Kwartaalblad 80 by Uitgeverij Van Gorcum

Kwartaalblad december 2013 no. 80

Reestdal

Kwartaalblad van Stichting Het Drentse Landschap Uitgave Stichting Het Drentse Landschap Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 e-mail: mail@drentslandschap.nl Web-site:www.drentslandschap.nl Website: www.drentslandschap.nl Bankrek. nr.www.facebook.com/drentslandschap Facebook: 30.28.75.751 Bankrek. nr. 30.28.75.751 Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van derE.W.G. Redactie Meer, van m.m.v. derH. Bilt, Colpa, J.D.D.J.G. Hofman, Schenkenberg B.M. van Mil, van Mierop S.S. van der en Meer, B. Zoer m.m.v. H. Colpa, H. Schipper, Vormgeving J.G. Schenkenberg Albert vanRademaker Mierop en BNO, B. Zoer Annen Grafische productie Vormgeving Albert Rademaker Koninklijke BNO, van Annen Gorcum BV, Assen Grafische productie Koninklijke van Gorcum BV, Assen Omslag Exoërkyl / foto: Geert de Vries Omslag Reestdal / foto: Harry Cock ISSN 1380-3263 ISSN 1380-3263 Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van Stichting niet noodzakelijk de opvattingen van Stichting Het Drentse Landschap. Het Drentse Landschap. Het Drentse Landschap is een uitgave van Stichting Het Het Drentse Landschap is een uitgave van Stichting Het Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein bezittingen en activiteiten van de stichting. Het blad bezittingen en activiteiten van de stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de beschermers van het en wordt gratis toegezonden aan de beschermers van het Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde Landschap. Beschermer kan men worden door bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50 kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50 per jaar. Begunstiger voor het leven € 400,– . per jaar. Beschermer voor het leven € 400,– . Als u Het Drentse Landschap extra wilt steunen dan kan dat Als u Het Drentse Landschap extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze: op de volgende wijze: Periodieke gift In plaats van of naast uw begunstigersbijPeriodieke gift In plaats van of naast uw beschermersbijdrage. Dit is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekdrage. Dit is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbare periodieke bijdrage, die u voor minimaal 5 jaar met een bare periodieke bijdrage, die u voor minimaal 5 jaar met een eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 en hoger per jaar regelt en betaalt de stichting de akte. Het en hoger per jaar regelt en betaalt de stichting de akte. Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte te houden van Het Drentse Landschap. te houden van Het Drentse Landschap. Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen. tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen. Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw testament begunstigen. testament begunstigen. Stichting Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse Stichting Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten gunste komt zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten gunste komt van deze stichtingen. van deze stichtingen. Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de stichting of bij uw notaris. stichting of bij uw notaris. Het Drentse Landschap Het Drentse Landschap www.de12landschappen.nl www.de12landschappen.nl

Eruitgelicht

Rumoer rond herstel Reestdal M e l l e B u r u m a e n U k o Ve g t e r

— bestuursberichten

— terreinbeschrijving

8 Kerstwandeling 11

Activiteiten

. . . afscheid van het kwartaalblad . . . Erna van Mil

— interview

De Mulderij Eric van der Bilt

— erfgoed

Vrijwilligers

Het Annermoeras Bertus Boivin en Melle Buruma

— wandelroute

Weegbree Joan D.D. Hofman

— flora

Harry de Vroome-penning

WMD

Gezond Vee Han Hage

— onderzoek

Wilde zwaan Geert de Vries

— fauna

NPL

Natuurcollectief

Kortweg

— berichten

Het is alweer 10 jaar geleden dat op initiatief van Het Drentse Landschap de Stichting Oude Drentse Kerken (SODK) als vangnet voor leegkomende kerken werd opgericht. In die afgelopen jaren werden 4 kerken daadwerkelijk aan de SODK overgedragen en over het vijfde kerkje zijn de onderhandelingen in een vergevorderd stadium. Ter ere van het 10-jarig jubileum werd op zondag 6 oktober j.l. van alles georganiseerd in een vijftal kerkjes in noordoost-Drenthe, waaronder in een drietal kerken van de SODK in Gieterveen, Zuidlaren en Eext. Er waren fietstochten uitgezet, bezoekers konden luisteren naar muziekoptredens en men kon van allerlei lekkers genieten. Ook de kerken van Anloo en Gieten deelden in de feestvreugde. Honderden mensen hebben die dag genoten van het mooie weer en de prachtige muziek. Een schoolvoorbeeld van hoe men vanuit deze op zich moeilijk te behouden zogeheten ‘onrendabele’ monumenten, in onze Drentse dorpen betrokkenheid en sociale cohesie kan oproepen. Het is een genot om te zien met hoeveel inzet en bezieling onze vrijwilligers zich inzetten om deze beeldbepalende kerkjes weer het maatschappelijk middelpunt van het dorpsleven te maken. Men praat tegenwoordig voortdurend over de zogenaamde participatie-samenleving. Onze vrijwilligers brengen dat al jaren daadwerkelijk in praktijk. Deze inzet is ons wel een feestje waard…

Foto: Eric Wanders

PS. Speciaal ter gelegenheid van het 80-jarig jubileum verschijnt een boek over het Reestdal met veel prachtige foto’s van dit bijzondere natuurgebied. Beschermers kunnen het boek nu met € 5,-- korting bestellen.

Gelukkig dient zich in 2014 alweer een feestelijke gebeurtenis aan. Onze stichting viert dan namelijk haar 80-jarig bestaan. Te oud om weg te denken, maar vitaal genoeg om Drenthe voortdurend een nieuw gezicht te verschaffen. Wij zullen er wederom, samen met onze vrijwilligers, voor zorgen dat u gedurende het jaar op verschillende momenten kunt delen in onze feestvreugde. Want zonder uw steun had Het Drentse Landschap nooit kunnen zijn wat ze nu is: een organisatie die zich inzet voor alles wat het landschap van Drenthe tot een bijzondere provincie maakt.

Eric van der Bilt Directeur/Bestuurder van Het Drentse Landschap

Terreinbeschrijving

Rumoer rond herstel Reestdal M e l l e B u r u m a e n U k o Ve g t e r *

“Menig begunstiger van Het Drentse Landschap kent het Reestdal. Van een wandeltocht in de Week van het Landschap, een blik vanuit de trein bij Meppel of van een bezoek tijdens de recente wateroverlast”. Met deze zinnen begon een artikel over het Reestdal in een kwartaalblad van 1999. Sindsdien is er veel gebeurd. Gericht beheer en lokale inrichtingsmaatregelen leidden lokaal tot natuurherstel. Van volledig beekdalherstel is echter nog geen sprake. Door de recente bezuinigingen ontstond rumoer omdat dertig jaar natuurbeleid op de tocht dreigt te komen. Alle reden om de ontwikkelingen in het Reestdal op een rij te zetten en een perspectief te schetsen voor natuurherstel in de nabije toekomst.

Bezoekerscentrum Bestaande natuur

In 1967 verwierf Het Drentse Landschap haar eerste bezit in het Reestdal: de heide van De Wildenberg, grenzend aan het beekdal. Een vervolg kon niet uitblijven, want al snel werd duidelijk dat de hooilanden van dit oude boeren beekdallandschap rijk waren aan planten- en diersoorten. Daarom werden stappen gezet om deze ‘Reestlanden’ te verwerven. Aan de overzijde van de Reest deed Landschap Overijssel hetzelfde. Belangenstrijd

De landbouw zag deze ontwikkeling in de zeventiger jaren met lede ogen aan. Hoewel sommige boeren blij waren dat ze er een potentiële koper bij hadden, zagen anderen de De Wijk

IJhorst

1 ‘t Ende

phorst De Wheem 2

Balkbrug

Dedemsvaart

belangstelling vanuit de natuurbescherming voor het gebied als een bedreiging. Dit was ook de tijd dat het agrarisch grondgebruik sterk intensiveerde en zowel bemesting als ontwatering fors toenamen. Daarmee was de klassieke belangenstrijd tussen natuurbescherming en de landbouw een feit. Natuurbeschermers wilden de (grond)waterstanden omhoog brengen, de boeren juist omlaag. Er werd heel wat gediscussieerd aan de vergadertafels waarbij het draaide om de vraag of het Reestdal een boerengebied zou moeten blijven of een natuurfunctie moest krijgen. Overheidsbeleid

De belangenstrijd tussen natuurbeschermers en boeren vroeg om regie van de overheid. Als uitvloeisel van nieuw natuurbeleid gingen Rijk en Provincie subsidie verstrekken om gronden als natuurgebied aan te kopen. Dit leidde er in 1983 toe dat onder verantwoordelijkheid van de Provincie het Reestdal werd opgedeeld. De veelal lager gelegen gronden werden aangemerkt als natuurgebied. De aangrenzende meest hoger gelegen gronden, konden in handen blijven van de landbouw. Hier konden boeren wel vergoedingen krijgen voor een extensiever landgebruik (beheergebieden). Dit verschafte weliswaar duidelijkheid, maar beslechtte het conflict rond de waterpeilen nog niet omdat een groot deel van de als natuur bestemde gronden nog niet was aangekocht. Het waterschap stelde een plan op dat beide belangen moest dienen, maar in de praktijk trok de landbouw aan het langste eind. De natuurbescherming beschouwde dit als een aantasting van de natuurwaarden en stapte naar de rechter. In 1988 kregen beide Landschappen en de eigenaresse van het landgoed Dickninge gelijk: de Raad van State vernietigde het plan.

Foto: Sake Elzinga

eppel

Voorjaar met Dotterbloemen en Pinksterbloemen

Foto: Henkjan Kievit

Bij Het Drentse Landschap was de verbijstering groot toen bleek dat de Provincie Overijssel een fundamenteel andere keuze maakte: het gebied zou worden geschrapt uit de Ecologische Hoofdstructuur. Wat anno 2013 was gekocht bleef natuur maar daar zou niets meer bijkomen. Twee overheden met een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor één beekdal, waarbij de ene kant van de beek een totaal andere toekomst krijgt dan de andere kant. De resterende agrarische gronden in Overijssel zouden hiermee de toekomst van alle natuur ook in het Drentse deel van het Reestdal gaan bepalen. Uiteindelijk is in Overijssel een compromis uitgewerkt. De natste enclaves in de middenloop van de Reest worden alsnog aangekocht. Zo is het hier mogelijk het (grond)waterpeil beter op de natte natuur af te stemmen. Daarentegen is in de benedenloop, waar fraaie schraallanden in Drenthe liggen, alle Overijsselse natuur geschrapt. Dit betekent dat landbouw en natuur hier tot elkaar veroordeeld zijn. Hiermee laat men het toekomstperspectief los waar al 40 jaar aan wordt gewerkt.

Sprokkelwerk

Onbetrouwbare overheid

Vanaf de eerste aankoop, nu meer dan 40 jaar geleden, was het doel alle gronden in het beekdal aan te kopen. Het Drentse Landschap wilde het Reestdal als een extensief agrarisch beekdallandschap beheren en de waterhuishouding op de natuur afstemmen. Met de vorige regering kwam er een kink in de kabel door onacceptabel forse bezuinigingen op natuur. Dit leidde tot verkleining van de Ecologische Hoofdstructuur en een grotere rol voor de Provincies in de uitwerking hiervan. De Provincie Drenthe besloot het gehele Reestdal te handhaven als aaneengesloten natuurnetwerk, zodat de natuurdoelen overeind bleven. Mede omdat al ruim 80 % van de grond was verworven, vond men het van belang het karwei af te maken door ook de laatste enclaves aan te kopen. Een gatenkaas kan immers niet functioneren als natuurgebied.

Foto: Harry Cock

Infiltratiegebied Wildenberg-Takkenhoogte >

Vanaf 1983 moest, gesteund door het overheidsbeleid, de natuur in het Reestdal vorm krijgen door gerichte grond aankoop.Vanaf 1990 maakte het Reestdal deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur: het netwerk van aaneengesloten natuurgebieden. Terugkijkend is de afgelopen dertig jaar een proces geweest van continu sprokkelwerk om de benodigde gronden te verwerven.Veel gesprekken, veel netwerken en ook veel samenwerken. Met name door kavelruilen kon Het Drentse Landschap landbouwers vervangende grond aanbieden. Daarmee gingen de scherpe kanten van de tegenstelling tussen landbouw en natuur er wat af. Anno 2013 is in het Drentse deel van het dal meer dan 80% van alle grond verworven.

