Kunstenmagazine: Ruimte (maken) voor stedelijke creatie (Brussel - Antwerpen - Gent)

kunstenmagazine

Chris Keulemans schetst Quinsy Gario deelt Lara Staal schrijft

nieuwdiep stedelijke Grond

ruimte (maken) voor stedelijke creatie

Brussel — Antwerpen — Gent

kunsten.be

Met dank aan

Hoe en waarom

BRUSSEL

ANTWERPEN

GENT

Angela Tillieu Olodo

A school Called Tribe

Akin Fatih De Vos – Şahan

Aurelie Di Marino

Anne Reijiniers

All eyes on Hip Hop

Brass’art

Aminata Demba

Bart Capelle

Citylab

Black Speaks Back

Bij’ De Vieze Gasten

Chris Keulemans

Dusica Drazic

Bilal Abbas

Einat Tuchman

Dennis Tyfus

Chris Rotsaert

Esther Gouarné

Elisabeth Severino Fernandes

Danielle Van Zuijlen

Frederik Lamote

Greet Vissers

De Koer

Hari Sacré

Het Bos

De Meubelfabriek

Geert Opsomer

Idris Sevenans

DOK

Gerardo Salinas

Jo Caimo

Elise De Vos

Greet Simons

KunstZ

Gouvernement

Gosie Vervloessem

Mama’s Open Mic

Haider Al Timimi

Jan Wallyn

Mestizo Arts Platform

In De Ruimte

K.A.K.

Out of Sight

Jong Gewei

Kito Sino

Patrick De Groote

Kloppend Hert

Luc Mishalle

Rob Jacobs

Kunstencentrum Vooruit

Marnix Rummens

Seckou Ouologuem

Kunsthal Gent

MetX

Steven Debbaut

Lara Staal

Mohammed Ouache

Studio Start

Liesbeth Standaert

Nathalie De Boelpaep

Tile Vos

Manoeuvre

Pepijn Kennis

Tine De Pourcq

Mark Jeanty

Saddie Choua

Troebel Neyntje

Marlene Elgueta

Sanae Jamaï

Quinsy Gario

Masala Gent

Samira Hmouda

Zomer Van Antwerpen

Nathalie Maelfait

TransfoCollect

Nele Keukelier

Toestand

Riet Steel

Vital Schraenen

Robert Monchen

Workspacebrussels

Sam De Waele

Yassin Mrabtifi

Serdi Faki Alici

Zinnema

Stijn Van Dorpe

Zsolt Kozma

Tim Bryon

nieuwdiepstedelijke grond in Brussel, Antwerpen en Gent

colofon

— auteurs Quinsy Gario Sofie Joye

In onze steden zien we heel wat plekken waar wars van hokjesdenken interessante kruisbestuivingen plaatsvinden. Wat zijn vandaag de (nieuwe) ruimtes van stedelijke creatie? Op welke manier ontstaan deze plekken? Wie maakt er deel van uit en wie niet? Welke dynamieken zijn er aan het werk? Welke allianties worden er gesloten?

Maak kennis met uiteenlopende mensen en praktijken die de stedelijke creatie in Brussel, Antwerpen en Gent bevolken. We verkennen de drie steden telkens door de ogen van een outside eye die, met hulp van gidsen, de creatieve dynamieken onderzoekt die het stedelijke weefsel mee vormgeven.

Nieuwdiepstedelijke Grond is onderdeel van het onderzoek van Kunstenpunt naar kunst en de stad. Deze publicatie richt zich op kunst die diep verweven is met het stedelijke weefsel en van onderuit ruimte maakt voor de rijke schakering aan invloeden en werkvormen in Vlaanderen en Brussel. Deze soorten van diepstedelijke initiatieven zijn onontbeerlijk voor het behoud van een rijk kunstenlandschap en het ontwikkelen van een onderling verbonden gemeenschap. Zij helpen bij het bepalen van de brede culturele dynamiek en dus ook de samenleving van morgen.

Chris Keulemans Lara Staal — eindredactie & coördinatie Nele De Cocker Sofie Joye — redactieteam Dirk De Wit, Myriam Halimi, Delphine Hesters, Joris Janssens, Sofie Joye, Simon Leenknegt, Ann Overbergh, Tom Ruette, Nikol Wellens — beelden Sofie Joye tenzij anders aangegeven — design h! princen + De Roy — druk Graphius — een publicatie van Kunstenpunt/Flanders Arts Institute

Tim Bruggeman

kunsten.be

Together We Stand

augustus 2020

Willem Vandesande Merel Van De Gehuchte & Kathleen Treier –

Deze publicatie valt onder

Het Theaterfestival

de Creative Commons Attribution-NonCommercial-

En vele anderen.

NoDerivatives 4.0 International License.

— met de steun van

onze gidsen

B R USSE L

A NT W E R P EN

G ENT

Yassin Mrabtifi danst sinds zijn dertiende. Als autodidact ontwikkelt hij zijn eigen stijl geïnspireerd door popcultuur, hedendaagse dans, film, gevechtskunst, hiphop en oriëntaalse dans. Net zoals andere hiphopdansers leerde hij poppen, locken en breakdancen in de stations en metrohaltes van Brussel. Hij is één van de oprichters van het hiphopcollectief Bahod Family en van het dansgezelschap No Way Back. Sinds 2011 is hij actief in het straattheatercircuit. Bij Ultima Vez werkte hij aan Wim Vandekeybus’ performances Talk to the Demon, Spiritual Unity en In Spite of Wishing and Wanting.

Hij zette de voorbije jaren de stap naar zijn eerste eigen producties From Portici with Love en zijn solo From Molenbeek with Love.

Einat Tuchman is danseres, performer en activiste. In het verleden was ze actief als danseres bij verschillende compagnieën waaronder Les ballets C de la B, Victoria en Needcompany. Sinds 2001 focust Einat meer op haar eigen werk waarin ze interactieve performances creëert.

Ze gebruikt de notie van gastvrijheid om de relatie tussen territorialiteit en eigenaarschap te onderzoeken binnen het multiculturele stedelijke weefsel. In 2016 startte ze Espacetous, een cultureel ontmoetingscentrum in Molenbeek om vanuit de dagelijkse noden en vaardigheden van de buurtbewoners hedendaagse “cultuur” te creëren.

Pepijn Kennis is bekend als Brussels parlementslid voor burgerplatform Agora. Daarvoor was hij een drijvende kracht achter de Brusselse organisatie Toestand. Deze vzw schoot in actie vanuit de vaststelling dat er in Brussel tekort is aan ruimte voor initiatief (feest, kunst, sociale projecten) en tegelijk 6,5 miljoen m² aan leegstaande panden. Toestand heractiveert sinds 2012 leegstaande of vergeten gebouwen, terreinen en (publieke) ruimten door middel van tijdelijke en autonome socio-culturele centra.

Centraal staan de dialoog, creatie, autonomie en actie. De voorbije jaren bouwde Toestand aan tijdelijke invullingen in Brussel-Stad, Anderlecht, Sint-Gillis, Molenbeek, Pristina (Kosovo), Mönchengladbach (Duitsland), Kremenchuk (Oekraïne), Granada (Spanje), Tetova (Noord-Macedonië), Tirana (Albanië) en andere.

Jo Caimo is beeldend kunstenaar, radiomaker op Radio Centraal, uitvinder van niet-commerciële doch hypermediatieve producten, artistiek leider van het Megaphone-Ensemble, experimenteel muzikant en performer. Vanuit zijn hoekhuis in Borgerhout zet hij verschillende artistieke, culturele en sociale experimenten op die verschillende structuren kennen in ondermeer de Samenschool, Sorry vzw, KMO vzw en andere.

Tine Depourcq is coördinatrice van Mestizo Arts Platform. Mestizo Arts Platform (MAP) ondersteunt opkomende artiesten om nieuw werk te ontwikkelen én hen in dialoog te brengen met de kunstsector, en omgekeerd. Via samenwerking met vele partners helpt MAP deze makers doorgroeien naar de podia in Vlaanderen en daarbuiten.

Steven Debbaut is de initiatiefnemer van A School Called Tribe (ASCT), een muzikale beweging waarin muzikanten, rappers en producers samenwerken aan een live mix van jazz en hiphop. Onder professionele coaching vindt een interactie plaats tussen rappers, producers en een live band. Het artistieke resultaat is een onvoorspelbare mix van jazz, hiphop en slam poetry die ontstaat vanuit de muzikale en tekstuele smaken van alle betrokkenen.

Elisabeth Severino Fernandes of kortweg Miss Elli is geboren in Madrid, maar groeide op in België. Miss Elli is een geëngageerde artieste met stevige voeten in vele gronden: spoken word, talent ontdekken en ontwikkelen van jonge artiesten, theater, muziek ... Deze troubadour is de oprichter en drijvende kracht achter Mama’s Open Mic en Grab The Mic. Als dichteres heeft ze op een groot aantal podia gestaan, gaande van Pukkelpop tot Theater aan Zee. Haar poëzie is een elektrische cocktail van radicale tonen en talen.

Tile Vos is artistiek leider van Het Bos, een artistiek huis in Antwerpen en een artistieke broedplaats waar kunst, sociale betrokkenheid en ontmoeting centraal staan. Tile was er vanuit zijn interesse in bouwen, bricoleren en het alternatieve muziekcircuit al van de begindagen in Scheld’apen bij en bouwde van onderuit mee aan de plek die vandaag bekend staat alsGent Het Bos.

Haider Al Timimi is een theatermaker en danser geboren in Bagdad, Irak. Hij groeide op in Gent waar hij zijn jeugd spendeerde als breakdancer op straten en pleinen. Hij werkte als danser en acteur met o.a. Ballet Van Vlaanderen, Union Suspecte, KVS, Anne Teresa De Keersmaeker en Tg Stan. Hij is een van de oprichters en artistiek leider van Kloppend Hert, een theatergezelschap dat streeft naar culturele hybriditeit, steeds op zoek naar dat wat mensen bindt zonder de verschillen te willen uitwissen.

Haider is gastdocent aan RITCS en Het Koninklijk Conservatorium (Antwerpen).

Als medeoprichter en trekker van de stedelijke werkplaatsen TransfoCollect en Jong Gewei gelooft hij sterk in alternatieve vormen van kunstpedagogie voor die jongeren die niet via conventionele weg tot de kunsten doorstromen. Sinds 2020 neemt hij de rol van artistiek leider van Theater Antigone op zich.

Tim Bruggeman is een beeldend kunstenaar en plaatsmaker. Hij was één van de oprichters van het kunstenaarscollectief en offspace Zwart Wild en is momenteel artistiek coördinator van De Koer in Gent.

Tim vrijwaart er ruimte voor artistieke eigenwijsheid. In dialoog met artiesten en partners jaagt hij er culturele productie aan en coördineert hij er de muziekprogrammatie, residentiewerking en het project Soundroutes.

Fatih De Vos is een Turks-Gentse rapper, socioloog, jeugdwerker en bruggenbouwer uit de Rabotwijk. Gemotiveerd vanuit de eigen zoektocht naar een ‘sense of belonging’ focust hij zijn energie op het versterken van de jongere generaties.

Hij geeft zelf schrijfworkshops en werkt nauw samen met diverse organisatie zoals Masala vzw, Together We Stand, Nerdlab, Graffiti vzw en andere. Hij vertrekt daarbij steeds vanuit de aandacht voor 'excluded voices' in de samenleving.

Onderzoekers

S o f i e J o y e is artistiek onderzoeker met een achtergrond in de performatieve kunsten en een hart voor de artistieke praktijk. Haar liefde ligt bij artistiek werk dat de blackbox letterlijk of figuurlijk openbreekt en nieuwe werkvormen onderzoekt.

Ze werkt als veldwerker podiumkunsten en stedelijkheid aan praktijkontwikkeling en -ondersteuning bij Kunstenpunt. Haar projecten focussen zich op diverse aspecten van het artistiek ecosysteem in Vlaanderen, Brussel en daarbuiten. Ze heeft een specifieke interesse in kunst en stedelijke ontwikkeling, participatieve kunstvormen, fair practices, intersectionaliteit en jonge makers. Ze is één van de coaches en leden van TransfoCollect en assistente artistiek onderzoek aan The Royal Institute for Theatre, Cinema & Sound (RITCS).

C h r i s K e u l e m a n s is schrijver, journalist, moderator en docent. Tot voor kort reisde hij veel, ook als adviseur voor Trans Europe Halles, het netwerk van onafhankelijke culturele centra.

In de jaren ‘90 was hij directeur van de Balie, centrum voor cultuur en politiek in Amsterdam.

Van 2006 tot 2014 was hij oprichter en artistiek leider van de Tolhuistuin, een kunstencentrum in Amsterdam Noord, het sinds kort spraakmakende stadsdeel waar hij zich met de beweging Verdedig Noord van Massih Hutak verzet tegen de oprukkende gentrificatie. Als reizende schrijver is hij gefascineerd door kunst na crisis: hoe kunstenaars de stad opnieuw uitvinden nadat die is getroffen door een oorlog of een ramp. Hiervoor reisde hij o.a. naar Sarajevo, Beirut, Jakarta, Algiers, New Orleans, New York en Rojava in het noorden van Syrië.

Q u i n s y G a r i o is schrijver, radiomaker, host en performancekunstenaar afkomstig uit de Nederlandse Caraïben. Zijn bekendste werk Zwarte Piet is Racisme bekritiseert de traditie van Zwarte Piet.

Hij heeft een achtergrond in media studies, gender studies, postkoloniale studies en behaalde een Master Artistiek Onderzoek aan de Koninklijke Kunstacademie Den Haag. In zijn praktijk focust hij op disrupties en interventies in alledaagse culturele praktijken en routines. Hij won verschillende awards waaronder de Royal Academy Master Thesis Prize 2017 met zijn thesis On Agency and Belonging waarin hij artistieke positionering bekijkt in een intersectioneel en dekoloniaal kader.

Hij is een 2017/2018 BAK Fellow en Humanity in Action Senior Fellow.

