Het Fundament
Filosofie, traject en houding – de grondslag van De Cultuur Loper
inhoudsopgave 3
Voorwoord door Ad van Drunen
5
Inleiding en leeswijzer – Lexicon gebruikte termen
8
Filosofie BETEKENISVOLLE CULTUUREDUCATIE
y Wat verstaan we onder cultuureducatie? y Wanneer wordt cultuureducatie betekenisvol? y We hebben het over betekenisgeving, maar wat is dat precies? y Wat beschouwen we binnen De Cultuur Loper als betekenisvolle
cultuureducatie? 11
BELANGRIJKE UITGANGSPUNTEN BINNEN DE CULTUUR LOPER
y We zetten in op het realiseren van de doelen van de landelijke regeling Cultuureducatie met Kwaliteit
y De leerling staat centraal, en daarin speelt de leraar een essentiële rol y De leerling verbindt zich met kunst- en erfgoededucatie uit de drie
domeinen
y We reiken de culturele competenties aan y We stimuleren een open, dialooggerichte aanpak
13
Traject y Waarom werken we met een traject? y Hoe ziet het traject er uit? y Hoe flexibel kan er met het traject worden omgegaan? y Wanneer is het traject afgelopen? y Wat is de waarde van elke trajectstap? y Zicht op de leerling: het Cultureel Zelfportret
19
Houding y Waarom hanteren we een coachende houding? y Wat verstaan we onder een coachende houding? y Wat verstaan we onder ontwikkelingsgericht werken?
22
Tot slot – Hoe nu verder?
voorwoord Beste partners bij De Cultuur Loper, In 2012 startte het toenmalige Kunstbalie
lagen te herformuleren en de focus op
samen met haar regionale en lokale
de doelen bij de diverse partners weer
partners - in opdracht van de provincie
scherp te krijgen. Met andere woorden,
Noord-Brabant - de voorbereidingen
het is tijd voor ‘Het Fundament’.
op de eerste periode Cultuureducatie met Kwaliteit 2013-2016. Deze landelijke
Al in de aanloopperiode naar het startjaar
regeling zet in op de inbedding van
2013 ontstonden de eerste contouren
cultuureducatie in de onderwijsvisie van
van De Cultuur Loper. Er waren expert
scholen. Samen richtten we ons op het
meetings met deskundigen vanuit onder-
scheppen van een context waarmee
wijs, overheden en cultuursector. We
scholen zelf betekenis kunnen geven aan
waren het erover eens dat we geen
hun cultuureducatie. Het doel: bevorde-
nieuwe doorlopende leerlijnen of een
ring van de kwaliteit van de activiteiten,
leerplankader zouden gaan ontwikkelen.
de deskundigheid van alle betrokkenen
Juist het proces dat voorafgaat aan een
en een duurzame samenwerking van de
bewuste keuze voor de werkwijze en/
school met de culturele omgeving.
of leerlijn die past bij de ambitie en het
Met gepaste trots blikken we terug naar
profiel van de school moest aandacht
de oorsprong, de gezamenlijke groei naar
krijgen. Voor alle partners stond die eer-
waar we nu staan en wat we beschouwen
ste periode van vier jaar in het teken van
als de basis van De Cultuur Loper. Het
samen experimenteren, bouwen, fouten
is tijd om de uitgangspunten en diepere
maken en verbeteren. De Cultuur Loper
3
groeide uit tot een grensverleggende en
cultuureducatie op scholen te verbeteren
steeds completere aanpak, die er wezen-
en duurzaam te borgen. Het fundament
lijk toe doet. Dat zien we ook aan het feit
geeft antwoord op en richting aan veel
dat de Brabantse aanpak inmiddels in
van hun vragen.
diverse regio’s buiten de provincie wordt geadopteerd.
Met deze publicatie wens ik alle betrokkenen de wijsheid, inspiratie en passie toe
In 2017 is de tweede vierjarige periode
die ik zelf vanaf het allereerste begin tot
van start gegaan. Enerzijds blijven we
op heden heb mogen ervaren!
gericht op scholen die al langer deel nemen; met behulp van De Cultuur Loper
Ad van Drunen
gaan we op zoek naar meer richting,
Programmaleider Cultuureducatie
verdieping en kwaliteit. Anderzijds zetten
Kunstloc Brabant
we in op uitbreiding van het aantal deelnemende gemeenten en op nieuwe scholen die nog volledig open het traject ingaan. Het aantal gemeenten verdubbelde vanaf 2017 vrijwel direct en ook het aantal scholen nam snel toe. Maar de nieuw aangehaakte gemeenten en hun intermediairs hebben de eerste periode met De Cultuur Loper niet meegemaakt; nieuwe intermediairs in ervaren gemeenten evenmin. Ze missen de grondslagen, uitgangspunten en achtergronden van de keuzes uit de beginjaren. Ze willen weten waarom, waardoor en met wie De Cultuur Loper zich heeft ontwikkeld tot wat het nu is: een instrument om de kwaliteit van
4
inleiding en leeswijzer Mag ik jullie even meenemen in een beeld? Stel je voor, een zomermiddag, een veld, een picknick. Met de zon op je gezicht laat je je ogen glijden over het gras tot je blik plots halt houdt bij een mierenkolonie, die bedrijvig met takjes en blaadjes loopt te sjouwen. Waarom deze beestjes zo druk bezig zijn is je een raadsel, maar zelf lijken ze het wel te weten. Doelgericht en effectief voeren ze hun taken uit in het veld. Alles is tot in de puntjes georganiseerd. Iedere werkmier weet precies wat haar te doen staat. Om te begrijpen waarom ze dit doen, zullen we de diepte in moeten en gaan kijken wat er onder het grasveld te zien is van deze mierenkolonie. Kijk je mee? Want onder dat veld, veilig verborgen in de aarde, hebben de mieren een netwerk van tunnels en kamers aangelegd, stuk voor stuk doordacht verbonden, met als enige doel: de koningin en haar larfjes beschermen en verzorgen, zodat ze in alle veiligheid kunnen groeien.
