκης σε μία προσπάθεια να ανιχνεύσει την χρήση τέτοιων κρηναίων οικοδομημάτων εντός των ιερών των Αιγυπτίων θεοτήτων, καθώς και την

εν γένει σημασία τους για τον πολεοδομικό ιστό της Θεσσαλονίκης της Ρωμαϊκής περιόδου (Αριστοδήμου Γ )

Εστιάζοντας στο χώρο της λατρείας, μία άλλη συμβολή παρέχει μία χρήσιμη σύνοψη των αρχαιολογικών δεδομένων των σχετικών με τη λατρεία της Αφροδίτης στην περιοχή της Μακεδονίας (Δαλαβέρας Α.). Πολύ ενδιαφέρουσα είναι επίσης, η διαφορετική προσέγγιση και ερμηνεία που επιχειρείται σε ένα άλλο άρθρο σε σχέση με τη λεγόμενη «Δέσποινα των Αιγών» από τον γνωστό τάφο της Βεργίνας (Χρυσοστόμου Π ) Τέλος, ιδιαίτερη σημασία έχει και η μοναδική συμβολή μουσειολογικού περιεχομένου, η οποία εξετάζει το ποικίλο σημασιολογικό περιεχόμενο που μπορεί

να λαμβάνουν τρία αρχιτεκτονικά μνημεία της Θεσσαλονίκης στο πλαίσιο της καθημερινής ζωής των σύγχρονων κατοίκων της (Αρβανίτης Κ )

Αυτονόητες είναι οι ευχαριστίες μας προς όλους τους συγγραφείς, που πρόθυμα αποδέχθηκαν

την πρόσκλησή μας να συμμετάσχουν στον παρόντα τιμητικό τόμο και συνέβαλαν με τα σχόλια και

τις ιδέες τους για ένα όσο το δυνατόν πιο άρτιο αποτέλεσμα. Για τις απόψεις που αναπτύσσονται

σε κάθε άρθρο υπεύθυνος είναι αποκλειστικά ο εκάστοτε συγγραφέας. Ωστόσο, λάθη και αβλεψίες

που άπτονται όλων των υπολοίπων θεμάτων βαρύνουν μόνο τους επιμελητές της έκδοσης Υπεύθυνος για την επιμέλεια των αγγλικών κειμένων υπήρξε ο Doniert Evely, τον οποίο και ευχαριστούμε

Τῷ Διδασκάλῳ

θερμά και από αυτήν την θέση για την άριστη συνεργασία μας. Επιπλέον, ο τόμος αυτός δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς την οικονομική και ηθική υποστήριξη ενός αριθμού φυσικών και νομικών προσώπων. Γενναία υπήρξε η συνδρομή του Δήμου Πέλλας και ειδικότερα του Δημάρχου Γρηγορίου Στάμκου, καθώς και του Κοινωφελούς ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση, τους οποίους και ευχαριστούμε θερμότατα Επίσης, για την οικονομική ενίσχυση ευχαριστούμε θερμά την Παμμακεδονική Ένωση του Cincinnati, το Νικούλειο Ίδρυμα Κρανιάς Ολύμπου και τους κκ. Χριστοφορίδη Αλέξανδρο και Γερασιμίδη Θωμά Ακόμη, σε διάφορα ζητήματα σημαντική ήταν η συμβολή του Δημήτρη

Νεοφώτιστου. Ευχαριστούμε, επίσης, τις Εκδόσεις Αλτιντζή, που με προθυμία ανέλαβαν την έκδοση

του τόμου, για τον άριστο επαγγελματισμό και την αγαστή συνεργασία. Τέλος, πολύτιμη ήταν η αδιάκοπη και ποικιλότροπη υποστήριξη της επίτιμης Διευθύντριας Αρχαιοτήτων ΥΠ ΠΟ Α και συζύγου του τιμώμενου Μαρίας Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, που υπήρξε από την αρχή αρωγός του πολύμηνου και επίπονου αυτού εγχειρήματος συμβάλλοντας τα μέγιστα στην επιτυχή ολοκλήρωσή του

Η επιτροπή έκδοσης

Ακαμάτης Νικόλαος

Βουβουλής Αλέξανδρος

Λαφτσίδης Αλέξανδρος

Πουλακάκης Νεκτάριος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Αρβανίτης, The Rhythm of the Everyday and the Arrythmia of “Museality ”

Γκεϊβανίδου, Γυναικείο άγαλμα στον τύπο της λεγόμενης «palliata» στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης ......................................................................

Εμμανουέλλα Γούναρη, Iδεαλιστική κεφαλή νέου από τους Φι λίππους ............................

Ανδρέας Δαλαβέρας, Η λατρεία της Αφροδίτης στον αρχαίο ελληνικό κόσμο Τα αρχαιολογικά δεδομένα από τη Μακεδονία

95-102

Σταύρος Δημακόπουλος, Η θέση του πύργου στο αγρόκτημα της κλασικής αρχαιότητας: χρήση και συμβολισμός ...................................................... 125-134

Άγγελος Ζάννης, Επιτυμβια μνημεια απο την περιοχη του Παγγαιου

Καζακίδη, Αγαλμάτιο σοφιστή

Καϊάφα-Σαροπούλου, Υδάτων απορροές στα θεατρικά οικοδομήματα

του βορειοελλαδικού χώρου ..........................................................................................

Αναστάσιος Κακαμανούδης, Τεφροδόχα χυτροειδή αγγεία (πύραυνοι) Πρώιμης Αρχαϊκής περιόδου από το νεκροταφείο των τύμβων στη Βεργίνα ................

Χρυσάνθη Καλλίνη, Ένας άωτος μελαμβαφής σκύφος με ανάγλυφη μορφή βατράχου από την Βεργίνα .................................................................................

169-177

Τῷ Διδασκάλῳ

Αθανασία Κυριάκου, Το ταφικό μνημείο της Στενόμακρης Τούμπας στη Βεργίνα: ανιχνεύοντας τη μορφή, τον χώρο και τις συνάφειες στη νεκρόπολη των Αιγών κατά τον 4o αιώνα π.Χ. ...................................................................................................

Ζωή Κωτίτσα, Eργαστήρια και χρονολόγηση των αρυβαλλοειδών ληκύθων με ανθέμιο από το βόρειο νεκροταφείο της Πύδνας

Αλέξανδρος Λαφτσίδης, Drinking in Hellenistic Times: Standardization and Local Variation

197-207

209-223

225-237

Στέργιος Λιούλιας, «ΓΑΛΕΣΤΟΥ ΝΙΚΗΜΑ». Ενεπίγραφος μακεδονικός αμφορέας από τις Αιγές 239-249

Γεώργιος Μάλλιος, Το «γραμματικόν ποτήριον» του Μουσείου της Βέροιας Ένα (ακόμη) αγγείο με το θέμα της Ιλίου Πέρσεως από την Μακεδονία ....................... 251-262

Ελένη Μεντεσίδου, Ο λεγόμενος «ναός του Σαράπιδος» στη Σινώπη του Πόντου Νέα προσέγγιση ενός παλαιού ευρήματος .................................................................... 263-273

Σοφία Μοσχονησιώτη, Εικονιστικές παραστάσεις σε αγγεία της «εγχώριας γραπτής κεραμικής της Χαλκιδικής» από το νεκροταφείο της Μένδης 275-284

Ιωάννης Μπέλλας, Bronze Arrowhead with Embossed Emblem from Pella ........................ 285-289

Ελπινίκη Ναούμ, Ειδώλια Άτ τιδος από το Δυτικό νεκροταφείο της Πέλλας 291-301

Αναστάσιος Ουλκέρογλου, Λουτρικές εγκαταστάσεις στη Βέροια κατά τη ρωμαϊκή περίοδο

Ευρυδίκη Παπαδοπούλου, Πέλλα: Δρόμος καναλιού. Ενσφράγιστες λαβές της ομάδας Παρμενίσκου ............................................................

317-324

Νικόλαος Παππάς, Σώπολις και Λαμίσκος: παῖδες ὤλοντ’ ἄωροι 325-336

Νεκτάριος Πουλακάκης, Πήλινο ειδώλιο Αρποκράτη από τη Βέροια .................................

Ιφιγένεια Σαχανά, Τρίτων ἠπυτάζων: ένα σύμβολο της προπαγάνδας

του Αυγούστου

Κωνσταντίνα Τσονάκα, Το «φέρον» και το «φερόμενον»:

μία σχέση αυτονομίας και αλληλεξάρτησης

Φλωρεντία Φραγκοπούλου, The SOS Amphorae from Phaleron revisited ..........................

Αναστασία Χρυσοστόμου, Κοσμήματα ρωμαϊκών χρόνων από το Δυτικό νεκροταφείο της Πέλλας .........................................................................