L a r a S t a a l is curator, maker, onderzoeker en schrijver. Sinds 2017 werkt ze als freelance curator en maker in de podiumkunsten en ontwikkelde ze projecten als De avond van de Woede (samen met rapper Gideon Everduim) en Europe on Trial (samen met mensenrechten activist Yoonis Osman Nuur).

In februari 2020 organiseerde ze bij Münchner Kammerspiele de Shadow Munich Security Conference in reactie op de jaarlijkse Munich Security Conference. Sinds 2018 is ze werkzaam bij NTGent en werkt ze o.a. aan een serie over waarheid, geloof, schoonheid, rechtvaardigheid en trots. De Staat van de Rechtvaardigheid komt uit in december 2020. In Februari 2021 zal de de voorstelling DISSIDENT in première gaan: een project waarbij de machtsverhoudingen worden omgedraaid en vijf jongeren, die op school bekend staan als ‘probleemgeval’, een college geven aan het publiek over het belang van (burgerlijke) ongehoorzaamheid, verwachtingen en huidige ideeën over succes. Naast haar werk als curator en maker werkt ze als tutor bij de master DAS Theater in Amsterdam en schrijft ze voor tijdschriften als rekto:verso, Theatermaker, Mister Motley and Etcetera.

— Buiten de lijnen kleuren Sofie Joye over nieuwdiepstedelijke grond p.8

— Chris Keulemans schetst een levende plattegrond van B R U S S E L

— Een boulevard van mogelijkheden p.24

— Quinsy Gario deelt zijn indrukken over ANTWERPEN

— Lara Staal schrijft een open brief aan G E N T

—

—

Verlaat

Het is niet

het centrum,

mijn taak om een wit kunstenveld van

klop op deuren die je nog niet kent

nieuw bloed te voorzien p.48

Ruimte (maken) voor stedelijke creatie

lees meer online op kunsten.be

p.68

over het traject Nieuwdiepstedelijke Grond van Kunstenpunt —

— Buiten de lijnen kleuren Sofie Joye

Kunst ontstaat niet in een maatschappelijk vacuüm, maar is onlosmakelijk vervlochten met een bredere maatschappelijke context.

Het stereotiepe beeld van de kunstenaar die zich, afgesloten van de buitenwereld, continu met het allerindividueelste bezighoudt, ligt al geruime tijd aan diggelen. In de praktijk zien we hoe heel wat kunstenaars en cultuurwerkers expliciet de dialoog met andere domeinen opzoeken, bijvoorbeeld door werk te ontwikkelen buiten de als steriel ervaren black box en white cube of via participatieve projecten waarbij deelnemers actief bijdragen aan de artistieke creatie. Steeds vaker voel je hoe kunstenaars en cultuurwerkers nog een stap verder gaan en zich ook begeven op terreinen die zich buiten de consensus bevinden van de artistieke en kritische waarden van het geïnstitutionaliseerde kunstenveld.

Zo omschrijft Einat Tuchman hoe ze, na een carrière als danseres en performer, bewust de bühne achter zich laat om via artistieke projecten verankerd in het stedelijke en sociale weefsel van verschillende wijken te streven naar ‘social transformation through dialogue’. Met Espacetous neemt ze het buurthuis Maison de Quartier in Molenbeek als uitvalsbasis en organiseert er straatfeesten om zo de publieke ruimte opnieuw te collectiviseren (zie ook Tuchman 2018).

Idris Sevenans zet vanuit zijn winkelpand/galerij Troebel Neyntje disruptieve artistieke praktijken op in het publiek domein en stelt zo geijkte manieren van werken en gevestigde waardenkaders in vraag. Hij sloot zijn café De vaste hand één dag na opening omdat het allemaal ‘teveel McDonald’s werd’ en zorgde daarmee voor verwarring bij zowel passanten als de lokale krant.

Als steunpunt voor de professionele kunsten in Vlaanderen en Brussel heeft Kunstenpunt steeds oog voor nieuwe ontwikkelingen in het kunstenveld en voor ‘weak signals’: subtiele tekenen van mogelijk grotere veranderingen in de manier waarop dat veld

9

over het traject Nieuwdiepstedelijke Grond van Kunstenpunt —

wenste en ongewenste connotaties.

functioneert en zich organiseert. Wie die nieuwe ontwikkelingen en subtiele signalen wil opvangen, kijkt daarvoor best verder dan de gevestigde artistieke circuits die Vlaanderen en Brussel rijk zijn. Wanneer je dat doet zie je al snel dat in Vlaamse sociaal en cultureel diverse steden interessante kruisbestuivingen plaatsvinden.

Denk onder andere aan de breakdancers aan het Brusselse Noordstation, de filmvertoningen voor nieuwkomers in het Maximiliaanpark, de plaatsmakers van Toestand, De Koer en Het Bos, de krakers van Squat 123 en de kunstenaars die de kunstige waardenkaders bevragen en hun artistieke praktijken ontwikkelen middenin de stad. Wars van hokjesdenken ontstaan bottomup nieuwe allianties waarbij kunstenaars, ambachtslui, activisten en geëngageerde burgers samen experimenten opzetten. Ze vormen er praktijken van verzet tegen de vermarkting van de kunsten en het leven.

Vanuit die vaststelling zette Kunstenpunt in 2017 een meerjarig onderzoekstraject op onder de naam Nieuwdiepstedelijke grond. We bekijken in verschillende steden wat de initiatieven zijn die zich buiten het vizier van de gevestigde circuits ontwikkelen tussen maatschappelijke domeinen, verschillende gemeenschappen en stedelijke ontwikkelingen in. Hoe ontstaan en ontwikkelen deze diepstedelijke initiatieven zich?

Wie beschouwen ze zelf als een belichaming van diepstedelijke creatie? Wat is hun rol in het ecosysteem van de kunsten en in de bredere maatschappij? Door deze vragen te beantwoorden, vangen we misschien een glimp op van hoe de toekomst van de kunstensector eruit kan zien.

‘ NIEU WSTEDELIJK? NOEM M IJ M AAR DIEPSTEDELIJK!’

In het begin van het onderzoekstraject spraken we nog van ‘nieuwstedelijke grond’ en ‘territoria van nieuwstedelijke creatie’ (zie onder andere Keulemans 2018). We kozen voor een neologisme dat nog niet door harde beleidslijnen bepaald was of met publieke connotaties besmet was.

Daardoor hoopten we voldoende openheid te bieden zodat het begrip gaandeweg ingekleurd kon worden door de initiatieven die onze weg kruisten. Dat bleek een naïeve gedachte. Het begrip mocht in 2017 dan nog niet in harde beleidslijnen gedefinieerd zijn, tijdens onze ontmoetingen werd al snel duidelijk dat ‘nieuwstedelijk’ niet vrij is van ge-

In de term herkent Gerardo Salinas wat hij in zijn werk voor Mestizo Arts Festival en als stadsdramaturg van KVS de ‘kunst van de nieuwe stedelijkheid’ noemt: de nieuwe artistieke praktijken die ontspruiten uit, ondermeer, mensen die in een ander land tot kunstenaars gekneed werden en autodidacten die experimenteren met nieuwe vormen en kunsttalen (Salinas 2017). Dat ‘nieuwe’ stoot anderen dan weer tegen de borst. Veel initiatieven op ons pad mogen dan wel vernieuwende praktijken genereren, sommigen bestaan al meer dan tien jaar. ‘Nieuw’ zijn ze dus niet per se. Onderbelicht en vaak ondergewaardeerd, dat wel.

‘Wat wij doen is allang niet meer nieuw’, stelde Haider Al Timimi in een gesprek tijdens het onderzoektraject, ‘migratie heeft mede de stad gemaakt’. Hij verwijst daarmee meteen ook naar een tweede pijnpunt. De term ‘nieuwstedelijk’ dreigt in de valkuil te trappen bewoners, participanten, toeschouwers en kunstenaars met een migratieachtergrond te bestempelen als ‘nieuw’. Terwijl Europa net één lange geschiedenis van migratie kent en iedere migratiegolf een stad en land tekent. Hoeveel generaties moeten in Vlaanderen opgroeien vooraleer je als persoon van kleur niet langer ‘de nieuwe’ bent? Al Timimi stelt voor om ‘nieuw’ te vervangen door ‘diep’. Vandaar de keuze om voortaan van ‘diepstedelijke’ grond te spreken. De nieuwe term doet ook meer recht aan het belangrijkste kenmerk van de initiatieven die we op onze weg tegenkomen: aan de basis van hun bestaan ligt een diepe verwevenheid met het dense stedelijke weefsel dat ze continu activeren en waar ze op ingrijpen.

ZAC H T E CART O GRAFI E

Het idee achter Diepstedelijke Grond gaat terug op een oproep van dramaturg Geert Opsomer tijdens de conferentie City of Cultures/Revisited in 2015 om te komen tot een ander soort monitoring van het kunstenveld:

11

over het traject Nieuwdiepstedelijke Grond van Kunstenpunt —

The tools to observe the intercultural dynamics in the field are disappearing. The main tools for tracing and measuring are pretty static and do not provoke change, they study what is already there.

We might need a more adventurous experience of cartography, the way Guatarri and Deleuze once defined it: as a creative act that involves inherent exploration and discovery. (Opsomer, 2015) Opsomer verwijst hiermee naar het werk Mille Plateaux van Gilles Deleuze en Félix Guattari (1980). Daarin reiken de filosofen enkele uitdagende concepten en denkkaders aan die de methodologie van het onderzoekstraject hebben gevoed.

Die ‘meer avontuurlijke ervaring van cartografie’ bestaat eruit om een andere positie in te nemen en gekende kaders los te laten. We startten niet van wat voor het beleid of voor de gevestigde orde vaststaat en door hen goed bevonden wordt, maar wel van wat bottom-up ontstaat en wat zich ontwikkelt als een ondergronds wortelsysteem (of ‘rizoom’) dat niet één maar meerdere ingangen heeft en zich oneindig ver kan vertakken.

Daarmee bieden we geen exhaustieve, objectieve mapping die plekken vastpint, maar eerder een zachte cartografie, die subjectief peilt naar beweegredenen, dynamieken onderzoekt en daarbij vertrekt vanuit het perspectief van de betrokken kunstenaars, activisten en burgers. Als wetten, beleid en gevestigde instellingen de zichtbare harde lijnen zijn, gaan we met dit traject op zoek naar de onzichtbare zachte lijnen, de kleine broedhaarden, hun dynamieken, de spanningen en de petites histoires. We bekijken wat daar leeft. Of om het te zeggen met de woorden van Geert Opsomer, verwijzend naar het ‘rizomatische’ denken van Guattari en Deleuze:

‘Cartography should map out new territories rhizomatically forming connections, strolling where the mood takes us, rather than relying on a fixed direction or restoring some form of central identity or norm for the arts’ (Opsomer, 2015).

De metafoor van het rizoom indachtig, kan dergelijk onderzoek nooit af zijn. Om praktische redenen maakten we een afbakening in de ruimte: Gent, Antwerpen en de Brusselse hoofdstad vormden de drie vertrekpunten voor het onderzoek. Drie creatieve en diverse steden met een dens stedelijke weefsel als focuspunten van een onderzoek dat zich kan vertakken naar andere gebieden.

Per stad nodigden we een onderzoeker uit wiens activiteiten verknoopt zijn met gelijkaardige diepstedelijke initiatieven in het buitenland. Als outside eye doken reizende schrijver en journalist Chris Keulemans, kunstenaar en activist Quinsy Gario en artistiek curator, onderzoeker en schrijver Lara Staal een maand lang in het weefsel van respectievelijk Brussel, Antwerpen en Gent. Drie frisse blikken uit een buurland die de Nederlandse taal met ons delen en — hoewel ze geen onbekenden zijn in Vlaanderen — nog niet te betrokken waren bij het Vlaamse kunstenveld. Zij zouden de zachte cartografie van elke stad neerpennen.

Om breder te gaan dan het blikveld van Kunstenpunt, nodigden we in elke stad telkens drie lokale gidsen uit die zelf die diepstedelijke grond belichamen. Voor Brussel waren dat Pepijn Kennis (Toestand), Einat Tuchman (Espacetous) en Yassin Mrabtifi (danser en B-boy). In Antwerpen waren dat Elisabeth Severino Fernandes (Mama’s Open Mic), Tine De Pourcq (Mestizo Arts Festival) en Tile Vos (Het Bos).

Haider Al Timimi (Kloppend Hert/Jong Gewei), Fatih De Vos (rapper, socioloog) en Tim Bruggeman (De Koer) waren de gidsen in Gent. Hun biografieën (zie vooraan in deze publicatie) tonen hoe ze vanuit hun verschillende achtergronden en ervaringen elk eigen invalshoeken genereren op die diepstedelijke grond. Ze zijn de drijvende krachten achter enkele van de initiatieven en opereren vaak als bruggenbouwers en grensgangers tussen het institutionele en niet-institutionele.

De gidsen fungeerden als eerste aanspreekpunt en gesprekspartner in dit onderzoek. Als ervaringsdeskundigen

namen ze de onderzoekers en Kunstenpunt op sleeptouw door de stad. Vaak deelden ze al wandelend hun inzichten, methodieken en netwerken. In elk gesprek peilden we naar wat de ‘diepstedelijke grond’ voor hen kan inhouden, hoe ze dat zelf invullen en wie volgens hen dat idee (ook) belichaamt. Ieder gesprek eindigde met een lijst namen van sleutelfiguren die onze volgende gesprekspartners werden. Als een estafettestokje dat van de ene hand in de andere overging, legden de onderzoekers en Kunstenpunt een traject af langs mensen, ruimtes en initiatieven.

Gesprek per gesprek kwamen we geleidelijk aan tot een meer gedeelde betekenis van het begrip ‘diepstedelijke grond’, tot een beter inzicht in de dynamieken die aan de grondslag ervan liggen en tot het ontdekken van nieuwe verbindingen tussen praktijken, mensen en plekken.

Onvermijdelijk werd de zachte cartografie ook meer: door zelf contacten te leggen en te delen, vertakten en verstrengelden de diepstedelijke netwerken zich verder.

