de kracht van kunst in het brabantse landschap
INHOUD
3
creatieve samenwerking in het Brabantse landschap
10
de apenboer en andere verhalen
doen! Heb je ook zin gekregen om eens met kunstenaars te werken? Of heb je ideeën voor een kunstwerk in het Brabantse landschap?
4
Kunstloc Brabant staat voor je klaar:
kunstenaars geven vorm aan de Groene Corridor
• Om je te adviseren hoe je een project het best op kunt zetten. • Om samen met jou een kunstenaar of partner te zoeken en benaderen. • Als je in aanmerking wilt komen voor
Het zand dat kunstenaars loswoelen in dit
subsidies zoals de impulsgelden of het
gebied is voor ons ontzettend waardevol. Vijf
Buurtcultuurfonds.
jonge kunstenaars markeren het veranderende landschap van landcoöperatie Dal van de Kleine
Ons advies is altijd kosteloos. We ontvangen
Beerze.
je graag bij ons in de LocHal of we komen bij je langs.
Hoe kun je met kunst een grote gebiedsontwikkeling identiteit geven en de betrokkenen hiermee verbinden?
12
prikkels en tintelingen
Liesbeth Jans Programmaleider Kunst & Samenleving liesbeth.jans@kunstlocbrabant.nl 013 750 84 24
6
Atty Bax Adviseur Kunst & Zorg
samen schommelen aan het Wilhelmina-kanaal
atty.bax@kunstlocbrabant.nl 013 750 84 48 Hermelinde van Xanten Adviseur Kunst & Ruimte
Verbinding wonen en zorg door verbeelding in
hermelinde.vanxanten@kunstlocbrabant.nl
Kloostervelden. Een kunststruinpad zorgt voor
013 750 84 05
ontmoeting tussen nieuwe bewoners, cliënten en hun familie.
Netty van de Kamp Adviseur Kunst & Ruimte
Peter van Gils was boos, maar werd blij met het kunstwerk van Observatorium. Over een bijzondere samenwerking tussen burgers en kunstenaar.
14
schilderen met zonnepanelen
netty.vandekamp@kunstlocbrabant.nl 013 750 84 26 Warner Werkhoven Adviseur Kunst & Leefbaarheid warner.werkhoven@kunstlocbrabant.nl
8
013 464 82 53
niet vechten, maar hechten
www.kunstlocbrabant.nl
Hoe kunstenaars en hun verbeeldingskracht ons kunnen verleiden écht iets met de energietransitie te doen.
Veel Brabanders weten weinig van de Zuiderwaterlinie. Kunstenaar Tijs Rooijakkers bracht daar verandering in.
16
alle landkunstactiviteiten in Brabant op een rij
COLOFON Deze productie werd mogelijk gemaakt door Kunstloc Brabant en valt buiten de redactionele verantwoordelijkheid van Zuiderlucht | Eindredactie Hermelinde van Xanten, Sanne van de Loo en Anouck Storms. t. 013 7508400, www.kunstlocbrabant.nl | Teksten Iris van den Boezem, www.irisoogvoortekst.com | Coverfoto: Tijs Rooijakkers, Niet vechten, maar hechten (2018) | Fotografie Imara Angulo Vidal, daar waar geen fotograaf wordt benoemd: partners en Kunstloc Brabant
2
INLEIDING
creatieve samenwerking in het Brabantse landschap Het is de tweede keer dat deze special over bijzondere
bedrijven en maatschappelijke organisaties. Vanzelfsprekend
kunstprojecten in de provincie Noord-Brabant verschijnt.
onderschrijft ook Kunstloc deze doelen. We hebben
Getoond worden projecten waarbij kunstenaars hebben
bovendien gemerkt dat daarbij in alle sectoren een grote
nagedacht over belangrijke maatschappelijke thema’s
behoefte is aan creativiteit en innovatie, de specialismen bij
en waarbij zij hebben samengewerkt met partners die
uitstek van kunstenaars. Zij denken out of the box, bezien een
niet afkomstig zijn uit de culturele sector, zoals boeren,
vraagstuk met frisse blik en zijn soms de noodzakelijke luis in
burgercoöperaties, boswachters, zorginstellingen
de pels.
of energieleveranciers. Het zijn kunstprojecten over vraagstukken die ons allemaal aangaan. Hoe gaan we de
Kunst in het landschap
energietransitie vormgeven de komende jaren? Hoe kunnen
Gezondheid, recreatiemogelijkheden, groen en
we onze omgeving groener maken? Hoe gaan we om met
duurzaamheid zijn ook onderdeel van de SDG’s. Als Kunstloc
onze voedselproductie en richten we onze leefomgeving
sluiten wij hierbij aan door het stimuleren van kunst in het
goed in met ruimte, groen en recreatiemogelijkheden voor
landschap. Dit doen we onder andere door kunstenaars de
iedereen? Voor deze special hebben we zes projecten gekozen
geschiedenis van een plek in de natuur of op het platteland
uit onze rijke praktijk. We hopen je daarmee te inspireren.
te laten vertellen en verbeelden. Daarbij betrekken we
Kunstloc Brabant
ook partners als Staatsbosbeheer, Brabants Landschap en Natuurmonumenten. Inmiddels zijn er al veel plekken
Kunstloc Brabant, de kennis- en uitvoeringsorganisatie voor
in Brabant te bezoeken waar kunst onderdeel is van het
het cultuurbeleid van de Provincie Noord-Brabant, is bij
landschap. Op de achterkant van deze special vind je een
al deze projecten betrokken. Soms zijn we initiatiefnemer,
landkaart met daarop een greep uit deze mooie plekken en
een andere keer faciliteren we of zijn we projectleider. En
kunstwerken die je kunt bezoeken. Of download de route-
er zijn ook projecten die een bijdrage hebben ontvangen
app Brabant Vertelt, waarmee je kunstwerken te voet of met
uit de Impulsgelden, een subsidieregeling die beschikbaar
de fiets kunt bezoeken.
is gesteld door Provincie Noord-Brabant en is bestemd
Laat je inspireren om kunstenaars uit te nodigen bij je
voor toekomstbestendige ontwikkeling van het Brabantse
initiatief en om er op uit te trekken langs alle mooie
cultuursysteem; financiering met een blijvend effect en
voorbeelden van creatieve samenwerkingen.
géén eenmalige projectsubsidie. De projecten die we laten zien zijn bijna allemaal langjarige projecten. Goede samenwerking vraagt tijd en aandacht, vooral als de partners uit heel verschillende werelden komen en de vraagstukken ingewikkeld zijn. Kunstloc zit aan tafel als intermediair, als een soort makelaar die kunstenaars en andere beroepsgroepen aan elkaar koppelt, op weg helpt en begeleidt. Dat doen wij omdat we denken dat kunst en creativiteit nog veel meer geïntegreerd kunnen worden in de samenleving.