Παύλος Χρυσοστόμου, «Η Δέσποινα των Αιγών» με τη χρυσή μάσκα: Μακεδόνισσα και όχι Λυδή πριγκίπισσα

+Ειρήνη Ψαρρά, «Tάφος Λαξευτός παρά την γέφυραν της Αραπίτσης»

357-366

367-375

377-386

αγγείο με το θέμα της Ιλίου Πέρσεως

από την Μακεδονία*

« ἔσσεται ἦμαρ ὅτ’ ἄν ποτ’ ὀλώλῃ

ΜΑΛΛΙΟΣ

Ένα φροντιστήριο ελληνιστικής κεραμικής και

μια πτυχιακή εργασία για την εικονογραφία της

«Ιλίου Πέρσεως» στα ανάγλυφα ελληνιστικά αγ-

γεία, στάθηκαν σημεία κομβικά στην γνωριμία

μου με τον καθηγητή Ι Ακαμάτη Στον συλλογικό

α υ τ ό ν τ ό μ ο π ρ ο ς τ ι μ ήν τ ο υ πα ρ ο υ σ ι ά ζω τ ο

« γρ α μ μ α τ ι κό ν π ο τ ή ρ ι ο ν » το υ Α ρ χα ι ολο γ ι κο ύ

Μουσείου Βέροιας1 με παράσταση της άλωσης

της Τροίας, ταπεινό αντίδωρο στον επιστήμονα

που συνέβα λε καθορισ τικά σ την πρόοδο της

έρευνας της ανάγλυφης ελληνιστικής κεραμικής

και του συγκεκριμένου εικονογραφικού θέμα-

τος Βρέθηκε θρυμματισμένο και εν μέρει κα-

μένο2 στο ιερό της Μητέρας των Θεών στην Λευ-

κόπετρα Ημαθίας3, το οποίο καταστράφηκε από

βίαιο γεγονός που κατέληξε σε πυρκαγιά στα

μέσα του 2ου αιώνα π.Χ.4

Το αγγείο (εικ 1 και 2)

Ἴλιος ἱρή»

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Ανάγλυφος σκύφος5 με ενεπίγραφη διηγηματική παράσταση, συγκολλημένος από πολλά

θραύσματα, ορισμένα από αυτά με ίχνη καύσης

Λείπουν τμήματα του πυθμένα, του σώματος

και του χείλους, που συμπληρώθηκαν Πηλός πορτοκαλόχρωμος με ασβεστολιθικές προσμίξεις. Υάλωμα καστανέρυθρο, κατά τόπους φθαρμένο Σώμα βαθύ, με ομαλή μετάβαση από τον

πυθμένα στην κοιλιά, ευρύ και ψηλό περιχείλωμα, έντονα καμπτόμενο προς τα μέσα, με μια λεπτή αυλάκωση στο εσωτερικό6 Εξωτερική επιφάνεια διηρημένη σε ζώνες με διπλές οριζόντιες γραμμές Ανάγλυφο χαμηλό λόγω φθοράς της μήτρας7 Στο μετάλλιο, γοργόνειο (αναγνωρίζεται μέρος της κόμης8) περιβαλλόμενο από ζεύγη εν μέρει αλληλεπικαλυπτόμενων μικρών οξυ-

* Θερμά ευχαριστώ την Δρ Ε Στεφανή για την άδεια μελέτης και δημοσίευσης του αγγείου και για την γενικότερη βοήθεια

Για την άδεια δημοσίευσης και την συνεργασία κατά την διάρκεια της μελέτης ευχαριστώ επίσης το προσωπικό της ΕΦΑ

Ημαθίας και την προϊσταμένη Δρ. Αγγελική Κοτ ταρίδη. Στη Δρ. Μ. Νασιούλα, που διάβασε μια πρώτη μορφή του κειμένου

και μοιράστηκε μαζί μου τις γνώσεις της σχετικά με τα «γραμματικά αγγεία», οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες. Τέλος, για την συμβολή τους στην κατανόηση διαφόρων ζητημάτων που ανέκυψαν κατά την μελέτη πρέπει να ευχαριστήσω τον Ομότ. Καθηγητή Μ. Τιβέριο, τον Δρ. Χ. Γκατζόλη και τον σχεδιαστή του αγγείου κ. Θ. Τηλιόπουλο.

1. Αρ. ευρ. Π8366. Για τον υιοθετούμενο εδώ όρο «γραμματικόν ποτήριον», που δηλώνει έναν ελληνιστικό ανάγλυφο σκύφο με ενεπίγραφες διηγηματικές παραστάσεις και θα μπορούσε να αντικαταστήσει τον προβληματικό όρο «ομηρικοί σκύφοι κι αγγεία» βλ. Νασιούλα 2013.1, 103-139. Nasioula 2017.

2. Μόνο ορισμένα όστρακα φέρουν ίχνη καύσης, γεγονός που ίσως σημαίνει ότι εκτέθηκαν σε συνθήκες υψηλής θερμοκρασίας μόνο μετά την θραύση του αγγείου.

3. Για την ανασκαφή στην Λευκόπετρα την χρονιά ανεύρεσης του αγγείου βλ. Στεφανή 2002. Γενικότερα για τα ευρήματα που

ήλθαν στο φως στην Λευκόπετρα κατά τις ανασκαφικές εργασίες των ετών 2000-2003 βλ. Στεφανή 2001. 2002. 2007. Για την ταύτιση του οικοδομικού συγκροτήματος των Ελληνιστικών χρόνων με ιερό της Μητέρας των Θεών βλ. Στεφανή 20102012.

4. Στεφανή 2010-2012, 114-115

5. Ύψος 11,7 εκ Διάμ χείλους 18,2 εκ

6. Για το ιδιάζον στους ανάγλυφους μακεδονικούς σκύφους αυτό χείλος βλ Νασιούλα 2013 1, 93-34, με την σχετική βιβλιογραφία

7. Για την τεχνική κατασκευής που συνδυάζει μήτρα και τροχό βλ Ακαμάτης 2014, 456 και σημ 5 με βιβλιογραφία

8. Για παρόμοιο παράδειγμα βλ Αδάμ-Βελένη 2011, 376, πίν 152α

Το «γραμματικόν ποτήριον» του Μουσείου της Βέροιας.

Ένα (ακόμη)

Εικ. 1. Το γραμματικόν ποτήριον της Βέροιας, λεπτομέρεια. (λήψη φωτογραφίας Ο. Κουράκης).

Η διηγηματική ζώνη (εικ 3)

Στο «γραμματικόν ποτήριον» της Βέροιας

αποτυπώνονται δύο σκηνές Η πρώτη διηγείται

την άλωση της Τροίας («Ιλίου Πέρσις»). Ως προς

την δεύτερη, δυσδιάγνωστη λόγω της αποσπασματικής κατάστασης του αγγείου στο σημείο αυτό, τα διαθέσιμα στοιχεία οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι ιστορεί την «Θυσία της Πολυξένης»

Α. Η «Ιλίου Πέρσις»10 Η σκηνή εξελίσσεται από τα δεξιά προς τα αριστερά του θεατή, διεύθυνση τυπική σε όλα σχεδόν τα παραδείγματα του θέματος από την Μακεδονία11 Ως αρχή της σκηνής πρέπει να λογίζεται ο Δούρειος Ίππος, ως πέρας ο ναός της Αθηνάς μπροστά από τον οποίο εκτυλίσσεται η αρπαγή της Κασσάνδρας

Ο Ίππος, σε κατατομή προς τα αριστερά, ομοιάζει πολύ αλλά δεν ταυτίζεται με τη σφραγίδα Ζ-9 της Πέλλας12. Από το άνοιγμα στην κοιλιά του αλόγου προβάλλουν η κυκλική ασπίδα και η κεφαλή πολεμιστή με κωνικό πίλο σε κατατομή προς τα αριστερά13. Ακολουθούν δύο μορφές

Εικ 2 Τομή (σχέδιο Θ Τηλιόπουλος)

κόρυφων φύλλων (διακρίνονται πέντε). Περιμετρικά, φύλλα εναλλάξ οδοντωτά με κεντρικό και μακρόστενα με διπλό νεύρο9 Στον κάλυκα, ζώνη ιωνικού κυματίου (αυγά και λεπτές λόγχες εναλλάξ) και ψηλότερα στο σώμα, η κύρια διηγηματική ζώνη και η ξεχωριστή ζώνη των επιγραφών. Κάτω από το ακόσμητο χείλος, «στεγνός» κι αμελ ή ς σ τ ην χά ρ α ξ η , σ ύ ν θ ε τ ο ς π λο χ μ ό ς β α ίν ω ν προς τα αριστερά.

9. Πρβλ Ακαμάτης 1993α, 172, Κ-15 και 175-176, Κ-33

που συνήθως βρίσκονται σε στενή σχέση μεταξύ τους και με τον Ίππο Η νεαρή ανδρική μορφή αριστερά του αλόγου επιγράφεται Κ<Ε>ΛΑΔΟΣ, η προσωποποίηση της βοής της μάχης, μια σαφής ομηρική παραπομπή, όπως έδειξε ο Ακαμάτης14. Φορά κοντό χιτώνα και χλαμύδα που ανεμίζει τυλιγμένη στο αριστερό χέρι, ενώ στρέφει το κεφάλι προς την φορά της παράστασης

Κρατά με το δεξί και φυσά μια μακριά σάλπιγγα. Το δεξί σκέλος εικονίζεται κατ’ ενώπιον Το αριστερό, σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένο, εικονίζεται σε κατατομή προς τα δεξιά, ελαφρά καμπτόμενο Η συγκεκριμένη σφραγίδα του Κέλαδου δεν ταυτίζεται με καμιά από όσες χρησιμοποι-

10 Για το θέμα στα ανάγλυφα αγγεία της Ελληνιστικής εποχής βλ LIMC VIII (1997), λ Ilioupersis, 654-655 και 657 (M Pipili)

11 Για μια πιθανή εξαίρεση βλ Ακαμάτης 2014, 458, εικ 3

12 Ακαμάτης 1993α, 219, πίν 308 Γενικότερα για τις σφραγίδες του Δούρειου Ίππου που χρησιμοποιήθηκαν στα μακεδονικά

ανάγλυφα αγγεία βλ Ακαμάτης 1993α, 230-231 Παραλλαγές της σφραγίδας Ζ-9 της Πέλλας χρησιμοποιήθηκαν επίσης στα

εξής αγγεία: Νασιούλα 2013 2, 69-70, αρ 54 και 76-7, αρ 60 Στον κρατήρα της Αιανής 3035 (Νασιούλα 2013 2, 88-89, αρ 72) χρησιμοποιήθηκε μάλλον η ίδια σφραγίδα της Πέλλας

13 Συνήθως ταυτίζεται επιγραφικά με τον Οδυσσέα βλ Ακαμάτης 1993α, 232 Νασιούλα 2013 1, 327

14 Ακαμάτης 1993α, 235-236 LIMC V (1990), λ Kelados, 979-981 (P Reichert) Ο Κέλαδος ίσως εικονίζεται σε ερυθρόμορφο

κρατήρα της Πέλλας, όπως υποστήριξε ο Τιβέριος Tiverios 2005b, 306-307

Το «γραμματικόν ποτήριον» του Μουσείου της Βέροιας.