Elke onderzoeker verbleef een maand in zijn of haar stad.

Voor die afbakening in de tijd was opnieuw uit praktische overwegingen gekozen. Een maand was uiteraard kort om de continu veranderende diepstedelijke netwerken in elke stad te verkennen, maar bleek toch voldoende om enkele krijtlijnen te ontwaren die de onderzochte initiatieven en dynamieken kenmerken.

FLANE UR O F KO LO NI AAL?

Chris, Quinsy en Lara aanvaardden de opdracht om een maand lang in het spoor van de lokale gidsen de diepstedelijke grond in Brussel, Antwerpen en Gent uit te spitten.

Lara Staal bracht met tussenpozen in 2019 ongeveer een maand door in Gent en voerde met behulp van de lokale gidsen vijftien gesprekken met initiatieven uit het diepstedelijke weefsel. Haar blogposts (Staal 2019) hebben het subjectieve karakter van een dagboek en laten vooral de mensen achter de initiatieven zelf aan het woord. Naar aanleiding van haar verblijf pende Lara haar inzichten en adviezen neer aan de stad, die ze deelde tijdens Staat van de Stad Gent, een bijeenkomst Bij’ De Vieze Gasten op 7 september 2019, georganiseerd in het kader van het Theaterfestival. Het resultaat, een “open brief aan de stad”, is te lezen in dit magazine. Tijdens Staat

13

over het traject Nieuwdiepstedelijke Grond van Kunstenpunt —

van de Stad Gent gaven haar inzichten aanleiding tot een gesprek met de spelers die rond de tafel zaten: kleine initiatieven, grote kunsthuizen en medewerkers van de Stad Gent gingen in dialoog met elkaar over de eigenheden en de noden van de Gentse diepstedelijke actoren.

in de stad waar ze verhalen over mijn voorouders verzonnen. Ik wist nog niet zo goed wat er met 'nieuwstedelijke creatie' werd bedoeld of wat de 'territoria' daarvan zouden kunnen zijn, maar dat zou ik gaandeweg beter gaan begrijpen, hoopte ik.

In 2017 liep Chris Keulemans een gelijkaardig traject in Brussel. Eerst via blogposts (Keulemans 2017) bracht hij verslag uit van de geplande gesprekken en de terloopse ontmoetingen die hij in Brussel had en reflecteerde over wie hij doorheen de Brusselse ‘territoria van diepstedelijke creatie’ zag bewegen. Met de langere tekst “Brussel. Op zoek naar territoria van nieuwstedelijke creatie” (eerder ook gepubliceerd in Keulemans 2018) bundelde hij zijn ervaringen en inzichten op het ritme van de wandelingen en gesprekken. ‘Zijn verslag doet me denken aan de flaneur van Walter Benjamin’, stelde Lara Staal (2019), ‘het idee te

Verderop in zijn tekst stelde Quinsy hoe problematisch hij de opdracht vindt:

wandelen zonder vastomlijnd doel. In het hier en nu van de stedelijke dynamiek geabsorbeerd.’ Chris’ verslag diende als opstap voor een rondetafelgesprek tijdens Staat van de Stad Brussel op 7 september 2017, georganiseerd bij Toestand en Kaaitheater. Als sluitstuk van zijn zachte cartografie brachten we daar de spelers samen die hij ontmoette, om er met elkaar kennis te maken, hun praktijk voor te stellen aan een breder publiek en samen in gesprek te gaan.

In 2018 vond Staat van de Stad Antwerpen plaats bij het Bos. Een tiental praktijken verzamelden er om samen het startschot te geven voor het traject dat Quinsy Gario zou lopen in Antwerpen. Ook Quinsy trok er een maand op uit in het diepstedelijke weefsel van de stad. De tekst die hij opleverde, gaf inkijk in zijn motivatie om de opdracht te aanvaarden:

Antwerpen is de stad waar de koloniale atlas voor het eerst op industriële schaal werd vervaardigd door drukkerij Plantin-Moretus en dus vond ik het een intrigerende opdracht. Ik, afkomstig van de Nederlandse Antillen, een levende erfenis van dat kolonialisme, kreeg de kans om kunst uit te pluizen

Het zou dan ook duidelijk moeten zijn dat ik mijn opdracht niet interpreteer als de mogelijkheid om de koloniale safarihoed op te doen en kunst, makers en kunstpraktijken op te zoeken die nog onzichtbaar waren voor het netwerk van Kunstenpunt.

Het is niet mijn taak om een overwegend wit kunstenveld van nieuw bloed te voorzien zoals de kolonisten ten tijde van Plantin-Moretus, die na al het geweld en onrecht dat ze teweeg hebben gebracht nu nog ten onrechte voor helden worden aangezien. Dit is geen tekst voor programmatoren, curators of instellingen om nieuwe namen te noteren die ze kunnen inzetten in hun projectmatige subsidieaanvragen of om diversiteitscijfers kunstmatig te verhogen. Veel van de mensen die ik sprak zijn wel klaar met de parade met diverse mensen, terwijl broodnodige systeemverandering met grote en kleine acties tegengehouden wordt. Dit is ook geen tekst voor de minister om voorbeelden uit te kunnen halen voor beleid dat inclusiviteit, creativiteit en vernieuwing zal beknotten. Het is een kleine aanmoediging tot introspectie over droge whitepapers, interpersoonlijke omgangsvormen en institutionele macht.

Quinsy's tekst houdt ons een kritische spiegel voor die intern voor heel wat vragen en discussie zorgde. Hoewel hij afwijkt van onze oorspronkelijke vraag, leert hij ons heel wat over structureel racisme en institutioneel racisme, en gerelateerde problematieken als tokenism en wit privilege. Het zijn thema’s die verdere aandacht en daad-

kracht nodig hebben. Toen zij de draft te lezen kreeg, schreef Lara Staal:

Hij legt een verband tussen het in kaart brengen en beschrijven van nieuwstedelijke praktijken en kolonialisme. Het ontstaan van wereldkaarten kwam immers voort uit de behoefte land in kaart te brengen. En de geschiedenis leert ons hoe het vastleggen van gebieden door middel van een kaart uiteindelijk altijd een manier is geweest om deze te beheersen, in te nemen en te koloniseren. Beschrijven is bepalen. (Staal, 2019) Beschrijven is bepalen, inderdaad… terwijl Kunstenpunt net was vertrokken van de veronderstelling: “beschrijven is celebreren, is verbinden.” Hadden wij dan een inschattingsfout gemaakt? En waarom konden wij ons niet altijd herkennen in Quinsy’s kritiek op de plekken die hij had bezocht? “Herkennen” is hier het sleutelwoord. Onze blik en leesbril zijn die van een steunpunt: overwegend wit, en institutioneler dan de praktijken samengebracht in deze publicatie. Onze keuze voor verbinding vloeit ook voort uit deze positie en de privileges die hiermee gepaard gaan. Daar willen we in de toekomst bewuster mee omgaan. Quinsy legt dynamieken bloot die niet voor iedereen even zichtbaar zijn. Daar leren we veel uit, niet in het minst dat elk perspectief, en zeker dat wat verwarring oproept en gangbare praktijken in vraag stelt, de totaalblik verrijkt en tot de nodige verandering aanzet.

D Y NAMI E KE N IN HET D I E PST E D E LI J KE W E E FSE L

Via de gesprekken die de onderzoekers hadden met talloze initiatieven, stelden we al snel vast dat er niet één formule is om iets op een bottom-up manier en verknoopt in het stedelijk weefsel op te zetten. Alles hangt af van de context van waaruit iemand werkt, welke focus een persoon of organisatie neemt, welke allianties deze aangaat en hoe deze zich verbindt met andere spelers. Dat neemt niet weg dat we enkele gedeelde karakteristieken tussen de in kaart gebrachte praktijken kunnen ontwaren en dat we gelijkenissen zien tussen de ontwikkelingen in de verschillende onderzochte steden. In wat volgt, schetsen we de krijtlijnen van wat we onder de gemeenschappelijke noemer van diepstedelijkheid kunnen scharen.

Alternatieve logica’s uit urgentie Waar mensen elkaar vinden in een gemeenschappelijke urgentie, ontstaat iets. Het ontbreken van diverse stemmen in de kunsten, sociale exclusie, het uitdagen van dominante esthetica’s en artistieke waardenkaders, het bevragen van machtsverhoudingen, het tekort aan laagdrempelige creatie- of gemeenschapsruimte in bepaalde wijken, de zin van een nieuwe generatie om bestaande systemen van onderuit te herdenken: het zijn maar enkele van de vele redenen waarom mensen gezamenlijk actie ondernemen. In de onderzochte initiatieven reageren activisten, kunstenaars en geëngageerde burgers op de harde lijnen van de kunstensector en de samenleving: ze doorbreken heersende logica’s, maar formuleren ook een alternatief. Door zelf te experimenteren, te falen en bij te schaven, verbeelden ze andere manieren van denken en doen, buiten het frame van reguliere instellingen.

Vanuit een gemeenschappelijke urgentie ontstaan tijdelijke gemeenschappen die – wanneer ze daarvoor tijdig de juiste incentives krijgen – uitgroeien tot bredere communities van gelijkgestemden die tot vernieuwing in gevestigde sectoren en de bredere maatschappij kunnen leiden.

15

over het traject Nieuwdiepstedelijke Grond van Kunstenpunt —

Tijd maken voor ontmoeting Cultureel econoom Pier Luigi Sacco (2018) stelt dat kunstenaars de verantwoordelijkheid hebben om langetermijnengagementen aan te gaan met de gemeenschappen die ze betrekken in hun artistieke processen en ziet dit als noodzakelijk indien ze een geloofwaardige sociale kritiek willen formuleren. Die oefening vraagt tijd. Tijd om een gemeenschappelijke taal te vinden, elkaars leefwereld te leren kennen en van daaruit samen aan de slag te gaan.

‘Het gaat erom te vertrekken van waar de mensen mee bezig zijn en niet vanuit waar jij hoopt dat ze mee bezig zijn’, stelt Mark Jeanty van Bij’ De Vieze Gasten. Hoe overvol de agenda’s ook zijn, de mensen achter de diepstedelijke praktijken nemen de tijd om intermenselijke ontmoetingen aan te gaan. Wanneer twee jongeren voorbijwandelen en even stoppen bij de rode poorten van In de Ruimte, richt Robert Monchen – coördinator van de plek — zich tot hen om op hun vragen te beantwoorden. De opengezette poort is hier ook echt een uitnodiging om in gesprek te gaan. Elisabeth Severino Fernandes is als spoken word artist en als een van de drijvende krachten achter Mama’s Open Mic de persoon die mee de avonden in goede banen leidt en vanop de eerste rij mee met de vingers knippert of joelt wanneer een slam waarheden predikt. Zij is het die samen met de aanwezigen de safe space creëert waar mensen met het hart op de tong hun slams en poëzie kunnen brengen. Sam Dewaele, Karim Kalonji en Admir Mirena zijn, ondanks hun internationale successen en titels in breakdance, de coaches die wekelijks de jonge B-boys en B-girls begeleiden in hun eigen clubhuis Together We Stand. Haider Al Timimi, die via de jongerenwerking van Union Suspecte zelf zijn eerst stappen zette in het professionele podiumkunstencircuit, spendeert zijn zondagen op de vloer bij TransfoCollect en Jong Gewei, waar hij een nieuwe generatie makers begeleidt. Mark Jeanty staat na twintig jaar als artistiek programmator Bij’ De Vieze Gasten nog regelmatig achter de toog pintjes te tappen en bij te praten met de jongeren uit de buurt.

Het zijn bescheiden ontmoetingen vanuit het mens-zijn en vanuit gemeenschappelijke interesses, niet vanuit een prestigieuze rol of functie die je vervult. Zo slechten de initiatiefnemers drempels tussen mensen, leren ze anderen, hun verhalen en hun noden kennen en wordt onderlinge kennis — het principe ‘each one, teach one’ indachtig – gedeeld.

Ruimte maken voor mede-eigenaarschap en empowerment Vaak leggen ze niet alleen nieuwe contacten en faciliteren ze ontmoeting, maar wordt ook sterk ingezet op mede-eigenaarschap. Dat zit vervat in de omgangsvormen, maar ook in het uitgangspunt en de formats die worden uitgewerkt om een bredere gemeenschap deelachtig te maken aan de werking en activiteiten. Die kunnen de vorm aannemen van een collectieve tentoonstelling, een performance in de publieke ruimte die elke toeschouwer tot potentiële medespeler maakt, het ontsluiten van een ruimte voor een nog te creëren gemeenschap of het opzetten van ateliers en workshops. Maar we kunnen ook denken aan de manier waarop vrouwen met kennis over traditioneel handwerk met elkaar samenwerken om een artistieke creatie te vervolmaken bij Manoeuvre, de open podia van Mama’s Open Mic bij de Zomerfabriek of de cypher van B-boys en B-girls bij Together We Stand. Het zijn allemaal vormen die een actieve participatie en cocreatie mogelijk maken voor wie dat wil.

Vaak zie je dat dat mede-eigenaarschap ook doorgedacht werd binnen de organisatiestructuur en dat er gezocht werd naar meer horizontale organisatievormen en beslissingsprocedures. Daarin is er geen eenduidig hoofd aan te duiden, maar werkt een ploeg van mensen collectief richting eenzelfde doel, soms met inwisselbare rollen. De Koekelbergse Alliantie van Knutselaars (kortweg K.A.K.) werkt als veelkoppig collectief samen rond artistieke projecten in de publieke ruimte of de bühne en doet dit vanuit een organisatiemodel waarbij elk lid van het collectief een stem heeft en rollen inwisselbaar zijn naargelang de beschikbaarheid en noden van elk project. Zo kan het productionele werk in het ene project door een maker gebeuren die in een ander project op scène staat of de bar openhoudt. Onder de naam Koerforum organiseert De Koer maandelijkse bijeenkomsten waar iedereen die bij de werking betrokken is, elkaar ontmoet, in gesprek gaat over de

werking en mee de koers kan bepalen. De Meubelfabriek houdt een maandelijks parlement waarbij iedereen kan stemmen over de agendapunten. En niet toevallig is Pepijn Kennis, een van de oprichters van Toestand, tevens een van de drijvende krachten achter Agora – het eerste Brusselse burgerassemblee met wetgevende macht.

