BALSAM I
Laika & Zefiro Torna presenteren
BALSAM een zinnenprikkelend kruidenlabo
EEN ROES DER ZINNEN Il est des parfums frais comme des chairs d’enfants, Doux comme les hautbois, verts comme les prairies, Et d’autres, corrompus, riches et triomphants, Ayant l’expansion des choses infinies, Comme l’ambre, le musc, le benjoin et l’encens, Qui chantent les transports de l’esprit et des sens. Fragment uit het gedicht ‘Correspondances’ – Les Fleurs du Mal van Baudelaire (1821-1867)
BALSAM is een zinnenprikkelend laboratorium, een alchemistisch concert waarin muziek versmelt met ongewone geuren, smaken en sensaties, waarin klanken transformeren tot beelden. De bedwelmende muziek voert je mee langs traditionele gezangen uit Portugal, Griekenland en IJsland, mystieke klanken van Hildegard van Bingen, 15de-eeuwse polyfone muziek en eigen composities. Liederen als Artemisia absinthium en Les roses de Saadi zijn een hulde aan de helende, stimulerende en betoverende werking van kruiden en planten. De teksten gaan terug op verzen uit het Bijbelse Hooglied, op gedichten van Vergilius en Horatius, op de poëzie van tijdgenoten van Baudelaire en Verhaeren.
V
Ze gaan over het spel van de liefde, over verlangen en verdriet, over de zoete geur van jasmijn en de schoonheid van een boom. Ze bezingen bovenal de natuur, die overweldigend en ondoorgrondelijk is. Je bent getuige van fascinerende alchemistische processen. Druppels stollen tot eetbare parels, een bloemknop op je tong geeft een elektrische sensatie, houtskool wordt een zoete lekkernij. Alchemisten reiken je ongekende proeverijen en geuren aan. BALSAM doet dromen, is spiritueel en zinnelijk, aards en hemels tegelijk. Een ode aan het leven en het mysterie ervan.
VI
MUZIEK & ALCHEMIE 1. O spectabiles viri Hildegard van Bingen, fragment uit : ‘Liber Scivias III’ (12de eeuw)
OLIVARUM CINIS CLARO CREPITU explosieve olijvenas
2. La rosée de larmes Jowan Merckx, tekst : Publius Virgilius
3. Sous le noyer
9. Sous le figuier I Jowan Merckx
10. Purior in vicis Jowan Merckx, arrangement Jurgen De bruyn, tekst: Quintius Horatius
ALLIUM MATURUM zwarte look, gefermenteerd en geglaceerd
11. Sous le figuier II Jowan Merckx
12. Où rien ne bouge
Jowan Merckx
Els Van Laethem, Bert Van Laethem, tekst : Emile Verhaeren
4. Les roses de Saadi Philippe Laloy, tekst : Marceline Desbordes-Valmore
DULCEDO ROSARUM delicatesse van rozenblaadjes en cashewnoten
5. A un lilas Jowan Merckx, tekst : François Coppée
6. Yggdrasil Raphaël De Cock, tekst : traditioneel volkslied uit IJsland
SECHOUAN GEMMA FLORIDA sechuan bloemknop
7. Fossegangar Traditionele muziek uit Noorwegen, Magnus Stinnerbom, arrangement Philippe Laloy & Jowan Merckx
MARGARITA MELLICULA parel van honing en propolis
13. Meninas vamos à murta Traditioneel volkslied uit Portugal, arrangement Jowan Merckx
ARTEMESIA ABSINTHIUM roesopwekkend drankje met zeven aroma’s PANIS CANNABIS OLEATAE ET PASTINACARUM brood met zout van hennepolie en gerijpte pastinaak
14. Artemisia Absinthium (polska) Jowan Merckx, arrangement Philippe Laloy
15. To yasemí Traditoneel volkslied uit Griekenland
LAPIS SAPIENTIUM ET VIRGA VITAE de Steen der Wijzen met levenstwijg
8. Balsamus et munda cera Guillaume du Fay (15de eeuw)
MAGICUM LIGNUM magische houtsoort uit het Andesgebied
VIII
IX
BIJ HET BETREDEN VAN HET LABORATORIUM Alchemie is de voorloper van de moderne scheikunde, die pas aan het einde van de 18de eeuw haar opgang maakte. De alchemistische literatuur is een magische wereld van vreemde wezens, fantastische landschappen en droomachtige, onlogische belevingen. Een belangrijk doel van de alchemie in de Arabische en westerse traditie was het vervaardigen van de ‘Steen der Wijzen’, om gewone metalen in goud te veranderen, ziektes te genezen en langer te kunnen leven. Maar dit is slechts een symbolische manier om deze processen te beschrijven: het hoogste doel van de alchemie is om finaal de alchemist zelf te veranderen. De alchemie is een poging om boven het menselijke uit te stijgen. Vijzel of mortier: eeuwenoud gereedschap bestaande uit een beker met stamper die gebruikt wordt om te vermalen en vermengen. In de keuken wordt de vijzel vooral gebruikt om kruiden fijn te malen; in laboratoria om stoffen tot poeder te malen. In apotheken is een vijzel onontbeerlijk bij zogenaamde ‘magistrale bereidingen’, anders gezegd: bereidingen met de hand gemaakt. De term vindt zijn oorsprong in de titel magister; dus bereid volgens de kunde van