Ένα (ακόμη) αγγείο με το θέμα της Ιλίου Πέρσεως από την Μακεδονία

Εικ 3 Ανάπτυγμα της διηγηματικής ζώνης (σχέδιο Θ Τηλιόπουλος)

ήθηκαν σε δημοσιευμένα αγγεία15 Πιο μπροστά

προπορεύεται ο μυθικός κατασκευασ τής του

Δούρειου Ίππου, όπως μας πληροφορεί η επιγραφή, ΕΠΕΙΟC16 Εικονίζεται ως πολεμιστής, φο-

ρώντας κράνος με λοφίο στο κεφάλι και κρηπίδες

σ τα πόδια Σίγουρα κρατούσε και ασπίδα, η

οποία όμως δεν διακρίνεται πια, όπως και το με-

γαλύτερο μέρος της μορφής. Σώζεται όμως το

άκρο του αριστερού σκέλους που, τεντωμένο

προς τα πίσω, ακουμπά με τα δάκτυλα στο έδα-

φος. Κινείται έντονα προς τα αριστερά, ενώ το

κεφάλι του στρέφεται προς τα πίσω (δεξιά), στην

ίδια κατεύθυνση με το προτεταμένο δεξί του

χέρι, σε επικοινωνία προς τον Κέλαδο, μα κυρίως

προς το ξύλινο δημιούργημά του Γενικά, η

μορφή ακολουθεί τον τύπο της σφραγίδας Μ-36

της Πέλλας, χωρίς όμως να ταυτίζεται με αυτήν17

Μπροστά από τον Επειό βρίσκονται δύο μορφές πολεμιστών σε έντονο διασκελισμό προς τα αριστερά, προερχόμενες από την ίδια σφραγίδα

Φορούν κοντό χιτώνα και φέρουν κράνος και ωοειδή ασπίδα, ενώ στο δεξί τους χέρι κρατούν

δόρυ Κι αν οι δύο αυτοί «στρατιώται18» παραμένουν ανώνυμοι, ακριβώς μπροστά τους εικονίζεται ένας ακόμη που ονοματίζεται με σαφήνεια: ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟC19 Κι αυτός παριστάνεται σε κατατομή και έντονο διασκελισμό προς τα αριστερά. Φορά κοντό χιτώνα και κρηπίδες. Στο κεφάλι έχει κράνος με λοφίο, ενώ στο πλάι διακρίνεται η άκρη του κολεού του ξίφους. Στο αριστερό

κρατά ωοειδή ασπίδα και στο δεξί αναμμένο πυρσό, με τον οποίο εφορμά στην οχυρωμένη

πόλη απέναντί του, έτοιμος να την πυρπολήσει.

Η πόλη ονοματίζεται με σαφήνεια, ΙΛΙΟΝ,

15 Βρίσκεται όμως αρκετά κοντά στην σφραγίδα του Κελάδου στον κρατήρα Π ΦΛ 83 9 από τις Πέτρες (Αρχ Μουσείο Φλώρινας)

Βλ Ακαμάτης 1993α, 235 Νασιούλα 2013 2, 74-76, αρ 59 Συνολικά ο Ακαμάτης (1993α, 235) αναγνωρίζει έξι σφραγίδες που

διαφοροποιούνται μεταξύ τους σε μικρές ή μεγαλύτερες λεπτομέρειες Άλλες τρεις σφραγίδες για τον Κέλαδο χρησιμοποιήθηκαν

σε αγγεία που περιγράφονται από την Νασιούλα (2013 2, 72-73, αρ 57, 76-77, αρ 60, 88-89, αρ 72) Οι περισσότερες από τις σφραγίδες αυτές παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με την αντίστοιχη Μ-34 της Πέλλας Βλ Ακαμάτης 1993α, 201, πίν 287

16 Για την παρουσία του ήρωα στον μύθο και την εικονογραφία βλ LIMC III (1986), λ Epeios, 798-799 (M Robertson) και προσθήκη στη βιβλιογραφία Zachos 2013 Για την τυπολογία του ήρωα στα μακεδονικά αγγεία βλ Ακαμάτης 1993α, 234-235

17 Ακαμάτης 1993α, 201, πίν 287 Κυρίως όμως θυμίζει τον Επειό σε ένα αποσπασματικά σωζόμενο αγγείο του Αρχ Μουσείου

Φλώρινας Βλ Νασιούλα 2013 2, 72, αρ 56

18 Όπως χαρακτηρίζονται οι επίσης ανώνυμες μορφές με παρόμοιου εικονογραφικού τύπου σε αποσπασματικά σωζόμενο

19

κρατήρα της Φλώρινας Βλ Νασιούλα 2013 2, 76-77, αρ 60 (μορφές η-θ)

Αποδίδει τον τύπο της σφραγίδας Μ-46 της Πέλλας (Ακαμάτης 1993α, 203-204, πίν 291), διαφέροντας όμως σε ορισμένες μικρές λεπτομέρειες, κυρίως στο μέγεθος της ωοειδούς ασπίδας και στο κράνος Ο Νεοπτόλεμος ήταν η σημαντικότερη μορφή κατά την νύχτα της άλωσης, καθώς η παρουσία του ήταν απαραίτητη βάσει χρησμού Βλ Απολλόδ Επιτ 5 10 Ώστε, δικαίως στα ανάγλυφα αγγεία από την Μακεδονία, όπου ονοματίζεται, πάντοτε είναι ο πρώτος του ομίλου των Ελλήνων πολεμιστών Βλ Ακαμάτης 1993α, 239-240

Akamatis sel 225-302_Layout 1 18/6/19 14:43 Page 254

ΜΑΛΛΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

και αποδίδεται εικονογραφικά ως τμήμα τείχους με δύο πύργους, που πλαισιώνουν πύλη με μισάνοιχτη θύρα Αν εξαιρέσουμε το ότι είναι ελάχιστα μεγαλύτερη, η σφραγίδα ομοιάζει σχεδόν

απόλυτα με την αντίστοιχη Α-4 των μητρών της Πέλλας20.

Δ ί π λα σ το Ί λι ο ν ε ι κο ν ί ζε τα ι η α ρπαγ ή τ η ς

Κασσάνδρας από τον Αίαντα21 Από τις δύο μορφές σώζεται μέρος του ονόματος μόνο της πρώτης: ΚΑCCΑΝ[ΔΡΑ] Ο Αίας παριστάνεται σε διασκελισμό προς τα δεξιά, στρέφοντας όμως το κεφάλι προς το θύμα του. Γυμνός, πλην της χλαμύδας που πέφτει από τον δεξιό του ώμο, φορά

κράνος με πλατύ γείσο και κρατά στο δεξί του

χέρι το ξίφος και στο αριστερό την μεγάλη κυ-

κλική του ασπίδα Η Κασσάνδρα, με ένα ιμάτιο

να καλύπτει μέρος του κορμού και των σκελών

της, φορά σ το κεφάλι φρυγικό πί λο. Κάθεται

σ το ψηλό βάθρο του Πα λ λαδίου με τα νώτα

σ τραμμένα προς τον θεατή και αγκαλιάζει το άγαλμα της Αθηνάς, προς το οποίο στρέφει ικετευτικά το βλέμμα Η θεά, σε κατατομή προς τα αριστερά, φορά μακρύ ένδυμα και «φρυγικό»

κ

ασπίδα της και κραδαίνει το δόρυ της22.

Η πράξη της βεβήλωσης θεωρείται πως συμβαίνει στο ναό της θεάς που εικονίζεται παραδίπλα και ταυτίζεται με την αποσπασματική επιγραφή [ΝΑΟC ΑΘ]ΗΝΑC Ο ναός είναι ένα πρόστυλο ιωνικό οικοδόμημα, με δύο αρράβδωτους στο κάτω μέρος κίονες εκατέρωθεν πλατιάς

θύρας, γεισίποδες, αέτωμα και ακρωτήρια23 Αν και στερείται καθαρότητας στην αποτύπωση, η σφραγίδα ομοιάζει εξαιρετικά, αν δεν ταυτίζεται κιόλας, με την σφραγίδα που χρησιμοποιήθηκε

για τον ναό της Αρτέμιδος σε ανάγλυφο αμφορέα

του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών (ΕΑΜ), κατασκευασμένο πιθανώς στην Πέλλα24

20 Ακαμάτης 1993α, 222, Α-4, πίν 310 Ο ίδιος τύπος οχυρωμένης πόλης απαντά και στα εξής αγγεία: Αρχαιολογικό Μουσείο

Φλώρινας, αρ 3216 (από τις Πέτρες) (Νασιούλα 2013 2, 68, αρ 52) και Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, αρ 3035 (Νασιούλα

2013 2, 87-88, αρ 72) Το Ίλιον αποδίδεται και με τουλάχιστον δύο ακόμη εικονογραφικούς τύπους στα μακεδονικά αγγεία

Ο ένας εμφανίζεται στην μήτρα 80 189 της Πέλλας Βλ Ακαμάτης 1993α, 222, Α-3, πίν 310 Πρόκειται για τμήμα του

τείχους με τέσσερις πύργους και στο μέσον μισάνοιχτη πύλη Στον ίδιο εικονογραφικό τύπο, αλλά σε άλλη σφραγίδα, ανήκει πιθανώς και η απεικόνιση του Ιλίου στον γνωστό κρατήρα της Φλώρινας αρ 5440, για τον οποίο βλ τώρα Νασιούλα

2013.2, 64-66, αρ. 50 (με συγκεντρωμένη βιβλιογραφία). Ο άλλος εικονογραφικός τύπος, που αποδίδει συνοπτικά ολόκληρη

την περιτειχισμένη πόλη, εμφανίζεται σε τρία ανάγλυφα αγγεία στην Φλώρινα: αμφορέας αρ. 164 (Νασιούλα 2013.2, 6668, αρ. 51), κρατήρας Π.ΦΛ. 83.9 (Νασιούλα 2013.2, 74-76, αρ. 59) και θραύσμα κρατήρα χ.α. (Νασιούλα 2013.2, 76-77, αρ. 60). Η απεικόνιση, ωστόσο, του Ιλίου στον σκύφο του Μάνχαϊμ Cg349 [Νασιούλα 2013.2, 39-40, αρ. 30], που η Gropengiesser (1980, 321, σημ. 75) συνδέει άμεσα με τον παραπάνω, συνιστά έναν παραπλήσιο αλλά ξεχωριστό τύπο, όπως και το Ίλιον σε θραύσμα σκύφου από τον Βόλο (Νασιούλα 2013.2, 241-242, αρ. 200).