Met dergelijke horizontale organisatievormen beoogt men vaak empowerment, waarbij zowel initiatiefnemers als deelnemers een leerproces doorlopen en een persoonlijk groeiproces wordt bereikt. Het eerder vermelde principe ‘each one, teach one’ zien we bij verschillende werkingen terug in vormen van formele ateliers en workshops maar ook minder formele mentoring, coaching of simpelweg door organisch samen te werken.

Uitwisseling, financieel en anders De manier waarop men met een gemeenschap omgaat impliceert dat de toegang tot de diepstedelijke initiatieven ook op een andere manier wordt gereguleerd dan in de institutionele circuits. Heel wat van de initiatieven zijn gratis toegankelijk of vragen een vrijwillige bijdrage. Sommige activiteiten vragen wel inkomgelden, maar zelden stijgt de prijs boven 10 euro uit. De focus ligt niet op een monetaire uitwisseling, maar op het vormen en onderhouden van een gemeenschap en dat kan vaak evengoed via het uitwisselen van kennis, diensten of giften.

17

over het traject Nieuwdiepstedelijke Grond van Kunstenpunt —

Alternatief gebruik van ruimte Ruimte die men zelf kan invullen is essentieel voor diepstedelijke initiatieven, hetzij op een vaste plek, hetzij in nomadische vorm. De initiatieven zetten de ruimte naar hun hand wat betreft beheer en de invulling. Ruimte maakt ontmoetingen mogelijk en via de ruimte verhoudt men zich tot de buurt.

Het is niet eenvoudig om betaalbare ruimte te vinden die bovendien de dialoog onder gebruikers en met de omgeving in alle openheid toelaat. Het ontwikkelen van diepstedelijke initiatieven gebeurt soms onder de vleugels van gevestigde spelers zoals gemeenschapscentra of sociaal-artistieke werkingen, maar gaat even vaak gepaard met het alternatief gebruik van bestaande ruimte van private eigenaars of overheden.

Betaalbare ruimte bevindt zich meestal buiten de dure stadswijken en het toeristische centrum. Je vindt ze eerder in buurten en deelgemeenten zoals Borgerhout in Antwerpen, de Brugse Poort, De Muide, Het Rabot of Ledeberg in Gent en Sint-Gillis, Molenbeek, Schaarbeek, Anderlecht, Matonge en de Marollen in Brussel. Deze regio’s met een stedelijke mix aan bewoners en gebruikers bieden vaak de ideale voedingsbodem voor deze initiatieven. Zij vormen als het ware het nieuwe centrum van waaruit de diepstedelijke grond zich ontwikkelt.

Vaak nemen diepstedelijke initiatieven hun toevlucht tot het tijdelijk gebruik van leegstaande winkelpanden, oude industriële gebouwen of verloederde woningen. Die tijdelijkheid is soms een bewuste keuze, soms is het de enige mogelijkheid om een initiatief te starten in de hoop er op termijn te kunnen blijven. Heel wat praktijken buigen die structurele leegstand om tot een stadslabo, door een plek te claimen en te kraken, te huren of, in toenemende mate, via bemiddeling van antikraakbedrijven die hun graan-

tje meepikken. Atelierwerkingen zoals Nucleo in Gent of Studio Start in Antwerpen specialiseren zich erin leegstaande panden om te vormen tot tijdelijke ateliers die voor democratische bedragen aan kunstenaars worden verhuurd.

Vanuit hun tijdelijke uitvalsbasissen tonen dergelijke initiatieven het potentieel van een bepaalde plek in de stad en werken daardoor soms ongewild mee aan gentrificatieprocessen. De nieuwe dynamiek die deze initiatieven teweegbrengen, zorgt voor een heropleving in de buurt, wat nieuwe, kapitaalkrachtigere inwoners aantrekt. Die pullfactor veroorzaakt dan een stijging in de vastgoedprijzen. Samen met minder kapitaalkrachtige huurders zijn het vaak de initiatieven die aan de grond liggen van de heropleving die verdwijnen eens de vastgoedprijzen te hoog worden of hun stadslabo plaats moet ruimen voor een stadsvernieuwingsproject. We zien hoe tijdelijk gebruik van ruimte gerecupereerd wordt door vastgoedontwikkelaars die munt willen slaan uit de heropleving die diepstedelijke initiatieven genereren of door een stadsbestuur bewust wordt ingezet als onderdeel van wat Pascal Gielen (2015) ‘de creatieve stad’ noemt. De initiatieven zelf krijgen er los van de plek amper iets voor in de plaats.

Leegstaande panden worden met veel energie en enthousiasme ingevuld door gebruikers zonder dat daar veel middelen tegenover staan van de eigenaars of van de overheid om effectief een werking op te starten. Bovendien zijn de gebruikers verantwoordelijk voor het gebruiksklaar maken en onderhouden van het gebouw. Zowel de renovatie en onderhoud van het gebouw, het zoeken naar fondsen als de werking komt dan op de schouders van de initiatiefnemers terecht die meestal werken op vrijwillige basis. Diepstedelijke initiatieven in grote panden wekken de indruk van grenzeloze energie en verbeelding maar die gaat vaak gepaard met extreme precariteit in tijdelijke constructies.

Dat tijdelijke karakter werkt vermoeiend voor wie een duurzame relatie met een buurt wil opbouwen en wil doorgroeien tot een permanent initiatief. Bepaalde initiatieven zoeken daarom naar betaalbare en duurzame modellen die de waardevermeerderingslogica van een liberale vastgoedmarkt weerstaan of de exclusiviteit die ermee gepaard gaat ombuigen. Sommige initiatieven bekomen langdurig gebruik via een erfpacht zoals De Koer in Gent, of slagen erin om aan te kopen met privaat-publieke partnerships.

Cinemaximiliaan verzamelde kapitaalkrachtige investeerders rond zich die bereid zijn als coöperatieve vennootschap het huis van waaruit de werking opereert, aan te kopen. Andere initiatieven verwerven een plek als privépersoon. Overheden kunnen een belangrijke rol spelen door diepstedelijke initiatieven een langetermijnperspectief te bieden en een gebouw langdurig ter beschikking te stellen, mét voldoende steun voor werking én onderhoud.

En zo sociale en culturele functies in diverse plekken van de stad (periferie én centrum) te verzekeren.

De beschikbare plaats wordt in veel gevallen maximaal benut. Niet zelden heeft een ruimte meerdere functies en vinden we meerdere functies terug op één site. Elke stad huisvest enkele creatieve hubs waar ambachtelijke ateliers voor zeefdruk of houtbewerking worden afgewisseld met buurtkeukens, skateparken, weggeefwinkels en polyvalente zalen die in een handomdraai kunnen worden omgetoverd in een expositieruimte, een concert- of feestzaal. Op grotere, meer industriële sites zoals de voormalige DOKsite in Gent, Allee Du Kaai in Brussel of de site van de Zomerfabriek in Antwerpen zien we hoe verschillende artistieke, sociale en culturele initiatieven elkaar vinden op één plek en via die ruimtelijke nabijheid elkaar versterken. Het Pierkespark in de Gentse wijk Brugse Poort geeft niet alleen ruimte aan lokale hangjongeren maar wordt nauw omringd door Bij’ De Vieze Gasten, het buurt- en eethuis Trafiek, de kringwinkel en het in coronatijden failliet gegane Marokkaanse restau-

19

rant Safi Safi dat nu een tijdelijke invulling krijgt. Het zijn initiatieven die verschillende publieken aantrekken maar door hun nabijheid ook drempels slechten voor elkaar.

Omwonenden zijn in deze buurten ook het eerste publiek, veeleer dan de doorreizende toerist. Door het verwerven van plekken die vlakbij openbare ruimtes liggen (zoals Jo Caimo die voor de samenscholing een hoekhuis met zicht op voorplein kocht) of door doordachte verbouwingen van een bestaand gebouw (zoals een oud winkelpand bij Troebel Neyntje) verruimen creatieve geesten het idee van gemeenschapsruimte en laten grenzen tussen private, semi-publieke en publieke ruimte vervagen. Wel vaker doet de woonst van de kunstenaar ook dienst als de ontmoetingsruimte, atelier en tentoonstellingsruimte. Op allerlei creatieve manieren wordt zo publiek domein gewonnen op het private en worden fysieke en mentale drempels geslecht. Een mooie illustratie van hoe kunstenaars creatief omgaan met ruimte en deze activeren vinden we aan de rand van het Middelheimmuseum in Antwerpen – een openluchtmuseum voor beeldende kunsten. Dennis Tyfus werd als kunstenaar uitgenodigd om een artistiek project toe te voegen aan de beeldentuin. Wat hij uiteindelijk opleverde was De Nor: een kunstwerk/paviljoen, dat tegelijkertijd dienst doet als tribune en eronder een kleine bar huisvest. Door de ligging aan de rand van de beeldentuin en met aparte toegang vanop de straatkant, kan het paviljoen te allen tijde omgetoverd worden tot meetingpoint en podium voor events in openlucht.

over het traject Nieuwdiepstedelijke Grond van Kunstenpunt —

Glokaal Met voorgaande moet men opletten deze initiatieven niet als een louter lokaal fenomeen te beschouwen.

Vele werken immers op een glokaal niveau: lokaal verankerd, maar globaal verbonden en vernetwerkt. De samenwerkingsverbanden en netwerken reiken zo ver als de contacten van de betrokkenen. Dankzij moderne communicatiestromen en toegankelijke mobiliteit zijn peers in alle hoeken van de wereld steeds bereikbaarder, wat leidt tot nieuwe transnationale ontmoetingen, kennisdeling en samenwerking. Voor de kosmopolitische mens is het ontwikkelen van een praktijk hier en daar vaak een natuurlijk gegeven. Toestand, bijvoorbeeld zet zowel projecten op in Brussel als in Macedonië, Spanje, Oekraïne en andere landen. Curator en dramaturg Nedjma Hadj ontwikkelt gelijktijdig initiatieven en netwerken in Marokko en Vlaanderen en fungeert zo als brugfiguur tussen beide werelden.

Ambivalente relaties met macht Velen onderhouden een ambivalente relatie met de gevestigde orde en botsen wel vaker met de harde lijnen van de macht: de macht van stedelijke ontwikkelingen gedreven door private en publieke krachten, de macht van sociale controle, de macht op burgerschap en in civiel gedrag, de macht van de waarderingskaders, de macht van dwingende beleidskaders, de macht van institutionele circuits, enzovoort.

Laatstgenoemde wil niet zeggen dat de onderzochte diepstedelijke initiatieven zich steeds afkeren van samenwerkingen met cultuurinstellingen — enkele goede voorbeelden bewijzen het tegendeel. Vooruit paste met Stadsresidenten hun residentiewerking aan om tegemoet te komen aan de nood van kunstenaars om langdurig op bepaalde plekken in de stad te gaan werken. De verschillende realiteiten waarin instituten werken (met uitgekiende organisatiestructuren, strakke planningen voor meerdere

jaren, een goede infrastructuur, een jarenlang opgebouwde professionaliteit en (artistieke) prestige) en waarin diepstedelijke initiatieven opereren (die veelal flexibeler, toegankelijker en laagdrempeliger zijn) zorgen wel eens voor onnodige misverstanden, wederzijds onbegrip en in het slechtste geval een breuk. Tegelijkertijd hebben ze elk wat te winnen bij een samenwerking, stelt Chris Keulemans. De meer gevestigde orde hoopt er een nieuw publiek, nieuwe talenten en onvoorziene kunstvormen mee aan te trekken.

Voor de ongevestigde orde ligt hier de entree naar erkenning, meer ruimte en mogelijkheden.

De frictie met kaders voor overheidssteun vloeit voort uit de hybride identiteit van veel initiatieven. Beleidscategorieën zoals ‘buurtwerk’, ‘sociaal-artistiek’ of ‘participatie’ komen voor veel diepstedelijke spelers rigide over.

Initiatiefnemers moeten zich vaak in meerdere decreten tegelijkertijd inwerken om via verschillende subsidiekanalen ondersteuning aan te vragen voor een deel van de werking.

Velen geven aan dat ze hun werking kunstmatig moeten opdelen om zo in de mal van een of meerdere beleidsinstrumenten te passen. Dit zorgt naast frustraties vooral voor dossierlast. Ook verwachtingen omtrent langetermijnplanning die bij subsidievragen komen kijken, stroken niet altijd met de proteïsche aard van veel diepstedelijke initiatieven.

Dit spoorde Lara Staal aan om in haar open brief te pleiten voor nieuwe selectiemethodes, die ruimte geven aan verschil en vertrouwen schenken op basis van intenties in plaats van strak vastgelegde toekomstplannen.

Onzekerheid De manier waarop diepstedelijke initiatieven van onderuit werken, vanuit een overtuiging en vaak vanuit een ongenoegen met het bestaande, is bepalend voor de sociale relaties die men legt, voor de omgang met ruimte, de soort van artistieke praktijken waar men mee bezig is en de manier waarop men financiën organiseert. Eerder werd al aangehaald dat men de financiële drempels voor de toegang tot activiteiten vermijdt of zo laag mogelijk houdt of dat men de toegang reguleert op een andere manier dan via geld. Eigen opbrengsten via ticketverkoop en andere kanalen — drankverkoop, (zaal)verhuur, crowdfunding — gebeuren wel, maar moeten passen binnen de waarden van de initiatieven in kwestie. ‘Niet alle waarden zijn te verenigen met een winstmodel’, stelt Lara Staal in haar open brief.

Veel praktijken overleven dan ook grotendeels op vrijwillige engagementen, het solidair poolen van middelen door samenwerking en de ondersteuning via overheidfinanciering van de stad of het Vlaamse niveau.