Afname natuurkwaliteit

Naast de ontwikkelingen in het natuurbeleid waren natuur en water van het Reestdal zelf al vroeg in beeld. In de jaren zestig bezochten vegetatie-onderzoekers als Theo Reinders en Victor Westhoff het gebied. Zij waren onder de indruk van de kwaliteit van terreinen aan zowel de Drentse als aan Overijsselse zijde van de Reest.Vanaf de jaren negentig keek men voor het eerst naar het beekdallandschap als geheel waarbij de rol van de waterhuishouding als belangrijke

Terreinbeschrijving

motor voor natuurherstel duidelijk werd. Men beschouwde de (water)kwaliteit van de Reest zelf, de rijkdom aan planten en dieren in de hooilanden, de waterhuishouding en bodemkundige situatie van het beekdal. En niet onbelangrijk, de veranderingen die in de loop van de tijd waren opgetreden. Wat bleek? Veel dotterbloemhooilanden en moerasvegetaties waren verdroogd en karakteristieke soorten gingen achteruit. Dit waren deels bekende en zichtbare soorten, zoals Grote pimpernel, Dotterbloem en Wateraardbei. Maar ook minder fotogenieke, maar wel typische soorten voor het Reestdal, ruimden in hoge mate het veld, zoals Stijf struisriet, Moeraslathyrus en Zeegroene muur. De Zilveren maan, een kenmerkende vlinder, en de weidevogels kregen het moeilijk. Op veel plaatsen kwamen er eentonige, weinig bloemrijke velden met Pitrus en Ruwe smele voor terug waar geen weidevogel zich meer liet zien. Herstelmaatregelen

Duidelijk werd dat vooral de veranderde waterhuishouding aan deze achteruitgang debet was. Flink lagere grondwaterstanden, een al vroeg in het voorjaar uitzakkend Reestpeil en afname van de invloed van ijzerrijk grondwater leidden tot drogere omstandigheden. Dit uitte zich in veraarding van de veenbodem en verzuring van hooilandpercelen. Daarom zijn midden jaren negentig herstelmaatregelen genomen op de plekken waar dat gezien de eigendomssituatie mogelijk was. Er kwamen zeven drempels in de Reest om het peil te verhogen, te diepe greppels in de reservaatgebieden werden verondiept of gedempt. Ook in die tijd werd het natuurontwikkelingsgebied Takkenhoogte-De Wildenberg aan de rand van het Reestdal ingericht. Effecten

De genomen maatregelen hebben veelal een lokaal en beperkt effect gehad. Omdat rondom de Reest nog veel percelen in landbouwkundig gebruik waren en voldoende drooglegging nodig hadden, konden niet alle noodzakelijke drempels worden aangelegd. Een hoger Reestpeil bleef dus onbereikbaar. De aanbeveling om ook buiten het dal gronden aan te kopen en in te richten om de invloed van grondwater (kwel) in het beekdal te versterken, bleek met uitzondering van Takkenhoogte niet mogelijk. De verdroging en verzuring konden zo dus niet worden bestreden. Daarom

Foto: Jan Winters

Foto: Henkjan Kievit

Ree tussen Veldzuiring

Grote pimpernel

Zilveren maan

grondwaterstanden geleid en vergroting van de kwel. Het toont tegelijkertijd ook het perspectief dat er is voor de rest van het beekdal.

Foto: Ron Soenveld

Aanvullende maatregelen

probeerde men via herstel van vloeiweiden de aanvoer van mineralen te herstellen. Een vier jaar durende proef liet zien dat vernatting en inbreng van mineraalrijk beekwater voor bijvoorbeeld Dotterbloem en verschillende zeggensoorten positief uitpakte.Verder heeft Het Drentse Landschap op meerdere plekken diepe greppels en sloten omgevormd tot ondiepe slenken. Uitzonderingen

Ondanks de beperkte effecten op beekdalniveau waren er wel enkele uitzonderingen. Zo heeft herstel van het gebied Schrapveen tot grote positieve verschuivingen in de vegetatie geleid met onder meer een toename van Draadzegge, Holpijp, Grote ratelaar en Moeraskartelblad. Het gebied is 20 jaar na het nemen van maatregelen zo nat en schraal, dat dit voorjaar beide laatste soorten het aspect van meerdere percelen bepaalden.

Duidelijk is geworden dat herstel van het Reestdal lokaal slaagt, maar dat voor herstel op beekdalniveau er meer nodig is. Allereerst verdere grondverwerving om daarna het peil van de Reest als geheel omhoog te kunnen brengen en sloten en greppels aan weerszijden van de beek te verondiepen. Om dit voor elkaar te krijgen is het Water-op-Maatproject in het leven geroepen met Waterschap Reest en Wieden als trekker. Naast natuurherstel kan het waterschap ook haar doelen op het gebied van water-vasthouden en beekherstel in dit project realiseren. Recent is er geld beschikbaar gesteld om grondaankoop en herstelmaatregelen te financieren. Het Water-op-Maat-project beoogt in de middenloop de nog benodigde beekdalgronden aan te kopen. Hierna is het mogelijk aanvullende herstelmaatregelen te nemen. Na jaren van voorbereiding en soms tegenslag is het nu zover dat herstel in ieder geval in de middenloop van het Reestdal (tussen de N48 en Bloemberg) nabij is. Tussen nu en eind 2014 wordt een begin gemaakt met het verondiepen van de Reest door aanleg van drempels en bodemverhoging. Ook worden enkele knijpstuwen bij bruggen geplaatst die het mogelijk maken in extreem natte tijden water langer in het beekdal vast te houden. Tenslotte

Ook het reservaat De Wildenberg bleek een uitzondering. Gelegen tegen het gebied Takkenhoogte veranderde de vegetatie hier wel in gunstige zin. Dotterbloem en Noordse zegge breidden zich uit, Pitrus en Ruwe smele namen af. Ook soorten van moerasvegetaties zoals Waterdrieblad, Snavelzegge en Wateraardbei werden nu in het hooiland gevonden. Afgelopen zomer trof rayonbeheerder Harald de Graaff zelfs een orchidee (vermoedelijk Rietorchis) aan in het hooiland. De reden van herstel op deze plek is vermoedelijk het herstel van het infiltratiegebied Takkenhoogte, en de aanleg van een drempel in de Reest net stroomafwaarts van het reservaat. Dit heeft tot hogere en meer stabiele

Dertig jaar beleid en streven naar natuurherstel in het Reestdal heeft vooral lokaal effect gehad. Op korte termijn ziet het er naar uit dat in de middenloop peilverhoging kan leiden tot serieus natuurherstel. Daarmee leiden jarenlange inspanningen op het gebied van grondaankoop, onderzoek en overleg tussen betrokken partners tot resultaat. Dit neemt niet weg dat Het Drentse Landschap zich zal blijven inspannen om ook voor zowel de boven- als benedenloop van het Reestdal natuurherstel werkelijkheid te laten worden. *Ing. M.H. Buruma en Drs. U.Vegter zijn respectievelijk rentmeester en hoofd Onderzoek en Planning van Het Drentse Landschap.

Foto: Harry Cock

Foto: Henkjan Kievit

Het Drentse Landschap viert 80-jarig bestaan met een prachtig boek over de Reest Komend jaar bestaat Stichting Het Drentse Landschap tachtig jaar en dat is een mooie gelegenheid om iets bijzonders te doen. Al lang bestond het idee om een ‘prachtboek’ over de Reest te maken. Weliswaar is er in het verleden al heel veel over de Reest gepubliceerd, maar een boek waarin de beek zich in al zijn schoonheid kan laten zien, is er tot nu toe nog niet. Komend voorjaar is het zo ver en zal Het Drentse Landschap eindelijk haar boek over haar allermooiste beek hebben… Toen Het Drentse Landschap eind jaren zestig bij de Reest betrokken raakte, zag het er somber uit. Net als vrijwel alle andere Drentse beken dreigde ook de Reest opgeofferd te worden aan de landbouwbelangen. Samen met Landschap Overijssel stortte Het Drentse Landschap zich op het behoud van de Reest en het Reestdal. Hun inzet bleek succesvol: het gevaar werd afgewend en de Reest kreeg de erkenning die zij verdiende. Inmiddels bezitten beide natuurorganisaties samen meer dan de helft van de grond in het Reestdal en hebben ze belangrijke plannen kunnen realiseren om de natuur en het cultureel erfgoed te behouden en te herstellen. Beelden van een beek Voor haar nieuwe jubileumboek gaf Het Drentse Landschap drie fotografen de opdracht om de Reest in beelden vast te leggen. Drie fotografen die op heel verschillende manier naar de wereld kijken. Henkjan Kievit fotografeerde de natuur vier seizoenen lang, Harry Cock legde het landschap van het Reestdal vast en Sake Elzinga laat het culturele erfgoed zien: keuterijen, herenboerderijen en havezaten langs de beek. Hun foto’s vormen de hoofdmoot van De Reest – Beelden van een beek. Bertus Boivin beschreef in het boek de geschiedenis van de Reest en de ontwikkeling van het Reestdal. Extra steun Het boek over het Reestdal is niet alleen een aanwinst voor de boekenkast, maar u steunt met de aankoop het werk van Het Drentse Landschap ook nog eens extra. Bovendien wordt van elk verkocht exemplaar € 1,00 afgedragen aan het Reestfonds dat samen met Landschap Overijssel is opgericht om gronden in het Reestdal aan te kopen zodat we het gebied nóg mooier kunnen maken.

Foto: Sake Elzinga

Zie voor de bestelgegevens van De Reest de folder die met dit tijdschrift werd meegestuurd of kijk op www.drentslandschap. nl. Hier staat ook meer informatie over het Reestfonds.

Familieuitje

Dit jaar wordt de wandeling in samenwerking met Natuurmonumenten, Kraus Groeneveld Stichting, Museum Vosbergen en een aantal landgoedeigenaren georganiseerd. Samen met Het Drentse Landschap zorgen zij onderweg voor (muzikaal) vermaak. Ook zijn er verschillende (kinder)activiteiten. En voor iedereen staat er aan het einde een warm drankje klaar. U kunt wandelroutes tussen 11.00 en 14.00 uur ophalen. De route is ongeveer 6 kilometer, maar kan ook worden ingekort. De kosten voor deze sfeervolle wandeling bedragen € 2,50 p.p. (inclusief route, activiteiten en warm drankje). Kinderen t/m 4 jaar gratis.

Foto: Ger Smid

Op donderdag 26 december (2e Kerstdag) vindt vanaf 11.00 uur de traditionele Kerstwandeling van Het Drentse Landschap plaats in de statige omgeving van de landgoederengordel Eelde/ Paterswolde. Hier vormen schitterende landhuizen, mooie statige oprijlanen en pittoreske doorkijkjes het decor voor een heerlijke wandeling voor het hele gezin. Een verrassend uitstapje dat u niet alleen de landgoederen laat zien, maar u ook meeneemt langs dikke oude, knoestige bomen, leuke bruggetjes en weidse uitzichten.

Kerstwandeling in sfeervolle omgeving landgoederengordel Eelde

Startlocaties: Huize Lemferdinge Lemferdingelaan 2 – Paterswolde Koetshuis op landgoed Vennebroek Hoofdweg 266 – Paterswolde

Zie voor meer informatie en de parkeermogelijkheden www.drentslandschap.nl/activiteiten

Activiteiten

Activiteiten eruit gelicht Kijk voor meer activiteiten in de agenda oktober 2013 t/m maart 2014 of op www.drentslandschap.nl

Zo 5 januari 13.00 uur

De wind waait stevig. Met de sjaal hoog opgetrokken en de muts diep over de oren is het heerlijk weer voor een stevige winterwandeling. Dit keer neemt de natuurvereniging Zuidwolde ons mee. Na de wandeling staat er een bak heerlijke soep dampend op u te wachten. Kosten: € 3,50 p.p. Aanmelden is niet nodig. Startlocatie: Ommerweg 59, 7921 TB Zuidwolde.

Foto: Harry Cock

Winterwandeling Zuidwolde

Zo 19 januari 14.00 uur

Vogels hebben het soms moeilijk in de winter. Waar moet je eten vandaan halen als er geen vliegjes en rupsjes zijn? Je kan ze helpen door zelf vetbollen te maken en pinda’s te rijgen. Ook vertellen we hoe vogels de winter doorkomen en doen we een spel. Leeftijd: 6-12 jaar. Kosten: € 5,-. Aanmelden is noodzakelijk en kan via www.drentslandschap.nl/activiteiten of 0592-313552. Locatie: infocentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, 7957 NB De Stapel (bij De Wijk). Foto: Geert de Vries

Maak zelf een vetbol!