Wanneer je dit document in handen
boven in het gras. We gaan kijken naar
houdt, werk je waarschijnlijk met De
het fundament onder De Cultuur Loper,
Cultuur Loper. Je bent een van de vele
dat we jarenlang samen met jullie hebben
werkmieren die zich boven in het veld
opgebouwd en uitgewerkt. We brengen
enthousiast inzetten om onze koningin
in beeld met welk doel we elke kamer en
(de leraar) en haar larven (de leerlingen
elke tunnel ook alweer hebben aangelegd.
uit het primair en voortgezet onderwijs) een omgeving te bieden waarin zij zich
Natuurlijk, we hebben De Cultuur Loper
cultureel kunnen ontwikkelen. We nemen
in co-creatie ontwikkeld en met z’n allen
je graag mee naar dat gebied onder de
lang en diep nagedacht over elk element,
grond, die plek waar we niet vaak meer
maar al die elementen hebben we
komen wanneer we zo druk bezig zijn
gaandeÂweg ook weer in twijfel durven
5
trekken. Het afgelopen jaar hebben we
Dit fundament is geen eenduidige waar-
ondervonden dat een stevig fundament,
heid. We hopen dat het vooral een docu-
waar onze passie voor cultuureducatie
ment is dat uitdaagt om het gesprek met
vanaf spat, soms ontbreekt. Dat we de
elkaar aan te gaan en onszelf te bevragen.
kwaliteit en betekenis die wij belangrijk
Sommige onderwerpen, wanneer het
vinden, nog niet (altijd) herkennen in wat
bijvoorbeeld gaat over betekenisgeving
er in het veld gebeurt. Benoemen wat wij
of wat te verstaan onder een begrip
echt betekenisvol vinden, waar kunst en
als ‘ontwikkelingsgericht’, zijn zelfs erg
erfgoed elkaar omarmen, de gemeenschappelijkheid van primair en voortgezet onderwijs, en vooral ook de samenhang tussen de filosofie, het traject en onze eigen houding: het bleek toch nog een flinke (maar heerlijke) klus. Dit document is bedoeld voor iedereen die De Cultuur Loper uitdraagt en het proces op de scholen begeleidt: in de eerste plaats de adviseurs van Kunstloc en Erfgoed Brabant en de lokale intermediairs, maar ook de partners die De Cultuur Loper buiten Brabant uitzetten, en in bepaalde mate ook de trainers, cultuuraanbieders en kunstprofessionals. We gaan ervan uit dat jullie al vertrouwd zijn met de verschillende elementen van De Cultuur Loper. We leggen dan ook niet de elementen uit, maar focussen op wat er onder die elementen ligt. De filosofie (het waarom), het traject (het wat) en de houding (het hoe) vormen samen het proces waarin we het onderwijs mee nemen om tot betekenisvolle cultuur educatie te komen.
6
mooie vragen om met elkaar en met het
Lexicon gebruikte termen
onderwijs te onderzoeken. Toch kiezen we ervoor om hier ook deze begrippen
De inhoud van sommige begrippen
toe te lichten. Dit doen we omdat we
in dit document kan afwijken van hoe
erkennen dat het antwoord weliswaar niet
ze lokaal of in andere provincies wor-
eenduidig is, maar ook niet vrijblijvend.
den gehanteerd. Vandaar deze korte
We geloven dat je pas bij praten over
toelichting op de begrippen zoals
betekenisvolle cultuureducatie kunt uit-
gebruikt in Het fundament.
komen wanneer je kunt vertrekken vanuit het idee en de drijfveer om de leerling in
Wat verstaan we onder…
een dialoog met de wereld zetten, en dat vraagt ook om het inbrengen van onze eigen visie hierop.
y de intermediair – lokale proces begeleider van scholen die werken met De Cultuur Loper.
Dus vlij je comfortabel op het picknickkleed, en daal samen met ons af naar die onderliggende wereld die weleens aan ons oog ontsnapt, duik samen met ons in
y de adviseurs – provinciale procesbegeleiders van Kunstloc en Erfgoed Brabant. y de school – gesprekspartners
de vele tunnels en kamers die het funda-
binnen de school; directeur/
ment zijn onder ons harde, gepassioneer-
schoolleider, de cultuurcoördina-
de werken.
tor, in sommige stappen ook het lerarenteam. y de cultuurcoördinator – degene die op de school de verbindende schakel vormt tussen cultuur en onderwijs en het cultuurbeleid (mede) ontwikkelt en vormgeeft. y de trainer – de deskundige die (op basis van een leervraag) scholingsactiviteiten uitvoert voor een schoolteam of culturele instelling. y de cultuuraanbieder – culturele instelling die kunst- of erfgoed activiteiten voor leerlingen aanbiedt. y de cultuurprofessional – kunstenaar of kunstvakdocent die kunstof erfgoedaanbod ontwikkelt.