Het blijft voor veel initiatieven een continue mix-en-matchoefening, die maakt dat veel diepstedelijke initiatieven een precair bestaan leiden. De besparingsmaatregelen die de Vlaamse Regering in het sociale en culturele veld doorvoerde – waaronder de korting op projectsubsidies in het Kunstendecreet en het Participatiedecreet – stemmen velen ongerust. Heel wat initiatieven zijn afhankelijk van overheidsmiddelen uit deze verschillende domeinen en dreigen daar nu één na één uit de boot te vallen. De ruimte voor experiment en falen komt zo steeds meer onder druk te staan.

Verschillende initiatieven met een iets stabielere werking geven aan dat de ondersteuning van lokale beleidsmede-

21

werkers een cruciale rol gespeeld heeft in hun groeiproces.

Een positieve relatie met het lokaal beleid hangt af van het vertrouwen dat tussen beide partijen wordt opgebouwd en van het engagement van de beleidsmedewerkers om zich te verplaatsen of verdiepen in deze initiatieven. Wanneer deze, los van de harde lijnen van beleidskaders, meedenken als medestanders genereert dit kansen voor zowel beleid als initiatieven om samen te werken aan een bloeiende stedelijke omgeving. Ook die onderlinge vertrouwensrelatie is echter precair, en opgebouwde kennis verdwijnt al snel van zodra personen van positie veranderen.

over het traject Nieuwdiepstedelijke Grond van Kunstenpunt —

T O E KO M S T P E R S P E CT I E V E N

De voorbije jaren namen we de tijd om de zone van de diepstedelijke grond te verkennen. We verlieten de geijkte paden van het georganiseerde kunstenveld en luisterden naar kunstenaars en cultuurwerkers die opereren uit en sterk geworteld zijn in het stedelijke weefsel. Via bezoeken, verdiepende gesprekken en wandelingen door de verschillende steden leerden we meer over hun drijfveren, hun manier van werken en de euvels en mogelijkheden die dit schept.

Het traject dat uiteindelijk Diepstedelijke Grond is gaan heten, toont dat een groeiend aantal initiatieven werken aan nieuwe vormen van gemeenschapsvorming en democratie in de stedelijke context. Ze opereren vaak buiten de gevestigde kunst- en cultuurinstellingen en onderhouden er een ambivalente relatie mee. Vaak bevechten ze categoriseringen. Zoals veel mensen hun identiteit niet meer laten bepalen door nationaliteit, zijn ze enge definities van ‘sociaal-artistiek’, ‘participatief’, ‘diversiteit’ en dergelijke ontgroeid en danken ze hun identiteit grotendeels aan de stedelijke mix waarin ze ontstaan. Om Chris Keulemans’ bijdrage te citeren: ‘de dynamiek van het snel veranderende

stadsleven, die naast heel veel anders ook kunst oplevert, zij het in vormen die niet altijd meteen als kunst worden gecategoriseerd. Geen voorstellingen, tentoonstellingen of concerten maar creatie: het maken in plaats van het gemaakte’.

De gegrondheid in de stad wil bovendien niet zeggen dat ze enkel lokaal willen meetellen. Hun samenwerkingsverbanden en netwerken reiken zo ver als de contacten van de mensen die erop betrokken zijn. Lokaal verankerd, maar globaal verbonden en vernetwerkt.

Diepstedelijke praktijken zijn niet altijd helder leesbaar vanuit specifieke culturele codes, het getrainde artistiek oog van een Westers kunstenpubliek of een hiërarchisch managementsdenken, maar zijn logisch en natuurlijk voor wie in de hybriditeit van de steden is opgegroeid en openstaat voor een ontmoeting, los van vooringenomen kaders, stereotypen en categorieën. Wie met de nodige aandacht en een open blik kijkt, ziet dat hier kunst- en cultuurpraktijken ontstaan die de huidige manieren van werken uitdagen en verrijken.

Als ze genoeg zuurstof krijgen, kunnen deze initiatieven niet alleen de kunst- en cultuurcircuits, maar ook het stedelijk en maatschappelijk weefsel en beleid van de toekomst mee gaan vormgeven. Van onderuit creëren ze open ruimtes voor experiment, menselijke interacties en (tijdelijke) gemeenschappen. Al doende stellen ze de huidige manier van werken in vraag, weven ze verbindingen over maatschappelijke schotten heen en ontwikkelen ze alternatieve logica’s. Als grensgangers zijn ze onmisbare vernieuwers van zowel het artistieke als het maatschappelijke landschap van de toekomst. Er ligt een kans om hen te erkennen in die waardevolle rol, de noden van de initiatieven op te pikken en hen de ruimte te geven om duurzaam te groeien op hun eigen voorwaarden.

In die zin is deze publicatie een tussentijdse foto van een oefening die nooit af is en eigenlijk ook nooit af mag zijn.

Het is aan de institutionele circuits en beleid om steeds oog te hebben voor de initiatieven die zich in het stedelijke weefsel ontkiemen en er duurzame samenwerkingen mee aan te gaan vanuit een gelijkwaardige relatie. Willen we een rijk kunstenlandschap onderhouden en een rijke, verbindende gemeenschap uitbouwen in onze Vlaamse steden, dan zijn dit soort initiatieven onontbeerlijk. Zij bepalen mee de brede culturele dynamiek en zo ook de samenleving van morgen.

Bronnen Deleuze, Gilles, en Félix Guattari. 1980.

Mille plateaux. Capitalisme et schizophrénie 2. Parijs: Editions de Minuit.

Gielen, Pascal. 2015. “Performing the Common City: On the Crossroads of Art, Politics and Public Life.”

In Interrupting the City: Artistic Constitutions of the Public Sphere., 273–98. Amsterdam: Valiz.

Keulemans, Chris. 2017. “Op zoek naar territoria van nieuwstedelijke creatie in Brussel”. Kunstenpunt. www.kunsten.be Keulemans, Chris. 2018. Brussel. Op zoek naar territoria van nieuwstedelijke creatie. Kunstenpocket 1. Brussel: Kunstenpunt. www.kunsten.be Opsomer, Geert. 1995. City of Cultures.

The Intercultural Dimensions in Performing Arts. Brussel: Vlaams Theater Instituut vzw. https://issuu.com/demosvzw/docs/ city_of_cultures_1995 Opsomer, Geert. 2015. “Brussel. How to rethink the connection between performing arts, the intercultural and the social context of our cities 20 years later”. KVS, Brussels, 3 december.

Sacco, Pier Luigi. 2018. “Post-millennium tension. Contemporary art at a crossroads”. Kunstenpunt. 2018. https://www.kunsten.be/dossiers/ internationaal-samenwerken-2/ rtifacts/8852-post-millennium-tension.

Salinas, Gerardo. 2017. “Stadsdramaturg Gerardo Salinas over nieuwe stedelijkheid”. kvs.be. 2017. https://www.kvs. be/nl/nieuws/98/Stadsdramaturg_ Gerardo_Salinas_over_nieuwe_stedelijkheid.

Staal, Lara. 2019. “Nieuwstedelijke Grond Gent”. Kunstenpunt. 2019. www.kunsten.be Staal, Lara. 2019b. “Op zoek naar de juiste taal”. Kunstenpunt. 2019. www.kunsten.be Tuchman, Einat. 2018. “International Exchanges about Local Projects”. /Re/Framing the International, 2018.

23

brussel —

Inleiding — Op

—

BRUSSEL Een boulevard van mogelijkheden —

Chris Keulemans (2017)

—

Centraal Station wil ik uitstappen, maar de metro passeert de halte alsof ze niet bestaat. De volgende halte dan maar. Het is 9 uur ’s avonds.

In de coupé hangt de lome warmte van een lange zomerdag. Wazig rollen we naar buiten op De Brouckère. Terug, terug! Zwaarbewapende soldaten schreeuwen ons vanaf het uitgestorven perron weer de metro in. Mensen grijpen naar hun mobiel. Ineens zijn dertig onbekenden een klaarwakker collectief.

Westerse stedelingen in de terreurstand.

Een foto op Twitter: een kleine vuurkolom tussen de pilaren van Centraal Station.

Iemand wilde een aanslag plegen. Hij is meteen neergeschoten. Om me heen schudden mensen het hoofd. Ze raken elkaar aan. Gaat het, mevrouw? Het is toch ongelooflijk. Schoften zijn het. Kalm – we weten nog niet wie het gedaan heeft.

Mensen die zojuist nog andermans blik ontweken kijken elkaar nu recht in de ogen. Als om te zeggen: ik meen het goed, ik ben te vertrouwen, bent u in orde, moet u niet even gaan zitten? Stadsbewoners onder elkaar. Iedereen toont zijn goede

intenties. De Arabisch ogende jongens voorop. Om elk misverstand te voorkomen. Bij het uitstappen krijg ik een hand. Een van de jongens wenst me een veilige reis. Ik ben in Schaarbeek.

Lopend in het avondrood van de Paleizen­­straat vraag ik me af: is het al te lichtzinnig om naar deze paar minuten van stadspaniek te kijken als was het een theatermoment met enkel spelers en geen regisseur?

25

brussel —

E E N Z A C H T E CA R T O G R A F I E

Deze tekst is een verslag van een maand in Brussel. Niet meer en niet minder. Het verslag van een maand lopen, praten en kijken. Op uitnodiging van het Kunstenpunt en in het bijzonder van Sofie Joye, medewerker Diversiteit, Stedelijkheid en Jonge Makers. Samen met haar collega’s en met Geert Opsomer – theaterwetenschapper, dramaturg, docent aan het RITCS en wandelende interculturaliteitsencyclopedie – formuleerde zij de inzet als volgt:

*

‘Een zachte cartografie van circuits die nu in de periferie opereren van het kunstenlandschap, maar vaak belangrijke hubs zijn van nieuwstedelijke creativiteit. Niet in kaart brengen van die plaatsen maar de rol die die plaatsen opnemen binnen het netwerk en hoe ze samenwerken, dit vertrekkende vanuit het perspectief van de kunstenaar.

Er is nood aan een ander soort monitoring van het veld. De tools die we nu gebruiken zijn nogal statisch en bestuderen wat er al is. Die tools zijn nog niet uitgerust om de dynamieken in het veld ten volle te observeren en veranderingen te evoceren. Er is nood aan meer aandacht voor de parallelle circuits die in de huidige monitoring van het kunstenveld onderbelicht worden, maar waar zich interessante vernieuwingen, netwerken en dynamieken voordoen.

Als we cultuur affirmeren als een publiek goed dan hebben we ook een verantwoordelijkheid naar publiek, samenleving en kunstenaars in het narratief dat we naar voor schuiven. Zoals bijvoorbeeld riskantere accounts produceren en van daaruit kritisch naar de sector en de samenleving kijken.’

Joye en Opsomer verwijzen ook naar Deleuze en Guattari, met hun rizomatisch denken. Tijdens de conferentie ‘City of Cultures / Revisited’ in 2015 zei Opsomer dat een nieuwe, avontuurlijke vorm van cartografie zou moeten beginnen met een wandeling: ‘Strolling where the mood takes

us, rather than relying on a fixed direction or restoring some form of central identity or norm for the arts.’ Die uitnodiging nam ik maar al te graag aan. Wandelen waar onze stemming ons heenbracht. Met als achterliggende vragen:

*

Wat zijn vandaag de territoria van nieuwstedelijke creatie in Brussel? In onze steden zien we heel wat plekken waar interessante kruisbestuivingen plaatsvinden. Wars van hokjesdenken ontstaan nieuwe allianties tussen kunsten, ambachten, activisme en de stad. Op welke manier ontstaan deze nieuwe plekken? Wie maakt er deel van uit en wie niet? Welke dynamieken zijn er aan het werk?

Welke allianties worden er gesloten?

Territoria van nieuwstedelijke creatie. Het is geen swingende, wel een secuur gekozen formulering. Geen plekken maar territoria: de minder vastomlijnde ruimtes die worden doorkruist en overschreden. Niet artistiek maar nieuwstedelijk: de dynamiek van het snel veranderende stadsleven, die naast heel veel anders ook kunst oplevert, zij het in vormen die niet altijd meteen als kunst worden gecategoriseerd. Geen voorstellingen, tentoonstellingen of concerten maar creatie: het maken in plaats van het gemaakte. Niet meteen heel Vlaanderen of België maar eerst Brussel: de hoofdstad als concentratie van een onderzoek dat zich rizomatisch zal uitbreiden naar andere steden en gebieden.

Dat onderzoek begint met een wandeling: de eerste stappen op weg naar de landschapstekening die Kunstenpunt elke vijf jaar schetst van het culturele veld in Vlaanderen. Die staat vol met de data, grafieken, analyses en interdisciplinaire overzichten waarin Kunstenpunt uitblinkt.

Onze wandeling en alles wat daarop volgt zou daaraan iets nieuws kunnen bijdragen: Kunstenpunt beseft dat het gevestigd is in Brussel, een stad waar de Vlaamstalige kunst maar een onderdeel van vormt en waar in alle hoeken en gaten – ook buiten het gevestigde en met Vlaams gemeenschapsgeld gesubsidieerde artistieke circuit – een dynamiek gaande is die dat circuit gaat uitbreiden, verrijken en vernieuwen. Van het onderzoek daarnaar is deze wandeling een begin. Met hopelijk als gevolg: nader onderzoek naar de doelstellingen en methodologie van de mensen, organisaties en hun praktijken zoals we die onderweg tegenkomen – en er zijn er natuurlijk nog veel meer; het verder expliciteren van de artistieke strategie die de nieuwe kunstenaars hanteren; aandacht voor de huidige beleidscontext en de mogelijke bijstellingen daarvan in de toekomst. En dat in een samenwerking met de betrokken institutionele en niet-institutionele partijen.

Daarom ben ik, rondlopend door een stad die ik nauwelijks kende, gaan kijken naar de mensen op straat als vertaalkunstenaars en naar de ontmoetingen tussen bewoners van deze stad als theatermomenten met enkel spelers en geen regisseur.