Zo 19 januari 14.00 uur

Een leuke excursie waarbij onderweg wordt stilgestaan bij de vele sporen die dieren achterlaten in de natuur. Ook al zitten de dieren zelf diep verscholen, hun sporen blijven vaak lang zichtbaar. Het is altijd verrassend hoeveel sporen er te vinden zijn. Startlocatie: parkeerplaats Kampsheide. Vanaf de provinciale weg Assen-Rolde de Tumuliboslaan inslaan, vervolgens 1e weg links. Aan het eind van dit weggetje is de parkeerplaats. Foto: Aucke Lubach

Sporen in de winter

Do 23 januari en 6 februari 19.30 uur

Foto: Eric Wanders

Cursus vogels

Een leuke en leerzame cursus over vogels. De cursus bevat 2 theorieavonden en 1 excursie op zondagochtend 23 maart. Tijdens de eerste avond staan de bos- en tuinvogels centraal. De tweede avond de roofvogels en uilen. Met enthousiasme en vol boeiende verhalen vertelt Minte Mulder aan de hand van voorbeelden hoe deze vogels leven. Niet alleen het gebruikelijke gedrag wordt besproken, maar juist ook de niet alledaagse bijzonderheden. Gaandeweg leert u ook de meest voorkomende vogels herkennen aan hun geluid. Kosten: € 25,- (inclusief koffie/ thee). Beschermers en Vrienden van het Drents Archief betalen € 20,-. Aanmelden is noodzakelijk en kan via www.drentslandschap.nl/activiteiten of 0592-313552. Locatie: Drents Archief, Brink 4, 9401 HS Assen.

Interview

Albert Rademaker

. . . afscheid van het kwartaalblad . . . “Het tachtigste nummer van het kwartaalblad wordt nog door mij gemaakt, het eenentachtigste niet meer,” laat Albert mij weten. Zijn gezicht spreekt boekdelen, eerst een sombere blik, maar dan is er ook opluchting. “Ik krijg nu meer tijd om mijn eigen dingen te doen, vier keer per jaar een kwartaalblad is voor mij vier maanden rekening houden met allerlei deadlines.” Albert mompelt dat hij een dagje ouder wordt; hij is inmiddels zevenenzestig jaar, en er is meer dan Het Drentse Landschap. Erna van Mil*

Albert Rademaker is twintig jaar geleden gevraagd om het kwartaalblad een gezicht te geven. Hij heeft deze opdracht met veel genoegen geaccepteerd. “Ik heb deze opdracht heel serieus genomen, mijn taak als vormgever is de boodschap van mijn opdrachtgever zo goed mogelijk over te brengen aan het publiek. Ik vind mezelf een gedegen vormgever, ik ben een mathematische ontwerper, ik werk altijd met een vast stramien. Deze manier van werken vind je terug in al mijn werk, ook in mijn vrije werk.” De toekenning van de Culturele Prijs van Drenthe in 2010 was voor Albert het moment waarop hij zich realiseerde dat ruim 40 jaar werk vooral ontstaan was in zijn onmiddellijke leefomgeving en dat zijn werk herkend en gewaardeerd wordt door een grote groep mensen. Albert reageert nog steeds heel bescheiden als ik verder doorvraag over die waardering. “Ik ben opgevoed, net zoals veel mensen in Drenthe, doe mor gewoon je werk dan doe’j al gek genog.” Kattenkwaad

Albert heeft de natuur met de paplepel ingekregen. Zijn moeder heeft hem respect voor alles wat groeit en bloeit bijgebracht. “Foppie Brouwer

(Radioprogramma: Alles wat groeit en bloeit en altijd weer boeit.) was vaste prik. Het hoofd van de school in Anloo ging regelmatig met ons het veld in om bloemen te determineren en ik heb in mijn jeugd veel langs ‘t Loopie (Anloër Diepje) gezworven. Later heb ik daar ook wel kattenkwaad uitgehaald, zoals eieren rapen en snoeken stropen..” De belangstelling voor de cultuur heeft hij meegekregen van de familie Musch; de zoon van de kunstschilder Evert Musch zat naast Albert in de schoolbankjes en Evert Musch zelf heeft Albert gestimuleerd om naar de kunstacademie te gaan. Zijn betrokkenheid bij de natuur en de cultuurhistorie is altijd gebleven. “Begin jaren ’70 zat ik in een werkgroepje dat ageerde tegen de ruilverkaveling Rolde-Anloo. Kennelijk nog te jong en met te onbezonnen actieplannen.Van Harry de Vroome kreeg ik toen een telefoontje dat ik niet meer welkom bij de werkgroep was. Het is gelukkig later wel weer goed gekomen tussen Harry en mij, we hebben geweldig samengewerkt, o.a. in de actie Kniphorstbos/De Strubben: eot...nee!” Albert omringt zich in zijn werk en in zijn privérelaties graag met mensen

Interview

Foto: Sake Elzinga

daag de dag zie je nog steeds mensen de kerk en de omgeving vastleggen op doek. Het is toch geweldig om op deze manier een ode aan de kerk en de omgeving van Anloo te brengen.” En dat is niet het enige dat op stapel staat zie ik aan de vele papieren waarmee Alberts werkkamer bezaaid ligt, maar ook aan zijn enthousiasme als hij praat over zijn vak. We zullen nog veel van zijn handschrift tegenkomen. Met de wetenschap dat de lezers van ons kwartaalblad ook nog op andere manieren kunnen genieten van zijn werk bedank ik Albert namens alle lezers voor zijn jarenlange inzet.

die de natuur en de cultuurhistorie een warm hart toedragen.Volgens Albert kan dat ook niet anders. ”Dat hoort bij mij.”

al dan niet verkeerde keuze gemaakt in de toepassing van tekst, kleur en ondergrond. Af en toe heeft dat een klacht over de leesbaarheid tot gevolg.“

Het kwartaalblad

Uit diverse lezersonderzoeken blijkt dat het kwartaalblad een hoge waardering krijgt. Niet alleen recent, maar ook in de afgelopen twintig jaar. Dat is een van de redenen dat je het blad niet moet veranderen. Op mijn vraag of er dan nooit iets veranderd is, antwoordt Albert heel beslist: “Natuurlijk wel, als ik mijn huidige werk vergelijk met dat van vroeger zijn er veranderingen te zien.Vroeger was mijn werk soberder qua kleurgebruik. In de loop der jaren is er door de toenemende technische en digitale ontwikkelingen veel meer mogelijk geworden. Soms spelen deze ontwikkelingen je parten en heb je een

Rondom Magnus

Albert zal zich de komende jaren ook zonder het werk voor het kwartaalblad niet vervelen. Hij is onder anderen bezig met een eigen typografieproject onder de noemer vanheurnzeggn. Samen met de Vereniging Historisch Anloo wordt er gewerkt aan het inventariseren en fotograferen van schilderijen, tekeningen en aquarellen waarop de kerk van Anloo staat. Dit moet in 2015 leiden tot een grote buitenexpositie op billboards en spandoeken in en rond het dorp onder de noemer Rondom Magnus. “Sinds jaar en dag wordt de Magnuskerk geschilderd, van-

*E. van Mil zit in de redactie van Het Drentse Landschap.

Erfgoed

De Mulderij

molen en molenaarswoning

Eric van der Bilt*

De molen van Gieterveen is een zeer beeldbepalend onderdeel van

Molen De Eendracht is een korenmolen met een stelling en een ronde gemetselde bovenbouw uit 1904. Geplaatst op een gemetselde achtkantige onderbouw uit 1877 die bij de recente restauratie in 2008 weer geheel vervangen is. De molen was na een brand in 1904 in de huidige verschijningsvorm herbouwd. De oorspronkelijke houten top, afkomstig uit Nieuw-Buinen, werd in 1877 op de stenen onderbouw geplaatst aan de rand van het dorp. Als maalderij ten behoeve van een viertal lokale boeren. In die tijd was de veenontginning nog in volle gang. In 1905 werd de molen, tezamen met de molenaarswoning of Mulderij gekocht door R.J. Mulder. Tot 2004 is de molen in bezit geweest van deze familie die er ook woonde. Johannes Mulder was de laatste eigenaar van De Eendracht. De molen werd toen al enkele jaren niet meer gebruikt als gevolg van de slechte gezondheid van de molenaar.

het dorpsbeeld. Gelegen langs een zijstroompje van de Hunze - dichterlijk â&#x20AC;&#x2DC;De Beekâ&#x20AC;&#x2122; genaamd - vormt het geheel van molen, molenaarswoning en schuren een ensemble van grote monumentale kwaliteit. Het behoud hiervan wordt door Stichting Het Drentse Landschap, hierbij gesteund door de Molenstichting Drenthe en de Stichting Molen De Eendracht, van groot belang geacht.

Foto: Sake Elzinga

Restauratie

Op 6 maart 2004 overleed Johannes Mulder. Hij liet het hele molencomplex, tezamen met enig in het Hunzedal gelegen land, aan de Molenstichting Drenthe na. Met als opdracht om de molen eeuwig voor het nageslacht te behouden. Eerste prioriteit kreeg vanzelfsprekend de restauratie van de molen, een rijksmonument. Dankzij een forse subsidie uit het calamiteitenfonds van de toenmalige Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurhistorie en Monumentenzorg (RACM) eind 2006, kon de restauratie in 2007 en 2008 door de

Foto: Sake Elzinga

Erfgoed

Molenstichting Drenthe uitgevoerd worden. De stenen onderbouw werd vervangen. De top met de wieken, die een vlucht van 19,25 meter hebben, werd eraf gehaald en gerestaureerd. Begin 2009 stond de molen er weer stralend bij. De lokale Stichting Molen De Eendracht zorgt ervoor dat de molen vrijwel elk weekeinde draait. Met het gemaalde meel worden in het nieuw gebouwde bakoventje koekjes gebakken. Uit de verkoop hiervan kan men deels de exploitatie van de molen betalen. De vrijwillige molenaars worden door de Molenstichting Drenthe opgeleid en bijgeschoold. Een mooi voorbeeld van de inzet van de gemeenschap van Gieterveen. Samenwerking

De Molenstichting Drenthe zocht naar een partner die haar zou helpen de gerestaureerde molen te onderhouden. Zij zag daarin een rol voor Het Drentse Landschap die daar ook toe bereid was gezien de Belvédère kwaliteit van het gehele complex.Vanuit de wens om het ensemble in haar totaliteit te behouden droeg de Molenstichting de molen tezamen met de Mulderij en bijbehorende opstallen en 1,8 ha grond

voor één euro op 21 december 2009 aan de stichting over. Inmiddels was in datzelfde jaar de Mulderij en de bijbehorende opslagschuur als provinciaal monument aangewezen.Voor ons een geweldige extra mogelijkheid om steun voor de restauratie te verkrijgen. Mulderij

De molenaarswoning, gelegen Broek 92 te Gieterveen, is waarschijnlijk rond 1890 gebouwd. Het is een zogenaamd krimpentype met aan weerszijden een krimp tussen voorhuis en schuur. Het is opgebouwd uit rode bakstenen onder een rood pannendak met wolfseinden ter hoogte van de voor- en achtergevel. Dit boerderijtype komt veel voor in dit ontginningsgebied. De Mulderij en haar bijgebouwen verkeerden bij de overdracht in 2009 in zeer slechte staat en moesten nodig gerestaureerd worden. Het interieur van het voorhuis was geheel intact gebleven, met bedsteden in de voorkamer, de oorspronkelijke deuren, kozijnen met typerende roedeverdeling in de ramen en de stalvensters. Bij de boerderij behoort een stookhut, een schuur en een in 1950-1960 gebouwd pakhuis met prefab betonnen vensters. Inmiddels hebben de vrijwilligers van

Stichting Molen De Eendracht daar met eigen arbeid een prachtig centrum van gemaakt van waaruit zij de exploitatie van de molen uitvoeren. De restauratie

Samen met Architecten Meppel werd een restauratieplan opgesteld. De insteek was om het voorhuis zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat te behouden. Balken plafonds, de schouw, oude deuren en omlijstingen, en een houtgeschilderde bedstedewand. Op de deel werden de nieuwe slaapkamers en de badkamer gerealiseerd. Het middengedeelte is vrijwel geheel open gebleven waardoor men in de boerderij nog het kapitale volume van de oorspronkelijke kap met gebinten kan beleven. Het werk werd uitgevoerd door de fa. Poortman uit Veeningen. Medio 2012 vond de oplevering plaats. Inmiddels is de woning verhuurd. Het project werd financieel gesteund door de Provincie Drenthe met ILG middelen (EOGFL) en middelen uit het Herbestemmingsfonds terwijl ook een bijdrage van de Nationale Postcode Loterij werd ontvangen. Harde stenen en zachte waarden

Het streven naar behoud van de molen

Erfgoed

Foto’s: Sake Elzinga

met molenaarswoning en bijgebouwen, gelegen op een kavel langs De Beek, ligt voor een stichting als de onze voor de hand. Het complex is van grote betekenis voor de nederzettingsgeschiedenis van de vervening en de daarop volgende economische groei van Gieterveen. De landschappelijke waarde als onderdeel van het dorpssilhouet spreekt voor zich, net als de samenhang van het ensemble van molen met boerderij en bijgebouwen en erf als volledig intact bedrijf, een eeuw lang in bezit van de familie Mulder. Een dergelijk gaaf behouden samenhang is steeds meer een zeldzaamheid in Drenthe. Het meest bijzondere vormt echter de sociale betekenis van de huidige exploitatie. Het Drentse Landschap zorgt als eigenaar voor beheer en behoud met steun vanuit het Rijk voor de molen en naar wij hopen structurele

steun in de toekomst van de Gemeente Aa en Hunze. De dagelijkse exploitatie geschiedt door de vrijwilligers van Stichting Molen De Eendracht onder de bezielende leiding van Bé Blauw en de altijd ondersteunende buurman Hendrik Poelman. De Molenstichting Drenthe zorgt voor inhoudelijke kennis en leidt de vrijwillige molenaars op. Binnen deze samenwerking nemen alle partijen een deel van de verantwoordelijkheid. In onze ogen is dit de enige manier om onrendabele industriële monumenten zoals molens voor de toekomst te bewaren. Momenteel is Het Drentse Landschap in gesprek met een zestal gemeenten om te bezien of deze benadering op meer plaatsen zou kunnen leiden tot een duurzamer behoud van kwetsbare monumenten als kerktorens en molens.

*Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur/bestuurder van Het Drentse Landschap.

NB. Bij het schrijven van dit artikel werd gebruik gemaakt van de cultuurhistorische waardestelling van molen en boerderij door het Drents Plateau (mei 2006).

17 Het Drentse Landschap is op zoek naar nieuwe vrijwilligers. Op dit moment zijn er zo’n 250 mensen op de een of andere manier actief voor onze stichting. Zonder hun inzet zouden we veel minder kunnen doen voor de natuur en het landschap in Drenthe. De stichting heeft nu vacatures voor het beheer en voor het informatiecentrum ’t Ende in De Stapel, bij De Wijk.

Het Drentse Landschap zoekt vrijwilligers Vacature Vrijwilliger beheerteams Gasteren en Zuid Het Drentse Landschap werkt met kleine beheerteams, die allerlei werkzaamheden uitvoeren in onze natuurgebieden. Het gaat hierbij om snoeiwerk, controle en vrijhouden van de afrastering, onderhoud wandelroutes en andere voorkomende werkzaamheden. Deze teams bestaan uit 3 à 4 vrijwilligers. Meestal komt het team 1 of 2 dagdelen per week bij elkaar om samen aan een klus te werken. Het team wordt aangestuurd door het rayonhoofd. We zoeken enthousiaste mensen die het fijn vinden om in de natuur de handen uit de mouwen te steken.

Vacature Vrijwilliger informatiecentrum ’t Ende Werkgroep ’t Ende bestaat uit enthousiaste vrijwilligers die gedurende het zomerhalfjaar allerlei activiteiten organiseren in het informatiecentrum ’t Ende in De Stapel (bij De Wijk). De werkgroep organiseert lezingen, rondwandelingen, fietstochten en kinderactiviteiten. Daarnaast verzorgt zij sinds enige jaren ook zelf de wisseltentoonstellingen. De werkgroep wil met name in de vakantieperioden meer activiteiten, zoals kindermiddagen, verzorgen en zoekt enkele vrijwilligers die daar affiniteit mee hebben.

Foto: Olga de Lange

Belangstelling? Op onze site www.drentslandschap.nl staan onder ‘Over ons – Werken bij het landschap’ alle vacatures die we momenteel hebben. Voor meer informatie kunt u bellen of mailen naar Hans Colpa, communicatiemedewerker & vrijwilligerszaken: tel. 0592-304171 of per mail: h.colpa@drentslandschap.nl. Heeft u echter interesse om ander vrijwilligerswerk te doen dan is dat natuurlijk ook altijd bespreekbaar.

Wandelroute Bertus Boivin / Melle Buruma

Het Annermoeras Het Annermoeras ligt ongenaakbaar in het zonnetje. Een groep smienten zoekt een geschikte landingsplaats, terwijl de grote zilverreiger het tafereel met enige belangstelling gadeslaat. Een wit paardje komt slungelachtig op ons af in de veronderstelling dat er wel iets lekkers te halen valt. Enigszins teleur gesteld vervolgt-ie even later zijn weg. We lopen door een stuk natuur waar twintig jaar geleden eigenlijk nog niemand van droomde. Hooguit een paar enthousiastelingen bij Het Drentse Landschap… stelsel van grote en kleine sloten werd op de gekanaliseerde Hunze aangesloten om het gebied efficiënt af te wateren. Met vier gemalen en een groot aantal stuwen kon het waterschap omwille van de landbouw voortaan het waterpeil tot op de centimeter nauwkeurig regelen.

Hunzevisie De Hunzevisie was het resultaat van een onderzoek naar de kansen van het gebied. Was het mogelijk om in het Hunzedal met grootschalige natuurontwikkeling iets terug te krijgen van de natte natuur van vroeger met haar

Foto: Bertus Boivin

Op 20 maart 1995 presenteerden Stichting Het Drentse Landschap, Het Groninger Landschap en het Wereld Natuur Fonds hun Hunzevisie. De publicatie liet zien hoe in de vorige eeuw een ‘mozaïek van hooilandjes en broeklanden’ plaats had moeten maken voor een ‘vlak aardappellandschap met grote rechte kavels’. De Hunze die eerst met een oneindige serie meanders richting Zuidlaardermeer kronkelde, veranderde rond 1960 in een kaarsrecht afwateringskanaal. Voortaan lag het water opgesloten binnen hoge kades. Een uitgebreid

Foto: Aerophoto Eelde

Aardappellandschap

groenlanden, moerassen en broekbossen? De Hunzevisie liet zien dat het Hunzedal zich goed voor zo’n ontwikkeling zou lenen. Extra gunstig was het dat op veel plekken in het dal kwelwater van goede kwaliteit afkomstig van de Hondsrug naar het oppervlak kwam. Ondanks alle ontwatering en intensief landbouwkundig gebruik bleek het grote hoogteverschil tussen Hondsrug en Hunzedal in staat om voldoende kweldruk in stand te houden.

Een rondje over de kades Via een klaphek komt u op de kade langs de grens van het Annermoeras (punt 4 in de route). Het hek is nodig vanwege de

Foto: Sonja van der Meer

koeien en paarden die het gebied begrazen. Feitelijk loopt u een rondje tegen de klok in rond het gebied waarbij u twee keer met een brug over de Hunze gaat. Op de kade heeft u een prachtig uitzicht over de oude en nieuwe meanders van de Hunze. Centraal in het gebied ligt de gekanaliseerde Hunze. De laatste meander vóór de gaswinningslocatie vormt tot op de dag van vandaag de gemeentegrens van Aa en Hunze en Tynaarlo.

Foto: Hans Dekker

Het Hunzegebied als potentieel natuurontwikkelingsgebied verraste velen. De mogelijkheden die de natuurorganisaties voor het ‘saaie’ veenkoloniale gebied zagen, kwam hen dan ook nogal theo retisch voor. Toen in december 1993 ruim 23 hectare bij het Annermoeras onder de hamer kwam, besloot Het Drentse Landschap te laten zien dat het haar serieus was met haar plannen en ging meebieden op de veiling. Voor het tegenwoordig onbegrijpelijk lage bedrag van 7000 euro per hectare - tegenwoordig ligt de prijs minstens vier keer zo hoog - werd de stichting eigenaresse van haar eerste grond in het Annermoeras. Later kwamen daar de twee oude Hunzemeanders bij die sinds de ruilverkaveling eigendom waren van Staatsbosbeheer. In de loop van de tijd kocht de stichting van de betrokken landbouwers het land aan weerszijden van de Hunze. Inmiddels is dit gebied in totaal zo’n 80 hectare groot. De inrichting van het Annermoerasproject kon in 2003 worden afgerond. De Hunze heeft bij Spijkerboor zijn oude meanders teruggekregen, de kades zijn naar de buitenkant van het natuurgebied verplaatst. Het gebied kon zich in korte tijd ontwikkelen tot een paradijs voor watervogels. Zo vonden de watersnip en de blauwborst hier nieuwe broedmogelijkheden. Ook de bevers blijken zich er uitstekend thuis te voelen, ze bouwden er inmiddels een grote burcht. Als de Hunze een tijdje veel water afvoert, kan het hele Annermoeras onder water komen te staan, zoals op de luchtfoto links uit 2008 te zien is. Zulke extra bergingscapaciteit past in de plannen van de overheid en waterschap om het Hunzegebied te laten fungeren als een zogeheten klimaatbuffer.

‘Ouderwetse Hunze’

Blauwborst

kant ligt akkerland, ten westen richting Hondsrug zie je voornamelijk graslanden.

Hunzemeander Zodra u door het hek bent, bent u terug in het Annermoeras. Terug op de kade die parallel aan de Hunze loopt, kunt u via een pad linksaf naar één van de oude Hunzemeanders lopen (punt 7). De brug is aangelegd om de ‘eilandjes’ tussen de meanders en de gekanaliseerde Hunze te kunnen maaien.

1 Op de expositie in Egberts Lent staat de Bever centraal. In 2008 werden de eerste Bevers in de Hunze uitgezet. Vijf jaar later schatten biologen hun aantal in het gebied al op meer dan vijftig dieren. Het Drentse Landschap heeft een kinderspeurtocht die bij de boerderij start. De tocht brengt de kinderen langs de Hunze waar ze op zoek gaan naar sporen van de Bever. (Egberts Lent is van april tot oktober dagelijks geopend van 11.00 tot 17.00 uur.)

Als u via het ‘hoogholtje’ de Hunze overgestoken bent, loopt u een paar honderd meter langs de gekanaliseerde ‘ouderwetse’ Hunze (punt 5). Het schouwpad volgt de kade die het water binnen de perken moest houden. Wie een paar jaar geleden over de Hunze kanode, zag niets van het omringende landschap. Er is hier een opvallend verschil tussen het gebruik van het land ten oosten en ten westen van de Hunze: aan de oost-

Foto: Joop van de Merbel

Annermoeras

Foto: Harry Cock

Uitneembaar routekaartje in dit nummer. Ook te downloaden op www.drentslandschap.nl

2 Op het eerste gezicht zou je zeggen dat boerderij Egberts Lent in Nieuw-Annerveen (Hunzeweg 30) uit 1812 stamt. Dat jaartal zit namelijk in de muurankers in de voorgevel. Waarschijnlijk is het pand in dat jaar verbouwd. We kennen namelijk al bewoners van de boerderij vanuit het begin van de zeventiende eeuw. Mogelijk zijn de gebinten van de boerderij oorspronkelijk van elders hier naartoe gebracht. Sinds 2007 is Het Drentse Landschap eigenaar van de boerderij. Egberts Lent is gerestaureerd. Het woonhuis wordt verhuurd, in het achterhuis heeft Het Drentse Landschap een info centrum over het Hunzedal. 3 Na afloop van de wandeling is Café ‘t Keerpunt op de kruising in Spijkerboor nabij. Het is een prima plek om even bij te komen. ‘t Keerpunt is met recht een historische plek, want de geschiedenis van ’t Keerpunt gaat terug naar Willem Grevijlink die in 1737 sluismeester van het Annerverlaat werd en tol mocht heffen van de reizigers die hier de brug over de Hunze passeerden. Op deze prima plek begon Grevijlink ook meteen een winkel en een herberg.

Flora

Weegbree In Drenthe komen twee weegbreesoorten voor die tot de meest algemene plantensoorten van onze provincie behoren. Zelfs van Nederland. Het zijn de Grote en de Smalle weegbree. De Grote is zelfs wereldwijd verspreid en geldt als kosmopoliet. De mens heeft hierbij een rol gespeeld.

onder in de aar en schuift in de loop der tijd naar boven op. De zaadjes worden wel geoogst om ze op te nemen in vogelvoerpakketten. Bij vochtig weer wordt de zaadhuid slijmerig en plakkerig. Daardoor worden ze gemakkelijk verspreid aan poten of vacht van dieren, banden van voertuigen of schoeisel en kleding.