7
filosofie Het hele jaar werkten de mieren hard aan hun nest. Ze verzamelden voedsel, hielden het nest schoon, verzorgden de larven en bouwden nieuwe tunnels en kamers. Behalve één mier. Deze mier had besloten zich dit jaar niet druk te maken om het werk dat dag in, dag uit gedaan moest worden. Zij wijdde het jaar aan het componeren van muziek en het schrijven van verhalen. De hardwerkende mieren in het veld hadden haar meermaals aangespoord gewoon te komen werken, maar de mier had telkens nee gezegd. Toen kwam de winter. De grond bevroor en de werkmieren waren moe en hongerig. Ze misten de zonnige, vruchtbare dagen steeds meer en de moraal zakte diep in de mieren kolonie. Op dat moment stond de mier op, die zich het hele jaar bezig had gehouden met kunst, en ze begon te zingen en te vertellen. Ze zong over de warmte van de zon en kwam met verhalen over de mooie lentedagen die weldra weer zouden komen. Haar verhalen namen de andere, vermoeide mieren mee in de verbeelding en brachten troost, hoop en betekenis.
Betekenisvolle cultuureducatie
8
Wat verstaan we onder cultuur
moeten we vaststellen wat we verstaan
educatie?
onder cultuureducatie. We merken in het
Voordat we het kunnen hebben over wat
veld dat dit begrip soms breed wordt
we binnen De Cultuur Loper beschouwen
geïnterpreteerd en dat ook thema’s als
als betekenisvolle cultuureducatie,
natuur, techniek en multiculturaliteit onder
de noemer ‘cultuureducatie’ worden ondergebracht. Cultuur is hoe wij, los van het natuurlijke, als mens ons leven vormgeven. Cultuur gaat over waarde en betekenis geven aan de werkelijkheid. Dit uiten we ook in hoe we met de natuur, de techniek of elkaar omgaan. Wanneer we het binnen De Cultuur Loper hebben over cultuureducatie, doelen we niet op die brede opvatting van cultuur
aan hun leven. Door hun overdracht van
educatie, maar richten we ons specifiek
bewaarde verhalen, tradities en collecties
op kunst- en erfgoededucatie. Kunst en
kunnen wij onze eigen identiteit vormen
erfgoed tonen ons de wereld, niet als
en betekenis geven.
verbeelding van het leven, maar van de manier waarop we het leven ervaren.
Wanneer wordt cultuureducatie
Door de beleving van een kunstwerk of
betekenisvol?
voorstelling ervaren we de interpretatie
Kunst en erfgoed zijn dus dingen die
van de wereld die de maker/kunstenaar
je kunt ervaren. Je kijkt ernaar, staat er
uitdrukt. Door zelf kunst te maken, leren
middenin, maakt en maakt mee. Het
we hoe we ons kunnen uitdrukken, hoe
vertrekpunt binnen De Cultuur Loper
we onze interpretatie van de wereld om
is dat kunst en erfgoed de leerling een
ons heen vorm kunnen geven. Door
ervaring brengen: hij is maker of deel-
kunst te beleven en te maken en door na
nemer, publiek of bezoeker. Het is een
te denken over de betekenis die daarin
ervaring waar de leerling zich toe moet
besloten ligt, komen we in dialoog met
verhouden, die soms iets zegt over hoe
onszelf en met de wereld om ons heen.
een kunstenaar de werkelijkheid ervaart,
Erfgoed maakt voelbaar hoe de mensen
maar vooral iets over hoe de leerling
vóór ons betekenis hebben gegeven
zelf die werkelijkheid ervaart. Dat is voor
9
elke leerling (net als voor elke volwas-
eindig zijn. Anders dan het dier (voor
sene) anders, want wat we zelf aan
zover we weten) beseft de mens op een
kunst maken of wat we meenemen uit
niet-instinctieve manier dat ons menselijk
het kunstwerk of verhaal van een ander,
bestaan ooit zal ophouden: zowel ons
bouwt altijd voort op associaties met en
eigen, individuele bestaan als dat van
opgedane kennis uit ons eigen leven.
onze naasten en dat van onze soort.
Door in gesprek te gaan over de ervaring
Vanuit dit besef heeft de mens van ouds-
en erop te reflecteren komen die eigen
her het verlangen, en misschien wel de
associaties en die eigen verbinding naar
noodzaak, om de betekenis van het leven
boven: er ontstaat een dialoog tussen de
te verklaren en in te vullen. Wanneer we
leerling, de kunstervaring en de wereld.
het hebben over betekenisgeving, hebben we het dus automatisch over cultuur,
Dit zien we terug in het verhaal van de
want betekenisgeving gaat voorbij het
mier: de kunstenaar schetst in zang
natuurlijke, instinctieve handelen. We
en beeld hoe hij de werkelijkheid heeft
vormen betekenis door hoe we met elkaar
waargenomen en ervaren. De luiste-
omgaan, met welke (gedeelde) waarden
rende mieren zien deze werkelijkheid
en overtuigingen we ons leven vormgeven
tot leven komen doordat de kunstenaar
en hoe we ons verhouden tot onszelf,
hun verbeelding prikkelt en een ervaring
de ander en de maatschappij. Betekenis
oproept. In die verbeelding zal de ene
geven is invulling geven aan het waarom
mier terugdenken aan de warmte van
van het leven en van de begrippen die
de zon, terwijl een andere mier zich juist
ervoor zorgen dat het leven als waardevol
geraakt zal voelen door de zang, die haar
kan worden beschouwd: bijvoorbeeld hoe
doet denken aan de warme lentebries.