—

‘Allee du Kaai is geen theater. Wat we hier doen is geen kunst,’ zegt Pepijn Kennis, een van de initiatiefnemers van Toestand vzw. Toch hebben ze net de Ultima gewonnen: de Vlaamse cultuurprijs in de categorie Sociaal-Cultureel Volwassenwerk. Kennis is een van de drie gidsen die Kunstenpunt gevraagd heeft mij een entree te verzorgen; de andere twee zijn danser Yassin Mrabtifi en choreograaf Einat Tuchman.

Als je een dag rondloopt over dit uitgestrekte gebied langs de Quai des Matériaux met zijn oude loodsen, kasseien en grasvelden zie je de ene rijkgeschakeerde compositie na de andere.

Over het gras heupwiegt de reggae: muziek van iedereen. Er worden biertjes verkocht, ook biologische, en de ter plekke gebakken pannenkoeken van een Marokkaanse vrouw. Tegen de gloednieuwe klimmuur klauteren kinderen en hipsters. Er zitten jonge gezinnen in het gras. Skaters nemen de hellingen van het park dat ze zelf gebouwd hebben.

Meer dan 40% van de mensen hier is jonger dan 25 en zou twintig jaar geleden nog vreemdeling hebben geheten. In de grote hal staan er een paar te tafeltennissen en biljarten. Ze lopen al het andere volk hier niet in de weg; veel aandacht besteden ze er ook niet aan. In de keuken bereidt CollectActif de maaltijd voor. Ongedocumenteerde vluchtelingen en hun supporters hakken in op hoge bergen uien en groentes – overtollig op de markt, vanmiddag opgehaald.

Even later staan we in de rij: soep, falafel, witlof, couscous, wortels. Prix libre, zelf je bord en bestek afwassen.

In een afgerokte hoek van de hal staan twee oude sofa’s op een podium. Een dwarsdoorsnede van de stad (senior, spraakgebrek, werkloze, activist met humor, activist zonder humor) neemt plaats. Honderd mensen luisteren en praten mee in een discussie over bobo’s en prolo’s. De kloof is te groot, vindt iedereen, en daar moeten we iets aan doen. Later speelt op de kasseien aan het kanaal een blaas­orkest. De jonge trompettiste in overall blinkt uit. De dwars­ door­snede danst op balkan­muziek in de onder­gaande zon.

Allee du Kaai mag dan volgens de initiatiefnemers geen theater heten, een voorstelling is het wel. De regie is collectief. Het tempo ligt bedrieglijk laag. Veel van de verhaallijnen hebben hun begin en eind niet binnen de voorstelling en zelfs niet binnen deze schouwburg. Dat onachterhaalbare maakt voor de bezoeker deel uit van de aantrekkingskracht. De schoonheid ligt ook in de steeds verschuivende composities: visueel is de ruimte, die vanuit elke hoek bekeken panoramische dieptes biedt, geen moment hetzelfde. De spelers zijn allemaal amateur. Dat doet niets af aan hun zeggingskracht. Die ontlenen ze aan het contrast met veel van de andere spelers, met wie ze wel de ruimte delen maar niet de verhaallijn. Allee du Kaai speelt een geraffineerd spel met het verwachtingspatroon van de bezoeker.

Afscheid nemen en de poort uitlopen is moeilijk: potentieel kan hier elk moment iets ongelooflijks gebeuren.

‘Wat jullie in kaart brengen tijdens jullie wandelingen door Brussel,’ zei Geert Opsomer, toen we hem troffen onder de wapperende luifels van het Roemeense café Tabs aan de markt van het Abattoir in Anderlecht, ‘is een psychogeografie.’ Niet zozeer de plekken, maar de verbindingen, de netwerken, de dynamiek. En dan van de sleutelspelers die we ontmoeten de kunst om zichzelf te vertalen van circuit naar circuit, van de ene omgeving naar de andere: de kunst die elke stadsbewoner vroeg of laat moet leren verstaan.

Pepijn Kennis van Toestand vzw geeft een rondleiding op Allee Du Kaai.

27

brussel —

N I E UW E C R I T E R I A

Om nieuwe vormen van creatie waar te nemen moet de waarnemer eerst naar zichzelf kijken. Wie is de ik die hier aan het woord is, wat is zijn perspectief, welke criteria hanteert hij – en is hij in staat om deze ik, dit perspectief en deze criteria zodanig open te breken dat hij oog krijgt voor meer dan wat hij herkent, voor meer dan wat louter bevestigt wat hij al wist?

‘In Brussel wordt geen perfectie verwacht,’ lees ik op de eerste dag van mijn verblijf, bij een dubbele espresso, terwijl het ochtendlicht op Molenbeek valt. Aan het woord is Geert van Istendael, de eminente chroniqeur van deze stad, in de Bruzz. Nieuwstedelijke creatie is, denk ik, ook waar Van Istendael het over heeft. ‘In Brussel spreken elke dag

mensen zonder opleiding vier of vijf talen, met de middelen die ze hebben, waarbij handen en voeten een grote rol spelen. Er moet gepraat worden, want die vuilnisbak moet weg of die kraan lekt. Wat ik nu zeg, is een kleine ode aan de aangespoelde Brusselaar. Bon, we moeten ervoor zorgen dat die er echt bijhoort, en dat is nog een groot probleem, dat geef ik toe.’

Die laatste zin van hem camoufleert nogal wat vragen die je eerst moet stellen als je wil spreken over nieuwstedelijke creatie. Wie is die we? Welk mandaat heeft die we om ergens voor te zorgen? Waar precies zou die aangespoelde Brusselaar bij moeten horen? Voor wie is dat een probleem?

En wie definieert eigenlijk wat het probleem is? Wat bezorgt iemand het voorrecht om toe te geven dat hij ergens nog niet voor heeft gezorgd wat anderen helemaal niet van hem vragen?

Zulke vragen moet ik dus zelf ook beantwoorden voordat ik aan mijn wandeling begin. Ik ben een Amsterdammer. Een grijzende meneer van 57 die bij voorkeur een colbert draagt en cultureel Brussel de laatste jaren vooral heeft leren kennen door als moderator op te treden voor het Kunstenpunt, op bijeenkomsten in de KVS, het Kaaitheater, Bozar en de Beursschouwburg: de gevestigde orde dus van het Vlaamse cultuurleven in Brussel. De gouden vierhoek.

In Amsterdam heb ik drie cultuurplekken geleid en/of opgericht: Perdu, de Balie en de Tolhuistuin. Ik heb romans en essaybundels gepubliceerd en talrijke artikelen over theater, oorlog, migratie, cinema, voetbal, muziek en steden.

Ik heb de hardnekkige gewoonte om op zoek te gaan naar nieuwe kunst in steden die net een ramp hebben overleefd.

Sarajevo na de oorlog, New Orleans na Katrina, Beirut na de Israëlische bombardementen, Rojava na de bevrijding van Kobani. Omdat ik geloof dat kunstenaars de stad opnieuw kunnen uitvinden. Ook in een stad die niet is verwoest, die geen perfectie verwacht, maar wel permanent op zoek lijkt

naar lumineuze denksprongen en dwarsverbanden - voordat er echt grote gaten vallen.

Een academicus ben ik niet. Langer dan een half jaar Neerlandistiek heb ik niet gestudeerd. De stad is mijn bibliotheek. Ik noteer liever gesprekken dan theorie te citeren. Wandelen is voor mij de beste vorm van onderzoek.

Op reis in andere steden heb ik geleerd mijn oordeel uit te stellen, zeker als ik stuit op kunst die voortkomt uit een referentiekader dat ik nog niet ken. Schoonheid kan me uit de meest onverwachte hoeken overvallen. Zolang ik er tenminste in slaag om een paar van de categorieën waarmee ik ben opgegroeid los te laten. En te beseffen dat mijn type — man, wit, middelbaar en met een aanzienlijk cultureel kapitaal — sinds enige tijd niet meer de onweersproken, dominante standaard voor macht en smaak vertegenwoordigt, zeker niet in de jonge, veelkleurige hoofdsteden van Europa waarvan Brussel het prototype is.

Een paar conventionele, vanuit de gevestigde orde gedachte criteria en verwachtingspatronen moet ik hier dus achter me laten en opnieuw formuleren.

Elke periferie heeft een centrum — Natuurlijk start deze wandeling vanuit de gouden vierhoek. Even natuurlijk is het dan om Molenbeek, Schaarbeek, Anderlecht, Sint-Gillis, de Marollen en Matonge als de periferie te beschouwen. Tenzij je daar begint. Zoals veel van de nieuwe kunstenaars van Brussel dat doen. Toen ik op een zaterdagmiddag over de gigantische markt van het Abattoir in Anderlecht liep, temidden van duizenden en nog eens duizenden mensen die niet op mij leken, leek het Beursplein ver weg en nietig. Een nieuwkomer neemt de plek waar hij aankomt onwillekeurig aan voor het centrum van zijn nieuwe stad. Voor autohandelaars uit Afrika is dat de Liverpoolstraat. Voor vluchtelingen het Maximiliaanpark. Voor buitenlandse ambtenaren en diplomaten de Europawijk. Zij tekenen de plattegrond van Brussel vanuit hun plek van aankomst. Zo werkt dat voor culturele plattegronden ook. De Pianofabriek, de Kriekelaar, Barlok of Zinnema: wie daar begint ontwikkelt er even onuitwisbare referentiekaders als iemand die start in de gouden vierhoek.

Wat voor de een de periferie is, is voor de ander het centrum.

Een theater zonder dak en muren is ook een theater — Kunstenaars verdienen net als ieder ander controleerbare werkomstandigheden en bestaanszekerheid. Subsidie – het verdelen van gemeenschapsgeld als erkenning van een waarde voor diezelfde gemeenschap – kan daarvoor zorgen.

Het biedt de vrijheid om dromen in werk om te zetten. Het leidt ook tot het stollen van dat werk. Tot het omkaderen en ommuren ervan. Letterlijk: het plaatsen. Het investeren in de faciliteiten om kunst te creëren leidt onherroepelijk tot de vraag om meer investeringen. Eenmaal onderdeel van het stedelijk landschap vragen de faciliteiten dagelijks om zorg. De toneelvloer moet vervangen, de bar in de foyer van nieuwe bierleidingen voorzien, het kassasysteem

Cultureghem in actie tijdens eens van de muziekateliers op de Abbatoirsite in Anderlecht.

29

brussel —

gekoppeld aan een overzicht van kijk- en koopgedrag van de bezoekers. Alles om voor de gemeenschap van waarde te blijven.

Die fortificatie van de gesubsidieerde kunsten, onvermijdelijk en gerechtvaardigd, kan niet zonder de wildgroei van de verbeelding op straat. Van kunst die vindingrijk genoeg is om gebruik te maken van de faciliteiten die er al zijn. De lege muren, de trottoirs, de parken, de hoge ramen, de straatverlichting en de voorbijgangers die elke stad gratis in de aanbieding heeft. Daar ontstaan momenten van toeval en schoonheid en protest. Ze vragen alleen van je om kunst niet pas te herkennen als ze aan een witte muur hangt, onder een uitgekiend lichtplan beweegt of al weken van tevoren om je aandacht heeft gevraagd. Ze ontstaan voor je ogen en definiëren zichzelf.

Artistieke kwaliteit is meer dan artistieke kwaliteit — Een doordachte dramaturgie, een technisch volmaakte solo, een met stomheid geslagen publiek, subtiele referenties naar westerse klassiekers – aan zulke criteria ben ik gewend als maatstaf voor schoonheid en vernieuwing. Maar er is meer. Als de stadsplattegrond volstaat met kruispunten van referentiekaders en ik op elke straathoek theatermomenten te zien krijg met enkel spelers en geen regisseur, dan verdampen mijn aangeleerde criteria voor artistieke kwaliteit als vanzelf. Liever gezegd: ze krijgen gezelschap van nieuwe.

Ik leer dat momenten die alle schoonheid, ontroering en radicaliteit bevatten waarom ik kunst beschouw als levensbehoefte kunnen zijn opgebouwd uit elementen die niemand artistiek zou noemen. In een grote stad als Brussel spelen politiek, economie, migratie en milieu even hard mee in het hypergeconcentreerde samenballen van stedelijk leven tot situaties die ik als grote kunst ervaar. De agressie van de bureaucratie, de trauma’s van de vluchteling, de eenzaamheid van de weduwe, de bravoure van een elfjarige met een hoofddoek, de torenhoge schuldenlast van een terminaal zieke werkloze, de taalverwarring van een Afghaanse chemicus die het Frans niet onder de knie krijgt, de giftige grond van een braakliggend fabrieksterrein en natuurlijk de schok van terroristische aanslagen – ze spelen allemaal mee als ik op zoek wil naar de territoria van nieuwstedelijke creatie.

— Hij draait aan zijn YHH-petje en plukt continu aan zijn San Francisco t-shirt als een breakdancer op het punt om in de cypher te stappen. Yassin Mrabtifi, mijn tweede gids, beweegt door de straten van Molenbeek alsof er een choreografie in de stoeptegels is gegraveerd. Bij hem hebben de huizen geen hoeken maar rondingen, elk plein is een podium, de poortjes van de metro ontwijkt hij — zonder kaartje — even soepel als een torero de stier.

De man die nu onder contract staat bij Ultima Vez leerde breakdance, popping en locking als dertienjarige in de Ravensteingalerij. ‘Een prachtige vloer hadden ze daar!

Maar de politie joeg ons weg.’ Daarom verhuisde zijn crew

naar het Noordstation, daar waar de roltrappen van de metro bovengronds komen. ‘Waar de prostituées naar links

gingen en de eurocraten naar rechts, daar dansten wij.

Locking en popping voor de Brasserie North Express: die hoge ruiten zijn perfecte spiegels. En de cyphers op de marmeren vloer naast de uitgang.’ Het licht dat naar binnen valt vormt een volmaakte rechthoek, de stofjes dwarrelend in het uitzicht over de Bolivarlaan.