Sustainable Development Goals De vraagstukken die de komende jaren actueel zijn worden beschreven in de ontwikkelingsagenda tot 2030 van de 193 lidstaten van de Verenigde Naties. Deze agenda bestaat
LIESBETH JANS
uit 17 doelen, de zogenaamde SDG’s, voluit de Sustainable
Programmaleider Kunst & Samenleving bij Kunstloc Brabant
Development Goals (de werelddoelen voor duurzame ontwikkeling). Deze doelen zien we terug in de beleidsnotities
Kijk voor meer informatie over de 17 werelddoelen voor
en uitvoeringsagenda’s van Rijk, de provincies, gemeenten,
duurzame ontwikkeling op sdgnederland.nl
3
kunstenaars geven vorm aan verhaal Groene Corridor gebiedstransformatie met de natuur als uitgangspunt
Studio Marco Vermeulen, Loopgraaf voor Vrede, schets
4
De Groene Corridor – een bos- en heiderijk gebied tussen Eindhoven en Oirschot - ondergaat de komende jaren een flinke transformatie: het gebied moet aantrekkelijker worden voor recreanten en ondernemers. Kunst speelt daarbij een belangrijke rol. Projectleider Rob Voets: “Help ons bij het vormgeven van een verhaal, een identiteit voor dit gebied. Dat is de vraag die we bij kunstenaars hebben neergelegd.”
Netty van de Rob Voets en otography foto Imara Ph
Kamp.
Het gebied tussen Eindhoven en Oirschot is divers. Niet
vormen de observatoria een zintuiglijke reis
alleen qua landschap, maar ook in partijen die een belang
door het landschap via de Groene Corridor: ze
hebben in het gebied. Defensie, industrie, horeca zijn er een
helpen bezoekers om op verschillende punten
paar van.
langs de Groene Corridor met een nieuwe blik
“De vraag waarmee we hier vooral kampen gaat over het
naar het gebied te kijken. Zo moet er onder meer
verhaal, de identiteit. Want het gebied kent veel verschillen,
een reusachtig landschapskunstwerk in de vorm
maar er zijn óók gemene delers,” legt Rob Voets (projectleider
van een peaceteken in de buurt van de kazerne
voor de Groene Corridor namens de gemeente Oirschot)
komen. Het teken is opgebouwd uit loopgraven
uit. “En bij wie kun je die vraag nu beter neerleggen dan bij
van verschillende diepten.
kunstenaars en ontwerpers?”
“Als je met kop en schouders uit het kunstwerk
“Gelukkig is die eerste twijfel omgeslagen in groot enthousiasme.”
steekt, kijk je heel anders dan wanneer je op ooghoogte met het aardoppervlak bent,” duidt Netty van Kunstloc Brabant. “Door de omvang kun je het teken trouwens ook zien als je in het vliegtuig van of naar Eindhoven zit.”
Op advies van Kunstloc Brabant schakelden de initiatiefnemers van het project (gemeenten Oirschot en
Draagvlak
Eindhoven en Brabants Landschap) een onafhankelijk
De betrokkenheid van de partijen in dit gebied
kunstadviseur in, die drie kunstenaars selecteerde om
is tekenend, legt Netty van de Kamp uit. Zo
schetsontwerpen te maken. Tijdens drie werkateliersessies
was er tijdens de derde sessie - waarbij de
- een proces waarmee Kunstloc Brabant samenwerking
kunstenaars hun ideeën pitchten - bijvoorbeeld
aanjaagt - leerden kunstenaars en belanghebbenden uit
een hooggeplaatste medewerker van defensie
het gebied elkaar kennen. “Voor deze ‘gastheren’ was het
aanwezig. Rob vult aan: “Aan het begin van het
een thuiswedstrijd,” herinnert Netty van de Kamp (Kunstloc
traject was er wat twijfel over het betrekken van
Brabant) zich over een locatiebezoek. “Dus door samen met
kunstenaars. Dat snap ik wel, voor een aantal
de kunstenaars door het gebied te fietsen, te laten zien waar
partijen was zo’n soort samenwerking totaal
je zo trots op bent, dat schept eigenlijk meteen een band.”
nieuw. Gelukkig is die eerste twijfel omgeslagen
Peaceteken
in groot enthousiasme.” Met een brede glimlach vervolgt hij: “De werkateliersessies hebben het
Op basis van de werksessies maakten de kunstenaars hun
vuurtje letterlijk aangewakkerd.”
eerste plannen. En dat is makkelijker gezegd dan gedaan,
Eind 2019 moeten toch wel de eerste kunstwerken
want zo’n langgerekt gebied als de veertien kilometer
in het landschap kunnen staan, hoopt Rob. En als
lange Groene Corridor laat zich niet zomaar in één idee
er eenmaal iets is, denkt hij, dan haken andere
vatten. Hoe zorg je dat er verbinding ontstaat tussen al die
organisaties en bedrijven ook sneller aan. “DPD,
verschillende landschappen en bestemmingen waarvoor het
een bedrijf dat in het gebied rond de Groene
gebied wordt gebruikt?
Corridor is gevestigd, heeft een investering
Uiteindelijk werd gekozen voor het ontwerp ‘Doors of
toegezegd. Dat is belangrijk voor het project: niet
Perception’ van Studio Marco Vermeulen. Voor hem vormt
alleen vanwege het geld, maar ook of misschien
de omliggende natuur een belangrijke inspiratiebron. Op
wel vooral vanwege het draagvlak. Dit gebied
locaties waar de Groene Corridor bijzondere landschappen
is niet van ons, de gemeenten, maar toch vooral
en infrastructuren kruist, worden in zijn ontwerp opvallende
van de mensen die zich verbonden voelen met de
observatoria geplaatst. Op die manier beleef je de
Groene Corridor.”