XI
een ‘meester’ die, volgens de legende, de Steen der Wijzen zocht. De chatkan of Siberische harp, die de voorstelling inluidt, is een snaarinstrument afkomstig uit Zuid-Siberië. De 6 à 7 snaren waren oorspronkelijk vervaardigd uit gedroogde schapendarmen die over een vurenhouten trog werden gespannen. Elke snaar loopt over een beweegbare brug die gemaakt is van de knokkelbeenderen (of ‘bikkels’) van een schaap. Het instrument werd als heilig beschouwd en het bespelen ervan maakte deel uit van een aan taboes gebonden ritueel. Het pentagram, dat tot de scenografie van BALSAM inspireerde, is een lijnenspel van driehoeken. Het is één van de oudste symbolen, en staat onder meer voor het evenwicht van de 5 elementen (water, vuur, aarde, metaal en hout) binnen het taoïsme en voor de 5 zintuigen.
XII
De driehoek is een vaak gebruikt symbool in de alchemie. is het symbool voor het element vuur, met als kwaliteiten ‘heet’ en ‘droog’ is het symbool voor het element water, met als kwaliteiten ‘koud’ en ‘vochtig’ is het symbool voor het element aarde, met als kwaliteiten ‘koud’ en ‘droog’ is het symbool voor het element lucht, met als kwaliteiten ‘heet’ en ‘vochtig’
XIII
O SPECTABILES VIRI De oorspronkelijke tekst van Hildegard van Bingen is een ode aan de zieners, de visionairen, de mensen met een extra zintuig. Een uitnodiging tot een ander bewustzijn, een ander perspectief op de dingen, een nieuwe blik op de wereld. Hildegard van Bingen (1098-1179), abdis van een benedictijnenklooster, was één van de meest invloedrijke vrouwen uit de 12de eeuw. Zij was de eerste componist uit de geschiedenis van de klassieke muziek die bij naam bekend is. Van Bingen is befaamd omwille van haar vele visioenen, die ze uitdrukte in haar eigenzinnige, klankrijke composities. Daarnaast schreef ze een tweedelige natuurwetenschappelijke verhandeling, waarin 513 planten, dieren, elementen, metalen en stenen beschreven staan met vermelding van hun geneeskrachtige werking. Deel twee behandelt de gezonde en de zieke mens. Haar adviezen zijn haast visionair: hygiëne, een juiste voeding, voldoende rust en genoeg beweging. Twee recepten van haar hand: ‘Als iemand een leeg hoofd heeft en daarom wordt getroffen door waanzin en hallucinaties: kook hele tarwekorrels in water en leg de gekookte korrels in een doek rond het hoofd van de zieke. Zijn brein zal
XV
weer op krachten komen door het vitale sap van de korrels, en hij zal weer gezond en sterk worden. Doe dit tot hij weer bij zinnen is.’ ‘Tegen een harde en grove huid, verweerd door de wind: kook malt in water. Giet het kookvocht door een zeefdoek. Laat afkoelen. Was de huid zachtjes met het lauwe water. De huid zal zacht en glad worden, en een prachtige kleur krijgen.’ Calcinatie of oxidatie is de eerste van de zeven stappen in het alchemistisch zuiveringsproces. Stoffen worden door verhitting in een smeltkroes omgezet tot poeder, as of stof. Dit werd later in dieptepsychologische termen geïnterpreteerd als het verbranden van het ego – zeg maar het masker dat iemand draagt, het zich zorgen maken over het uiterlijk en over wat anderen zeggen. Knettersuiker is suiker die gaat knetteren als je er wat van in je mond doet. Deze suiker bestaat uit gewone suiker en lactose waaraan onder hoge druk koolstofdioxidegas wordt toegevoegd. Het gas veroorzaakt een prikkelende sensatie als het je tong raakt, en je hoort het knetteren terwijl de suiker in je mond smelt. Het poeder dat je te proeven kreeg bevat onder meer gedroogde olijven en een kleine hoeveelheid van deze knettersuiker.