Joan D.D. Hofman

Foto: Jan van Arkel / FN

Ecologische betekenis

Een bijzonderheid van weegbree is dat de bladeren evenwijdig lopende nerven hebben. Dat lijkt niet bijzonder als je bedenkt dat bijvoorbeeld grassen, orchideeĂŤn en lelieachtigen dat ook hebben. Maar deze planten horen bij de eenzaadlobbigen waarvan die evenwijdige nerven een kenmerk zijn. Tweezaadlobbige hebben vertakte nerven en omdat ze tot deze groep behoren, is weegbree daarbinnen een uitzondering. Je ziet Grote en Smalle weegbree vooral in korte begroeiingen op voedselrijke gronden, zoals graslanden, gazons, bermen, akkers en braakliggende gronden. Op lichte, open plekken dus. Het zijn taaie rakkers dankzij hun stevige, vlezige bladeren die meestal op of laag bij de grond liggen. Daardoor zijn ze goed bestand tegen begrazing, maaien en betreding. De bloempjes zijn weinig opvallend. Ze zijn klein en zitten dicht opeengepakt in een lange of korte aar. Wat wel opvalt bij de bloei zijn de helmknoppen van de lange meeldraden. Die verschijnen overigens nadat de stempels al ontwikkeld zijn. De bloemen bevatten geen nectar; ze moeten het dus hebben van windbestuiving. Ze bloeien van mei tot november. De bloei begint

Als voedselplant voor gewervelde dieren spelen Grote en Smalle weegbree geen rol. Daarentegen is met name Smalle weegbree van groot belang voor talloze insecten. Niet als nectarbron, maar als voedselplant en opgroeiplaats voor larven en rupsen. Zweefvliegen voeden zich met het stuifmeel. Wantsen laven zich aan het sap van de bladeren. Sommige vlindersoorten leggen hun eitjes op weegbree en hun rupsen voeden zich ermee.Voor de larven van snuitkevers geldt hetzelfde.Vele bladluizen en larven van mineervliegjes leven respectievelijk op en in weegbreebladeren, waarbij de laatste zich al gangen gravend voeden met het binnenste van de plant. Dit kan leiden tot wonderlijke vervormingen van de plant. Oud gebruik

Weegbree was al in de Romeinse tijd bekend als kruid met een brede medicinale werking. Ook in Nederlandse middeleeuwse kruidboeken neemt weegbree een belangrijke plaats in. Een aftreksel van de plant werd gebruikt als middel tegen uiteenlopende kwalen omdat het een sterke werking heeft als ontstekingsremmer. Tot siroop verwerkt was/is het een probaat middel tegen hoesten. Uit de plant geperst sap

werd toegepast bij diverse huidaandoeningen als jeuk, insectenbeten en brandnetelblaren. Ook in de huidige volksgeneeskunde is de bloedstelpende werking bekend: wondjes genezen snel als je een weegbreeblad breekt en het sap op de wond wrijft. Een extract van de zaden heeft een gunstige uitwerking bij darmklachten. Op zoek naar werkzame stoffen heeft de farmaceutische industrie weegbree geanalyseerd om te kijken welke stoffen synthetisch voor medicijnen konden worden geproduceerd. Grote weegbree

Het wortelstelsel heeft één groeipunt waaruit zich een rozet van brede, vlezige bladeren ontwikkelt, die vlak op de grond liggen. Door de vorm en grootte van het blad is Grote weegbree de naamgever van het geslacht:

Plantago. Dit is afgeleid van Planta wat voetzool betekent. De indianen in Amerika noemden Grote weegbree het ‘voetspoor der blanken’. De eerste kolonisten van dat continent verspreidden Grote weegbree onbewust tijdens hun trektochten. Grote weegbree kan op alle voedselrijke, vochtige bodems groeien, mits niet zuur (hoogveen) of zilt (kwelders). Ook als de bodem door intensieve betreding verdicht is. Vanwege zijn dunne, vrij lange aar wordt Grote weegbree wel ‘rattenstaart’ genoemd. Er zijn overigens van deze overbekende plant mede ook gezien de medicinale werking vele volksnamen in omloop. Bij oude kinderspelletjes wordt de steel van een blad gebroken en het aantal nerven dat uit het bladstuk steekt, voorspelt hoeveel kinderen je zult krijgen, of – vermenigvuldigd met 10 – hoe oud je wordt. In nattere situaties kan een ondersoort worden aangetroffen: Getande weegbree, waarvan de bladeren geen gladde, maar een getande rand hebben. Ook in Drenthe komt deze ondersoort voor. Smalle weegbree

Deze soort met smalle, vaak wat opgerichte bladeren is minder bestand tegen betreding dan de Grote. De verschijningsvorm kan flink variëren. In voedselrijke omstandigheden kan hij in concurrentie met bijvoorbeeld grassen een dichte bos flink uitgegroeide bladeren ontwikkelen, waarbij soms door meerdere rozetten op dezelfde wortel zelfs ‘horsten’ gevormd kunnen worden. Bij relatieve voedselarmoede blijft de plant klein en gedrongen met

Foto: Hanna Schipper

Foto: Frits van Dalen / FN

Flora

een korte aar. Uit stuifmeelonderzoek in oude bodemlagen is gebleken dat er in onze regio een sterke uitbreiding van Smalle weegbree heeft plaatsgevonden sinds de hunebedbouwers; zo’n 5000 jaar geleden dus. In die tijd werd begonnen stukjes bos om te vormen tot landbouwgrond. En naarmate er meer open stukken met korte begroeiing ontstonden, namen de vestigingsmogelijkheden voor onder andere Smalle weegbree toe.

*Drs. J.D.D. Hofman is redacteur van Het Drentse Landschap.

Het Drentse Landschap stelt inzendingen Harry de Vroome-penning open Er kunnen weer projecten/personen worden voorgedragen voor Harry de Vroome-penning. Het Drentse Landschap reikt tweejaarlijks deze penning uit aan initiatieven of mensen die iets bijzonders voor de ontwikkeling van het landschap in Drenthe hebben gedaan of gaan doen. Centraal daarbij staat een duurzame kwaliteitsbevordering van het landschap met behoud van de landschapskarakteristieke elementen.

Harry de Vroome werkte als consulent landschapsbouw bij Staatsbosbeheer in Drenthe. Zijn hele leven stond in het teken van de natuur en het landschap. Ondanks dat het landschap aan allerlei veranderingen onderhevig was, wist Harry de Vroome op vele plekken het landschap haar vorm te laten behouden. Zijn inspirerende kracht was een voorbeeld voor velen die zich met het landschap bezighielden. Onder het motto ‘Landschap als blijvende bron van inspiratie’ tracht de Werkgroep Harry de Vroome van Het Drentse Landschap zijn gedachtegoed levendig te houden. Op advies van deze werkgroep reikt Het Drentse Landschap de Harry de Vroome-penning eens in de twee jaar uit. Leden van deze werkgroep zijn: Arnoud Olie (architect), Frans Beune (landschapsarchitect), Judith van der Berg (NMFD), Albert Kerssies (NM), Henk Post (SBB). Ali Edelenbosch (HDL) is voorzitter van de werkgroep. Categorieën Uitgangspunt voor het toekennen van de prijs is dat de belangen van natuur, landschap, erfgoed, kunst en architectuur in Drenthe gediend moeten worden met het accent op de materiële aspecten ervan. Er zijn twee categorieën, te weten: prijs van verdienste (beloning voor een idee, project of initiatief van personen/werkgroepen of organisaties die zich gedurende langere tijd voor natuur, landschap en/ of erfgoed hebben ingezet). aanmoedigingsprijs (beloning voor een jong, inspirerend en vernieuwend initiatief). Tot 1 maart 2014 kunnen suggesties voor kandidaten of projecten die in aanmerking komen voor de Penning 2014 ingediend worden bij: Het Drentse Landschap – Postbus 83 – 9400 AC Assen t.a.v. Sonja van der Meer onder vermelding van de Harry de Vroome-penning.

Op de website www.drentslandschap.nl is meer informatie te vinden over de criteria waaraan de inzendingen moeten voldoen. Hier vindt u ook een standaardformulier dat gebruikt moet worden voor het indienen van de inzending.

Landhuis voor IJsvogels Met uitzicht op Sultansmeer Samen met vrijwilligers van de Natuurwerkgroep Ruinerwold en Landschapsbeheer Drenthe heeft Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) een ijsvogelwand aangelegd aan de oever van het Sultansmeer in waterwingebied Ruinerwold. Korrie Boxem van de natuurwerkgroep is betrokken bij de aanleg en bij de nazorg voor de wand. Sultansmeer Korrie vertelt: ‘Bij het Sultansmeer hebben we een natuurlijke nestgelegenheid gemaakt in een wortelkluit van een omgehaalde boom. De kluit is dikker gemaakt aan de landzijde. Omdat er water voor de kluit staat is de nestwand minder bereikbaar voor roofdieren en mensen. In de wand kunnen de IJsvogels ‘s winters schuilen en ‘s zomers broeden.’ Koude winters De IJsvogels hebben het met de laatste twee, relatief strenge, winters behoorlijk moeilijk gehad. Anders dan de naam doet vermoeden, moet de IJsvogel niets van strenge winters hebben. Tijdens een vorstperiode krijgt de populatie behoorlijke klappen. Hun belangrijkste voedsel (vis), is dan gedurende lange tijd onbereikbaar onder een laag ijs. Helpende hand Zeker na een aantal koude winters kan het geen kwaad de IJsvogel te helpen door de aanleg van broedwanden. IJsvogels zijn afhankelijk van voldoende voedsel, maar óók van geschikte broedplaatsen. Er zijn bijvoorbeeld geen kale, steile oeverdelen of wortelkluiten waarin IJsvogels een nestgang kunnen graven. En dat is toch wel een eerste vereiste om als populatie te kunnen herstellen: een flink aantal jongen voortbrengen. Waterwingebied Ruinerwold Samen met andere vrijwilligers blijft Korrie de IJsvogel observeren: “In de broedperiode zien we de volwassen IJsvogels bijna uitsluitend in de omgeving van hun nestplaatsen. Vanaf juni zwerven de eerste jongen uit en verlaten het broedgebied. Tegen de winter komen ook vogels die de noordelijke streken ontvluchten. Meestal verdwijnen deze IJsvogels weer aan het begin van het volgende broedseizoen. De reden is vaak dat geschikte nestgelegenheid ontbreekt. Kortom, er is wel voedsel, maar geen nestgelegenheid. Dat kan, soms heel simpel, worden opgelost door broedwanden te creëren. Zoals hier in waterwingebied Ruinerwold.”

Foto: Eric Wanders

In de Drentse waterwingebieden combineert Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) het winnen van water met de ontwikkeling van natuur en landschap. Verantwoord natuurbeheer en het stimuleren van biodiversiteit zorgt voor een goede bescherming van onze drinkwaterbronnen. Kijk eens op wmd.nl voor meer informatie over de gebieden en wandelroutes.

Foto: Joop van de Merbel

Het Drentse Landschap heeft gezond vee

Han Hage*

In de afgelopen 4 jaar is onderzoek gedaan naar de gezondheid van

Runderen

de runderen en schapen van Het Drentse Landschap. Belangrijkste

In het onderzoek bij de runderen is gelet op het voorkomen van Anaplasma, Babesia, Borrelia (verwekker van de ziekte van Lyme), Brucella, BVD, Coxiella (verwekker van Q-koorts), IBR, Leptospirose, Neospora, Paratuberculose en Salmonella. Slechts enkele infecties konden sporadisch worden aangetoond. Ook werd in bloedmonsters de seleniumvoorziening van de runderen beoordeeld. Dit mineraal bleek sterk te wisselen tussen koppels en is over het algemeen te laag. Datzelfde geldt ook voor de mineralenstatus en de kobaltvoorziening. Opvallend is dat ondanks de tekorten de runderen een gezonde indruk maken. Onbekend is of deze runderrassen een

eindconclusie van de Gezondheidsdienst voor Dieren die het onderzoek uitvoerde, is dat de dieren die de stichting inzet voor het beheer, gezond zijn. Er zijn geen aanwijzingen voor overdraagbare aandoeningen of aanwezige infectieziekten gevonden. Het Drentse Landschap is blij met de uitkomst. Het Drentse Landschap is initiator van het onderzoek omdat ze zich als beheerder van 34 natuurterreinen en vele koppels runderen en schapen verantwoordelijk voelt voor de gezondheid van de dieren. Bovendien voelt zij zich maatschappelijk betrokken en verantwoordelijk voor haar publiek dat een bezoek brengt aan de natuurgebieden. In het onderzoek is ook gekeken

naar ziekteverwekkers die mogelijk teken bij zich kunnen dragen. Financieel is het project gesteund met bijdragen van Het Drentse Landschap, Provincie Drenthe, Staatsbosbeheer, Ministerie van Economische Zaken en het POP2: Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling (EU investeert in het platteland).