omgeving als wandelaar of fietser nóg intenser. Samen
5
samen schommelen aan het Wilhelminakanaal omwonenden en kunstenaar werken samen
O
m, sc atoriu bserv
andp hets Z
oort
Zijn favoriete wandelgebied langs het Tilburgse Wilhelminakanaal veranderde van de ene op de andere dag in een kaalgeslagen stuk bouwgrond. En dus was Peter van Gils boos. “Een ontmoetingsplek was in een keer weg.� Samen met wijkbewoners, Stadslab CuPuDo en kunstenaar Geert van de Camp werkt hij aan een oplossing. 6
Peter van Gils en Geert van de Camp op locatie. foto Imara Photography
verschillende fondsen die interesse in het project hadden: het burgerinitiatief krijgt geld voor de uitvoering van het kunstwerk via onder andere het Buurtcultuurfonds (Prins Bernhard Cultuurfonds) en het Mondriaan fonds. Ook de gemeente Tilburg legt een deel bij. Die eerste keer bij Peter in de huiskamer herinnert Geert zich als de dag van gisteren. Maar in werkelijkheid is dat toch alweer ruim twee jaar geleden - januari 2017. De plek waar het kunstwerk moet komen is nu nog een lege, zanderige wildernis. Door het kunstwerk moet dit
Hij woont er al twintig jaar, in de Reeshof, een snelgroeiende vinex
straks een ontmoetingsplek voor de buurt worden
wijk aan de westkant van Tilburg. Wandelen met de hond doet Peter
en is de Reeshof een culturele hotspot rijker.
dagelijks, en dan het liefst langs het Wilhelminakanaal dat als een soort natuurlijke grens langs de wijk loopt. Het was altijd een natuurrijk
Discussie
gebied, met volop bomen, struiken en andere begroeiing.
“Bij dit soort projecten moet je een lange
Maar toen er zo’n zeven jaar geleden werd gestart met de aanleg
adem hebben,” weet Geert. “Er zijn gewoon
van een industriehaven was het gedaan met de pret. Het kanaal
veel belanghebbenden als je in de openbare
moest flink verbreed worden: onder andere voor de aanleg van
ruimte werkt.” Toch denken de heren dat het
een ‘zwaaikom’, een bolling in het kanaal waar de enorme schepen
lange proces wel iets goeds doet voor de
zich kunnen draaien na het lossen van containers. “Bij mij verandert
toekomstbestendigheid van het kunstwerk
boosheid gelukkig altijd snel in creativiteit,” lacht de inmiddels
dat er straks moet komen. Peter: “Door de
gepensioneerde opbouwwerker. Dat leidt vaak tot prachtige ideeën,
jaren heen kwamen we in contact met een
aldus Peter, maar voor de uitwerking heeft hij hulptroepen nodig.
landschapsarchitect en met een ecoloog. Dankzij
“Mijn vak is samenlevingsopbouw. Ik weet hoe je mensen bij elkaar
hun expertise konden we onze plannen bijstellen
brengt, wat daarvoor nodig is. Maar mijn ideeën moesten naar een
en verder verbeteren.”
niveau hoger: er moest iets komen dat aandacht blijft trekken, en dat tegelijkertijd een bepaalde functie voor de bewoners kan vervullen.”
En hoe verliep de samenwerking tussen de buurtbewoners en Geert? “Meestal ging dat heel goed hoor,” glimlacht Peter. Geert knikt
Buurtcomité
instemmend, afgezien van soms een goede
Via het Stadslab CuPuDo (Cultuur in het Publieke Domein) in Tilburg
discussie kunnen ze nog steeds met elkaar
kwam Peter in contact met Liesbeth Jans (verkenner kunst bij het
door één deur. Door samen te werken met een
Stadslab en programmaleider Kunst & Samenleving bij Kunstloc
kunstenaar in de wijk zijn de buurtbewoners actief
Brabant). Zij adviseerde over het proces om tot een iconisch
met elkaar in gesprek over kunst en over wat
kunstwerk bij het Wilhelminakanaal te komen en ze selecteerde als
dat kan betekenen voor de inrichting van hun
eerste stap tien kunstenaars, waarvan er - na raadpleging door het
leefomgeving. “Direct samenwerken met Peter
“Ik zag ook meteen waar de schoen wringt.”
buurtcomité - uiteindelijk drie overbleven.
en met andere buurtbewoners, zorgt voor heel
Deze drie kunstenaars kregen opdracht
andere feedback: elke beslissing die we nemen
schetsontwerpen te maken, die vervolgens
raakt hen natuurlijk direct. Maar dat is niet erg. Zo
tentoon werden gesteld in de bibliotheek in de
houden we elkaar scherp.”
Reeshof. Bezoekers konden stemmen op hun favoriete ontwerp. Met een overweldigende
Eigen identiteit
meerderheid van stemmen won het ontwerp
Later dit jaar moet het kunstwerk er dan
van kunstenaarscollectief Observatorium uit Rotterdam. “Bijzonder was het,” herinnert Geert van de Camp van Observatorium
toch echt komen. Hoe zien Geert en Peter de toekomst? “De Reeshof is de afgelopen jaren
zich lachend. “Zat ik daar ineens bij Peter in een huiskamer vol
erg snel gegroeid. Wat je daardoor merkt, is dat
buurtbewoners en hun honden.” Geert werkt altijd in het publieke
de wijk geen eigen identiteit heeft,” zegt Peter.
domein: aan grote en kleine projecten, tijdelijk en vast. Maar meestal is
Het kunstwerk kan daarbij helpen, hoopt hij.
zijn opdrachtgever dan de lokale overheid. Er is een presentatie op het
“In en rond het kunstwerk moet een hoop gaan
gemeentehuis en er zijn overleggen met ambtenaren. Maar nu was een
gebeuren: kunstmanifestaties, concerten, noem
burgerinitiatief dus zijn directe opdrachtgever. “We zijn meteen maar
maar op. Als dat echt vorm krijgt, dan kan het
gaan lopen, daar, langs het kanaal. Ik sprak met andere wandelaars
gebied misschien ook verder ontwikkeld worden.
en ik zag ook meteen waar de schoen wringt.”
Met horeca en door andere evenementen langs
Ontmoetingsplek Het ontwerp dat Geert maakte is een duidelijke afspiegeling van de
het kanaal - net zoals dat in Tilburg met de Spoorzone is gebeurd.” Geert: “Ik ben erg benieuwd hoe de rest van dit
containerterminal aan de overkant van de woonwijk. De grote, rode
gebied zich de komende jaren zal ontwikkelen.”
kranen die containers van de schepen takelen komt aan de overkant
Lachend vervolgt hij: “Misschien kom ik maar
als kunstwerk in een kleinere versie terug. In plaats van een container
gewoon elk jaar terug om samen met Peter en de
onder de kraan te hangen, komt er een schommel.
andere buurtbewoners te wandelen. Net zoals we
Liesbeth Jans begeleidt het ontwikkelproces, en ze legde contact met
in 2017 deden.”
7
niet vechten, maar hechten kunstwerk brengt cultuurhistorie in beeld
“Meteen z van de w ag je dat het d ev a n d e l aa rs prikke erbeelding lde.�
Tijs Rooija kkers, N iet vechte foto Ima n, maar ra Photo hechten graphy .