we geluk interpreteren, wanneer we iets
Wat er zich afspeelt in de verbeelding van
als authentiek ervaren, wat schoonheid is,
de luisterende mieren en welke emotie er
enzovoort.
opgeroepen wordt, is bij elke mier weer anders. Maar het mooie ervan is dat de
Wat beschouwen we binnen
kunstervaring (dankzij haar gelaagdheid
De CultuurLoper als betekenisvolle
in verhaal, emotie, klankkleur enzovoorts)
cultuureducatie?
juist díé ervaring zal oproepen die de
Bij betekenisvolle cultuureducatie kan
weemoedige mieren op dat moment
de leerling in verbinding met kunst en
troost en hoop biedt, en dus betekenis
erfgoed betekenis geven aan zijn leven.
geeft aan hun leven, hun werkelijkheid.
De Cultuur Loper neemt het onderwijs mee in een proces om vanuit de eigen
10
We hebben het over betekenisgeving,
ambities van de school de context te
maar wat is dat precies?
kunnen creëren waarin hij in dialoog
Het verlangen naar betekenisgeving
met zichzelf en de wereld tot betekenis-
komt voort uit het besef dat wij als mens
geving komt.
Belangrijke uitgangspunten binnen De Cultuur Loper Dit zijn de uitgangspunten die van belang
De leerling staat centraal, en daarin
zijn binnen De Cultuur Loper:
speelt de leraar een essentiële rol
y We zetten in op het realiseren van
De leerling staat voor ons centraal: hij
de doelen van de landelijke regeling
is degene die we in verbinding willen
Cultuureducatie met Kwaliteit;
brengen met kunst en erfgoed en naar
y De leerling staat centraal, en daarin speelt de leraar een essentiële rol; y De leerling verbindt zich met kunsten erfgoededucatie uit de drie
betekenisgeving willen leiden. Niemand staat dichter bij de leerling dan de leraar. Of het nu gaat om een groepsleerkracht in het primair onderwijs of een cultuur
domeinen;
professional in het voortgezet onderwijs
y We reiken de culturele competenties
of in de vrije tijd, als het gaat om het
aan; y We stimuleren een open, dialoog gerichte manier van doen.
begeleiden van de leerling zijn zij de experts. Binnen De Cultuur Loper stimuleren we hen te denken vanuit het perspectief van de leerling, en geven we
We zetten in op het realiseren van
hun de autonomie om vanuit hun kracht
de doelen van de landelijke regeling
na te denken over de vraag: wanneer
Cultuureducatie met Kwaliteit
wordt cultuureducatie betekenisvol voor
Door verdieping en vernieuwing van
de leerling?
het curriculum, het bevorderen van de deskundigheid van alle betrokkenen en de samenwerking van de school met haar culturele omgeving wordt kwalitatieve cultuureducatie duurzaam in het onderwijscurriculum van de school geborgd. Om dit te realiseren geloven we in het proces van De Cultuur Loper in al zijn onderdelen; de filosofie en belangrijke uitgangspunten, de wijze waarop we het traject hebben uitgebouwd en de manier waarop we het gesprek met de scholen aangaan.
11
De leerling verbindt zich met kunst- en
Met de culturele competenties reiken
erfgoededucatie uit de drie domeinen
we de school hiertoe taal en richting aan
Een cultuureducatief programma bestaat
waarmee zij culturele vaardigheden, op-
uit een grote verscheidenheid aan
gedane kennis en attitude van de leerling
activiteiten op het gebied van erfgoed en
binnen cultuureducatie kan benoemen
de diverse kunstdisciplines. De school is
en volgen. Het creërend, onderzoekend
vrij in het aanbrengen van focus bij haar
en reflecterend vermogen en de daarbij
cultuuractiviteiten. Sommige scholen
geformuleerde gedragsindicatoren geven
stellen bijvoorbeeld bewust een bepaalde
de leraar een didactisch handvat van taal
discipline centraal, maar wij geloven dat
en richting om de ontwikkeling van de
een programma pas betekenisvol wordt
leerling te herkennen. De competenties
wanneer het de leerling meeneemt in
helpen de school lijn en samenhang aan
verbinding met kunst en erfgoed uit de
te brengen in het cultuurprogramma
drie domeinen: in huis als maker, in de
over de leerjaren heen en raakvlakken te
culturele omgeving als deelnemer en
vinden met de andere vakken.
in het beleven van de grote wereld van kunst en erfgoed als publiek/bezoeker.
We stimuleren een open, dialoog
De domeinen omvatten daarmee zowel
gerichte aanpak
het zelf doen als het deelnemen aan en
Binnen De Cultuur Loper is cultuur
het meemaken van kunst- en erfgoed
educatie een plek waar de leerling een
activiteiten. In domein 1 drukt de leerling
dialoog aangaat met zichzelf en de
zichzelf artistiek uit en gaat daarmee
wereld. Dat is iets anders dan onderwijs,
in dialoog met zichzelf en de wereld. In
waar kennisoverdracht centraal staat.
domein 2 kent de leerling als deelnemer
Met deze aanpak ondersteunen we de
waarde toe aan zijn culturele omgeving.