De relatief goede gezondheidsstatus werd onderstreept door het relatief geringe aantal schapen dat aangeboden werd ter sectie. De doodsoorzaken waren divers.

andere, meer efficiënte, stofwisseling hebben voor wat betreft deze mineralen. Mogelijk gelden voor deze diersoorten andere, lagere normaalwaarden.

€ 5,00 korting op De Landschappen van Overijssel

Schapen Teken

Op 32 natuurterreinen zijn in de maanden juni–augustus over een periode van 3 jaar 30 teken verzameld en onderzocht op door teken overdraagbare aandoeningen die zij kunnen overbrengen op mens en dier. Behalve voor Borrelia (waar de teken individueel voor zijn onderzocht) zijn de 30 teken als één monster onderzocht en is dus per terrein vastgesteld of een aandoening wel of niet voorkwam in die 30 teken. De gevonden ziekteverwekkers in teken en de besmettingsgraad van de teken wijken gemiddeld niet af van wat er elders in Nederland wordt gevonden. Het onderzoek naar deze ziekten is door het Rijks Instituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) uitgevoerd.

JSSEL

De landschappen ige jubileumboek ke In dit pracht karakteristie worden de acht d: van Overijssel sel gepresenteer n van Overijs landschappe ndschap, jong ap, oud zandla ijstijdlandsch llandschap, ndschap, beekda ontginningsla ilandschap, chap, zeekle dschap. rivierenlands en hoogveenlan schap gemaakte laagveenland deze uitgave speciaal voor uitgekozen Schitterende, van 34 goed mooie aan de hand foto’s tonen happen in deze e aan landsc locaties de variati n laten zien kaarte provincie. kte en nieuw gemaa ontwikkeling Historische en, tonen de s zich bevind de mens waar de locatie en de rol van e honderd jaar geven een helder in de laatste teksten atieve daarin. De inform ansgeschiedenis van het ontsta happen van uitleg over de de De landsc landschap. Met een nieuwe Overijsselse aan Overijssel een bezoek het landschap Overijssel wordt het komt dat weet nu hoe U nis. beleve uitziet. er zó afwisselend Baan, Henk even door Ineke Velde. Dit boek is geschr Knigge en Henk van der Martien Hengeveld, Pothoff. van Michiel De foto’s zijn

OVERI HAPPEN VAN DE LANDSC

Bij de jaarlijkse monitoring van de schapen in mei-juni is gelet op het voorkomen van Anaplasma, Babesia, Borrelia (verwekker van de ziekte van Lyme), Chlamydophila, Coxiella (verwekker van Q-koorts) en Paratuberculose. Er bleken geen zichtbare klinische verschijnselen waarneembaar die zouden kunnen duiden op een infectie met Anaplasma, Babesia, Borrelia en Coxiella. Gedurende de 4 jaren onderzoek is er geen infectie met Chlamydophila en Paratuberculose vastgesteld. Bij het mineralenonderzoek bleek de voorziening van koper, ijzer, molybdeen en zink voldoende. De kobaltvoorziening is bij het merendeel van de schapenkoppels te laag.

SEL.NL APOVERIJS

DSCH WWW.LAN

slag.indd

120232_om

Conclusie

Op basis van dit langdurige onderzoek kan de Gezondheidsdienst voor Dieren alleen maar concluderen dat er gezonde dieren lopen in de natuurgebieden van Het Drentse Landschap. Een resultaat om tevreden over te zijn.

Foto: Jaap de Vries

*Dr. J.J. Hage is werkzaam bij de Divisie herkauwers van de Gezondheidsdienst voor Dieren.

Dit prachtige boek presenteert de 8 karakteristieke landschappen van Overijssel: het ijstijd landschap, het oude zandlandschap, het jonge ontginningslandschap, het beekdallandschap, het rivierenlandschap, het zeekleilandschap, het laagveenlandschap en het hoogveenlandschap. Met De landschappen van Overijssel wordt wandelen en fietsen door deze provincie een nieuwe belevenis.

DE HAPPEIJNSSEL LANDSC VANOVER

22-08-12

16:28

Schitterende foto’s tonen aan de hand van 34 goed gekozen locaties de variatie in de Overijsselse landschappen. Op nieuwe en historische kaarten worden deze locaties aangeduid en de ontwikkelingen getoond die in de afgelopen eeuw door de hand van de mens zijn ontstaan. De informatieve teksten beschrijven de ontstaansgeschiedenis van het Overijsselse landschap, waardoor duidelijk wordt waarom het landschap er zo afwisselend uitziet. Beschermers van Het Drentse Landschap krijgen € 5,00 korting op het boek en betalen € 19,95 (normaal € 24,95). Aanbieding is geldig tot 31 maart 2014. U kunt het boek bestellen via www.wbooks.com/de-landschappen-vanoverijssel.html. Gebruik bij uw bestelling de code landschap. ISBN 978 90 400 0763 7 192 pagina’s 24 x 29 cm Gebonden

Foto’s: Geert de Vries

Wilde zwaan

Wilde zwanen in het Hunzedal

In de wintermaanden ontvluchten duizenden zwanen het barre noorden van Europa. In Nederland krijgen ze een warm onthaal.

grijs gekleurde jongen. Zwanen sluiten een huwelijk voor hun leven.

Hier groeit ook nog eens het meest voedzame gras van heel Europa.

Winterverblijf

Er zijn dan drie soorten wilde zwanen veelvuldig te zien. Onze Knobbelzwanen, die hier ook broeden, krijgen gezelschap van de Kleine zwaan en de Wilde zwaan uit Noord-Europa. Geert de Vries*

De Wilde zwaan is een weinig talrijke wintergast die in een doorsnee winter slechts met honderden in Nederland bivakkeert. Dit in tegenstelling tot de Kleine zwaan die hier ’s winters met duizenden te bewonderen is. Toch leven in Europa veel meer Wilde dan Kleine zwanen. De meeste Wilde zwanen overwinteren in de landen rond de Oostzee. Met strenge vorst wordt het kleine clubje

vaste overwinteraars in ons land tijdelijk aangevuld met soortgenoten die even uitwijken voor strenge vorst. Het aantal broedparen in Noord-Europa neemt toe, waardoor bij ons meer overwinteraars komen die voor een belangrijk deel in de drie noordelijke provincies verblijven. De eersten arriveren al in oktober. De hoofdmoot komt pas in december. In kleine families komen ze aan: vader, moeder en de

Wilde zwanen slapen graag op het water, maar foerageren bij voorkeur op ondergelopen weilanden. Het zijn net als alle zwanen vegetariërs. Haarfijn weten ze de nog niet omgeploegde bietenakkers op te sporen, of ontdekken snel wanneer in de omgeving een perceel aardappels niet is geoogst vanwege te natte omstandigheden. Het merendeel van de tijd brengen ze door op grasland. Dit bevat ’s winters nog genoeg voedsel om flinke vetreserves op te bouwen, waardoor ze goed toegerust en uitgerust aan de lange reis naar hun broedgebieden in Noord-Europa kunnen beginnen. Wilde zwanen zijn in Drenthe van

Fauna

betrekkelijk dichtbij te bewonderen. Ze lijken te weten dat hier niet op hen geschoten wordt. Wilde zwanen zijn imposante vogels en wegen wel 11 kg. Bij het zien van deze zwaargewichten ligt de vraag voor de hand: wat behelst deze dieren om een luilekkerland als Nederland te verlaten en met al dat extra gewicht naar het barre noorden af te reizen? Het antwoord is simpel: voedsel. Noord-Europa met zijn vele meren en uitgestrekte toendraâ&#x20AC;&#x2122;s en hoogvenen herbergt namelijk een paar maanden per jaar een onmetelijke hoeveelheid mals voedsel vol met voedingsstoffen. Bovendien wordt het bijna niet donker, zodat ze lange dagen kunnen maken. Het toendraklimaat is ook nog eens gezond omdat daar weinig ziektekiemen zijn. Eerste broedgeval

Het grote probleem is dat de hele voortplantingscyclus bij Wilde zwanen vaak in een te strak tijdschema geperst moet worden. Komen ze te vroeg in hun broedgebied in Noord-Europa aan dan is er geen voedsel beschikbaar en is het water nog bevroren. Ze kunnen dan niet paren want dat lukt alleen in water. Arriveren ze later, dan is de kans groot dat hun jongen niet vliegvlug zijn als de vorst toeslaat. De afgelopen jaren zijn in Denemarken en Duitsland steeds vaker paartjes met succes gaan broeden. De ontdekking van het eerste broedgeval van de Wilde zwaan in Nederland was spectaculair. In 2005 zag de gerenommeerd vogelaar Arend van Dijk in een moeras bij Wanneperveen een paartje Wilde zwanen met vier kleine jongen. Toekomst

Dit eerste en enige broedpaar in Drenthe heeft sindsdien met wisselend broedsucces gebroed. De tijd moet uitwijzen of het gaat om een incident of dat het de voorbode is van een verdere

areaaluitbreiding van de Wilde zwaan in zuidelijke richting. Een dergelijke trend zien we ook bij de Kraanvogel. Wie Wilde zwanen wil zien moet er vooralsnog in de wintermaanden op uit trekken. Het aantal wintergasten stijgt jaarlijks met 5%. Dus de kans om Wilde zwanen in Drenthe te zien wordt steeds groter. Wilde zwanen zijn groter dan Kleine zwanen, ze zijn bijna net zo groot als de Knobbelzwaan. Bekende overwinteringsgebieden zijn de omgeving van het Zuidlaardermeer, Hunzedal en de omgeving van Meppen/Gees.Vogelaars tellen regelmatig hoeveel jongen er tussen zitten. In het eerste levensjaar zijn de jongen nog grijs. Mocht een paartje geen jongen bij zich hebben: geen nood want een Wilde zwaan kan wel 20 jaar worden. Met een gemiddelde van 5 eieren

per jaar is de kans groot dat er vroeg of laat met succes een gezin gesticht kan worden. Eigenlijk is het best bijzonder dat we hier in Drenthe aan de hand van het aantal jongen kunnen volgen hoe succesvol het broeden van de Wilde zwanen in Rusland is geweestâ&#x20AC;Ś

Wilde zwanen met jongen

*G.W. de Vries is natuurfotograaf en lid van de Wetenschappelijke Adviescommissie van Het Drentse Landschap. Dit artikel is van commentaar voorzien door vogeldeskundige Arend van Dijk.

In 2013 heeft Stichting Het Drentse Landschap dankzij de steun van de Nationale Postcode Loterij talloze projecten kunnen realiseren. Zo konden we in Drenthe het nieuwe natuurgebied Mandelanden in het Hunzedal inrichten. Hier voelen de eerste weidevogels zich inmiddels alweer thuisâ&#x20AC;Ś Het werk dat Stichting Het Drentse Landschap met de steun van de Postcode Loterij kan doen, betekent winst voor de natuur, cultuur en voor de mens. Daarvoor willen we de Loterij heel hartelijk bedanken. Maar u wint ook, want bij de Postcode Loterij maakt u elke maand kans op duizenden prijzen. Als u meedoet aan de Postcode Loterij wint u dus eigenlijk altijd. Pak die kans en geef zo de natuur en cultuur in Nederland extra steun. Bel (0900) 300 1500 voor meer informatie.

Foto: TOPfoto

Nationale Postcode Loterij bedankt!