XVI
LA ROSÉE DE LARMES De titel betekent letterlijk ‘dauw van tranen’. De oorspronkelijke Latijnse tekst beschrijft de eindeloze diversiteit in de natuur, als spiegel van de verscheidenheid binnenin de mens en binnenin de maatschappij. Een lied over de wijsheid van de bomen, die wordt overgedragen naar de mens. Principio arboribus varia est natura creandis. Namque aliae nullis hominum cogentibus ipsae sponte sua veniunt camposque et flumina late curva tenent, ut molle siler lentaeque genistae, populus et glauca canentia fronde salicta; pars autem posito surgunt de semine, ut altae castaneae, nemorumque Iovi quae maxima frondet aesculus atque habitae Grais oracula quercus. Uit de ‘Georgica’ van Vergilius (1ste eeuw voor Christus)
Allereerst verschilt voor iedere boom de groeimethode. Er zijn er die vanzelf groeien, zonder tussenkomst van de mens, wijdverspreid over de vlaktes of de kronkelende rivieroever volgend
XVII
zoals de kruipwilg en de bezemboom, taai en buigzaam. Populieren en wilgen met ruisende blauwzilveren bladeren. Sommige ontkiemen van gevallen zaad zoals de verheven kastanjeboom, die de grootste bladeren draagt in het woud van Jupiter. En de eik, orakelboom van de Grieken. Het dauwpunt is de temperatuur waarbij de lucht met waterdamp verzadigd is, zodat er wolkenvorming of dauwvorming optreedt. Droogijs ook wel koolzuursneeuw genaamd, is de vaste vorm van koolstofdioxide of CO2. Droogijs wordt vooral gebruikt om te koelen. Het wordt ook als theatertechniek gebruikt om een laaghangende nevel te maken. Waterdamp condenseert hierbij op de koude gesublimeerde gasdeeltjes, die zwaarder zijn dan lucht. De samenstelling van tranen is zeer complex en wijkt af van alle andere lichaamsvloeistoffen. Het traanvocht bestaat onder meer uit water, verschillende eiwitten, hormonen, enzymen, natrium, kalium, immunoglobulinen en glucose. Er bestaan verschillende types van tranen. De ba-
XVIII
sale tranen hebben we vrijwel altijd in onze ogen. Ze bevochtigen, voeden en beschermen. De reflextranen rollen wanneer we blootgesteld worden aan irritatie door onder meer wind, rook en ajuin. En er zijn de emotionele tranen, die vloeien na een overweldigende, negatieve of positieve ervaring. De drie types hebben een verschillende chemische samenstelling; bij emotionele tranen verschilt de samenstelling van emotie tot emotie. De kunstenares Rose-Lynn Fisher legde de tranen onder een microscoop en fotografeerde wat ze zag. Sommige foto’s lijken wel luchtfoto’s met rivieren, anderen lijken op sneeuwvlokjes of de nerven van een blad.
XIX
SOUS LE NOYER Onder de notenboom klinkt als een middeleeuwse rondedans. De klanken van de basfluit en de doedelzak hebben iets diabolisch, dionysisch. Dionysus was van alle Griekse goden de meest menselijke. Hij schonk de mensheid niet alleen de wijnrank, maar ook het vermogen om doorheen de extase te transformeren en ĂŠĂŠn te worden met de levenskracht die al wat leeft bezielt.
XXI
Huis-, tuin- en keukenalchemie Een mix van keukeningrediënten brengt een slang tot leven
ingrediënten † 5 theelepels poedersuiker † ½ theelepel sodiumbicarbonaat † een geut alcohol van 80%
bereiding Vul een buisje met 3 lepels van de poedersuiker op een
LES ROSES DE SAADI J’ai voulu ce matin te rapporter des roses Mais j’en avais tant pris dans mes ceintures closes Que les noeuds trop serrés n’ont pu les contenir Les noeuds ont éclaté. Les roses envolées Dans le vent, à la mer s’en sont toutes allées Elles ont suivi l’eau pour ne plus revenir
vuurvaste plaat. Bevochtig met een paar druppels alcohol en druk goed aan. Neem het buisje weg. Meng de overige poedersuiker en het bicarbonaat goed onder elkaar en schep het over het torentje. Steek aan. Een zwartgouden slang richt langzaam op. Dit spektakel duurt maar even, maar het vuur blijft soms 20 minuten branden. Maak van de gelegenheid gebruik om, bijvoorbeeld, marshmallows te maken.