8
Scho Isabelle kkers en Tijs Rooija graphy ra Photo foto Ima
niet zonder leger, maar ik ben ook weer niet vóór oorlog.” Het idee voor reusachtige houten naalden, verbonden door een blauwe draad, komt daaruit voort. “Met een naald kun je prikken, iemand pijn doen, maar je kunt het ook juist gebruiken om te verbinden, te hechten, om iets dat los is aan elkaar te maken. Niet vechten maar hechten, dus.” Projectdirecteur Isabelle wandelde een
l.
aantal avonden mee tijdens één van die evenementen rond de Zuiderwaterlinie: De Mars. Lachend herinnert ze zich: “Loop je door een natuurgebied, staat er ineens zo’n bijna vier meter lange naald in het landschap. Nogal
Veel Brabanders weten weinig van de geschiedenis van de Zuiderwaterlinie. En dat terwijl het gebied, op de grens tussen Brabant en Noord-Nederland, zo’n belangrijk onderdeel is van de Brabantse krijgsgeschiedenis. Tijs Rooijakkers’ werk Niet vechten, maar hechten verbeeldt de provinciale verbondenheid met de Zuiderwaterlinie.
vervreemdend werkt dat.” Tijs: “Op verschillende punten langs de route plantte ik de naalden in de grond. De wandelaars van De Mars kwamen de naalden dan vanzelf en nogal onverwachts tegen.” Isabelle lacht: “Soms schoot Tijs dan ineens van achter een bosje vandaan om wat over het kunstwerk te vertellen.” Tijdens één van de laatste etappes waren de weersomstandigheden bar en boos. Regen kwam met bakken uit de hemel, de hele avond lang. De wandelaars liepen kranig voort volledig verstopt onder hun regenjassen - dat wel. “De mensen doken diep weg onder hun capuchons en we stapten flink door,” schetst Isabelle. “Je wil naar huis, je neemt niet de tijd om te kijken naar waar je nu eigenlijk loopt. En toen kwamen we de eerste naald tegen. Verhip, zag je de wandelaars denken, daar staat iets!
“Het werk van Tijs Rooijakkers is een prachtige
deze opdracht wilden verbinden,” vertelt Isabelle.
We bleven staan, keken, liepen om de naald
illustratie van wat beeldende kunst voor een
“Kunstloc kwam met twee kunstenaars die voor
heen.”
gebied als de Zuiderwaterlinie kan doen,” vertelt
deze opdracht weleens geschikt konden zijn.
Isabelle Schol van Zuiderwaterlinie Events.
Ze begeleidden het selectieproces en zorgden
aandacht van de wandelaars opslokte, maar
“Onbewust verruimt het je blik, of het zet je weer
voor verdere artistiek-inhoudelijke bijstand. Lang
de naald en hoe die daar in het landschap
net op een ander spoor. Je komt los uit de groef
hoefden we er trouwens niet over na te denken:
stond. “Daar, op dat moment, keken we met
waar je in zit, en het helpt je om anders naar je
Tijs had ons direct te pakken met zijn plan.”
andere ogen naar de omgeving. Wat doet die
omgeving te kijken.”
Er was een strakke deadline: de publieks-
Ineens was het niet meer de regen die de
naald daar? En waarom hier, op deze plek?
Dat meer aandacht voor dit bijzondere gebied
evenementen stonden al op de kalender en het
Meteen zag je dat het de verbeelding van de
hoognodig was, daar waren de langs de
symbool moest er dan natuurlijk wel zijn. Tijs
wandelaars prikkelde.”
Zuiderwaterlinie gelegen gemeenten en de
verdiepte zich in sneltreinvaart in de geschiedenis
provincie Noord-Brabant het allang over eens.
van de Zuiderwaterlinie. Een geschiedenis waar
Naalden
Isabelle verwoordt het namens hen zo: “In dit
hij, tot zijn grote verbazing, nog niets vanaf
De naalden van Tijs zijn na De Sprong en
gebied komt heel veel samen: militaire historie,
wist. “Wij Brabanders voelen vaak een soort
De Mars uit het landschap verdwenen. Tot
maar ook natuur, recreatie en toerisme. Dat
natuurlijke aversie tegen Amsterdam. Dat gaat
teleurstelling van omwonenden en partners
maakt het spannend: dit gebied laat heel goed
van discussies over friet versus patat tot aan
trouwens, die het project wel zagen zitten.
zien wat de diversiteit en verscheidenheid van
de arrogantie van de randstad tegenover de
Tijs: “Meer dan eens kreeg ik gedurende het
onze provincie is.”
provincie.”
project de vraag of de naalden ook te koop zijn.
Vorig jaar, tijdens het Europees jaar van het
Maar dat die weerstand deels uit de tijd van de
Mensen zagen zo’n naald wel zitten, leuk voor in
Cultureel Erfgoed, was de tijd rijp. Isabelle ging
Zuiderwaterlinie stamt - dat realiseerde hij zich
met haar projectteam aan de slag om twee
dus toen pas. “Als je er even over nadenkt is het
Op dit moment onderzoeken ze of de naalden
grote evenementen op te tuigen: De Sprong
eigenlijk niet zo gek: we hebben hier in Brabant
nog op andere manier kunnen worden gebruikt,
en De Mars. Maar - zo vond ze - er moest een
als buffer gediend, om het land daar boven de
misschien wel tijdens Expeditie Zuiderwaterlinie
symbool komen dat de twee evenementen, maar
rivieren te beschermen bij vijandelijke invasies
in juni dit jaar. “Met Kunstloc Brabant bekijken
ook de Zuiderwaterlinie en alles wat daarmee
vanuit het zuiden.”
we of dit project ingezet kan worden voor
samenhangt, aan elkaar verbindt.