Hiphop, in zijn oorspronkelijke vorm, is een cultuur van regels en respect. De cypher, de kring van dansers waarin iedereen aan de beurt komt, is een democratie waar je instapt en weer uitstapt. In battles mag je een tegenstander verslaan maar niet vernederen. Elke generatie, en die beslaat een jaar of vijf, zes, geeft zijn kennis door aan de volgende. Each one teach one. Bij gebrek aan academies en podia groei je op in de publieke ruimte. Yassin wist niet eens dat Ultima Vez een paar prachtig ingerichte dansstudio’s had middenin zijn buurt, voordat een vriend hem toevallig meenam naar een auditie en Wim Vandekeybus hem er meteen uitpikte.

Hij vertraagt zijn pas als hij ons meeneemt over de lange, zonbespikkelde lanen van het Elizabethpark. Zijn lichaam absorbeert de twijfels en spanningen van de stad om hem heen en zoekt een vorm om die uit te drukken. ‘Ik werk nu

aan mijn eerste solovoorstelling, From Molenbeek with Love. Ik ga proberen de cliché’s te laten zien die stadsbewoners vertonen in de omgang met mensen die niet op ze lijken.’ Hij vertelt het op de plek waar hij al jaren het liefste komt om na te denken en nieuwe moves uit te proberen: de brede trappen voor de Basiliek van het Heilig Hart. De stilte van de kerk in zijn rug geeft hem rust. Voor de hoge toegangspoort ligt een perfect ronde marmeren vloer. De stad strekt zich uit in de diepte. Nergens anders in Brussel is het uitzicht over de hemel zo wijd.

Maar het is tijd om naar huis te gaan. Yassin woont met zijn ouders en zussen in een rustige straat, om de hoek bij het café waar de broers Abdeslam de aanslagen in Parijs beraamden. De zon gaat onder boven Molenbeek. Het is tijd voor de iftar.

GREN ZEN

Het is evident, iedereen die de stad beter kent weet het allang, maar voor een buitenstaander als ik is het bijna schokkend om te ervaren hoe Brussel wordt getekend door harde grenzen.

Vanuit het appartement waar ik verblijf, aan de Vanden­brandenstraat, sta ik in twee minuten aan het kanaal. Ik steek de brug over tussen de Dansaertstraat en de Steen­weg op Gent, tussen het centrum en Molenbeek. Het is een wereld van verschil. Van de hipsterbierbrouwerij naar de islamitische bruidsjurkenwinkel. Van de steenovenpizza naar het theehuis. En hier begint het pas. Wandelen door Brussel is struikelen over grenzen.

Tussen talen — ‘In Brussel spreken elke dag mensen zonder opleiding vier of vijf talen,’ zei Geert van Istendael, ‘met

de middelen die ze hebben, waarbij handen en voeten een grote rol spelen.’ Die wendbaarheid van mensen is het wonder van deze stad. Maar het zou ze zoveel makkelijker gemaakt kunnen worden. Een eenvoudig, veelzeggend voorbeeld: de bibliotheken. Amsterdam telt op ruim 800.000 inwoners 26 bibliotheken. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest telt er ruim 80 op ruim 1.2 miljoen inwoners. Maar in Amsterdam groeien ze uit tot ontmoetingsplekken in hun wijk, met de toegang tot kennis in alle vormen. In Brussel moet ik er naar zoeken.

De eerste die ik vind is een Franstalige, vlakbij het fraaie Sint-Gillis Voorplein. Ik bezoek daar het Centre Culturel Jacques Franck. Op een papiertje aan de muur staat een routebeschrijving naar de Biblio. Om de hoek, in een stille steeg, loop ik er eerst voorbij. Dan duw ik een deur open en sta in een benauwd trappenhuis met een geharnaste portiersloge. Op de derde verdieping ligt de volwassenenafdeling. Er staan rijen boekenkasten en drie computers. Naast mij zijn er twee andere bezoekers. In de kast ‘Livres en langues étrangeres’ staan 15 Nederlandstalige boeken. Polen heeft er 18.

Mayeur is een van die Franstalige socialisten van de ps. Tien dagen later stapt de christen-democratische partij cdH uit alle regeringen met de ps. Dat gaat om de Waalse en Brusselse regering en de regering van de Franse gemeenschap.

Bestuurlijk ligt Brussel van de ene dag op de andere plat.

Het Hoofdstedelijk Gewest bestaat uit 19 gemeenten. Een maand is voor mij te kort om alle bijbehorende bestuursniveaus te overzien. Maar de trefwoorden die ik van alle kanten krijg aangereikt liegen er niet om: geheimhouding, corruptie, cliëntalisme en non-communicatie.

Tussen wijken — De eerste keer dat ik in Molenbeek op zoek ga naar een bankautomaat loop ik een uur door de straten en vind er geen. De mensen in deze wijk zijn voor de grote banken blijkbaar niet interessant genoeg. Het is maar een van de symptomen die iets zeggen over de verdeling van kapitaal, handel, welvaart, etniciteit en culturele ontwikkeling tussen de wijken van Brussel. De stad is rijk voorzien van fysieke scheidslijnen: ik voel de sociale temperatuurverschillen aan weerskanten van het Kanaal, van het voortrollende verkeer over de Slachthuislaan, de zonbespikkelde lanen van het Elizabethpark, de onderdoorgangen van het Noordstation, de marktplaats rond de Zuidlaan, de treinsporen boven het Ursulinenplein, het bolwerk van het Justitiepaleis. Die scheidslijnen vormen harde afbakeningen. De verschillen per wijk in bevolking, voorzieningen en atmosfeer zijn dieper ingesleten dan je zou verwachten in een fluïde, multi-etnische stad als Brussel.

Tussen etnische groepen — ‘Ik heb een Belgische moeder,

een Marokkaanse vader en een lesbische zus. Ik hou van Fela Kuti, Sufjan Stevens, Fairouz en André van Duin.

Niet te vergeten Queens Of The Stone Age. Oh ja. Ik ga naar Debussy in de Bozar en PJ Harvey in het Koninklijk Circus. Bij zonnig weer lees ik Virginia Woolf en Murakami in het Dudenpark. Ik zie het beste van Pasolini in het Filmmuseum. Ik droom van Istanbul wanneer ik door Schaarbeek slenter. Ik doe inkopen op de Zuidmarkt (en in de Hema, althans vroeger toch.) Ik word uitgenodigd voor thee bij mijn Tunesische buurvrouw en in Matonge dans ik met vrienden afkomstig uit Kinshasa.’ Zo citeert Hans

Tussen bestuurslagen — Op 8 juni treedt Yvan Mayeur af.

De burgemeester van Brussel ontving als voorzitter van daklozenorganisatie Samusocial royale zitpenningen voor vergaderingen die niet plaatsvonden. In de Standaard komen betrokkenen aan het woord. Ze zijn furieus. ‘De macht zit teveel geconcentreerd bij enkelen,’ zegt een ps-back-bencher. ‘Het is een oligarchie die geen verantwoording aflegt.’

CD&V-minister Bianca Debaets gaat nog een stap verder. ‘De stad is een staat binnen de staat.’ En die wordt bestuurd door de Franstalige socialisten van de ps. ‘Met hun abonnement op de macht,’ zegt Arnaud Verstraete (Brussels Parlementslid, Groen), ‘zijn ze zo losgekomen van de reali-

Vandecandelaere de Marokkaans-Brusselse filmmaakster Saddie Choua, op de eerste pagina van zijn mooie, vuistdikke boek In Brussel. Een reis door de wereld. ‘Brussel,’ vervolgt hij, ‘wordt door een pak inwoners en nieuwkomers

teit dat ze niet meer zien dat ze over de schreef gaan.’

moet je geen mensen. Je kan naar een café gaan, maar

als zeer open en tolerant ervaren. De verscheidenheid is er zo groot dat één dominante ‘nationale’ cultuur waarnaar iedereen zich moet schikken om erbij te horen naar de achtergrond wordt verdrongen. Doorgaans kan je zijn wie je bent.’

Maar dat kost tijd. Serge Aimé Coulibaly, de choreograaf uit Burkina Faso die nog niet zo lang in Brussel woont, vertelde me: ‘Als je uitgaat om mensen te ontmoeten ont-

31

brussel —

daar blijf je alleen. De beste manier is om gezelschap mee te nemen. Als je met iemand een praatje aanknoopt is de eerste vraag meteen: wat wil je van me? Altijd maar kijken wat er achter zit.’

En natuurlijk hebben de aanslagen van 22 maart de stadse argwaan versterkt. De terreur bracht diepe breuklijnen aan het licht, ook binnen wijken, etnische groepen en families. Tegelijk zetten veel mensen hun hart open. Ik hoor vaak hoe er een warme golf van nieuwsgierigheid en verbroedering door de stad rolde. Maar nu, een jaar later, zegt danser Yassin Mrabtifi peinzend, op de trappen voor de Basiliek: ‘Molenbeek stelde zich open na de aanslagen.

De mensen lieten zien dat ze gewone Brusselaars zijn.

Maar de stad wees ze af – en nu is de sfeer nog slechter dan voorheen. Steeds vaker hoor ik van vrienden en vrouwen met hijab verhalen over expliciete discriminatie op de werkvloer, op de huizenmarkt, op straat.’

Etnische vijandigheid is eigen aan smeltkroessteden als Brussel. Maar de stad is veerkrachtig. En kunst speelt daar een rol in. De mensen die ik hier citeer zijn alledrie ambitieuze, begaafde kunstenaars. Slagen zij in de sprong over de scheidslijnen? Het zal niet eenvoudig zijn. Al deze grenzen staan ook op de culturele plattegrond van Brussel.

De voormalige locatie van de Recyclart bij het station Brussel-Kapellekerk.

BRUSSEL |

Chris Keulemans

33

33

brussel —

GRENSGEBIEDEN

Omdat ik in Brussel zoveel zichtbare en voelbare grenzen moet oversteken, in welke richting ik ook wandel, voel ik me al snel een wereldreiziger. Maar ook een smokkelaar.

Zo hard zijn de scheidslijnen dat ze je de indruk geven er niet straffeloos en onnadenkend overheen te mogen stappen. Regelmatig bekruipt me het gevoel iets clandestiens te doen. Alsof ik niet alleen een grens oversteek maar ook een wet overtreed. Of op zijn minst de routine van anderen verstoor, de patronen van de stad. Er zijn momenten dat mijn nieuwsgierigheid bewolkt raakt door een zekere schichtigheid. Zodat ik soms onwillekeurig, zonder directe aanleiding, op mijn hoede raak.

Hoe zal dit zijn voor anderen, die niet voorzien zijn van mijn bijna overal als onschadelijk geaccepteerde uiterlijk?

Daarom zijn de grensgebieden, de territoria in een stad die van iedereen en niemand zijn, omdat ze niet aan weerszijden liggen van twee overkanten maar er tussenin, een verademing. Letterlijke grensgebieden, zoals Allee du Kaai of de Gemeenteplaats in Molenbeek, die zo duidelijk de overgang markeren van de ene wijk naar de andere. Maar ook de formele: de gebieden tussen de instituties, met hun eigen reikwijdte, en de territoria daar omheen, elk op hun beurt de periferie van een ander, elk met eigen centra en instituties. Daar, in die grensgebieden, ontstaat de interactie tussen stadsbewoners die vreemdelingen zijn voor elkaar en zichzelf daarom steeds blijven vertalen. Personages met meanderende verhaallijnen, cultuursmokkelaars, altijd op weg om de scheidslijn over te steken.

— Op de Gemeenteplaats keert het leven terug na een lange, warme vastendag. Op de hoek naast het Vredegerecht staat de deur open naar een feestzaal waar opgedofte gezinnen al dinerend luisteren naar een fabuleuze zanger en accordeonist. Op de andere hoek is sinds 22 maart Brass’art geopend, het nieuwe Café Citoyen. De chef zit nog met zijn vrienden te eten aan een lange tafel voor de deur, maar ik krijg vast twee glazen rosé. Samen met Moustafa kijk ik uit over het plein dat rond middernacht klaarwakker is. Zwarte jongens lopen naar binnen voor de reggae van Mic Mo Lion & Colorblind, fietsende kinderen likken aan een ijsje, oudere mannen in djellaba gaan het café voorbij met een blik alsof ze nog niet precies weten wat ze ervan moeten vinden, een jonge moslima komt even bij ons zitten. Moustafa zelf doet niet aan de ramadan. Hij heeft weinig reden om in een god te geloven. Sinds een aanrijding vier jaar geleden kan de voormalige rechtenstudent niet meer lopen. Hij zit in een rolstoel. Zijn handen liggen vastgekromd in zijn schoot. Zijn smartphone bedient hij met een pink. Hij woont hiernaast en verdeelt zijn avonden tussen Brass’art en café de Walvis, aan de overkant van het kanaal – Checkpoint Charlie, noemt hij de brug grinnikend. We drinken onze rosé, praten over de protesten in de Rif, vragen ons af waarom de koning volhardt in zijn zwijgen en verzuchten dat het hier ondanks alles mooi is, aan de Gemeenteplaats in Molenbeek.

GREN SGAN GERS

‘Wij willen geen groter gebouw,’ zegt Marnix Rummens, ‘wij willen uitwaaieren over de hele stad.’ De tengere artistiek leider van Workspacebrussels staat als een uitroepteken met bruine krullen in zijn kantoor aan de OnzeLieve-Vrouw van Vaakstraat. Dat ligt naast de Kaaistudio’s, de fraaie oefenruimte van het Kaaitheater, de voornaamste founding partner van deze Brusselse Werkplaats voor Podiumkunsten vzw. Op de hogere verdiepingen van het statige pand hebben podiumkunstenaars en beeldend kunstenaars alle ruimte om nieuw werk te onderzoeken. Aan de muur hangt een klein affiche: Objet perdu? Contactez

Marcel Duchamp.