XXII
La vague en a paru rouge et comme enflammée Ce soir, ma robe encore en est tout embaumée Respires-en sur moi l’odorant souvenir Marceline Desbordes-Valmore naar een gedicht van Saadi
De verzen uit dit lied gaan terug op de ‘Goelistan’ of ‘De rozentuin’ van de 13de-eeuwse mystieke Perzische dichter Saadi. In het voorwoord van dit werk komt de volgende passage voor: Een mysticus had het hoofd gebogen in meditatie. Toen hij ontwaakte uit zijn diepe concentratie, vroeg een van zijn vrienden opgewekt: ‘Wat heb je voor ons als geschenk meegenomen uit de tuin die je hebt bezocht?’ Hij zei: ‘Ik was van plan, wanneer ik bij de rozenstruik zou komen, de schoot van mijn kleed te vullen met een geschenk voor mijn makkers. Toen ik die plek bereik-
XXIII
te, maakte de geur van rozen mij zo dronken dat de zoom uit mijn handen gleed.’ De passage bij Saadi geeft aan dat de mystieke ervaring niet in woorden kan worden gevat. De symboliek van de roos is oneindig. Ze duidt op schoonheid, psychische kracht, genezing, geluk, genegenheid en, uiteraard, de liefde. Een rode roos symboliseert de innigste liefde. De witte en de rode roos staan voor ‘albedo’ en ‘rubedo’, letterlijk ‘witheid’ en ‘roodheid’ - twee fasen in het alchemistisch proces. De witte roos is niet gelijk aan de rode roos. ‘Ik ben de witte roos die alle onvolkomen metalen omkeert in het puurste zilver.’ Het witte groeit op uit het zwarte, zoals uit de zwarte aarde. Het witte is het eerste hoofddoel in de alchemie en wordt begrepen als een hogere toestand, als ‘zilver’, ‘maan’ en ‘dageraad’. Maar de hoogste toestand is het rode. Dat is de ‘zonsopgang’, en verwijst naar het bloed van Christus, dat met de ‘Steen der Wijzen’ vergeleken en vereenzelvigd wordt.
Recept voor fudge van cashewnoten en rozen Een zeer gewaardeerde oosterse zoetigheid die je verschillende keren moet bereiden om tot het perfecte resultaat te komen. Eens je het meesterschap hebt bereikt, zo luidt het, mag je jezelf ereburger van India noemen.
ingrediënten † † † †
250 gr cashewnoten 120 gr rietsuiker 6 cl water handvol gedroogde rozenblaadjes
bereiding Maal de cashewnoten heel fijn in de keukenmachine (maar maal ze niet te lang zodat ze hun olie niet verliezen en er cashewboter zou ontstaan). Smelt de suiker in 6 cl water en breng aan de kook. Voeg de gemalen noten toe en roer stevig gedurende een 6-tal minuten tot het mengsel dikt. Je houten lepel moet erin even blijven rechtstaan. Smeer het mengsel direct uit op een vel bakpapier, strooi er rozenblaadjes overheen en leg er een ander vel bakpapier bovenop. Rol de pasta uit tot een dikte van 5 mm. Ga snel te werk; het mengsel mag immers niet voortijdig stollen. Neem het bovenste bakpapier eraf en laat afkoelen. Snijd de fudge in diagonalen tot kleine stukjes.
XXIV
XXV
A UN LILAS Je vois fleurir, assis à ma fenêtre, L’humble lilas de mon petit jardin, Et son subtil arome qui pénètre Vient jusqu’à moi dans le vent du matin Fragment uit het gedicht van François Coppée (1842-1908)
Een melodie als balsem en woorden over een tanende liefde; de aanblik van een bloeiende seringenboom brengt het verdriet terug, maar ook de zoete herinneringen. Boventoonzang is een zangtechniek die vaak wordt toegepast in Centraal- en Noord-Azië, Tibet, Zuid-Afrika en Sardinië. In Mongolië wordt deze techniek keelzang genoemd. Die klinkt alsof er een extra stem mee zingt.