21. Για τις φιλολογικές πηγές που αναφέρονται στο επεισόδιο αλλά και τις απεικονίσεις του στην τέχνη (κυρίως αρχαϊκή και κλασική) βλ. Rösler 1987. Connelly 1993. Anderson 1997, 49-52, 199-202 και 209-245. Mazzoldi 1997. Επίσης, Ακαμάτης 1993α, 226 με σημ. 166 και LIMC VII (1994), λ. Kassandra Ι, 956-970 (Ο. Paoletti).

22. Την τυπολογία του επεισοδίου συζητά εκτενώς ο Ακαμάτης (1993α, 226-230). Στα μακεδονικά αγγεία αποδίδεται με τρία

εικονογραφικά σχήματα. Η βασική διαφορά των δύο πρώτων έγκειται στην απόδοση της Κασσάνδρας και της Αθηνάς. Βλ. Ακαμάτης 1993α, 226-228 (πρώτος τύπος) και 228-229 (δεύτερος τύπος) με συγκεντρωμένα, κυρίως αδημοσίευτα, παραδείγματα. Πρβλ. ακόμη Νασιούλα 2013.2, 64-66, αρ. 50 και 79-80, αρ. 62 (πρώτος τύπος) και 64, αρ. 49, 68, αρ. 52 και 7677, αρ. 60 (δεύτερος τύπος). Στα παραδείγματα του δεύτερου τύπου πρέπει να προσθέσουμε τώρα και το αγγείο της

Βέροιας, όπως επίσης ένα θραύσμα σκύφου από τις Πέτρες Φλώρινας. Βλ. Αδάμ-Βελένη 2011, 379, πίν. 155α. Ένας τρίτος

τύπος της αρπαγής της Κασσάνδρας εικονίζει σύμπλεγμα τριών μορφών, εκ των οποίων η μεσαία είναι η πεσμένη στα

γόνατα Κασσάνδρα Βλ Νασιούλα 2013 2, 74-76, αρ 59

23

Σε ανάλογες παρασ τάσεις από την Πέλλα ο ναός αποδίδεται ως εννεάσ τυλο οικοδόμημα Βλ Ακαμάτης 1993α, 222, σφραγίδα Α-5, πίν 311 Ο Ακαμάτης (1993α, 225-226) συγκεντρώνει άλλα τέσσερα αγγεία από την Μακεδονία που εικονίζουν

τον ναό της Αθηνάς στο Ίλιον Στα δύο μάλιστα χρησιμοποιήθηκε η σφραγίδα Α-5 της Πέλλας, και εδώ πρέπει ίσως να προ-

σθέσουμε ακόμη το θραύσμα σκύφου από την Μίεζα Βλ Πουλακάκης 2014α, 39-40 Στα άλλα δύο παραδείγματα, όμως, ο ναός αποδίδεται ως δίστυλο ιωνικό οικοδόμημα, όπως συμβαίνει και σε θραύσμα σκύφου από τις Πέτρες (Νασιούλα 2013 2, 69, αρ 53) και βέβαια στο αγγείο μας Στον χαμένο σήμερα ανάγλυφο σκύφο του Βερολίνου 3161k(Robert 1890, 69-73) και στον σκύφο της Πράγας (Bouzek 1982, 245-246, εικ 1 2) εικονίζεται το πτερό του ιωνικού ναού 24 Ζερβουδάκη 2009, 432, εικ 6, και 436

Το «γραμματικόν ποτήριον» του Μουσείου της Βέροιας.

Ένα (ακόμη) αγγείο με το θέμα της Ιλίου Πέρσεως από την Μακεδονία

Β. Η «Θυσία της Πολυξένης»

Α μ έσ ω ς μ ε τ ά τ ο ν ν α ό ξε κιν ά η δ ε ύ τ ε ρ η

σκηνή, η οποία στο μέσον είναι κατεστραμμένη

και οριοθετείται από τον πολεμιστή στα δεξιά

και τον γυμνό καθιστό άνδρα στα αριστερά Συγκεκριμένα, αρχικά εικονίζεται πολεμιστής από

την ίδια σφραγίδα, όπως και οι δύο ανώνυμοι

πολεμισ τές της πρώτης σκηνής. Ακριβώς από

πάνω του διακρίνον ται τα γράμματα ΙΔΩ[ ],

πιθανώς τμήμα της λέξης «ἲδωλον25», που συ-

νέχιζε στο κατεστραμμένο τμήμα του αγγείου

στα δεξιά, πάνω από τον ναό. Στο τέλος της σκηνής, στραμμένος προς τα δεξιά και καθισμένος

σε ένα πετρώδες έξαρμα που καλύπτεται με το

κυρτό τμήμα μιας ασπίδας, εικονίζεται ώριμος

γυμνός άνδρας. Αποδίδει έναν σπάνιο εικονο-

γραφικό τύπο που αναγνωρίζεται σε ελάχιστα

μόλις παραδείγματα26 Όσες φορές ονοματίζε-

ται, άλλοτε αποδίδει τον Οδυσσέα, άλλοτε τον

Αχιλλέα27. Στην περίπτωση του αγγείου της Βέ-

ροιας μόλις που διακρίνονται κάποια γράμματα

πάνω από το κεφάλι: ]ΚΡ[ Η πιο πιθανή συμ-

πλήρωση οδηγεί στο όνομα Τεῦκρος

Ανάμεσα στις δύο παραπάνω μορφές υπάρχει αρκετός χώρος για τουλάχιστον άλλες δύο Τα υπολείμματα της μίας, μέρος ενδύματος (;),

σώζον ται χαμηλά, αμέσως σ τα αρισ τερά του

πολεμισ τή Η κατάληξη ]Η του ονόματός της, όπως διακρίνεται ψηλά, μας κάνει να υποθέσουμε ότι η μορφή θα ήταν γυναικεία. Σε μιαν

άλλη μορφή ανήκουν κάποια ίχνη που διακρίνονται ακριβώς δεξιά του Τεύκρου. Ψηλότερα,

σε δύο στίχους, διακρίνουμε - όχι χωρίς κάποια

25 Για την γραφή της λέξης βλ Ακαμάτης 1993α, 247

δυσκολία - τα γράμματα

ΝΕΟ[..]/[.]ΛΕΜΟC,

που

ταυτίζουν την χαμένη σήμερα μορφή με τον γιο

του Αχιλλέα

Για την αναγνώριση του θέματος μας βοηθούν

οι επιγραφές ἲδωλον και Νεοπτόλεμος Αν αυτή

η ανάγνωση είναι σωστή, τότε η σκηνή ιστορεί

την εμφάνιση του ειδώλου του Αχιλλέα που ζητά

και δέχεται την θυσία της Πολυξένης από τους

Αχαιούς, εκτελεσμένη από τον Νεοπτόλεμο. Το

θέμα αυτό εμφανίζεται στην εικονογραφία από

την Αρχαϊκή κιόλας εποχή28 Για την απόδοσή του

στα ανάγλυφα αγγεία των Ελληνιστικών χρόνων

χρησιμοποιούνται δύο εικονογραφικά σχήματα:

α η εμφάνιση του ειδώλου και η κλήρωση για

την απόφαση της θυσίας, και β. η στιγμή λίγο

πριν ή κατά την θυσία της κόρης29

Η παράσταση του αγγείου της Βέροιας πρέ-

π ε ι ν α α π ο δ ί δ ε ι τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο ε ι κο ν ο γρ α φ ι κό

σχήμα, κάτι που, αν ισχύει, αναγνωρίζεται στην

Μακεδονία για δεύτερη φορά μετά την μήτρα

314 της Πέλλας30. Θύτης και θύμα θα εικονίζον-

ταν στο κατεστραμμένο σήμερα τμήμα του αγγείου, πιθανώς σε έναν τύπο όμοιο μ’ αυτόν

της σφραγίδας Μ-74 στην πελλιώτικη μήτρα31.