Foto: Martin Rijpstra

Samen zorgen voor een gezonde leefomgeving

Bewegen, recreëren of tot rust komen in een groene omgeving is gezond. Het Drentse Landschap en De Friesland Zorgverzekeraar staan al jarenlang achter deze gedachte. Daarom werken ze samen in het Natuurcollectief, een zorgverzekering voor mensen met een groen hart. Via het Natuurcollectief willen we gezamenlijk deze groene omgeving waarborgen. De verzekering is niet alleen aantrekkelijk omdat u een korting krijgt op de zorgverzekering. Via het Natuurcollectief steunt u het werk van Het Drentse Landschap nog eens extra. Onze stichting ontvangt namelijk voor elke deelnemer in het Natuurcollectief een extra bijdrage voor het behoud van een gezonde leefomgeving in uw omgeving. En dat deze gedachte aanslaat is wel duidelijk. Steeds meer mensen kiezen voor het Natuurcollectief. En steeds meer mensen geven aan bewuster te willen leven, met aandacht voor mens en natuur. Duurzaam en dichtbij. Gezondheid en natuur gaan hand in hand Steeds vaker wordt bewezen dat bewegen in een groene omgeving een positief effect heeft op de gezondheid. En dat effect is groter dan bewegen in een ‘niet-groene’ omgeving. Vooral voor mensen met klachten als overgewicht, stress of klachten die bewegen moeilijk maken. Het Drentse Landschap zet zich in om deze groene omgeving te waarborgen voor nu en in de toekomst. De Friesland wil hier graag een bijdrage aan leveren en werkt daarom samen met natuurorganisaties zoals Het Drentse Landschap. Onder andere in het Natuurcollectief. Dat is voordeel voor u en voor de natuur om u heen. Via www.defriesland.nl/drentslandschap kunt u uw premie berekenen en u aanmelden. U kunt natuurlijk ook eerst een offerte aanvragen. Liever persoonlijk advies? Bel dan met de afdeling Klantcontacten (058) 291 31 31. Uw collectiviteitsnummer is 344201. Hiermee wordt de korting op uw zorgverzekering direct doorberekend

Extra steun voor de natuur Geef de natuur extra steun: kies voor het Natuurcollectief • 8% korting op uw zorgverzekeringen van De Friesland. • 10% korting op uw doorlopende reis- en annuleringsverzekering van De Friesland. • De Friesland doet uit uw naam een donatie aan Het Drentse Landschap. Hiermee steunt u Het Drentse Landschap nog eens extra. • Overstappen naar het Natuurcollectief kan tot 1 januari 2014. De Friesland regelt voor u de opzegging bij uw huidige zorgverzekeraar.

Berichten

2-Kampsheide

Kortweg

Enkele jaren terug werd bij Kampsheide langs het fietspad een klein zijdalletje van de Drentse Aa gerestaureerd. Meerdere diepe sloten werden gedempt en het maaien en afvoeren werd later in het seizoen uitgevoerd. Het dalletje is ondertussen behoorlijk natter geworden en het hooilandbeheer begint zijn vruchten af te werpen. Al eerder werd de terugkeer van Dotterbloem en Grote ratelaar vastgesteld. In zijn algemeenheid neemt de bloemrijkdom duidelijk toe. Dit jaar stonden er zelfs enkele exemplaren Moeraskartelblad te bloeien. Ook voor wat betreft de insecten is het gebiedje gevarieerder geworden. Er waren deze zomer volop Moerassprinkhanen en veel meer vlinders waar te nemen waaronder Oranjetipje en Bruin zandoogje.

1-Reestdal Met het waterschap is overleg gevoerd om een schouwsloot op de heide van het natuurgebied De Wildenberg te verondiepen en een gedeelte op de overgang heide-beekdal te dempen. Dit zorgt voor vernatting van het beekdal en wordt deze winter uitgevoerd. Waar dit toe kan leiden is even verderop te zien. Een vroeger verdroogd perceel is de afgelopen jaren veel natter geworden. Dotterbloem, Waterdrieblad en Snavelzegge breidden zich uit. Rayonbeheerder Harald de Graaff trof er dit jaar zelfs een Rietorchis aan. Deze soort was tot voor kort niet bekend van het Reestdal.

Foto: Hanna Schipper

3-Oude Diep

Foto: Jaap de Vries

In het gebied Oude Kene bij Hoogeveen is dit najaar door enkele vrijwilligers een broedhoop voor Ringslangen aangelegd. Ringslangen worden de laatste jaren iets meer waargenomen in de directe omgeving van dit gebied. Met de aanleg van een broedhoop wordt geprobeerd de voortplanting langs het Oude Diep beter op gang te krijgen. Ringslangenvrouwtjes hebben vaak moeite om geschikte ei-afzetplekken te vinden.

ASSEN

EMMEN 3 HOOGEVEEN MEPPEL 1 1

Lofargebied In het in 2010 ingerichte LOFAR-gebied gaat de ontwikkeling van natuurwaarden voortvarend. Het natte gebied is van het begin af rijk aan Groene en Bruine kikkers die vooral in het kwelmoeras in de westelijke helft van het gebied een waar eldorado hebben ontdekt. Ook de Kleine watersalamander heeft het gebied ondertussen gevonden. Onze vrijwilliger Geert de Vries trof er dit voorjaar een eerste exemplaar aan in zijn schepnet. Verder ontwikkelt de flora zich verrassend goed. Orchideeënonderzoekers troffen ruim 400 exemplaren aan, verdeeld over drie verschillende soorten. Meerdere grote groeiplekken van Moeraskartelblad werden gevonden. Onlangs zijn er nog wat kleine aanpassingen in de waterhuishouding doorgevoerd. Met het dempen van delen van greppels en sloten lijkt het te lukken om nog meer kwelwater in het maaiveld te krijgen. Hierdoor krijgt de bijzondere vegetatie van het gebied nog meer kansen om zich te ontwikkelen. Moerasvogels zullen hier naar verwachting positief op reageren.Veelbelovend was de waarneming van een groepje Kemphanen in paarkleed dit voorjaar. Liefhebbers bij uitstek van natte voeten...

Foto: Hanna Schipper

4-Hunzedal

Mandelanden Op 20 september j.l. werd het nieuwe natuurgebied Mandelanden bij Borger onder grote belangstelling op feestelijke wijze geopend door gedeputeerde Rein Munniksma en wethouder Wil Luchjenbroers van de Gemeente BorgerOdoorn. Het gebied (ca 120 ha) ligt aan de N34 tussen de Hondsrug en het kanaal Buinen-Schoonoord. Bijzonder is dat het natuurgebied in natte perioden ook veel water kan bergen. Hierbij is ook nauw samengewerkt met het Waterschap Hunze en Aa’s. Als aandenken aan de realisatie van het project heeft Het Drentse Landschap van de Gemeente Borger–Odoorn een picknickbank ontvangen. Een mooi cadeau waar tijdens de open dag op 29 september door bezoekers al veelvuldig gebruik van werd gemaakt. Naast excursies was er een speciaal kinderprogramma en kon het gebied per huifkar worden bezocht. Het Drentse Landschap kijkt terug op een succesvol project en een geslaagde open dag. Met dank aan alle medewerkers en vrijwilligers die zich hiervoor inspanden.

Exloërkijl Het bosgebiedje Exloërkijl in het veenkoloniale landschap van Tweede Exloërmond is een vrij jong en gevarieerd bos met fraaie waterpartijen, een paar veenwijken en veel inliggende schrale graslandjes. Hoewel het bos nog vrij jong is broeden er toch al wat vogelsoorten die karakteristiek zijn voor wat oudere bossen zoals Boomklevers en Appelvinken. Ook Havik en Buizerd zijn er ondertussen vaste bewoners. Bijzonder aan dit bos is de rijke vlinderbevolking. De in het bos liggende vrij schrale open plekken met plaatselijk ook veel ruigtekruiden, trekken veel vlinders aan. Echt bijzonder voor Drenthe is dat er regelmatig Bruine vuurvlinders en Argusvlinders zijn waar te nemen. Ook afgelopen zomer werden er diverse exemplaren aangetroffen.Vooral de Argusvlinder is bijzonder omdat de soort bijna nergens meer wordt gesignaleerd in Drenthe.

Egberts Lent Het Drentse Landschap onderzoekt de mogelijkheden voor het aanleggen van een natuurspeelplaats bij het informatiecentrum Egberts Lent. Ingenieursbureau MUG is gevraagd om een archeologisch onderzoek uit te voeren op de beoogde plek. De resultaten van dit onderzoek worden meegenomen in het uiteindelijke plan voor de natuurspeelplaats. Het Drentse Landschap vindt het belangrijk dat kinderen in aanraking komen met de natuur en denkt dat het goed is om dat op een speelse wijze te doen. Bij Egberts Lent is inmiddels ook een beverspeurtocht uitgezet waar al veelvuldig door kinderen gebruik van wordt gemaakt. MUG heeft het archeologische onderzoek deels gesponsord waarvoor de stichting ze uiteraard hartelijk bedankt.

een mooie lezersfoto! Diversen

Stuur uw mooiste foto nu in! In juli kun je in Drenthe op natte heideterreinen Heideblauwtjes aantreffen. Deze fraaie vlinders zijn tijdens de paring goed te benaderen. Op deze foto van Edo van Uchelen zie je een koppeltje op een grasspriet. De foto is gemaakt op een koele, licht bewolkte dag. Het mannetje (onder) opent de vleugels om wat warmte van de schaarse zonnestralen op te vangen. Dat is bijzonder want op de meeste foto’s van parende Heideblauwtjes staan beide vlinders met gesloten vleugels afgebeeld. De rustige achtergrond, waarin linksonder nog een grasspriet is afgebeeld maakt de opname compleet. Een klein minpuntje: waarschijnlijk was de foto in staand formaat beter geweest... Wil je kans maken op publicatie van jouw beste foto in het kwartaalblad van Het Drentse Landschap? Dan kun je deze uploaden naar het Centrum voor Natuurfotografie (www.centrumvoornatuurfotografie.nl/HDL)

Natuurpact Samen met de provincies en de maatschappelijke partners zoals De12Landschappen, heeft staatssecretaris Dijksma van Economische Zaken het zogenaamde Natuurpact gesloten. Hierin is op hoofdlijnen het natuurbeleid tot 2027 uiteengezet. Het Rijk bevestigt het belang van het behoud van biodiversiteit en ziet daartoe grote mogelijkheden in het realiseren van het Nationaal Natuurnetwerk (NNN). Tot dusver aangeduid als Ecologische Hoofd Structuur. Er wordt gestreefd naar robuuste natuurgebieden die onderling verbonden zijn. Zo’n 680.000 ha groot, hetgeen betekent dat er ruim 80.000 ha meer natuur wordt ontwikkeld dan het vorige kabinet van plan was. Het blijft overigens de vraag of daarmee de door Nederland zelf aangegeven internationale doelen worden gehaald. Het is echt zeker een stap in de goede richting. De ambitie en geestdrift die de staatssecretaris ten toon spreidt is inspirerend. In financiële zin is ‘schraalhans’ echter nog steeds meester. In de jaren 2014 en 2015 is er i.p.v. 200 miljoen euro slechts de helft van dit bedrag beschikbaar om eerdere draconische bezuinigingen deels ongedaan te maken. Daar staat echter een bedrag van 300 miljoen euro in de 2 jaar daarna tegenover. Al met al een hoopgevende inzet voor natuur en landschap in deze crisisperiode.

Otter op ramkoers Niet voor het eerst heeft Vereniging Das en Boom de Staat der Nederlanden ter verantwoording geroepen inzake de bescherming van bedreigde diersoorten zoals Hamster en Das. Ditmaal gaat het om de Otter. Op basis van de Habitatrichtlijn is Das en Boom de mening toegedaan dat de Nederlandse overheid verplicht is een aantal maatregelen te nemen die de bescherming en instandhouding van de Otter in Nederland als doel hebben. Onder het vorige kabinet werd het soortenbeleid voor de Otter vrijwel gestopt en daar werd bezwaar tegen gemaakt. Een belangrijk deel van de eisen werd door de rechtbank te Den Haag in mei toegewezen. In onze ogen een blamage voor het beleid van de vorige staatssecretaris. Binnen 6 maanden moet het Rijk alle knelpunten in en tussen de ottergebieden in kaart hebben gebracht om deze uiterlijk binnen één jaar via ottervriendelijke voorzieningen en dergelijke opgelost te hebben.Verder is de Staat verplicht de monitoring en het uitvoeren van genetisch onderzoek naar inteelt binnen de otterpopulatie, waar zij ook mee gestopt was, te hervatten. In onze ogen een redelijk verwoestende uitspraak die bewijst dat verzet tegen onrecht soms wel degelijk loont.

Foto: Henkjan Kievit

Legaten, giften en schenkingen Het Drentse Landschap ontving uit een nalatenschap van mevrouw Visser-Nieuwenhuis een prachtige bijdrage van ruim € 74.000. Uit een wilsbeschikking werd € 1.500,-- ontvangen. In de wilsbeschikking van mevrouw Dorsser te Naarden is Het Drentse Landschap als één van de erfgenamen benoemd. Naar verwachting zal uit deze nalatenschap ruim € 300.000,- verkregen worden. Wat een fantastische steun in de rug is. Het Drentse Landschap ontving een schenking van € 500,-- van mw. Clarenburg-Bakema te Emmen.Van de heer Van Dijk te Assen werd € 100,-- ontvangen. De heer Pirenc uit Dieren vierde zijn 75e verjaardag en schonk daarom de stichting € 150,--. In augustus was het echtpaar Temmink/ Van Rossum 50 jaar getrouwd. Zij maakten € 580,-- over. Ook werden er het afgelopen kwartaal weer vele ‘losse’ giften ontvangen zoals van de heer Trommelen uit Oosterhout. Hij doneerde een bedrag van € 100,--.