XXVII
YGGDRASIL / FOSSEGANGAR Een tweeluik uit respectievelijk IJsland en Noorwegen. De korte, poëtische tekst van Yggdrasil is ontleend aan de Edda, een verzameling literaire en mythologische werken uit het middeleeuwse IJsland. Yggdrasil is de naam van een immense es. Het is de levens- en kennisboom in de Noordse kosmogonie, en het symbool van de eindeloos vertakte vorm van alles wat is. De takken reiken tot in de hemelen, en de drie wortels leiden naar evenzoveel bronnen. ‘Drasil’ is gelinkt aan paardenkracht, drijfkracht, drift. Yggdrasil toont de weg naar het hogere, de weg die de sjamaan op een hengst volgt om in het gebied van goden en geesten te komen. Hij reikt van de onderwereld dwars door de mensenwereld naar de wereld van goden en helden. Het knopje van de sechuanbloem dat je kon proeven, wordt ook wel de tandpijnplant genoemd, of tintelbloem of elektrisch madeliefje. Kauwen op zo’n rauw knopje stimuleert de speekselproductie, zorgt voor een licht verdovend effect in de mond en verkoelt een brandende keel.
XXVIII
BALSAMUS ET MUNDA CERA De meest ‘klassieke’ compositie uit BALSAM, een polyfoon werk uit de 15de eeuw van Guillaume du Fay. De tekst verwijst naar christelijke zalving met chrisma, een mengsel van gewijde olie, water en aromatische kruiden. Het chrisma ‘buigt de bliksem af van bovenaf en alles wat slecht is; ze bevrijdt de zwangere vrouw van de wee van de geboorte, behoedt ons voor de overstromingen van het water, vernietigt de kracht van het vuur, redt ons van een plotselinge dood’. Het chrisma werd ook toegediend aan pasgeboren baby’s en aan stervenden. Palo santo of heilig hout is een bijzondere en magische houtsoort uit het Andesgebied. De sjamanen geloven dat het hout, naast een heerlijke geur, ook een helende en zuiverende werking heeft. In het Westen gebruikt men het vooral als wierook.
XXIX
SOUS LE FIGUIER I Een compositie met de allures van een lamento, als is men getuige van een begrafenisstoet. De doedelzak geeft het geheel opnieuw iets diabolisch. De dood komt wanneer de duivel het leven bij de staart grijpt.
XXX
PURIOR IN VICIS De tekst, van de Romeinse dichter Quintius Horatius uit de 1ste eeuw voor Christus, is een klaagzang over de vernietigende impact van de mens op de natuur. Het lijkt of de natuur een knieval doet, maar zij keert altijd terug en lacht de mens uit omwille van zijn hoogmoed en hang naar luxe. Er is sprake van lood, waaruit de rijke Romeinen hun waterleidingen maakten. Siropen om wijnen aan te lengen werden bewaard in loden potten. Het was dan ook vaak loodvergiftiging die de Romeinse elite trof en hen vroegtijdig deed sterven of hen waanzinnig maakte, zoals wordt beweerd over de keizers Nero en Caligula. Na de dood volgt de rotting, een scheikundig proces dat gepaard gaat met fermentatie. Fermentatie of gisting, is de vijfde stap in het alchemistisch zuiveringsproces. Tijdens deze fase wordt de ene stof in een andere omgezet door toevoeging van micro-organismen. Bekende toepassingen van fermentatie zijn het gebruik van gist om suiker in alcohol te veranderen, of van bacteriĂŤn om van melk kaas te maken. De andere stappen zijn calcinatie (verassen), dissolutie (oplossen), separatie (scheiden), conjunctie (samenvoegen), distillatie (reinigen door verdamping)
XXXI
en coagulatie (stollen). Look is een geschenk uit de hemel. Omdat het een positief effect heeft op onze seksuele functies, op onze spijsvertering en op onze luchtwegen. Gerijpte (of gefermenteerde) look heeft, in tegenstelling tot rauwe look, een zwarte kleur. De geur en de smaak van deze zwarte look is minder scherp, maar de antioxiderende werking ervan op ons organisme is enorm. Als look wordt aanbevolen om kanker te voorkomen, de cholesterol te verlagen, aderverkalking tegen te gaan en de kans op hartziekten te vermijden, dan geldt dat in het kwadraat voor zwarte look. Wat je hebt geproefd, is met honing geglaceerde zwarte, gefermenteerde look.
SOUS LE FIGUIER II Het laatste nummer van dit drieluik is opnieuw gedrenkt in een melancholische sfeer van dood en vergankelijkheid. Als troost en om het leven te vieren heffen we het glas.
Recept voor frambozen-rozemarijnshrub met dragon, aangelengd met kardemomwater of -vodka ingrediënten frambozen-rozemarijnshrub † † † † † † †
1 granaatappel 50 gr rietsuiker 175 gr frambozen 1 takje rozemarijn 10 cl water 4 cl rijstazijn 1 cl balsamicoazijn
ingrediënten infused water † † † †
5 kardemompeulen, gekneusd 0,5 l water of vodka 1 takje dragon (vers of licht gedroogd) extra rozemarijn als garnituur
bereiding Haal de pitjes uit de granaatappels en meng deze met de suiker, frambozen, rozemarijn en het water in een steelpan.