Geschiedenis
Oorlog en vrede
de achtertuin.”
educatie, bijvoorbeeld,” vertelt Isabelle. “Het beeldend vermogen van de naalden is blijkbaar
Voor Tijs, die jaren geleden als VN-militair diende
groot, waardoor ze ook geschikt kunnen zijn
“We vroegen Kunstloc Brabant - één van de
in voormalig Joegoslavië, was het onderwerp
voor geschiedenislessen van scholen. Maar dat
partners van de Zuiderwaterlinie - om advies
sowieso interessant. “Ik dook er meteen in: oorlog
onderzoek zijn we pas net gestart.”
omdat we een professioneel kunstenaar aan
en vrede, wat is dat nu eigenlijk? We kunnen
9
de apenboer en andere verhalen hoe burgers, boeren en kunstenaars samenwerken aan een duurzaam landschap
Thieu Custers, Timm Donke, Ricky de Veth en boer Jan Docters van Leeuwen. foto Imara Photography
Landcoรถperatie Dal van de Kleine Beerze koopt grond waar aangesloten boeren experimenteren met duurzaam verbouwen, met het biologisch produceren van voedsel en met biodiversiteit. Sinds kort werkt de coรถperatie samen met kunstenaars, waardoor burgers en ondernemers nog beter bij deze landbouwtransitie worden betrokken. 10
De samenwerking tussen kunstenaars en de landcoöperatie is pas eind vorig jaar van start gegaan, en toch is er nu al verandering merkbaar, vertelt bestuurslid Riky de Veth. “Doordat kunstenaars nieuwe of verrassende perspectieven op de omgeving bieden, gaan mensen ineens makkelijker met elkaar in gesprek. Dat zorgt voor een
Thieu Custers, Timm Donke en erze n de Kleine Be va r me Ka t concep
heel nieuw soort energie.” Voorafgaand aan de start van het kunstproject was dat wel anders. “We zijn nu drie jaar bezig, en die tijd hadden we absoluut nodig om de dialoog tussen boer en burger op te starten”, vertelt ze lachend.
Kluizenaar
worden. “Dat vind ik het mooie aan dit project: de
“Tijdens de eerste sessie met kunstenaars
Ter illustratie vertelt ze over de brainstormsessie
kamer wordt een soort brandpunt waar plannen
merkte je meteen: het delen van al die
van burgers en boeren onder leiding van Timm en
samenkomen en ontspruiten.”
mooie of gekke gemeenschappelijke
Thieu. Eén van de bewoners kwam ineens met een
verhalen of ideeën, dát schept een band.”
relatief onbekend volksverhaal op de proppen.
geadopteerd worden door de burgers en boeren
“Kijk, hier staat het: apenboer. Het ging geloof
uit het gebied langs de Kleine Beerze. Thieu: “Ik
ik over een kluizenaar die een aap had,” wijst ze
hoop dat ze straks het gevoel hebben: dit is van
Via bestuurslid Frans Verouden, die zelf
glimlachend naar memo’s die Timm en Thieu ter
ons, dit hebben wij samen gemaakt. Daarom
wel vaker met de kunst- en cultuursector
gelegenheid van de sessie maakten.
werken we bijvoorbeeld ook samen met lokale
Boer-burger dialogen samenwerkt, kwam de landcoöperatie
Het framework voor het landmark van het
Hun landmark moet wat Thieu en Timm betreft
bedrijven voor materiaal, zoals hout, om het landmark te maken.”
bij Kunstloc Brabant terecht. Met hulp en
ontwerpersduo is er al, tenminste, op papier. Met
advies van Kunstloc op artistiek en zakelijk
hun plan willen ze een mobiele Kamer van de
vlak vroeg de coöperatie succesvol een
Kleine Beerze maken, een soort huiskamer die
Trots
Impulsgelden-subsidie aan voor het project,
gevuld kan worden met verhalen en voorwerpen
Per wanneer er daadwerkelijk iets in het gebied
en via een onafhankelijk adviseur werden
van boeren en burgers en waar je kunt
te zien is, is nu nog niet duidelijk. Vijf verschillende
kunstenaars en ontwerpers geselecteerd.
samenkomen of zelfs overnachten. De kamer van
kunstenaars of duo’s nemen ieder een landmark
Onder hen is ontwerpersduo Timm Donke
Thieu en Timm is straks één van de vijf landmarks
voor hun rekening. In 2020 moeten de vijf
en Thieu Custers, dat afgelopen winter met
die in het gebied komen. De komende maanden
landmarks er in ieder geval staan. Mede dankzij
boeren en burgers door het gebied trok.
gaan ze op pad - door middel van workshops
de kunstwerken is tegen die tijd de trots op het
“Dat inspireerde wel,” herinnert Timm zich.
nodigen ze bewoners en boeren uit om met hun
Dal van de Kleine Beerze nog sterker verankerd in
“Er kwam meteen van alles los: iedereen
verhalen en ideeën te komen.
de gemeenschap, hoopt Riky.
had wel een idee van wat er zou kunnen of
“Ik stel me zo voor dat we daar straks zitten:
“Mensen voelen zich verbonden met het verhaal
moeten.” De plannen en verhalen liggen
in een partytent met een bankje en tafel in het
dat we samen uitdragen. En dan kunnen we ook
hier voor het oprapen, wil hij maar zeggen.
gebied, en dat iedereen die wil kan aansluiten,”
verder kijken, bijvoorbeeld om het gebied met
Aan hem en Thieu de taak om die verhalen
mijmert Timm. Door de lage drempel voelen
nog meer partijen verder te ontwikkelen. Maar
los te weken en een plek te geven. “Het
bewoners zich welkom om ideeën te delen. Thieu:
eerlijk gezegd hoop ik dat het proces met de
is niet zo dat we ‘even’ een kunstwerk
“Een mooi voorbeeld van wat mogelijk is vond ik
kunstenaars nog lang duurt,” knipoogt ze. “Want
neerzetten en weer weg zijn,” vult Thieu
het plan van de pluktuin: een bewoner opperde
het zand dat zij loswoelen door in dit gebied
aan. “We faciliteren het proces van samen
om de oogst in de kamer van de Kleine Beerze te
samen met alle betrokken partijen aan de slag te
maken, waardoor er straks iets staat dat
verzamelen en vanuit daar te delen.” Er zou dan
gaan, dat is voor ons nu ontzettend waardevol.”
van iedereen is.”
ook meteen samen gekookt en gegeten kunnen
“Vanuit de landcoöperatie hebben we ook geprobeerd om voor verbondenheid te zorgen, bijvoorbeeld met boer-burger dialogen,” vertelt Riky. Toch was er meer nodig. “Door samen te werken met kunstenaars en door gebruik te maken van hun creativiteit ontstaan er nieuwe ideeën,” zegt ze. “Want er zijn dan wel veel verschillen, maar er is één belangrijke overeenkomst: we wonen of werken allemaal in hetzelfde gebied.”