school, de bredere culturele omgeving,
In domein 3, waarin professionele kunst
maar ook onszelf, om die dialoog aan te
en erfgoed worden beleefd, reflecteert de
gaan. We gaan dan ook niet zelf aan
leerling op de interpretatie die anderen
kennisoverdracht doen, maar zetten
aan de wereld geven; vanuit de directe
radertjes in beweging en dagen onszelf,
kunst- en erfgoedbeleving komt hij in
elkaar en het veld uit om in beweging en
dialoog met zichzelf en de wereld.
in dialoog te komen. Cruciaal daarbij zijn de houding waarmee we in gesprek gaan
We reiken de culturele competenties
en het traject waarin we elkaar in co-
aan
creatie meenemen op weg naar
Om van betekenisgeving vanuit kunst en
betekenisvolle cultuureducatie.
erfgoed tot onderwijs te komen, moet de school een vertaalslag maken van haar visie en ambities naar een concrete invulling van het cultuuronderwijs. 12
het traject Toen het weer zomer was en de zonnestralen als honing uit de hemel sijpelden, lonkten blozende appels hoog in de boom. Terwijl de bijen op het zoetst van het bloeien van de bloesems hadden kunnen smullen, was het voor de mieren telkens wachten tot de vruchten moe van het groeien op de grond ploften. De mieren bedachten dat ze hun nest hoger tegen de boom konden bouwen. Ze wierpen zich tegen de stam, klommen over elkaar heen en sprongen zo hoog als hun korte pootjes het toelieten. Maar ondanks al hun moeite kwamen ze maar net boven het gras uit. Plots viel hun oog op een zwam, die zich op de stam van de boom had genesteld. Tot daar moesten ze toch kunnen komen! Bij de zwam aangekomen zagen ze al snel takjes die ze weer iets hoger konden brengen. Stap voor stap namen de mieren elkaar mee langs de diverse punten die ze tot bij de appels brachten. Stukje bij beetje bouwden ze hun nest telkens weer wat hoger.
Waarom werken we met een traject?
lum verankerde cultuureducatie. Het
De Cultuur Loper neemt het onderwijs
traject ondersteunt de school om in
mee in een proces om vanuit de eigen
een aantal stappen kunst- en erfgoed
ambities van de school de context te
educatie onderdeel van haar curriculum
kunnen creëren waarin de leerling in
te maken, en daarbij vanuit de visie op
de verbinding met kunst en erfgoed, in
cultuureducatie naar de eigen ambities
dialoog met zichzelf en de wereld, tot
en de praktijk van de klas te gaan. Net als
betekenisgeving komt. In dit proces
bij andere vakken hebben scholen ook bij
biedt het traject een aantal ankerpunten,
cultuureducatie ankerpunten nodig voor
benoemd in stappen en bedoeld om te
het ontwikkelen en implementeren van
komen tot betekenisvolle, in het curricu
een curriculum dat toewerkt naar
13
concrete leerdoelen, die aansluiten bij de
te stellen en onze expertise in te brengen
kerndoelen van het ministerie van Onder-
helpen we de school om tot kwalitatief
wijs, Cultuur en Wetenschap.
geformuleerde ambities te komen.
Hoe ziet het traject er uit?
Het traject wordt begeleid door interÂ
Het traject bestaat uit een negental
mediairs en adviseurs, die met een
concrete stappen, die als ankerpunten
coachende houding het gesprek aangaan
het proces markeren. Zo’n ankerpunt
en hun expertise inzetten om samen met
is een gesprek waarin een specifieke
de school en uitgaande van de unieke
stap wordt gezet. De school houdt haar
context en ambitie van de school, de
stappen overzichtelijk bij in het online
mogelijkheden te verkennen en te door-
instrument op de website.
lopen. Bovendien biedt het traject ook de mogelijkheid om specifieke, toeÂgesneden
Een belangrijk ankerpunt is het ambitie-
scholingsactiviteiten in te zetten die de
gesprek: hierin schetst de school haar
deskundigheid van het lerarenteam
perspectief en wordt ze uitgedaagd om te
bevorderen.
dromen en na te denken over de waarde en opbrengsten van cultuureducatie op de langere termijn. Door de juiste vragen
14
Hoe flexibel kan er met het traject worden omgegaan? We erkennen de eigen expertise en context van de school en zien het traject als een ‘levend’ instrument, dat toelaat soms een onderdeel aan te passen of eventueel terug te grijpen naar een eerder genomen stap. Ook kan de manier waarop de school de stappen invult individueel worden vormgeven: De Cultuur Loper reikt bijvoorbeeld de competenties aan om cultuureducatie van taal en richting te voorzien, maar wanneer de school een andere aanpak heeft om haar visie vorm te geven in de klas, is het traject hierin flexibel. De expertise van adviseur en intermediair is daarbij van belang om te kunnen bevragen of de school blijvend werkt aan een werkelijke kwaliteitsslag op het gebied van cultuureducatie. Om tot betekenisvolle cultuureducatie te komen en deze een verankerde plek te kunnen geven in het curriculum en de lespraktijk is het overigens wel van belang om alle ankerpunten uit het traject te hebben
verwezenlijken van deze ambities, maar
doorlopen.
ervoor te zorgen dat de school betekenis volle, verankerde cultuureducatie aan
Wanneer is het traject afgelopen?
biedt, die een passende plek verwerft
Om deze vraag goed te beantwoorden,
in de context van haar onderwijs. Het
is het belangrijk twee dingen los van
formuleren van ambities op leerlingniveau
elkaar te zien: enerzijds heeft de school
is een van de essentiële ankerpunten op
ambities geformuleerd waaraan zij binnen
de weg naar dit grotere doel.
haar cultuureducatie wil werken. We vinden dit belangrijk omdat we geloven
De vraag die gesteld moet worden om het
dat cultuureducatie pas betekenisvol
einde van het traject te bepalen is dus niet
wordt wanneer de school vanuit haar
heeft de school haar ambities verwezen
eigen ambities en beweegredenen een
lijkt?, maar heeft de school kwalitatieve,
kwaliteitsslag gaat maken. Anderzijds:
betekenisvolle cultuureducatie weten te
het doel van het traject is echter niet het
verankeren in haar onderwijs?