XXXII
XXXIII
Breng aan de kook en laat 10 minuten pruttelen. Laat een uur afkoelen, meng met de 2 soorten azijn en mix. Passeer het mengsel door een zeef en bewaar het koel. Laat een aantal dagen trekken, dit bevordert de smaken. Voor het kardemomwater of dito vodka: meng alle ingrediënten en laat één nacht trekken in de koelkast. Giet samen in een verhouding van 2 delen frambozen-rozemarijnshrub en 3 delen kardemomwater of -vodka.
OÙ RIEN NE BOUGE De sfeer van een lome zomerdag. Zacht, zinnelijk, zinderend. Ô le calme jardin d’été où rien ne bouge ! Sinon là-bas, vers le milieu De l’étang clair et radieux, Pareils à des langues de feu, Des poissons rouges. Ce sont nos souvenirs jouant en nos pensées Calmes et apaisées Et lucides - comme cette eau De confiance et de repos. Fragment uit een gedicht van Emile Verhaeren (1855-1916)
Tijd voor comfortfood: een stuk brood gekruid met za’atar, hennepolie en gerijpte pastinaak. Za’atar is een kruidenmelange uit het Midden-Oosten. Het is ook de naam van een wilde oregano. De melange bestaat traditioneel uit het kruid zelf, gemengd met sesamzaad en sumak (zure rode gedroogde besjes). Deze bevorderen de concentratie en geven kracht! De pastinaak verwijst naar het veelvuldig gebruik van allerlei wortels in alchemistische medicinale be-
XXXIV
XXXV
reidingen. De wortel die het meest tot de verbeelding spreekt is de mandragora of alruin. In de middeleeuwen werd hij toegepast bij kolieken, fistels, astma, kinkhoest en aambeien. Tegenwoordig worden er vaak homeopathische essences van gemaakt, die worden aanbevolen bij heftige pijnen ten gevolge van jicht of reuma. De alruin bevat stoffen waarvan sommige giftig en andere slaapverwekkend en hallucinogeen zijn. Om die reden was de wortel een bekend bestanddeel van middeleeuwse heksenzalven, liefdes- en toverdranken. Alruin is, zo zou je kunnen zeggen, één van de oudste drugs. Maar nog meer dan de geneeskrachtige en hallucinogene werking van de wortel, is het de vorm die intrigeert. Die lijkt met een beetje fantasie op het menselijk lichaam. De Griekse wijsgeer Pythagoras beschreef de wortel al als een ‘miniatuurmensje’. Door deze gelijkenis geloofde men in de middeleeuwen dat de wortel bovennatuurlijke macht had over de menselijke geest en het lichaam. Hildegard van Bingen schrijft: ‘De mandragora is warm, enigszins waterig, en komt uit dezelfde aarde als waaruit ook Adam geschapen werd. Ze lijkt wat op een mens. Wanneer men ze uit de aarde heeft getrokken, moeten ze zo snel mogelijk een dag en een nacht
XXXVI
in bronwater gelegd worden. Daardoor worden alle boze en alle schadelijke vochten uitgedreven. Wanneer men haar echter uit de grond trekt en bewaart met de aanhangende aarde, dus de plant niet op de voorgeschreven manier wast, dan is ze schadelijk en kan ze voor vele magische kunsten en tovenarijen gebruikt worden.’ Er zijn vele griezelige berichten rond het oogsten van de plant. Het uittrekken moest gebeuren op een maanloze nacht. Men zei dat elke aanraking tot de dood leidde en daarom moest de wortel uitgegraven worden door een hond. Bij het uitrukken stootte de plant een door merg en been dringende gil uit, een afschuwelijke kreet, waarvan je krankzinnig werd, of ter plekke stierf.