Πέρα όμως από την ανάγνωση των επιγραφών,

το ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με την θυσία της Πολυξένης συνάγεται εμμέσως και από την παρουσία του καθήμενου στον βράχο γυμνού άνδρα, ο οποίος εμφανίζεται σε τουλάχιστον δύο αγγεία με το ίδιο θέμα (δεύτερο σχήμα) Πρόκειται για τους σκύφους του ΕΑΜ και του Βερολίνου32. Στον πρώτο, μάλιστα, ταυτίζεται και επιγραφικά με το είδωλο του Αχιλλέα33 Πράγματι,

26 Συγκεκριμένα: α) θραύσμα ανάγλυφου σκύφου ή κρατήρα Α3865 στην Πέλλα, β) θραύσμα σκύφου αρ 1089 στην Αιανή (και στα δύο αναφέρεται ο Ακαμάτης 1993α, 251-252), γ) θραύσμα σκύφου από την Ήλιδα (Rogl 1997, 323 και 326-327, B33, πίν 235e), δ) σκύφος από την Ρωμαϊκή Αγορά Θεσσαλονίκης, ΡΑ4878 (Αδάμ-Βελένη κ ά 2011, 815-816, αρ κατ 1, πίν 331 και 332α), ε) σκύφος 3161p, χαμένος, άλλοτε στο Μουσείο του Βερολίνου (Robert 1890, 73-75) και στ) σκύφος ΕΑΜ

14624 από την Κεφαλονιά (Νασιούλα 2013 2, 180-182, αρ 138)

27 Οδυσσέας: σκύφος Ρωμαϊκής Αγοράς Θεσσαλονίκης Αχιλλεύς: σκύφος ΕΑΜ Βλ παραπάνω σημ 26

28 Για την απεικόνιση και τις πηγές της θυσίας της Πολυξένης, η οποία αναφέρεται πρώτα στην Ιλίου Πέρσιν του Αρκτίνου βλ τώρα Mangieri 2008, 130-175 Mylonopoulos 2013, 7-80 Πρβλ ακόμη LIMC VII (1994), λ Polyxene, 431-435 (O TouchefeuMeynier)

29 Σχήμα α ΄ : Ακαμάτης 1993α, 247-254, μήτρες αρ 305-306 Επίσης, βλ Νασιούλα 2013 1, 361-362 Σχήμα β΄: Ακαμάτης 1993α, 251-252 και 277-282, μήτρα αρ 314 Νασιούλα 2013 1, 385-386

30 Ακαμάτης 1993α, 277-282

31 Ακαμάτης 1993α, 212, 277-278, πίν 300

32 Βλ παραπάνω σημ 25

33 Αλλά και στον σκύφο του Βερολίνου πιθανότατα η μορφή ταυτίζεται με το είδωλο του Αχιλλέα, κάτι που υποστήριξε πρώτος

Akamatis

sel

η γυμνότητα εξαίρει τον εικονιζόμενο άνδρα και

τον εξαιρεί από το σύνολο των ενδεδυμένων

μορφών, κάτι που ταιριάζει απόλυτα με τον νεκρό ήρωα. Γι’ αυτό θεωρώ πιθανόν κάτι που, είναι αλήθεια, δεν συμβαίνει συχνά στα ανάγλυφα αγγεία, ότι ο χαράκτης της επιγραφής

παρεξήγησε την μορφή αυτή της παράστασης

ταυτίζοντάς την με τον Τεύκρο και αναγνώρισε

λαθεμένα στον πολεμιστή στο δεξιό άκρο της

σκηνής το είδωλο του Αχιλλέα34

Γ Οι επιγραφές

Αναπόσπαστο τμήμα των δύο διηγηματικών

σκηνών του αγγείου της Βέροιας αποτελούν οι

δ η λω τ ι κέ ς ε π ιγρ α φ έ ς , σ υ ν ολι κά 1 0 ο ν ό μα τα .

Από αυτά τα οκτώ είναι κύρια35 και τα δύο προσηγορικά (ΙΔΩ[ΛΟΝ], [ΝΑΟC ΑΘ]ΗΝΑC)36 Είναι χαρακτηριστικό ότι οι επιγραφές αυτές δεν βρίσκονται μέσα στην ζώνη της παράστασης του σκύφου, ως συνήθως Αντίθετα, διατάσσονται ψηλότερα, μέσα σε μια ξεχωριστή ζώνη, περίπτωση μοναδική στα μακεδονικά αγγεία37

Τα γράμματα των επιγραφών είναι μηνοειδή

και συνήθως καταλαμβάνουν έναν σ τίχο. Κυμαίνονται σε ύψος από 0,003 ως 0,004 μ και τείνουν να γράφονται, πλην του Ο, ισοϋψή Στην περίπτωση, όμως, του Νεοπτόλεμου στη δεύτερη σκηνή, το όνομα αναπτύσσεται σε δύο στίχους κι ως εκ τούτου στον δεύτερο τα γράμματα

α π ο δ ί δ ο ν τ α ι π ι ο β ε β ι ασ μ έ ν α , κά πω ς π ε π ι εσμένα και μικρότερα Αλλά και στην επιγραφή του Νεοπτόλεμου στην πρώτη σκηνή τα γράμ-

ματα του ονόματός του από το πρώτο ο και μετά είναι λίγο μικρότερα των δύο προηγούμενων στοιχείων.

Γενικά τα σχήματα των γραμμάτων ακολουθούν τα βασικά χαρακτηριστικά που αναγνωρίζουμε στα μακεδονικά εργαστήρια38, και μολο-

νότι παρουσιάζουν καμπυλώσεις και επιμηκύνσεις, αυτές είναι αρκετά συγκρατημένες, ώστε δεν διακρίνουμε ιδιαίτερες τάσεις για καλλιγραφ ί α . Ε ξα ι ρ έσ ε ι ς α π ο τ ε λο ύ ν : τ ο Α σ

ην λ

ξ η ΑΘ]ΗΝΑC, όπου η οριζόντια κεραία τοποθετείται πολύ χαμηλά και μοιάζει καμπυλωμένη, το

Ν στην ίδια λέξη και στο όνομα της Κασσάνδρας, όπου η δεξιά κεραία κάμπτεται ελαφρά προς

τα έξω, το Π, όπου οι δύο άνισες μεταξύ τους, κάθετες κεραίες καμπυλώνουν σ την απόληξή τους και, τέλος, το Ω, στο οποίο οι κεραίες κάμπτονται έντονα προς τα μέσα. Το Σ είναι κατά κανόνα ημικυκλικό, ενώ το Κ έχει την πάνω λοξή κεραία μικρότερη Τέλος, επειδή είναι γραμμένα

κάπως πρόχειρα και με μια αρκετά χοντρή γραφίδα, δεν λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα να απέχουν τα γράμματα ίσα διαστήματα μεταξύ τους, ειδικά δε το Ε τείνει να πλησιάζει πολύ κοντά στο επόμενο γράμμα (όπως στα ονόματα Επειός και Νεοπτόλεμος).

Η Ιλίου Πέρσις στην Μακεδονία Αν ισχύει η αναγνώριση της δεύτερης σκηνής, τότε στην ίδια διηγηματική ζώνη του αγγ

, σπάνιο παράδειγμα μεταξύ των ελληνισ τικών ανάγλυφων αγγείων της Μακεδονίας Είναι σημαντικό πάντως ότι τα δύο επεισόδια, κατάληψη

του Ιλίου και θυσία της Πολυξένης, συσχετίζονται άμεσα, τόσο χρονικά/αιτιακά (το ένα προηγείται και αποτελεί αιτία του άλλου), όσο και θεματολογικά, καθώς ανήκουν σε έναν συγκεκριμένο κι ενιαίο θεματικό κύκλο που περιστρέφεται γύρω από την άλωση της Τροίας με πρωταγωνιστή τον Νεοπτόλεμο. Γι’ αυτό προβάλλει ελκυστική η υπόθεση ότι τα δύο συγγενή νοηματικά θέματα επελέγησαν σκόπιμα από τον κεραμέα, είτε γιατί ακολούθησε κάποιο λογο-

ο Κυπαρίσσης (1914, 221) και δέχτηκε, σωστά, και ο Ακαμάτης (1993α, 251)

34 Τέτοιες παρεξηγήσεις δεν ήταν σπάνιες κατά την Αρχαϊκή και Κλασική εποχή Βλ για παράδειγμα Τιβέριος 2017, 132-133

35

Στα «γραμματικά αγγεία» τέτοια λάθη είναι βέβαια σπανιότερα, όχι όμως αδύνατα, όπως δείχνει το παράδειγμα σκύφου

στο ΕΑΜ Βλ Νασιούλα 2013 2, 156-159, αρ 121

Εδώ περιλαμβάνονται τα ονόματα των ηρώων, το τοπωνύμιο Ίλιον και η προσωποποίηση Κέλαδος

36 Για τα είδη των επιγραφών στα γραμματικά αγγεία βλ Νασιούλα 2013 1, 421-423 Ειδικότερα για τις δηλωτικές επιγραφές

κυρίων και προσηγορικών ονομάτων βλ Νασιούλα 2013 1, 424-428 και πιο αναλυτικά Νασιούλα 2005, 111-159

37 Για την θέση των δηλωτικών επιγραφών στα υπόλοιπα «γραμματικά» αγγεία βλ Νασιούλα 2005, 221-226

Το «γραμματικόν ποτήριον» του Μουσείου της Βέροιας.

Ένα (ακόμη) αγγείο με το θέμα της Ιλίου Πέρσεως από την Μακεδονία

τεχνικό έργο που παρουσιάζει και τα δύο (όπως

η «Ιλίου Πέρσις» του Αρκτίνου39) είτε επειδή

ήθελε, συμπεριλαμβάνοντας την θυσία της Πο-

λυξένης, να επιτείνει την νοηματοδότηση της

κύριας παράστασης της άλωσης, η σημασία της

οποίας στην μακεδονική ελληνιστική κεραμική

θα διερευνηθεί αμέσως παρακάτω.

Είναι γνωσ τό ότι μεταξύ των μακεδονικών

« γρ α μ μα τ ι κώ ν » α γ γ ε ί ω ν , ό πω ς α υ τό τ η ς Β έ -

ροιας, η «Ιλίου Πέρσις» είναι μακράν το πιο δη-

μοφιλές θέμα Συνολικά η Νασιούλα αναγνωρί-

ζει 26 μακεδονικά παραδείγματα με το θέμα

αυτό40 Στα παραπάνω μπορούμε να προσθέ-

σουμε εκτός από τον σκύφο που παρουσιάζεται

εδ ώ κα ι α ρ κε τ ά α κό μ η αδ η μ ο σ ί ε υ τ α θ ρ α ύ -

σματα/αγγεία με ή και χωρίς επιγραφές Κι ενώ

η δημοτικότητα του θέματος στην Μακεδονία

είναι υψηλότατη, από τα εργαστήρια «γραμμα-

τικών» αγγείων της υπόλοιπης Ελλάδας η «Ιλίου

Πέρσις» σχεδόν απουσιάζει41, γεγονός που προκαλεί προβληματισμό.