Met hun plan willen ze een mobiele Kamer van de Kleine Beerze maken, een soort huiskamer die gevuld kan worden met verhalen en voorwerpen van boeren en burgers en waar je kunt samenkomen of zelfs overnachten. 11
prikkels en tintelingen kunstroute verbindt client, familie en wijkbewoners
Within. s, The World Will Becker y Pholograph foto Imara
“Ik wil hier
12
oit meer o n ik f o lo ge
weg.�
In de wijk Kloostervelden in Sterksel, op het voormalig terrein van het Centrum voor Epilepsie Woonzorg, wonen cliënten en bewoners van vrije-marktwoningen door elkaar. Sinds oktober is er een permanente kunstroute. Initiatiefneemster Hilke Huysinga: “Door het struinpad ontstaat er een natuurlijke levendigheid. Cliënten, familie en andere wijkbewoners zeggen nu sneller: ‘Kom, we lopen eens een blokje om.”
in het ill Beckers singa en W phy ra og Hilke Huy ot Ph foto Imara kunstwerk.
“Mijn eerste gedachte was: wat staat dáár nu
lus door de wijk en de omliggende natuur moest
buiten, vooral als het even een beetje mooi weer
toch in het veld?”, lacht Maartje van Gestel
meanderen. Maar door prikkelende, kunstzinnige
is. Voordat mensen neerstrijken op het terras of in
als ze terugdenkt aan de eerste keer dat
elementen aan zo’n pad toe te voegen bereik
het grand café gaan ze nu vaak eerst even een
ze het kunstwerk The World Within van Will
je meer, denkt ze. “Mensen raken met elkaar in
frisse neus halen”, weet Hilke. Bij de boerderij op
Beckers tegenkwam. Sinds vier jaar woont ze
gesprek of ze staan even stil om te kijken. Door de
het terrein maken ze er ook gebruik van. “Als één
in Kloostervelden. “Inmiddels zeggen we tegen
kunstwerken langs de route voelen mensen zich
van de cliënten onrustig is, zeggen ze: ga maar
elkaar: we gaan wandelen en we lopen tot aan
verbonden, het helpt ze om de wijk en zichzelf
even lopen. Tot aan het kunstwerk en terug.”
het kunstwerk. Het is een landmark geworden voor
identiteit te geven.”
ons hier in de buurt.”
Picknicken
Waarom was zo’n kunstroute eigenlijk nodig?
Hersengolf
Kloostervelden is een wijk in aanbouw die
Via via kwam Hilke in contact met Kunstloc
glooit. Als je het van bovenaf zou bekijken, dan
langzaam naar zo’n 180 vrije-marktwoningen
Brabant, waar ze een subsidie vanuit de
zie je de piekende hersengolf die tijdens een
groeit. Halverwege 2022 moeten ze er staan.
impulsgeldenregeling aanvroeg. “Omdat we
aanval in de hersenen plaatsvindt - maar dan
De groei komt neer op zo’n vierhonderd
hoogwaardige kunstwerken op het terrein
duizendmaal uitvergroot. “In het landschap is dat
nieuwe buren; voor de ruim 170 cliënten van
wilden hebben, schakelden we op hun advies
heel zacht. Je kunt in de zomer tegen de heuvels
Kempenhaeghe, die vaak al jaren op het terrein
een onafhankelijk kunstadviseur in. Samen met
aan liggen en er picknicken”, legt de kunstenaar
wonen, is dat best even wennen. “Er verandert
hem, bewoners en afgevaardigden van de
uit. In de bijbehorende sculptuur, een soort grote
een hoop voor hen en dat zit hem in heel
organisatie hebben we kunstenaars gekozen.” De
zwerfsteen die lijkt te zijn achtergelaten in het
gewone dingen: iemand die de auto wast, de
kunstenaars kregen een duidelijke opdracht mee:
landschap, kun je uitrusten, schuilen, of even
hond uitlaat. Een baby’tje dat geboren wordt of
het kunstwerk moest bijdragen aan de identiteit
tot bezinning komen. “Het refereert aan een
kinderen die in de speeltuin spelen, dat kenden
van het gebied, en het moest de prachtige natuur
hersenkwab, zie je?”, wijst hij. Bewoonster Maartje:
onze cliënten helemaal niet”, legt Hilke uit.
in en rond Kloostervelden versterken. Hilke: “De
“Als je erin zit, dan voelt het heel intiem en ook
kunstroute hebben we Prikkels en Tintelingen
een beetje geheimzinnig, want geluid gaat ook
genoemd: we willen mensen prikkelen om naar
naar boven. Dus je voelt je echt even afgesloten.”
Kunstroute
Het landschap met het kunstwerk van Will Beckers
Maar zo gauw je weer buiten bent, ben je weer
Behalve initiatiefneemster voor de kunstroute
buiten te komen voor een wandeling, waarbij de
is Hilke als projectmanager betrokken bij
werken ook nog eens aanzetten tot nadenken en
zichtbaar voor iedereen. De sculptuur geeft zo
Kloostervelden. “Nieuwe bewoners worden goed
beleven.”
een mooi contrast tussen binnen en buiten, vindt
begeleid. Onze cliënten reageren soms misschien
Kunstenaar Will Beckers liet zich inspireren door
Maartje. “Kloostervelden is echt een dorp, dus
net iets anders dan ze gewend zijn: ze knopen
de zorg die Kempenhaeghe levert. “Op dit terrein
waar je ook gaat of staat, je wordt altijd wel door
gewoon een praatje met je aan of ze komen bij
woont een grote groep mensen met epilepsie.
iemand gezien of begroet. En dat vind ik heerlijk.
je aan tafel zitten. Ze zijn daarin soms net iets
Maar ik vroeg me af: wat is dat dan precies?
Ik wil hier geloof ik nooit meer weg.”
minder begrensd”, vertelt Hilke lachend.
Aan de buitenkant kun je het niet zien, tenzij
Om al die veranderingen in goede banen te
iemand een aanval heeft.” Over de schouder van
leiden en om de werelden van cliënten en nieuwe
twee artsen keek hij mee naar hersenscans van
bewoners wat dichter bij elkaar te brengen, moest
epilepsiepatiënten. “Je ziet bij deze patiënten als
er iets gebeuren. “De meest laagdrempelige
het ware een piek in het normale patroon van
manier om elkaar in een wijk te ontmoeten is
hersengolven. Zo’n extreme piek, dat wijst op een
door naar buiten te gaan”, legt Hilke uit. In eerste
aanval. Met dat gegeven ben ik verder gegaan.”
instantie was er al een idee voor een rolstoel- en rollatorvriendelijk struinpad dat met een mooie
Inmiddels is de kunstroute driekwart jaar in gebruik. “Sinds de opening is het zoveel drukker
13
schilderen met zonnepanelen ‘kunstenaars verleiden je om écht iets met de energietransitie te doen’
Caro Agterberg, Dutch Blue, ontwerp voor een fictief zonnepark.