XXXVII
MENINAS VAMOS À MURTA Een vrolijke ode aan het leven en aan de zinnelijke liefde, zoals uit dit tekstfragment van het traditionele Portugese lied spreekt: Meninas vamos à murta Meninas vamos à murta Que eu bem na’ sei apanhar Eu bem na’ sei apanhar Debaixo da murtanheira Debaixo da murtanheira Mil abraços te hei-de dar Eu bem na’ sei apanhar Já não tenho coração Já não tenho coração Já mo tiraram do peito Já mo tiraram do peito Onde eu tinha o coração Onde eu tinha o coração Nasceu-me um amor perfeito Já mo tiraram do peito Meisjes laten we naar de mirte gaan Die ik niet kan plukken
XXXIX
Ik weet niet hoe ik moet plukken Onder de mirtestruik Onder de mirtestruik Duizend knuffels zal ik u geven Ik weet niet hoe ik moet plukken Ik heb geen hart meer Ik heb geen hart meer Ze hebben het al uit mijn borst gehaald Ze hebben het al uit mijn borst gehaald Waar ik het hart had Waar ik het hart had Een perfecte liefde is voor mij geboren Ze hebben het al uit mijn borst gehaald Mirte is in de Griekse mythologie verbonden met de liefdesgodin Aphrodite. In de joodse mystiek vertegenwoordigt mirte de fallische mannelijke kracht die aan het werk is in het universum. De plant werd gebruikt bij zegening van het huwelijksbed, omdat die geluk brengt in het huwelijk en de vruchtbaarheid stimuleert. Daarom kreeg de bruidegom mirtetakken mee wanneer hij na een bruiloft de bruidskamer binnenging.
XL
ARTEMISIA ABSINTHIUM Een melodie die uitnodigt tot een zorgeloze roes en het hoofd licht maakt. Artemisia absinthium, ook wel wormkruid of absinth genaamd, is een vast ingrediënt in de drank absinth en geeft een bittere smaak aan alcoholische dranken, zoals Campari, Cynar en Fermet Branca. Heel soms wordt het ter vervanging van hop gebruikt in Britse ‘ales’. Het zoete proevertje is een verwijzing naar de Steen der Wijzen, een legendarische, mysterieuze alchemistische substantie die men aanwendde om diverse metalen in zilver of goud om te zetten. De Steen werd ook beschouwd als medicijn tegen alle kwalen en als levensverlengend middel. Het totale alchemistische proces dat moest resulteren in de ‘Steen’ stond bekend als het ‘Grote Werk’ (opus magnum). De benaming ontstond doordat alchemisten naar zichzelf verwezen als filosofen.
XLI
TO YASEMI
Recept voor de Steen der Wijzen ingrediënten † † † † † †
Totaal 560 gr poedersuiker 600 gr water 300 gr eiwit 300 gr amandelmeel 300 gr hazelnootmeel 15 gr carbon vegetal
1 200 gr 220 gr 150 gr 150 gr 150 gr 5 gr
2 360 gr 380 gr 150 gr 150 gr 150 gr 8 gr
bereiding Breng 220 gr water aan de kook met 200 gr poedersuiker. Los hierin de fijngemalen carbon op. Klop de 150 gr eiwitten stijf en voeg er in een fijne straal het suikerwater aan toe. Klop tot het mengsel is afgekoeld en roer er ten slotte het amandel- en hazelnootmeel door. Maak er kleine stenen van. Bak 20 minuten in een oven van 160°; laat daarna minstens 3 uur staan in een oven van 100°. Zet de oven uit en laat de stenen gedurende een nacht hard worden. Breek de stenen in stukken en herhaal de bereiding met de hoeveelheden van kolom 2. Meng er op het einde de stukken van 1 onder en maak er kleine kooltjes van op bakplaten. Bak 20 minuten in de oven op 160°, daarna 3 uur op 100° en laat uitdoven in de oven. Werk af met 2g carbon vegetal en een fris kruid naar keuze.
XLII
De geur van jasmijn, of yasemi in het Grieks, staat sinds mensenheugenis synoniem voor verleiding. Vandaag wordt jasmijn nog steeds gebruikt in het spel van de verleiding. In Algerije en Tunesië geven geliefden elkaar heel kleine ijshoorntjes gemaakt van ontluikende jasmijnbloemen die aan elkaar gevlochten zijn. Deze ijshoorntjes geven hun krachtige aroma’s prijs als de knoppen van de bloemen opengaan, en deze geste symboliseert seksueel genot. De geur is nog sterker na zonsondergang of bij wassende maan. De knoppen en bloemen zijn eetbaar en wekken, net als de peperdure olie, de geslachtsdrift op. De tekst van dit traditionele Griekse volkslied gaat zo: To yasemí stin pórta sou, yasemí mou, írtha na se kladépso, okh, yiavrí mou, ke nómise i mana sou, yasemí mou, pos írtha na se klépso, okh, yiavrí mou. To yasemí stin pórta sou, yasemí mou,