Επιχειρώντας να ερμηνεύσει την περίεργη

«ενδημικότητα» της «Ιλίου Πέρσεως» στην Μακεδονία, ο Ακαμάτης διαβλέπει στο εικονογραφικό αυτό θέμα την έκφραση αντιρρωμαϊκών συναισθημάτων των Μακεδόνων μετά την διά-

λυση του βασιλείου Συγκεκριμένα, η απεικό-

νιση της «Ιλίου Πέρσεως» απηχεί με τρόπο συμβολικό την απαίτηση να τιμωρηθεί η ύβρις που διέπραξαν οι Ρωμαίοι εναντίον της Μακεδονίας

Καθώς οι Έλληνες ήρωες (πρόγονοι των Μακε-

δ ό ν ω ν ) ε ι κο ν ί ζ ο ν τ α ι ν α κα τ ασ τ ρ έφ ο υ ν τ ην

Τροία, την αρχαία κοιτίδα των Ρωμαίων, εκφράζονται συμβολισμοί εκδίκησης και ανταπόδοσης. Ως ομόλογα προς την «Ιλίου Πέρσιν» θέματα, αν και σαφέσ τατα όχι τόσο δημοφι λή,

39. Βλ. Bernabé 1996, 88-89 (Ilii Excidium Arg.).

40. Νασιούλα 2013.1, 407-410, γραφήματα 16α και β.

αναγνωρίζονται εξάλλου η «Μνηστηροφονία», ίσως και η «Μονομαχία Αχιλλέα-Αινεία»42 Ανεξάρτητα από τον Ακαμάτη, στο ίδιο συμπέρασμα έφθασε και η Νασιούλα, υποστηρίζοντας ότι η δημοτικότητα του συγκεκριμένου θεματολογίου («Ιλίου Πέρσις», «Μνηστηροφονία», αλλά και «Μονομαχία Μενελάου-Πάριδος») στη Μακεδονία οφείλεται σε μια μορφή πνευματικής αντίστασης προς τους Ρωμαίους κατακτητές μετά

τα μέσα του 2ου αιώνα π Χ 43 Αν και ορισμένοι σύγχρονοι ιστορικοί, όπως ο Gruen και πιο πρόσφατα ο Νίγδελης, εκφράζουν αμφιβολίες σχετικά με την έκταση και την ένταση του αντιρρωμα ϊ κο ύ φ ρ ο ν ή μα το ς μ ε τα ξύ των Μ α κεδ ό νων μετά την επιβολή της ρωμαϊκής αρχής44, η λει-

όπως προτείνεται από τον Ακαμάτη και την Νασιούλα, ερμηνεύει, νομίζω, με τρόπο αποτελεσματικό και την δημοτικότητά και την αποκλειστικότητά του στον μακεδονικό χώρο. Επιπλέον, εντάσσεται πολύ καλά μέσα στο ευρύτερο πολιτικό/διπλωματικό κλίμα της εποχής της σύγκρουσης Μακεδόνων-Ρωμαίων και μπορεί να εξηγηθεί ως έκφραση των κοινωνικών αναπαρασ τάσεων των ίδιων των Μακεδόνων, όπως

θα επιχειρήσω να δείξω παρακάτω συνοπτικά.

Καταρχάς ας επισημάνουμε ότι μόνον οι Μακεδόνες από όλους τους Έλληνες αντιστάθηκαν σταθερά και σθεναρά εναντίον των Ρωμαίων.

Μάλισ τα, ακόμα και μετά την ρωμαϊκή κατάκτηση δεν έπαψαν τις επαναστατικές κινήσεις45, με σημαντικότερη βέβαια την εξέγερση του Ανδρίσκου, που δήλωνε εγγονός του Φιλίππου Ε΄ και γιος του Περσέα Οι τελευταίοι αυτοί Αντιγονίδες βασιλείς κατά τον όψιμο 3ο και το πρώτο μισό του 2ου αιώνα π Χ αναδείχθηκαν σε κύρι-

41. Συγκεκριμένα αναγνωρίζονται μόλις δύο αγγεία που πιθανώς απεικονίζουν την κατάληψη της Τροίας, που βρέθηκαν στην Θεσσαλία και στην Ήλιδα. Βλ. Νασιούλα 2013.2, 90-92, αρ. 75-76.

42. Akamatis 2010, 235-236. Ακαμάτης 2014, 461-462.

43. Νασιούλα 2013.1, 408, 575 και 590-591, σημ. 1163 με βιβλιογραφία. Πάν τως, τόσο η Νασιούλα όσο κι ο Ακαμάτης επεκτείνουν και εξειδικεύουν την άποψη που πρώτος εξέφρασε ο Sinn (1979, 64-69), ότι τα μακεδονικά ανάγλυφα αγγεία με τις παραστάσεις και τις κειμενικές παραπομπές τους αποτελούν έκφραση της ταυτότητας και αυτοσυνειδησίας των κατοίκων της ελληνιστικής Μακεδονίας

44 Gruen 1984, 432 Nigdelis 2007, 53-54 Παρομοίως και Vanderspoel 2010, 260 Πρβλ όμως Eckstein 2010, 246 και σημ 107

45 Nigdelis 2007, 52-53 με σχετική βιβλιογραφία Vanderspoel 2010, 261 Για την αντίδραση γενικότερα του ελληνικού κόσμου στην ρωμαϊκή κυριαρχία από τον 2ο αιώνα π Χ βλ και McGing 2003

ΜΑΛΛΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

ους εκφραστές μιας ευρύτερης αντιρρωμαϊκής

κίνησης στην Ελλάδα, που σε πολιτικό επίπεδο εκδηλώθηκε συχνά με όρους πανελληνισμού46

Στο πλαίσιο αυτό οι Ρωμαίοι παρουσιάζονταν

ως αλλόφυλοι και ξένοι προς τους Έλληνες, ικανοί για την πιο βάναυση συμπεριφορά οι δε

Έλληνες καλούνταν να ομονοήσουν και να στραφούν εναντίον τους47 Την ίδια στάση μπορούμε

να διαγνώσουμε και στις ελάχιστες μαρτυρίες,

ό π ο υ δ ι ασ ώ ζε τ α ι ε ι δ ι κό τ ε ρ α η μ α κεδ ο ν ι κ ή οπτική για τους Ρωμαίους Για τους Μακεδόνες

η αντίστασή τους εναντίον της Ρώμης εντάσσε-

ται καθαρά στον προαιώνιο αγώνα των Ελλήνων

εναντίον των αλλοφύλων48

Από τον 5ο αιώνα π.Χ.49 ως κομβικό σημείο

της σύγκρουσης αυτής θεωρούνταν ο Τρωικός

Πόλεμος, για τις ανάγκες του οποίου κινητοποιήθηκαν για πρώτη φορά σε κοινή εκστρατεία οι

ήρωες που όλοι οι Έλληνες αργότερα θα αναγνώριζαν ως προγόνους τους. Στην Ελληνιστική

πια εποχή, ίσως μάλισ τα σ το πλαίσιο της φιλο ρ ρ ω μ α ϊ κ ή ς π ο λιτ ι κ ή ς τ ω ν Α τ τ α λι δ ώ ν 5 0 , η

του Λυκόφρονα παρουσιάζει μια

σειρά μυθικών και ιστορικών εχθροπραξιών μεταξύ Ελλήνων και ξένων/Ασιατών, που κορυφώνονται στα Τρωικά και καταλήγουν στην ήτ τα τ ω ν Μ α κεδ ό ν ω ν α π ό τ ο υ ς α π ο γ ό ν ο υ ς τ ω ν Τρώων, τους Ρωμαίους51 Σαφώς λοιπόν η «Αλεξάνδρα», που συντίθεται ή τουλάχιστον διαδί-

46 Derow 2003, 56-57 και 67

δεται την εποχή των μακεδονικών αγγείων με

παρασ τάσεις «Ιλίου Πέρσεως» και σ τηρίζεται

στην πόλωση Ελλήνων εναντίον Τρώων, προϋποθέτει τη δημιουργία, διάδοση και αποδοχή

της τρωικής καταγωγής των Ρωμαίων εκ μέρους

του ελληνικού κοινού52.

Πράγματι, οι Έλληνες της εποχής αυτής όχι μόνον (ανα)γνώριζαν τις τρωικές καταβολές των

Ρωμαίων, αλλά και συχνά τις αξιοποιούσαν ως ιδεολογικό υπόβαθρο στις σχέσεις τους με την Ρώμη, ειδικά όταν προσέβλεπαν στη βοήθεια της νέας ηγεμονικής δύναμης53. Στον αντίποδα αυτής της στάσης, θα μπορούσε η αντιπαλότητα

των Μακεδόνων προς τους Ρωμαίους να αντανακλά αρνητικά και στην αρχέγονη κοιτίδα των τελευταίων;

Δ ε ν ε ίν α ι β έ β α ι α ε ύ κολο ν α α πα ν τ η θ ε ί η ερώτηση αυτή βάσει των διαθέσιμων ιστορικών σ τοιχείων Γνωρίζουμε πάν τως πως η μυθική Τροία ενεπλάκη στην σύγκρουση ΜακεδονίαςΡώμης με έμμεσο τρόπο. Για παράδειγμα, μεταξύ των συμμάχων και προστατευομένων της

Ρώ μη ς σ τ ην συνθή κη τ η ς Φ ο ινί κη ς ( τ έλο ς Α΄ Μακεδονικού Πολέμου, 205 π.Χ.) προστίθεται

το Ίλιον54 Άλλος λόγος δεν υπήρχε γι’ αυτήν την προσθήκη παρά ότι,

προσεταιριζόμενοι

(ή καλύτερα οικειοποιούμενοι) το Ίλιον, οι Ρωμαίοι έδειχναν την μέριμνά τους για την αρχική πατρίδα τους, κερδίζοντας για τους ίδιους ένα συμ-

47 Η άποψη αυτή συνοψίζεται σε λόγους που εκφωνήθηκαν κατά τον Α΄ Μακεδονικό Πόλεμο Βλ Πολύβιος, 9 32 1-39 7 (Λυκίσκος, 210 π Χ ) και 11 4 1-6 8 (Θρασυκράτης, 207 π Χ ) Εκφράζουν ένα πανελλήνιο πνεύμα και στρέφονται εναντίον των