15
Wat is de waarde van elke trajectstap? In dit overzicht schetsen we niet de concrete inhoud, maar de specifieke meerwaarde van elke concrete stap van het traject op weg naar betekenisvolle cultuureducatie.
Stap 1 – intake
Stap 4 – teambijeenkomst
De wederzijdse verwachtingen worden
Cultuureducatie kan de leerling niet
besproken, het commitment van de
bereiken zonder draagvlak in het
school wordt afgetast en de school
lerarenteam. In deze bijeenkomst wordt
wordt zich bewust van de doelen die
de visie die in het ambitiegesprek is
ze heeft met haar participatie in het
geformuleerd gepresenteerd aan het
De Cultuur Loper traject.
team. Er is ruimte voor het team om vragen te stellen, aanpassingen voor te stellen of verdere verdieping toe te
Stap 2 – assessment
voegen. Het team maakt keuzes in de
Dit is een middel om het gesprek op
prioriteit van de ambities en bedenkt
gang te brengen over de keuzes die de
wat er moet worden ondernomen om
school kan maken. Veel scholen vullen
hier vorm aan te geven. Het doel is te
het assessment in voor de huidige én
komen tot een door het team gedragen
voor de gewenste situatie. Hierdoor
set concrete ambities op het gebied
kan de school de beweging die ze met
van cultuureducatie, waar de school de
cultuureducatie wil inzetten in beeld
komende jaren aan wil werken.
brengen en goed voorbereid concrete ambities formuleren. Stap 5 – scholingsactiviteiten Het in verbinding en dialoog zetten van
16
Stap 3 – ambitiegesprek
de leerling staat of valt bij de bekwaam-
De meer algemene visie die is ontwik-
heid van de leraar. Veel leraren geven
keld in de eerste twee stappen wordt
aan niet of ontoereikend geschoold te
in dit gesprek vertaald naar concrete
zijn op het gebied van cultuureducatie
ambities op leerlingniveau. Hier wordt
en ervaren handelsverlegenheid bij het
duidelijk wat een leerling aan bagage
ontwikkelen en uitvoeren van en het
mee moet krijgen op het gebied van
reflecteren op cultuureducatieve activi-
cultuureducatie. Een school die dit hel-
teiten. Met de prioriteiten die door het
der formuleert kan doelgericht aan de
team in de ambities zijn aangebracht
slag vanuit het door haar geformuleerde
als basis kiezen de leraren zelf op welke
perspectief en wat dat voor de school
terreinen zij zich willen ontwikkelen
betekent aangaande nog te maken keu-
en waarop dus scholingsactiviteiten
zes en te nemen verantwoordelijkheden.
kunnen worden ingezet.
Stap 6 – meerjarenvisie
Stap 8 – activiteitenoverzicht
Om de schoolambities om te zetten
Dit is het verzamelde overzicht van
in concrete activiteiten moet er een
concrete cultuuractiviteiten, met
vertaalslag worden gemaakt naar het
gedragsindicatoren die in lijn zichtbaar
ontwikkelingsproces van de leerling
zijn en gekoppeld zijn aan de cultuur
door de jaren heen. De Cultuur Loper
activiteiten. Ook kan worden bijgehou-
reikt hierin taal en richting aan door de
den in welk domein van cultuureducatie
ambities te vertalen naar de gedrags-
de activiteit plaatsvindt.
indicatoren die onder de competenties hangen. Dit zijn indicatoren voor gedrag dat leerlingen vertonen rondom de creë-
Kommagesprek
rende, onderzoekende en reflecterende
Dit is een flexibel in te zetten stap
vermogens. Door hierin een keuze te
voor wanneer de school al een tijd aan
maken, krijgt de school meer duidelijk-
het werk is en behoefte heeft aan het
heid over hoe de generieke ambities van
plaatsen van een ‘komma’ om weer
de school hun neerslag hebben in de
tot bewustzijn van het grotere doel te
concrete ontwikkeling van de leerling.
komen. Het kommagesprek werpt een blik op wat er al gebeurd is en wat de opbrengsten zijn. Waar is er trots en
Stap 7 – lijn aanbrengen
waar moet nog aan worden gewerkt?
Hier wordt gekeken naar de ontwikkeling van de leerling binnen cultuureducatie door de leerjaren heen. Binnen De Cultuur Loper kan de school dit zichtbaar maken door de gekozen gedragsindicatoren – waarin een opbouw zit – in lijn te leggen over de leerjaren heen. Deze lijn wordt voor de leerling door de eigen leraar geformuleerd, vanuit diens expertise. Dit is te vergelijken met andere vakken, waar vaardigheden elkaar in de tijd opvolgen en zo een logische route voor ontwikkeling van de leerling te zien geven. Door heldere keuzes te maken over welke indicatoren in welk jaar aan bod komen, wordt het voor de individuele leraar duidelijk waaraan gewerkt moet worden in de eigen groep.