De heer Van Hasselt, huisarts te Gieten, stopte in juli met de praktijk.Van het afscheidscadeau mocht onze stichting € 650,-- ontvangen. Ook hematoloog prof. dr. P. Huijgens nam afscheid. Naar aanleiding hiervan doneerden een aantal mensen Het Drentse Landschap een bedrag van € 3.000,--. Er werd een 5-jarige periodieke schenkingsakte afgesloten voor € 2.000,-- per jaar. Per januari 2014 kan zonder tussenkomst van een notaris een onderhandse schenkingsovereenkomst tussen schenker en ANBI worden opgesteld. De belastingdienst stelt hiervoor een model-schenkingsovereenkomst op. Dit vergemakkelijkt het afsluiten van schenken met een fiscaal voordeel. Uit de nalatenschap van mevrouw G.Vrieling te Assen mocht de Stichting Oude Drentse Kerken een legaat ontvangen van € 37.000,--.

Een mevrouw uit Hoogeveen schonk zowel Het Drentse Landschap als de Stichting Oude Drentse Kerken € 500,--. Een mevrouw doneerde Stichting Oude Drentse Kerken € 100,--. Ter gelegenheid van het 10-jarig jubileum heeft Stichting Oude Drentse Kerken tientallen giften ontvangen voor een bedrag van totaal € 1.100,--. Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse Kerken zijn altijd weer verrast door de genereuze financiële steun die ze van vele mensen ontvangen. Wij wil allen zeer hartelijk danken voor deze geweldige bijdragen. Het is een grote stimulans om met het goede werk door te gaan.

Veel respons op SEPA mailing Diversen Het Drentse Landschap heeft onlangs al haar beschermers een brief gestuurd over de wijzingen in het betalingsverkeer. Europa is namelijk op weg naar een gezamenlijke betaalmarkt SEPA (Single Euro Payments Area) genaamd. Hierdoor wijzigt o.a. het bankrekeningnummer en de automatische incasso vanaf 2014. De respons op onze brief was groot. Daar zijn we erg blij mee want dat scheelt veel werk met het omzetten naar de SEPA-regels. We willen een ieder die heeft meegewerkt dan ook heel hartelijk bedanken. Op uw bankrekeningafschrift komt nieuwe informatie te staan zoals het incassantennummer van Het Drentse Landschap (NL74ZZZ41017316000) en uw machtigingskenmerk (donatie + uw relatienummer). Het Drentse Landschap incasseert op of rond 28e van de maand januari. De eerste SEPA-incasso vindt plaats in januari 2014. Mocht incasseren niet mogelijk zijn, dan proberen we het twee weken later opnieuw. In verband met het invoeren van een nieuw relatiebeheersysteem worden de verzoeken tot betaling van het beschermerschap 2014 voor een keer in januari per post verstuurd en niet zoals u gewend bent bij het Kwartaalblad van december. Mocht u nog vragen hebben neem dan contact op met de beschermersadministratie op telefoonnummer (0592) 31 35 52 of stuur een mail naar beschermers@drentslandschap.nl. Onder alle inzendingen heeft Het Drentse Landschap een gratis verblijf verloot in een vakantie woning van de stichting. De winnaar van de prijs is de heer Nauta uit Gieten.

Duizelig van visies In een tijd met een groot gebrek aan middelen en de veranderingen in het beleid op dagkoersen beginnen te lijken, tuimelen de visies over ons heen.Van de zijde van de Provincie valt een enorme productiviteit op: Natuurverkenningen, Landbouwvisie, Natuurvisie, Beekdalenvisie, Omgevingsvisie en als klap op de vuurpijl een Noordervisie 2040. Ze doen de sector duizelen.Veel echt nieuws valt er echter niet in al die visies te ontdekken terwijl het onze sector wel erg veel energie kost om steeds mee te denken en kritisch te reageren. Misschien moet ook hiervoor het oude adagium uit de zeventiger jaren gelden: “Geen nieuwe visies voor de oude op zijn”. Laten we eerst maar eens gaan realiseren wat we afgesproken hebben. Natuur en landschap hebben belang bij continuïteit in plaats van voortdurende veranderingen.

Extra steun voor de natuur Doe mee aan Goed afronden De12Landschappen doen mee aan het project Goed afronden. Dit betekent dat u bij de aankoop van uw producten in sommige winkels het restbedrag aan een goed doel kunt schenken. Stel, u koopt iets voor €13,99. Zou u dan met 1 cent willen afronden naar €14,00 voor Het Drentse Landschap? Goed Afronden zal uw aankoopbedrag op centen naar boven afronden. U doneert als u dat wilt, minimaal 1 cent en maximaal 5 cent. U kunt zelfs bepalen wat er met uw donatie gebeurt door op een project te stemmen. De12Landschappen waar Het Drentse Landschap bij aangesloten is, is één van de 16 nationale goede doelen die meedoen in dit nieuwe initiatief. Geef de natuur extra steun door mee te doen aan Goed afronden. Kijk op www.goedafronden.nl voor een overzicht van de deelnemende winkels.

Geef extra aan de natuur Via bestelling in onze webwinkel Nog op zoek naar mooie (kerst)cadeaus? In de webwinkel van Het Drentse Landschap vindt u een gevarieerd aanbod, zoals natuurboeken, dierensleutelhangers, t-shirts en wandelen fietsroutes. Tijdelijk ontvangt u bij uw bestelling een set van vijf prachtige ansichtkaarten. Via de website kunt u ook nog steeds vleesproducten bestellen. Kijk en bestel op www.drentslandschap.nl/winkel.

Face-bebossingen In 1994 heeft Het Drentse Landschap met financiële steun van de Stichting Face ruim 11 ha bos aangeplant in diverse reservaten. Onder andere in de reservaten Hijkerveld, Landgoed De Vossenberg en Scharreveld is op voormalige landbouwpercelen bos aangeplant. De Stichting Face heeft als doel om middels aanplant van nieuw bos CO2 vast te leggen. Grondeigenaren die gebruik gemaakt hebben van deze bebossingsregel verplichtten zich daarmee om het aangeplante bos 99 jaar in stand te houden. In augustus werd namens Face een controlebezoek gebracht aan deze bossen.Voor alle bezochte bossen gold dat deze er fantastisch bij liggen, de bomen zeer goed gegroeid zijn en veel kwaliteit in alle opzichten voor natuur of houtkwaliteit staat. De bossen hebben een grote potentie door de ruime soortensamenstelling en de aanwezige spontane ontwikkeling. Soorten als Zoete kers, Linde, Eik en Es doen het erg goed. Het Drentse Landschap heeft enkele praktische beheeradviezen gekregen om via deze bossen zoveel als mogelijk CO2 vast te laten leggen.

Foto: Eric Wanders

Berichten

Geopark de Hondsrug officieel erkend Sinds 5 september 2013 heeft Geopark de Hondsrug zijn officiële erkenning als Geopark. Het Europese Geopark Netwerk nam deze voor Drenthe positieve beslissing tijdens een conferentie in het Italiaanse Ascea. Met het bereiken van de deze bijzondere status is het Hondsruggebied het eerste Geopark van Nederland geworden. In mei kreeg de Hondsrug bezoek van de evaluatiecommissie van het European

Geoparks Network om na te gaan of het gebied voldeed aan de eisen om lid te kunnen worden. Daarbij let de commissie tal van zaken: heeft het gebied een bijzondere geologische ontstaansgeschiedenis en is men in staat om dat verhaal op een goede manier te vertellen? Het gaat er onder andere om dat mensen zich bewust worden van het unieke karakter van het gebied. Ook moet een Geopark duidelijk een bijdrage leveren aan de dynamiek van het gebied. De commissie kwam met

een positieve rapportage. Zo stelde men wat de geologie betreft vast dat je nergens in Europa dergelijke ruggen in vaktaal heten ze megaflutes - van deze omvang vindt. Megaflutes zijn langgerekte rechte structuren die destijds door smalle ‘ijsrivieren’ gevormd zijn. In het geval van de Hondsrug gaat het om geologische verschijnselen uit het eind van de Saaleijstijd ongeveer 150 duizend jaar geleden. Ze zijn extra bijzonder, omdat het Hondsruggebied daarna nooit meer door landijs verstoord is.

Geopark de Hondsrug is na het verkrijgen van de status lid geworden van het European Geoparks Network en van het Global Geoparks Network. Beide netwerken staan onder toezicht van Unesco. Er zijn inmiddels zo’n 60 Europese Geoparken, in totaal 100 in de hele wereld. Zie voor meer informatie www. geoparkdehondsrug.nl.

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• Nationale Postcode Loterij Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur • VSBfonds Groningen - www.vsbfonds.nl Zet zich in voor de kwaliteit van de Nederlandse samenleving • PBCF Amsterdam - www.prinsbernhardcultuurfonds.nl Voor cultuur en natuurbehoud in Nederland • JMFonds Groningen - www.jmfonds.nl Levert bijdragen aan maatschappelijke ontwikkelingen • Bouwbedrijf H. Poortman Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw • GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau • Attero Wijster (088) 550 10 00 Energiek met milieu – Terugwinning grondstoffen en productie duurzame energie uit afvalstromen. • NAM B.V. Assen (0592) 36 91 11 Opsporing en winning van aardolie en aardgas in Nederland • Havesathe ‘de Havixhorst’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant • NV Waterleidingmaatschappij ‘Drenthe’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait... • Buro Hollema B.V. Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT • ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) • Quercus/Krinkels bv Zuidwolde (0592) 26 11 71 Uw bomen, onze zorg • N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water • KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Assen (0592) 37 95 55 Uitgeverij/grafisch bedrijf • BORK SLOOPWERKEN B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling • HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Groningen (050) 597 39 59 Uw installatie in goede handen! • DE ROO DRENTE BV Bedum (050) 301 25 00 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen

• BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies • ARCHITECTEN MEPPEL Meppel (0522) 25 57 96 • Concordia bouwmaterialenhandel Meppel (0522) 25 36 31 Hout- en bouwmaterialenhandel • oosterhuis bv Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk • ASTRON/LOFAR Dwingeloo www.astron.nl www.lofar.nl • WARENHUIS VANDERVEEN (ASSEN) Assen (0592) 31 16 11 Shop-in-shop totaalwarenhuis elton bv • Roden (050) 502 11 99 Producenten van ELLEN tochtprofielen • VNO NCW Noord Groningen (050) 534 38 44 Belangenbehartiger van het Noorden • Ensing Schilders Assen (0592) 348 080 Onderhoud- en protectiesystemen • VANDERSALM bouwkundig ontwerp- en adviesburo Dwingeloo (0521) 593 638 Nieuwbouw, verbouw, renovatie, projectontwikkeling en restauratie • DE FRIESLAND ZORGVERZEKERAAR Leeuwarden (058) 291 31 31 • Bureau B+O Architecten BV Meppel (0522) 246 625 ORANJA marketing communicatie reclame • Meppel (0522) 26 20 95 Verbinden vanuit de essentie: www.oranja.nl Installatiebedrijf DICK SJABBENS • Diever (0521) 59 19 94 Specialist in duurzame energietechnieken • Schildersbedrijf WESTERBEEK Zuidwolde, www.westerbeek-schilders.nl De beste vriend van uw huis Bouwbedrijf Bruins Slot V.o.f. • www.bouwbedrijfbruinsslot.nl Restauratie - onderhoud - verbouw - nieuwbouw • GROENVERZORGING VOS BV Roden (050) 501 53 46 / www.vosroden.nl Boomverzorging en landschaponderhoud • KNOL TRAINING & ADVIES BV Gieterveen (0599) 89 19 70 Ingenieursbureau voor proces- en milieutechnologie • HOFSTRA HULSHOF BOUW BV Nieuw-Buinen (0599) 21 29 77 • CompuSystems Hoogezand (0598) 34 38 60 • OP- en overslag meppel B.V. Meppel (0522) 24 36 12 Grond, wegen waterbouw

Stichting Het Drentse Landschap zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed. Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten. Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen • Stichting Oude Drentse Kerken • Stichting drs. A.V.J. den Hartogh Fonds