βαρβάρων, όπως ο λόγος του Αγελάου το 217 π Χ (Πολύβιος, 5 103 9-104 11) Για την ιστορικότητα των λόγων βλ Walbank 1985, 256-260 Βλ ακόμη την ανάλυση του Champion (2000) Για την πολιτική κατάσταση πριν και κατά τον Α΄ Μακεδονικό

Πόλεμο βλ Eckstein 2008, 77-118 και 2010, 229-233 Γενικότερα για την αντιρρωμαϊκή «αντίσταση» σε πολιτικό επίπεδο

μέχρι και την κατάκτηση της Ελλάδας βλ Deininger 1971 (ειδικά 21-37)

48

Συγκεκριμένα, βλ Livius, 31 24 4-16 Πολύβιος 18 22 8 Πλούταρχος, Φλαμινίνος, 5 5 Τις αναφορές συγκεντρώνει και

σχολιάζει ο Champion (2000, 435) Για την πιθανότητα ένας Μακεδόνας απεσταλμένος να μιλά στο απόσπασμα του Πολύβιου 10 25 (Αίγιο, 209 π Χ ) βλ Eckstein 2008, 96 με βιβλιογραφία

49 Ηρόδοτος, 1 4 -1 5

50 Όπως πειστικά κατά την γνώμη μου επιχειρηματολόγησε η Kosmetatou (2000) Για την χρονολόγηση του έργου (τέλος 3ου -

αρχές 2ου αιώνα π Χ ) βλ τώρα Hornblower 2015, 36-39 και 114

51 Το αινιγματικό αυτό ποιητικό έργο έχει στόχο όχι μόνο να αναδείξει το κλέος των Τρώων ηρώων αλλά και να αρνηθεί, χωρίς

αναστολές, κάθε αξία και δόξα στους Αχαιούς Βλ McNelis & Sens 2011

52 Η ιδρυτική παράδοση της Ρώμης με πρωταγωνιστή τον Αινεία αποκρυσταλλώθηκε βέβαια μόλις επί Αυγούστου, αν και πι-

θανώς ήδη από την Αρχαϊκή εποχή ο Αινείας θεωρείτο ήρωας ιδρυτής για τους κατοίκους του Λατίου από τους οποίους τον

πήραν οι Ρωμαίοι Βλ Gruen 1992, 28-29

53 Gruen 1992, 45-46 Erskine 2001, 162-197

54 Για την συνθήκη της Φοίνικης βλ Livius 29 12 13-16 (και ειδικά 29 12 14 για το Ίλιον) Βλ σχετικά Derow 2003, 57-59 Eckstein 2008, 111-116 με την προγενέστερη βιβλιογραφία

«Αλεξάνδρα»

Το «γραμματικόν ποτήριον» του Μουσείου της Βέροιας.

Ένα (ακόμη) αγγείο με το θέμα της Ιλίου Πέρσεως από την Μακεδονία

βολικό κύρος που ποτέ δεν θα μπορούσε να

επιτευχθεί στο πεδίο της μάχης55 Ανάλογη, άλλωστε, φροντίδα επέδειξαν οι Ρωμαίοι λίγα χρό-

νια αργότερα και προς την Λάμψακο, λόγω της

κοινής συγγένειας με το Ίλιον και την μυθική

Τροία56. Τρωικούς συμβολισμούς, όμως, μπο-

ρούμε να διαγνώσουμε και στην εισαγωγή της

λατρείας της Κυβέλης στην Ρώμη το 205 π Χ 57

Η θεά συνδέεται απόλυτα με την περιοχή της

Τροίας και το όρος Ίδα58 Στη μεταφορά της λα-

τρείας από την Ασία στην Ρώμη πρωτοστάτησε

ο Άτ ταλος του Περγάμου, που καταγόταν από

την Τρωάδα59 και προωθούσε τον τρωικό μύθο

στο πλαίσιο του πολιτικού του προγράμματος60

Ήταν, εξάλλου, οι Ατ ταλίδες οι σπουδαιότεροι

φίλοι των Ρωμαίων στην Ανατολή και η Τροία,

η κοινή αρχαία πατρίδα αμφοτέρων, ένωνε θαυ-

μάσια τους δύο στενούς συμμάχους του Α΄ Μα-

κεδονικού Πολέμου61

Η Τροία, επομένως, αποτέλεσε, έστω κι έμμεσα, σημείο αναφοράς κατά την διάρκεια της

αντιπαράθεσης των Ρωμαίων με τους Μακεδό-

νες ήδη από την αρχή. Γι’ αυτό δεν είναι να απο-

ρεί κανείς που, λίγο αργότερα, ο νικητής στις Κυνός Κεφαλές Τ Φλαμινίνος, παρουσίαζε τον

εαυτό του ως απόγονο του Αινεία στα επιγράμ-

ματα που συνόδευαν τα επινίκια αναθήματά

του στους Δελφούς μετά το πέρας του Β΄ Μακεδονικού Πολέμου62. Για τον συγκεκριμένο πόλεμο δε, παλιός χρησμός προειδοποιούσε τους

Ρωμαίους, αποκαλώντας τους ευθέως «Τρώων γενεά63»

Επομένως, μέσα σε όλο αυτό το κλίμα που περιγράφηκε παραπάνω, με τις εκκλήσεις των Μακεδόνων κι άλλων Ελλήνων για την ανάληψη

ενός πανελλήνιου αγώνα εναντίον των αλλόφυλων που αναγνώριζαν εαυτούς και αναγνωρί-

ίσως δεν θα πρέπει να θεωρείται ανεξήγητη η διαμόρφωση μιας αρνητικής έναντι της Τροίας ως πατρίδας των Ρωμαίων στάσης

κατά την διάρκεια των Μακεδονικών Πολέμων.

Το ίδιο ισχύει πιθανόν και για τη συνεπαγόμενη

δημοτικότητα της «Ιλίου Πέρσεως» σ τα ανάγλυ φ α αγ γε ί α τ η ς Μ α κεδ ο ν ί α ς μ ε τά τ ην ρ ω -

μαϊκή κατάκτηση Ας παρατηρήσουμε την διαφορά: τα κεραμικά εργαστήρια στην υπόλοιπη

Ελλάδα ακολουθούν την κλασική εικονογραφική

παράδοση, απεικονίζοντας κυρίως εμβληματικά

επεισόδια της άλωσης της Τροίας, όπως ο φόνος

του Πριάμου και η αρπαγή της Κασσάνδρας64,

σ κ ην έ ς σ υ ν ή θ ω ς δ ί χω ς ε π ιγρ α φ έ ς κα ι χω ρ ί ς

αφηγηματικότητα, που ουσιαστικά τονίζουν τα

δεινά των ητ τημένων. Αντιθέτως, οι Μακεδόνες

κεραμείς δίνουν έμφαση σ την κατάληψη της Τροίας65, κοιτίδας των Ρωμαίων αντιπάλων του μακεδονικού βασιλείου, αποτυπώνοντας σε εικόνα και λόγο την εισβολή στην πόλη: οι πάνοπλοι Έλληνες πολεμιστές εξορμούν από το ξύλινο άλογο εναντίον του οχυρωμένου Ιλίου, από

55 Gruen 1990, 31-33 1992, 48 Vermeule 1995, 469

56 SIG3 591 Vermeule 1995, 469 Derow 2003, 62 Bagnal & Derow 2004, 70-73, αρ 35 Την ίδια περίοδο, το θέμα της άλωσης

της Τροίας και του συνακόλουθου νόστου του Αινεία υπεισήλθε και στις διπλωματικές διαμάχες Ρώμης-Αντιόχου για την περιοχή της Τρωάδας, όπως έδειξε ο Βουτυράς (Voutiras 2007)

57 Για το γεγονός αυτό και τις τρωικές παραμέτρους που το καθόρισαν βλ Gruen 1990, 5-31 (ειδικά 15-19 και 31-33) και 1992, 47 Πρβλ ακόμη Erskine 2001, 205-224

58 Munn 2006, 73, σημ 73

59 Για την ανάμειξη του Ατ τάλου στην μεταφορά της λατρείας και τα οφέλη που αποκόμιζε από αυτήν βλ Gruen 1990, 30-33

Erskine 2001, 219-223

60 Βλ σχετικά Kosmetatou 2000 Kuttner 2005

61 Για τις σχέσεις Ρώμης και Περγάμου στα τέλη του 3ου αιώνα π Χ βλ και Kuttner 1995

62 Πλούταρχος, Φλαμινίνος, 12 11-12 Για τα δύο επιγράμματα αυτά βλ Newey 2012, 190-194

63 Πλούταρχος, Πυθικοί Διάλογοι, 399C5

64. Για την απεικόνιση των μεμονωμένων αυτών επεισοδίων σε ανάγλυφα αγγεία εκτός Μακεδονίας βλ. Greifenhagen 1963, 52-65. Edwards 1975, 164, 168, αρ. 802 και 80, πίν. 36-37 και 67. Siebert 1978, 250-254. Rotroff 1982, 72, αρ. 230, πίν. 44. Zehbe 1988, 219-221. LIMC VII (1994), λ. Kassandra Ι, 965, αρ. 166 (Ο. Paoletti). 65. Κάτι που επιβεβαιώνεται από τον τίτλο της παράστασης στον κρατήρα αρ. 5440 της Φλώρινας: «Ἰλίου κατάληψις». Για την ερμηνεία της επιγραφής αυτής βλ. Νασιούλα 2013.1, 327-328, 355 και 470.