17
Zicht op de leerling: het Cultureel Zelfportret Traject en houding nemen vooral de school (en haar culturele omgeving) mee in de beweging naar het scheppen van de context waarin de leerling door betekenisvolle cultuureducatie in dialoog met zichzelf en de wereld kan komen. Maar om die leerling écht in de blos van de appel naar zichzelf te laten kijken, is het van belang dat hij op zichzelf kan reflecteren, dat zijn groei binnen cultuur educatie zichtbaar is voor hemzelf en al zijn begeleiders (ouders, leraar enzovoort). De leerling ontwikkelt zich en leert zich steeds meer te verbinden met kunst en erfgoed en te benoemen wat daarin voor hem van waarde is. Om deze groei zichtbaar te maken voor de leerling en zijn begeleiders, is door De Cultuur Loper het Cultureel Zelfportret ontwikkeld. Het Cultureel Zelfportret is een digitaal volg instrument. Het is dus meer dan alleen een verzamelmap: het proces van de leerling en zijn reflectie daarop worden er in beeld gebracht.
18
houding Wanneer de mieren aan het werk waren, liep niemand voorop. Elke mier deed waar ze goed in was en voegde haar eigen, unieke stukje toe aan de bouw van het nest, omhoog tegen de boom in de richting van de blozende appels. Maar op een dag viel alles stil. Hoe ze het ook probeerden, geen mier kwam nog verder omhoog. Als versteend stonden ze allemaal op hun plek. Eén mier riep: ‘Zo!’ en zwaaide wild in het rond. Een andere riep: ‘Zo!’ en wees met zijn kop allerlei kanten op. Maar niets hielp en alle mieren bleven staan waar ze stonden. Tot een wijze mier zei: ‘Zolang we niet meer weten waarom we ook alweer vooruit wilden, komen we niet in beweging.’ De mieren dachten diep na. Ze wisten wel dat ze bij die appels wilden komen, maar waarom ook alweer, en voor wie? Er ontstond een geanimeerd gesprek. En naarmate de mieren ontdekten wat ze wilden en hoe ze dat samen zouden doen zonder dat er één voorop zou lopen of een ander zou achterblijven, kwamen ze stukje bij beetje weer in beweging. En zo kwam het dat nog voor de appels donker en hol naar beneden vielen, de mieren hun voorraad hadden ingeslagen en hun larfjes konden voeden met het zoetst van de zomer.
Waarom hanteren we een coachende
wereld tot betekenisgeving kan komen,
houding?
betekent dat iets voor de manier van
Wanneer we willen dat de school zelf
handelen van de school en de partijen
de context vormt waarin de leerling van-
eromheen. Net zoals in het verhaal over
uit kunst en erfgoed in dialoog met de
de mieren willen we niet ‘Zo!’ roepen en
19
voordoen hoe het moet, maar geloven we
samen in ontwikkeling moeten komen
dat er beweging komt wanneer de school
en zich zullen inzetten om de leerling tot
kan benoemen waarom ze het proces wil
betekenisvolle cultuureducatie te krijgen.
aangaan. Door onze coachende houding
We begeleiden dus niet zomaar een pro-
dagen we de school uit om niet meteen
ces, maar mensen. In een gesprek weet
om oplossingen te vragen, of een ander
je nooit helemaal precies wat de ander
meteen het antwoord te laten formuleren
bedoelt en hoe hij cultuureducatie voor
op haar vraag, maar spreken we haar aan
zich ziet. Door steeds precies te bevragen
op haar eigenaarschap en persoonlijke
wordt het beeld steeds helderder. Het
commitment om tot ontwikkeling te komen.
gesprek is erop gericht de kern van de gestelde ontwikkelvraag naar boven te
Eigenaarschap wil zeggen dat de school
halen. Door het onbewuste te bevragen
leidend is in het proces: zíj heeft de
en naar het bewustzijn te brengen, wordt
ambitie en de wens om cultuureducatie
de ander in staat gesteld ernaar te hande-
te verankeren. We vinden het daarbij van
len. Onze coachende houding betekent
belang dat alle betrokken partijen dit
dat we daarin samen met onze gespreks-
erkennen en de school de stappen laat
partners verwachtingen verhelderen,
zetten, waarbij wordt aangesloten op de
onze waarneming benoemen, doorvragen
taal en de ontwikkeling waarin de school
om tot de kern te komen en ons bewust
op dat moment staat.
zijn van ons eigen oordeel en onze eigen
Met commitment bedoelen we dat de
interpretatie.
héle school, dus niet alleen een directeur of cultuurcoördinator, in ontwikkeling wil
Door vanuit dit perspectief te werken,
gaan en wil investeren in het proces (en
spreken we direct de verbeelding aan:
dus ook in tijd, budget en inzet). Voor ons
een aanpak die de cultuursector eigen
als begeleiders van dit proces betekent
is. Deze houding, die we gewend zijn
het dat we niet aan komen draven met
in relatie tot de ontmoeting met kunst,
pasklare antwoorden en oplossingen,
passen we ook toe in de gesprekken
maar onze expertise pas inbrengen in
die we voeren in de ontmoeting met de
aansluiting op de vraag van de school.
ander. En daarin nemen we ook onszelf mee, met alle kennis, kunde en ervaring
20
Wat verstaan we onder een coachende
die we hebben. Bij de coachende houding
houding?