XLIII
moskhovolá tis strátes, okh, yiavrí mou, ki i mirodiá tou i polí, yasemí mou, sklavóni tous diavátes, okh, yiavrí mou. Deze jasmijn buiten je deur Mijn jasmijn Ik kwam om die te snoeien Oh, mijn liefste En je moeder dacht dat ik kwam om mijn jasmijn te stelen Oh, mijn liefste Deze jasmijn buiten je deur Mijn jasmijn verspreidt een heerlijk parfum in de straten en zijn overweldigende geur Mijn jasmijn Maakt dat voorbijgangers daar blijven als slaven Oh, mijn liefste
XLIV
BALSAM
ZEFIRO TORNA
is een productie van Laika en Zefiro Torna in coproductie met Le Channel, scène nationale de Calais en Le Volcan, scène nationale du Havre PREMIERE 31 januari 2020, Le Channel, scène nationale de Calais muzikaal concept, luit, barokgitaar, chitarrone Jurgen De bruyn zintuiglijk concept Peter De Bie en Sara Sampelayo eindregie Jo Roets zang Elly Aerden, Raphaël De Cock, Jurgen De bruyn chatkan Elly Aerden dwarsfluit, sopraansaxofoon, compositie Philippe Laloy blokfluit, Franse doedelzak, bugel, percussie, ukelele, composities Jowan Merckx uilleann pipes, bawu, chatkan, kaval, Hardangerviool, boventoonfluiten, mondharp, duduk, boventoonzang Raphaël De Cock basklarinet Jean-Philippe Poncin alchemisten Peter De Bie, Sara Sampelayo/Simone Milsdochter en Bram Smeyers/Arnout Vandamme kostuums Manuela Lauwers dramaturgie Mieke Versyp ‘geïnjecteerd’ door hedendaags alchemist Alexandre Gauthier techniek en productie Pieter Smet, Rik Van Gysegem, Anton Van Haver, Marlies Jacques in samenwerking met Kopspel vzw met steun van De Vlaamse Gemeenschap en Tax Shelter van de Belgische federale overheid De muziek van BALSAM is op CD verschenen bij Antarctica Records.
Het internationaal gerenommeerde muziekensemble Zefiro Torna brengt het muzikale erfgoed vanaf de middeleeuwen tot de barok op een unieke manier tot leven voor een breed publiek. Door een historische uitvoeringspraktijk te koppelen aan andere muziekgenres, literatuur, filosofie, wetenschap en hedendaagse visuele kunsten, (figuren)theater of dans, creëert Zefiro Torna steevast beklijvende totaalconcepten rond een variatie aan symbolische en allegorische thema’s. De muzikanten van BALSAM bespelen klassieke instrumenten als luit, theorbe, barokgitaar, blokfluit, (bas)dwarsfluit, saxofoon, (bas)klarinet, bugel. Minder bekende instrumenten als Hardangerviool, chatkan, kaval, duduk refereren naar oude tradities uit landen als Noorwegen, Mongolië, Balkan,... Deze instrumenten krijgen een aparte plaats in de tijdloze muziek van Zefiro Torna.
LAIKA, THEATER DER ZINNEN Laika maakt ‘theater der zinnen’. Theater dat vertrekt vanuit nieuwe of bestaande toneelteksten en theater geïnspireerd op hedendaagse of klassieke prozateksten uit de wereldliteratuur. Theater dat aan de zintuigen appelleert. Theater dat
XLVI
XLVII
zich verbindt met de kunst van het koken en het genot om samen te eten. De artistieke bezielers zijn Peter De Bie en Jo Roets. Samen met kunstenaars uit verschillende disciplines garanderen zij het waarmerk van het huis: heldere, beeldende en zintuiglijke voorstellingen voor kinderen, jongeren en volwassenen die een kinderlijk gevoel voor verwondering koesteren. Laika speelt in grote en kleine theaterzalen en waagt zich graag buiten de schouwburg: locatieprojecten, al of niet in openlucht, behoren tot het repertoire. Het gezelschap gaat vaak coproducties aan met internationale partners en is een veel gevraagde gast op buitenlandse festivals. Laika is ruiken, voelen, zien, horen en proeven; proeven van kleine en grote verhalen, nieuwe gerechten en onbekende werelden. www.laika.be www.facebook.com/Laika.theater.der.zinnen www.instagram.com/laika.theater.der.zinnen www.youtube.com/LaikaTheatreCompany www.zefirotorna.be www.facebook.com/zefirotorna/ www.instagram.com/zefiro.torna Laika wordt betoelaagd door de Vlaamse Gemeenschap. Zefiro Torna ontvangt subsidies van de Vlaamse Gemeenschap en de Stad Mechelen. V.u. Wim Smet, Albrecht Rodenbachstraat 21, B-2140 Borgerhout Illustraties: Wouter Vanhaelemeesch, Vormgeving: Gerard Leysen/Afreux, Druk: De Wrikker
XLVIII
XLIX
L