Met de energietransitie staan we voor een grote opgave. In 2050 moet Noord-Brabant volledig energieneutraal zijn. Hoe krijgen we dat voor elkaar? “Om met echte ideeën te komen, moet je buiten de gebaande paden denken”, zegt Hermelinde van Xanten van Kunstloc Brabant. “Het loont om bij dit soort vragen met kunstenaars en ontwerpers om tafel te gaan.” 14
“De impact die de energietransitie heeft op onze leefomgeving en
Vreemde eend
op het functioneren van mensen, dus op hoe we wonen en leven,
Het was voor de partners en de belangstellenden in
is heel groot,” zegt Peter van Oers, projectleider van ECCO, een
ECCO toch even wennen, herinnert Peter zich, dat er
samenwerkingsverband van landschapsorganisatie Het Groene Woud
tijdens een bijeenkomst over de energietransitie over
en vijf Brabantse gemeenten.
kunst werd gesproken. Kunstenaars, wat moesten
ECCO verbindt en ondersteunt lokale en regionale initiatieven rond
ze daar nu mee? “September vorig jaar gingen we
de energietransitie. “Juist de creatieve sector is hierbij van grote
van start. Tijdens de startbijeenkomst hebben we
toegevoegde waarde”, meent Peter. “Kunstenaars kunnen mensen
Energy meets the Arts toen maar gewoon in het
buiten hun geijkte patronen laten kijken.” Bij een vraagstuk als de
programma gestopt. Maar het was wel een beetje een
energietransitie zeggen mensen wel: ‘daar wil ik iets mee’, maar
vreemde eend in de bijt.” Voor de mensen die naar
als het puntje bij paaltje komt blijft actie vaak achterwege. Peter:
de bijeenkomst kwamen, voornamelijk ambtenaren,
“Kunstenaars kunnen hen verleiden en aansporen om écht iets te gaan
agrariërs, mensen van energiecoöperaties, bestuurders,
doen.”
medewerkers van maatschappelijke organisaties, was samenwerken met kunstenaars en ontwerpers dus nog
Prijsvraag
niet zo voor de handliggend.
Tot frustratie van Hermelinde van Xanten, adviseur kunst en ruimte bij
Tijdens de startbijeenkomst van ECCO werd onder
Kunstloc Brabant, werden kunstenaars en ontwerpers tot vorig jaar
andere Dutch Blue, het kunstwerk van winnares Caro
nog maar mondjesmaat bij de energietransitie betrokken. Daarom
Agterberg, aan de partners en geïnteresseerden
schreef Kunstloc een op dit vraagstuk gerichte prijsvraag uit, onder de
gepresenteerd. “Wat Caro doet, het ‘schilderen’ met
noemer Energy meets the Arts. “Je kunt natuurlijk bedenken: er moeten
zonnepanelen, dat viel buiten de verbeelding van de
een x-aantal zonnepanelen op daken of in weilanden bijkomen om
toehoorders. Aan zoiets hadden ze nog nooit gedacht,
aan de eisen van de energietransitie te voldoen. Maar dat is niet
wat een idee! Bovendien valt het redelijk makkelijk te
genoeg,” legt Hermelinde uit. “Om met echte ideeën voor zo’n grote
realiseren. Dat spreekt dus meteen aan”, meent Peter.
uitdaging te komen, moet je buiten de gebaande paden kunnen denken. Want is er eigenlijk wel draagvlak voor zoveel zonnepanelen?
Zonneveld “Een veld vol met van die zwarte vlakken, daar zit
“We moeten nú iets doen, anders zijn we te laat.”
niemand op te wachten. Maar als zo’n zonneveld ineens een mooie afbeelding is, dan wordt het meteen een ander verhaal. Je zorgt ervoor dat de omgeving waarin
Kan het niet op een andere manier? Met de prijsvraag wilden we de
mensen leven en recreëren, prettiger wordt.” En laat dat
kansen en de impact laten zien die creatieve en artistieke professionals
nu precies zijn wat de partners van ECCO belangrijk
kunnen hebben op de ontwikkelingen in de energietransitie, waarbij
vinden. “Het werkte”, lacht Peter. “Bij de gemeente
verbeelding een cruciale rol speelt.”
Meierijstad, één van onze partners, bleek toen toch
Het doel van de prijsvraag was niet alleen om ideeën op te halen, maar ook om partijen binnen en buiten de kunst- en cultuursector aan elkaar te verbinden. “Wat we nu doen, en dat is misschien wel
wel degelijk interesse te zijn voor samenwerking met de creatieve sector.” Interesse is één ding, doorpakken is een ander. Nooit
het belangrijkste, is dat we deelnemende kunstenaars en ontwerpers
eerder is het uitbannen van fossiele brandstoffen op
helpen partners en stakeholders te vinden. Een ontwerp moet
zo’n grote schaal aangepakt als nu. “Kunstloc Brabant
uiteindelijk ook echt uitgevoerd kunnen worden,” legt Hermelinde uit.
ondersteunt gemeenten en andere partijen bij dit soort
Lachend wijst ze naar Peter: “En zo kwamen we bij jou terecht.”
samenwerkingen met kunstenaars en ontwerpers”, legt Hermelinde uit. Dat is ook het geval bij de gemeente Meierijstad,
Peter anten en de van X Hermelin raphy ra Photog foto Ima
waar naar aanleiding van die eerste enthousiaste reactie op het ontwerp van ontwerpster Caro Agterberg een gebied is geselecteerd voor een pilotsamenwerking met kunstenaars. Hermelinde: “Door advies en ondersteuning proberen we samenwerking met de kunst- en cultuursector aan te jagen. Om de energietransitie te laten slagen moeten we nu aan de slag. Mét de verbeeldende kracht van kunstenaars.”
van Oers.
Twintig windmolens Peter van Oers kan zich daar helemaal in vinden: “We moeten nú iets doen, anders zijn we te laat. Maar als je met windmolens of met zonnepanelen aan de behoefte voor hernieuwbare energie moet voldoen, dan is het effect op het landschap enorm.” Er is natuurlijk geen mens die twintig windmolens in zijn achtertuin wil, maar er moet wel wat gebeuren, denkt hij. “Daarom proberen we het zo aan te pakken, dat de omgeving er misschien juist een beetje beter van wordt.”
15
1
Bergen op zoom
22 september Dommeltheater met Bloed, Zweet en Tranen, Boxtel dommeltheater.nl
26 en 27 oktober Opening en festival Schijnvliegveld De Kiek, buitengebied van Riel
18 augustus Kaarskensprocessie, BaarleHertog annatopia.nu
14 september t/m 27 oktober Landkunst op de Buisse Heide, Achtmaal vangoghhuis.com
14 en 15 september Kunsten in de Monumenten, Bergen op Zoom kunstindemonumenten.nl
18 augustus Kunstroute Het VerhAal, tussen Veghel en Heeswijk www.hetverhaal.nl
2
(2) 4 5
8.