is het belangrijk niet alleen oor en oog te
Een coachende houding impliceert dat
hebben voor de beweging die de ander
we uitgaan van een mensvisie: we hebben
maakt, maar ook voor wat we zelf aan het
het over ‘de school’, maar zijn binnen het
proces bijdragen en daarin de ander maar
instituut in gesprek met verschillende
ook onszelf te erkennen.
mensen, die we ieder voor zich zien als
Wanneer we om de tafel gaan zitten met
uniek en met potentieel. Zij zijn het die
deze gesprekspartners is het ook belang-
rijk dat we dit doen in co-creatie, door
werken met het perspectief ontstaat
te geloven in een gelijkwaardige inbreng,
er ruimte om vanuit ieders eigen rol en
waarin ieders bijdrage even essentieel is
expertise bij te dragen.
voor het proces. Daarbij zijn drie fasen van belang die Wat verstaan we onder ontwikkelings
we in gesprek met de school moeten
gericht werken?
doorlopen om duurzaamheid en volledig
De gesprekken die we met de school voe-
eigenaarschap te kunnen realiseren: het
ren zijn altijd toekomstgericht. De school
tot bewustzijn brengen van wat de ander
schetst hierin haar eigen perspectief.
wil, keuzes maken waar het proces wer-
Vanuit de gesprekken ontstaat een punt
kelijk toe moet leiden en daar verantwoor-
op de horizon dat de richting aangeeft.
delijkheid voor nemen. Die verantwoor-
Als dit perspectief sterk genoeg is en bij
delijkheid uit zich in doen en uitvoeren.
alle betrokkenen op het netvlies staat,
De coachende houding zorgt ervoor dat
mag er vertrouwen zijn dat de beweging
iedereen – steeds opnieuw – dit proces
van ieder afzonderlijk ook die richting op
van bewustwording, keuzes maken en
gaat. De activiteiten die plaatsvinden,
verantwoordelijkheid nemen doorloopt,
dienen steeds bij te dragen aan de ont-
en is daarom ook terug te vinden in de
wikkeling die daarmee is ingezet. Door te
eerste stappen van het traject. In de coachende houding doen we dat door feedback te geven, de eigen waarneming op tafel te leggen en er vandaaruit een vraag over te stellen.
21
tot slot
De filosofie, het traject en de houding kunnen niet zonder elkaar. Samen vormen ze het proces waarbinnen de school de context kan scheppen om vanuit haar eigen ambities de leerling tot betekenisgeving te brengen. Een school die het traject doorloopt zonder coaching in eigenaarschap en commitment, zal de stappen van het traject ervaren als een opgelegd systeem. Maar ook zonder die stappen komt de school niet tot betekenisvolle cultuureducatie als werkelijk onderdeel van het curriculum: als enkel wordt ingezet op procesbegeleiding zonder de ankerpunten uit het traject zorgvuldig aandacht te geven, blijft het een losse ontwikkeling die niet leidt tot het verankeren van kunst en erfgoed als onderdeel van het onderwijscurriculum. De filosofie schept binnen het proces het kader, maar daagt ook uit tot verdiepende vraagstelling en het werkelijk leggen van de verbinding met kunst en erfgoed.
22
Hoe nu verder? Het schrijven van Het fundament was al
Waar moeten we de komende jaren
een belangrijke stap in de bewustwording
nog iets op ondernemen en op inzetten
van onze activiteiten in het veld; door
om scholen werkelijk tot betekenisvolle
samen na te denken en te schrijven,
cultuureducatie te krijgen? Nu we goed
kregen we grip op het grotere verhaal en
weten wat er onder de grond ligt, nu we
wisten we elkaar te vinden op plekken
voelen wat ons draagt, kunnen we samen
waar we soms uiteenliepen: in de relatie
op zoek naar hoe we daar in het veld
tussen PO en VO, kunst en erfgoed,
vorm aan geven. We kijken ernaar uit
traject en houding. We kregen weer krie-
om deze uitdaging, met dit fundament in
bels omdat we onze passie weer naar de
handen, met elkaar aan te gaan.
oppervlakte brachten: die larfjes in ver binding zetten met kunst en erfgoed, omdat we oprecht geloven in de betekenisgeving die dit in zich draagt. Maar dit document daagt ons uit verdere vragen te stellen. Doen we deze dingen werkelijk? Stellen we de juiste vragen?
23
De Cultuur Loper wordt ontwikkeld door Kunstloc Brabant in samenwerking met Erfgoed Brabant, als onderdeel van de regeling Cultuureducatie met Kwaliteit. Het programma komt tot stand in co-creatie met lokale intermediairs, kunstencentra, scholen, cultuuraanÂbieders en gemeenten in Noord-Brabant. Meer weten over De Cultuur Loper? Kunstloc Brabant Postbus 72 | 5000 AB Tilburg Burgemeester Brokxlaan 1000 | 5041 SG Tilburg t 013 750 84 00 info@decultuurloper.nl www.decultuurloper.nl www.kunstlocbrabant.nl www.erfgoedbrabant.nl
Colofon Het fundament is een uitgave van Kunstloc Brabant Š 2019 ontwikkeling en tekst Luana Berghmans Monique Koolen Matthijs Leendertse Bram Relouw eindredactie Laura van Campenhout illustraties Marieke Nelissen lepetitstudio.nl ontwerp en opmaak Tessa Hofman www.studiotweeklank.nl