όπου, περιέργως, απουσιάζουν οι Τρώες66! Η

μοναδική τρωική μορφή που εμφανίζεται είναι

η Κασσάνδρα με την τραγική αλλά και τόσο τυ-

πική για γυναίκα του πολέμου μοίρα67. Όμως

το επεισόδιο της αρπαγής της μοιάζει φυσική

συνέπεια της άλωσης, η δραματική κορύφωση

της επιθετικής ενέργειας των Ελλήνων. Η κόρη

θύμα της ανδρικής βιαιότητας και περισσότερο ως το πολύτιμο λάφυρο ενός άνδρα πολεμιστή που κατακτά μια ξένη πόλη68 Την αντίληψη αυτή ενισχύει ο φρυγικός πίλος που ενίοτε

φορά η Κασσάνδρα69, τονίζοντας την εθνική της

δ ι α φ ο ρ ο π ο ί η σ η π ρ ο ς τ ο υ ς Έ λ λ ην ε ς Ε π ί σ η ς , ίσως είναι σημαντικό ότι στα μακεδονικά αγγεία

το Παλλάδιον έχει σχεδόν πάντα70 γυρισμένη

την πλάτη στην Κασσάνδρα, σαν να εγκαταλεί-

πει η θεά την ικέτιδα στην μοίρα της. Κι αν εκτός

Μακεδονίας δεν δημιουργήθηκαν ανάλογες πα-

ρ ασ τ άσ ε ι ς 7 1 , α υ τό σ υ ν έ β η μ ά λ λο ν γ ι α τ ί ε κε ί έλειπε η σταθερή αντιπαλότητα με τους σύγχρονους Τρώες, τους Ρωμαίους, αλλά πιθανώς κι επειδή για αιώνες οι μυθικοί Τρώες και η πατρίδα τους αποτελούσαν μέρος των τοπικών παραδόσεων σημαντικών ελληνικών πόλεων72

Η Μακεδονία, αντιθέτως, παρουσιάζει από

παλιά πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά. Αποτελεί το μοναδικό βασίλειο που προβάλλει τη

σ ύ ν δ εσ ή το υ μ ε τ ι ς ε λ λ ην ι κέ ς γ ε ν εα λο γ ί ε ς 7 3 , μέσα σε μια περιοχή του Αιγαίου όπου τα τοπικά έθνη έχουν ενσωματώσει στην συλλογική

τους ταυτότητα τους Τρώες ή τους συγγενικούς

τους Φρύγες74. Οι Φρύγες μάλιστα εμφανίζονται

στον ιδρυτικό μύθο του μακεδονικού βασιλείου ως οι επικυρίαρχοι της επικράτειας την οποία προορίζονται να εξουσιάσουν οι Μακεδόνες βασιλείς, οι Τημενίδες75 Μεταξύ των τελευταίων από τον 5ο αιώνα π.Χ. απαντούν ονόματα όπως Μενέλαος και Νεοπτόλεμος76, «διάφανες» αναγωγές προς τους Έλληνες ήρωες της τρωικής εκστρατείας, που ενισχύουν την άποψη όσων διαβλέπουν την επίδραση του ομηρικού έπους στην συλλογική εικόνα και ζωή των Μακεδόνων77

Αντίστοιχη προς την Μακεδονία ήταν η κατάσταση στην Ιταλία και Σικελία Κι εκεί οι Έλλ ηνε ς ζ ο ύ σ α ν μ ε τα ξύ π λ η θ υ σ μ ών , ο ρ ι σ μ έ ν ο ι από τους οποίους θεωρούνταν απόγονοι των Τρώων78 Δεν είναι άλλωστε καθόλου συμπτωματικό ότι ο πρώτος υπαινιγμός σ τον Τρωικό

Πόλεμο στο πλαίσιο μιας ελληνορρωμαϊκής σύγκρουσης βεβαιώνεται ακριβώς στον γεωγραφικό

αυτόν χώρο, όταν ο Πύρρος, μαχόμενος εναν-

66. Για μια πιθανή εξαίρεση βλ. Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2011, 816-817, αρ. 5, πίν. 333.

67. Για την τύχη των γυναικών στην διάρκεια των αρχαίων πολέμων και ειδικά αυτών της Ελληνιστικής εποχής βλ. Chaniotis 2005, 102-114 (ιδιαίτερα 111-114).

68 Σ’ αυτό προσομοιάζει με την απόδοση του επεισοδίου στα αρχαϊκά ελάσματα, όπως αναλύθηκε από την Marinatos (2002, 163-166 και ειδικά 165), παραπέμποντας σε ένα αυθεντικά ηρωικό χαρακτηριστικό, το μένος του πολεμιστή, που συχνά

εξαντλείται πάνω σε ανυπεράσπιστους ανθρώπους Βλ σχετικά και Deacy & McHardy 2015

69 Πλην του αγγείου της Βέροιας, αυτό συμβαίνει και στην σφραγίδα Μ-74 που χρησιμοποιήθηκε τόσο για την Κασσάνδρα

όσο και την Πολυξένη Βλ Ακαμάτης 1993α, 277-278 Η σύνδεση των μυθικών Τρώων με τους ιστορικούς Φρύγες εμφανίζεται

ήδη στην τραγωδία του 5ου αιώνα π Χ (Hall 1988) ή κι ακόμα νωρίτερα (Munn 2006, 106-114)

70 Εξαίρεση η Αθηνά στον κρατήρα αρ 5440 της Φλώρινας Βλ Νασιούλα 2013 2, 64-66, αρ 50

71 Πρβλ όμως τις παραστάσεις με την εισβολή των Αχαιών στην Τροία που εικονίζονται στους ανάγλυφους σκύφους 3161k

του Βερολίνου (σήμερα χαμένος) (Robert 1890, 69-73) και 4469 της Πράγας (Bouzek 1982), που κατά πληροφορίες προέρχονται από την νότια Ελλάδα, αλλά μοιάζουν να μιμούνται τα μακεδονικά παραδείγματα Από βοιωτικά εργαστήρια, τέλος, προέρχονται και τρία «γραμματικά» αγγεία που εικονίζουν ένα ομόλογο της «Ιλίου Πέρσεως» επεισόδιο, τον φόνο του

Πριάμου κατά την «Μικρά Ιλιάδα» του Λέσχη Βλ Νασιούλα 2013 1, 324-326 2013 2, 57-63, αρ 46-48

72 Βλ σχετικά Erskine 2001, 113-118 και 124-125 Αυτό ισχύει ακόμα και για την Αθήνα, όπου οι Τρώες απεικονίστηκαν ως

ανατολίτες βάρβαροι και ταυτίστηκαν τελικά με τους Φρύγες Βλ Erskine 2001, 77-83

73 Μάλλιος 2011, 141-145

74 Για τρωικούς και φρυγικούς υπαινιγμούς στις γενεαλογίες των εθνών του βορείου Αιγαίου, που από τον Όμηρο κιόλας φέρονται ως σύμμαχοι των Τρώων βλ Μάλλιος 2011, 103-104 2013, 146-151

75 Μάλλιος 2011, 233-253 2013

76 Tataki 1998, 368, αρ 46 και 377, αρ 4

77 Cohen 1995 Για μια κριτική στην «ομηρική» εικόνα της Μακεδονίας βλ τώρα Moloney 2015

78 Για το θέμα της τρωικής καταγωγής των λαών και πόλεων της Ιταλίας βλ γενικά Malkin 1998

Το «γραμματικόν ποτήριον» του Μουσείου της Βέροιας.

Ένα (ακόμη) αγγείο με το θέμα της Ιλίου Πέρσεως από την Μακεδονία

τίον των Ρωμαίων, πρόβαλλε τον εαυτό του ως

νέο Αχιλλέα, προορισμένο να νικήσει τους απογόνους των Τρώων79

Συνοψίζοντας, οι παραστάσεις «Ιλίου Πέρσεως» στα μακεδονικά αγγεία εμφανίζουν χαρακτηριστικά τέτοια, ώστε να δικαιολογούν την

άποψη ότι πιθανώς διαρθρώνουν μια αρνητική

αντίληψη για την Τροία Καθώς μάλιστα η παρά-

δοση της τρωικής καταγωγής των Ρωμαίων ήταν

αρκετά γνωστή μεταξύ των Ελλήνων κατά τους

Μακεδονικούς Πολέμους, η μεγάλη διάδοση του

θέματος της «Ιλίου Πέρσως» στην Μακεδονία

την περίοδο ακριβώς που έπεται της ιδεολογικής

και πολεμικής σύγκρουσης με την Ρώμη, θα μπο-

ρούσε να εκφράζει τα αντιρρωμαϊκά αισθήματα

των ταπεινωμένων από την ήτ τα Μακεδόνων, όπως πρότειναν ο Ακαμάτης και η Νασιούλα

Ίσως όμως αντανακλά παράλληλα και παλιότερες

αρνητικές νοηματοδοτήσεις της Τροίας στην Μακεδονία. Έτσι, κι αν ακόμα η αντιρρωμαϊκή

διάθεση των Μακεδόνων δεν στάθηκε δυνατόν να

καταγραφεί με τρόπο ρητό στο επίπεδο της επίσημης ιστορίας, αγγεία όπως το «γραμματικόν

ποτήριον» της Βέροιας δεν αποκλείεται να φανερώνουν υπαινικτικά πώς πραγματικά ένιωθαν οι απλοί Μακεδόνες για τους ξένους κατακτητές

από την Δύση με την τρωική καταγωγή

79 Παυσανίας, 1 12 1 Για την χρήση του συγκεκριμένου ιδεολογήματος βλ Gruen 1992, 26-27 και 44 Αντίθετη άποψη εξέφρασε ο Erksine (2001, 157-161)

SUMMARY

THE GRAMMATIKON CUP OF THE MUSEUM OF VEROIA.

ONE (MORE) VASE FROM MACEDONIA FEATURING THE SACK OF TROY

The Hellenistic relief skyphos of the Archaeological Museum of Veroia presented here was found at the nearby sanctuary of the Mother of G o d s i n L ef ko p e t ra , o n t h e S E s l o p e s o f M t Bermion The skyphos bears two interrelated scenes: the fall of Troy (Iliou Persis) and, most likely, the sacrifice of Polyxena Taking into consideration that the Iliou Persis is almost “en-

demic” to the Macedonian relief vases, a strong argument is made for interpreting its popularity as an expression of the anti-Roman sentiments of the Macedonian people after the Roman conquest This hypothesis is based on the general function of “ Troy ” in the Greek and particular in Macedonian representations during the struggle against the Romans