7.
6.
5.
4.
3.
2.
1.
6
Edward Geluk, De Traan, 2e Hoogerwaardseweg, Woensdrecht Auke van der Heide en Jan Wessendorp, De emmer van toen…, Binnenbandijk, Bergen op Zoom Marius Boender, De Wachter, Oostdijk, Willemstad Will Beckers, Boom, Oude Buisse Heide, Achtmaal Verhalis, De dodendraad leeft, grens Nederland-Belgie Marius Boender, Tijdsequentie voor een strooiveld, Begraafplaats Zuylen Breda Urs Phannenmüller, Uitkijk op het landschap, De Hilweg, Werkendam Frank Halmans, (Her) huisvesting, Polder Pannekoek, Werkendam
permanente kunstwerken
Roosendaal
3
8
20.
19.
18.
17.
16.
15.
14.
13.
12.
11.
10.
9.
Breda
7
14
11
12 13
(3)
Frank Halmans, Rustplaats voor vogels, De Hilweg, Werkendam Jeroen Hoogstraten, Panoramatafel, Bandijk, Werkendam Paul de Kort, De Wassende Maan, Bandijk, Werkendam Harald Vlugt, Footprint, Raamsdonk Sannah Belzer, Ode aan de Zandrug, Waspik Verschillende kunstenaars, Follies in Dorst, Oosterhout, Rijen, Dongen Irene Fortuyn, Waterlabyrinth, Moerenburg, Tilburg Maarten de Reus, Het wiel, afwateringskanaal, Waalwijk Herman Lamers, On the top of the world, Zeedijk, Drunen Sannah Belzer, Watermerk, Biessertpolder, Vlijmen KCCM, Xylotheek, langs de N65 Studio MKGK, Reizigers van Oisterwijk, Station Oisterwijk
9
10
(6)
17
20
21
19
18
26
23
27
24
25
34
31
33
36
33
Eindhoven
33
32
29
37 41
38
27. Carmela Bogman, Woeste Stilte, Het Bossche Broek, Vught 28. Martijn Engelbregt, Ontsnappingsroute, Het Bossche Broek, ’s-Hertogenbosch 29. Mariëlle Lapidaire, Het Boomkompas, Structuurweg, Schijndel 30. Roos Terra en Jaap Dirk Trump, Levende Brug, SintOedenrode 31. Frank Havermans, Observatorium, Dommel, SintOedenrode
30
's-Hertogenbosch 28
33
Ontdek Brabant via je smartphone. Download de gratis route-app of kijk op brabantvertelt.nl
21. Willem Claassen, Hilverkaveling, Hilver, tussen Bieshouthakker en Haghorst 22. Hannes Verhoeven, Kunstroute Andreas Schotel, Esbeek 23. Atelier van Asseldonk, informatiezuilen Beleef de Kempen, Vessem 24. Studio HB, Dwaallandschap Beleef de Kempen, Vessem 25. Bram Braam, Occupied Spaces, Landgoed Velder, Liempde 26. Philip Lüschen, Public Green through Hoops, Burgakkerplein, Boxtel
22
Tilburg 15
16
Landkunst brengt land, stad, natuur, erfgoed, cultuurhistorie en hedendaagse kunst samen. Op eigentijdse en historische ontmoetingsplekken, op plaatsen waar bewoners en bezoekers, recreanten en passanten elkaar tegenkomen. Centraal staat de genius loci: de geest van de plek. De kunstwerken, tentoonstellingen of evenementen die je aantreft, zijn speciaal voor die plek bedacht en gemaakt.
7 t/m 10 augustus Landschapsopera Signaal, Landgoed Haanwijk in SintMichielsgestel festivalboulevard.nl
3 t/m 13 augustus Theaterfestival Boulevard, ’s-Hertogenbosch festivalboulevard.nl
22 juni Performance De Kwekerij, de Kleine Schans in Terheijden dekwekerij.nl
19 t/m 29 juni Expeditie Zuiderwaterlinie, van Bergen op Zoom tot Grave expeditie-zuiderwaterlinie.nl
14 juni t/m 7 juli Kunstroute Afval = Landschap, Landgoed Gulbergen in Mierlo
9 juni Schaapscheerdersevenement Paden en Banen, Zeeland (bij Uden) brabantvertelt.nl
Elk weekend Heerlijke Kunst, Blauwe Sluis bij Steenbergen heerlijkekunst.nl
1 juni t/m 20 oktober Beeldenexpositie Delirious, park De Oude Warande in Tilburg fundamentfoundation.nl
Met kunst verhalen vertellen over de geschiedenis of het erfgoed van een plek in het landschap. Ook in Brabant zijn deze verhalen te vertellen. Maak kennis met deze plekken en ontdek de ongekende kracht van verbeelding!
agenda
landkunst in Brabant
(6)
40
Helmond 43
42
32. Lucas Lenglet, Uitkijktoren rond door recht, Boskantseweg, SintOedenrode 33. NAR routes, Oss, Veghel, Son en Breugel, Eindhoven 34. Ben Raaijman, Dommelbalkon, Son 35. Verschillende kunstenaars, Prikkels en Tintelingen kunstroute, Kloostervelden, Sterksel 36. Andreas Hetfeld, De Groene Ontmoeting, Hans van Lunteren, IJkplaats, Tjep, Van maaiveld tot goot en nok, Veghels Buiten 37. Arno Coenen en Robin Gerris, Dynamische Landschappen, viaducten Menzel en ’t Loo, Nistelrode
35
39
• Tussen Tilburg en Turnhout • Tilburg (6) • Woudrichem (3) • Geertruidenberg • Helmond (6) • Nistelrode • Veghel • Son en Breugel • Eindhoven
38. KCCM, Schaap-scheer-speelkraal, Landgoed ’t Nabbegat, Zeeland 39. Roberto Ruggiu, Intending White, Park de Beek, Ravenstein 40. Willem Claassen, De Maasarm, Maasdijk, Keent 41. Studio 1:1, Vogelkast, ziekenhuis Bernhove, Uden 42. Rob Moonen en Albert Kliest, MOB Wanroij, Boompjesweg, Wanroij 43. Roberto Ruggiu, Project voor de Peelrandbreuk, Heiakker, Deurne
• Maashorst • Hoogerheide • Bergen op Zoom (2) • Werkendam/Biesbosch • Gilze • Rijen • Boxtel • Oisterwijk (Kampina)