‘Wij hebben nauwelijks overhead – anderhalve betaalde kracht – maar investeren onze liquiditeit van 3 ton per jaar zo veel mogelijk in kunstenaars. We steken ons geld niet in infrastructuur, maar volgen onze makers. In de black box maar ook daarbuiten, van buurtparken tot Bozar, van scholen en kerken tot musea, bejaardenhuizen en de straat.’ Rummens is net terug uit Venetië, waar hij i.s.m. S.a.L.E Docks, een plaatselijke organisatie voor kunst en activisme, meewerkte aan Dark Matter Games. Een groep van 50 Belgische en Italiaanse kunstenaars, schrijvers en activisten hielden in april een collectieve werkweek, om in mei de stad te injecteren met talloze artistieke interventies in de publieke ruimte tijdens het openingsweekend van de Biënnale. ‘Als je kunstenaars met verschillende achtergron-

den samenbrengt krijg je echt een kettingreactie van inspiratie en ideeën. Maar ook de context die S.a.L.E Docks ons bood was echt belangrijk: mensen konden individueel aan de slag of collectief, ze konden autonome projecten maken of net inspelen op lokale initiatieven zoals een bezet park, een bottom-up huisvestingsproject of een vrouwenrechtenorganisatie. Het ging ons erom de bruisende humuslaag van de kunstwereld aan de top van de ijsberg te brengen.’ Hij hapert even, glimlachend, zich bewust van die shaky metafoor. ‘Mij gaat het om het creëren van die context en productievoorwaarden. Die maken onlosmakelijk deel uit van het artistieke werk. Als er iets is dat we met Workspacebrussels hebben geprobeerd, is het om het een plek te maken van verbindingen, van kruisbestuiving, zowel tussen kunstenaars, organisatoren en de samenleving in zijn intrigerende complexiteit.’

En dat is geen bluf, vertellen Einat Tuchman en Gosie Vervloessem me later. De twee kunstenaars, in 2013 nog samen oprichter van actieplatform State of the Arts, waren er ook bij in Venetië. In Praise of Waves, de tentoonstelling in 2016 met de Japanse cultuur als inspiratiebron, was volgens Gosie uniek: ‘Opeens werkten alle kunstenaars samen,

Chris en Yassin Mrabtifi bij Brass'art.

op alle niveaus. Tot en met de afwas aan toe. Als je nou spreekt over sustainable organisations…’ Einat voegt toe:

‘Je ziet momenteel een spanning tussen een deel van de kunstenscene die zich toelegt op het creëren van safe spaces, waar kunstenaars kunnen reflecteren op zichzelf en hun eigen werk, versus de kunstenaars die uit hun comfortzone stappen, die werk beginnen te maken op andere plekken. Marnix zei dat hij ook wel een show wilde neerzetten op een trouwfeest, maar dat is natuurlijk taboe in de wereld van het Kaaitheater.’

Dat blijkt. Na een sprankelende monoloog van anderhalf uur zegt Rummens opeens dat hij over twee maanden gaat vertrekken bij Workspacebrussels. Het Kaaitheater wil niet met hem verder. ‘Veel kunstorganisaties preken vernieu-

wing maar werken in wezen behoudensgezind. Dat is ook begrijpelijk voor grote huizen die in het klassieke systeem oppermachtig zijn. Ik denk dat de manier waarop we nieuwe netwerken en verbindingen ontwikkelden, en de meer onafhankelijke houding die ik met artiesten aannam tot het instituut voor hen echt als ongewenst of ongepast moet hebben aangevoeld. Ik vind dat nochtans cruciaal, zeker nu het klassieke systeem van productie en spreiding zienderogen strop loopt en afbrokkelt. Ik word van dag tot dag verbluft door kunstenaars en de rijkdom aan vormen en formats die ze bedenken: installaties, wandelingen, stadsspelen, interventies, noem maar op. En noem het hoe je wil, maar dat zijn nieuwe performatieve vormen.

Aanvullend op de blackboxvoorstellingen kan dat soort werk net wel buiten de muren treden, in allerhande contexten en in relatie tot heel andere publieken. Toch wordt dat werk door disciplinaire huizen vaak nog marginaal behandeld. En omdat we de sector disciplinair hebben opgebouwd bestaan er amper organisaties die zich focussen op dat soort werk. Ik heb met Workspacebrussels echt gezocht om aanvullend op de autonome blackboxcreaties kunsteaars ook de kans te geven om dat alternatieve werk te ontwikkelen en uit te proberen. In dialoog met elkaar en heel diverse publieken en contexten. Ik geloof vandaag nog meer dan ooit dat net daar een mogelijke oplossing ligt voor de problemen waar we als kunstenveld mee kampen.

Het talent van onze kunstenaars, hun aanleg tot co-creatie, dat vormt een onschatbaar vermogen. Maar dan moet het zich wel vrij kunnen ontwikkelen. Teveel huizen zijn vanuit de bestaande infrastructuur gaan denken. En dan sluit je bij voorbaat al veel uit.’

Marnix Rummens gaat nu verder als coördinator van het Buda-eiland in Kortrijk. Dat eiland wordt bevolkt door een hele rits uiteenlopende organisaties zoals het kunstencentrum, een werkplek voor design, het streekfonds, maar ook scholen, bedrijven en bejaardenhuizen. Meer nog dan in Workspacebrussels zal daar de kruisbestuiving tussen kunst, onderwijs, industrie en sociale sector centraal staan.

Ook dat avontuur wil hij met kunstenaars aangaan. Maar nog meer in gesprek met andere creatieve ontwikkelaars, ontwerpers, leerkrachten, architecten, zorgverleners, buurt-

35

brussel —

bewoners, studenten, ... Het creëren van stimulerende productievoorwaarden, als onderdeel van het artistieke werk:

‘Want ook dat is dramaturgie voor mij.’

Zijn werkhouding neemt hij ongetwijfeld mee. De scheidslijnen overstekend tussen disciplines, functies, kunstpaleizen en de straat, centrum en periferie. Emblematisch voor een tijd waarin precariteit de keuzes van de kunstenaar dicteert. Bijna iedereen is nu ‘zelfstandig ondernemer’: een gewichtige term voor een bestaan vol kortlopende contracten, hoopvolle subsidieaanvragen, zoektochten naar studio’s en residenties, tijdelijke allianties. De zelfstandige ondernemers die vroeger kunstenaar heetten werken zich precair te pletter, maar hebben de tijd en de (financiële) ruimte niet om duurzame samenwerkingen op te bouwen.

Het dictaat van de markt dwingt ze tot versplintering, obsessie met het eigen overleven en concentratieverlies. Het speelt mensen tegen elkaar uit, bevordert competitie boven coalitie en zorgt voor kleindenken en territoriumgedrag.

Einat Tuchman en Gosie Vervloessem weten er alles van.

Ik tref ze op de 25ste verdieping van het WTC, dat uitrijst boven het Noordstation en het Maximiliaanpark. Op de begane grond ligt het Commissariaat-Generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen. Een roltrap hoger ligt een verlaten winkelcentrum. Het oogt als een reliek van vroeg-kapitalistische dromen dat onder water is verzonken.

Er staan sculpturen in de uitgestorven gangen. Het Centre Commercial Hellenique staat te koop. De Taverne WTC is gebarricadeerd met zijn eigen houten zitmeubels.

Hoog daarboven hebben 65 kunstenaars, ontwerpers en architecten betaalbare studio’s ingericht in saaie kantoren met een onbetaalbaar uitzicht. Met State of the Arts, tijdens de eerste cultuurbezuinigingen in 2013, politiseerden Tuchman en Vervloessem het kunstenveld met debatten en manifestaties. De urgentie was er. Maar na verloop van tijd ging het vooral over wie wat moest doen en met welk budget. ‘De culturele instituten,’ zucht Tuchman,

beschouwt als een potentiële ruimte voor sociale reflectie – en verhuisde kort na de aanslagen naar Molenbeek, waar ze meemaakt hoe je dat opbouwt, het vertrouwen tussen onbekenden. ‘Brussel is een tribal city, erg verdeeld, het is

moeilijk om mensen bij elkaar te brengen. En toch, na de aanslagen kwam ik veel mensen tegen die zeiden: Wij zijn hier, wij zijn Belgen. Een wilsbesluit, met trots genomen.’

Ze zette Espacetous vzw op en begon met een straatfeest.

‘Alleen dat al betekent het overschrijden van zoveel onzichtbare grenzen, tussen mensen, tussen groepen!’

Om zich een plek te verwerven in een buurt die geleerd heeft achterdochtig te zijn had ze alles tegen, lacht ze: ze is vrouw, kunstenaar en afkomstig uit Israël. Maar de eerste keer dat ik haar aan het werk zag stond ze met tafels te sjouwen voor de deur van Wijkhuis Libérateurs aan de Maasstraat, die was afgezet voor het buurtfeest dat ze organiseerde met haar vzw Espacetous. Midden op straat stonden sjoelbakken, een tafelvoetbalspel, een pannenkoekenkraam en een klein podium. De dj draaide raï. Het programma liep aan alle kanten uit. Einat lachte van de stress. ‘Niemand is op tijd,’ zei ze.

‘Een uur is hier geen uur.’ Ik schoof aan bij de buren: zes goedlachse Armeense mannen in hemdsmouwen, die kippenpoten grillden en me aan de wodka zetten. Kinderen en volwassenen dwaalden over hun eigen straat alsof ze die niet meer herkenden: zonder auto’s maar vol met de buren die je anders hooguit groet in het voorbijgaan. De sfeer was ontspannen maar ook onwennig. Het duurde even voordat ze begrepen dat die vrouw met de zwarte krullen, een kunstenaar uit Israël, de onopmerkelijke straat waar ze woonden in een handomdraai, gewoon door te zeggen dat het kon, had veranderd in een boulevard van mogelijkheden.

Een paar weken later drinken we koffie bij Le Palais de Balkis, een ruime en smetteloos ingerichte halal charcuterie in Molenbeek. We praten over vertrouwen, het opbouwen

‘De stad bestaat niet. De stad is een geheel aan performances die elke dag worden opgevoerd door ongeveer dezelfde mensen die ongeveer hetzelfde doen – of niet.’ De stad een geheel aan performances – enkel spelers en geen regisseur: de introtekst van Mapping Brussels spreekt me onmiddellijk aan.

Mapping Brussels, een ontdekkingsreis door de stad met de meest uiteenlopende kunstenaars, gaat in september plaatsvinden. Het is een initiatief van Gerardo Salinas, een van de drie stadsdramaturgen van de KVS. In hun nieuwe seizoenskrant, bomvol spannende en ultradiverse programmering, schrijft Salinas onder de kop Nieuwe stedelijkheid: ‘Dankzij de verstedelijking, migratiegolven en

nieuwe technologieën hebben we een immense verrijking van ons artistieke spectrum. Zo ontspruiten nieuwe artistieke praktijken onder andere uit mensen die in een ander land tot kunstenaars gekneed werden en autodidacten die vaak experimenteren met nieuwe vormen en kunsttalen.

Het leeuwendeel van dat kakelvers artistiek talent staat echter niet in contact met onze sterke artistieke sector. In vele gevallen zijn die nieuwe praktijken daardoor onzichtbaar voor hen, niet te lezen. En op dezelfde manier is de gevestigde kunstensector onzichtbaar voor kunstenaars van de tot dusver onontgonnen artistieke terreinen. Het is niet eenvoudig om beide artistieke realiteiten met elkaar in contact te brengen. Toch hebben beide veel te leren en betekenen voor elkaar.’

‘werken zo gescheiden van elkaar, ze zijn zo gevoelig voor kritiek.’

Hier in het WTC is van een collectief geen sprake meer. In de zomer van 2015, toen de kunstenaars beneden de massa’s pas aangekomen vluchtelingen zagen hangen in het park, daalden ze af om vrijwilligerswerk te doen.

Initiatieven als Cinemaximiliaan ontstonden. Maar na de aanslagen van 2016 bleef die reactie uit. Vervloessem: ‘Veel

kunstenaars zeiden: Maar we hoeven toch niet àlles op te lossen?’ Tegenwoordig is de sfeer is niet politiek maar pragmatisch. De huurders communiceren vooral per mail en dan gaat het over zaken als de gezamenlijke kosten voor de schoonmaakster. Kwestie van precariteit.

Tuchman, mijn derde gids, heeft hier geen studio. Ze danste met Les Ballets C. de la B., Victoria en Needcompany, choreografeerde haar eigen voorstellingen, maar neemt steeds meer afstand van de kunstenwereld, die ze niet meer

van nieuwe relaties en de moeilijkheid om daaraan trouw te blijven in een stad waar niemand lang op zijn plaats blijft.

Ze neemt regelmatig andere kunstenaars uit haar netwerk – workspacebrussels, a.pass, RITCS – mee de wijk in. Ze ziet ze enthousiast kennismaken, spelen, ontwerpen, meedenken – en weer verdwijnen. Bewoners van de wijk worden uitgenodigd om kortstondig in een kunstenaarsfantasie te stappen. De moedigste parkeren hun reserves en gaan de uitdaging aan. Ze delen hun dromen en herinneringen. Hoe openhartiger ze meespelen, hoe harder ze worden aangemoedigd. Heel even, tijdens het spektakel, worden ze opgetild boven het naamloze bestaan van alledag. Daarna slaat vaak, al te vaak, de leegte weer toe. Hun nieuwe kunstenaarsvrienden zijn alweer vertrokken naar het volgende project. In de wijk blijven mensen achter die zich even hebben blootgegeven, hun vertrouwen hebben geschonken, hun eigen grenzen hebben overschreden. Hoe verwarrend moet het zijn, om je daarna op eigen houtje weer te moeten opsluiten in de dagelijkse routine?

Die cyclus van ontmoeten, ontluiken en ontnuchteren wil Einat doorbreken. Niet voor niets is ze neergestreken in Molenbeek. Zij blijft. Omdat ze de gastvrijheid van onbekenden waard wil zijn.

EspaceTous tijdens het uitwisselen van Donner / Besoin op een straatfeest dat ze organiseren.

Salinas, voorheen artistiek leider van het Mestizo Arts Festival, is nu een geïnstitutionaliseerde grensganger. Op een maandagochtend in het theatercafé aan de Hooikaai spreken Sofie Joye en ik hem over zijn eigen vorm

van zachte cartografie. ‘Het blijft ambivalent,’ zegt hij.

‘Kunstenpunt en de KVS doen een mapping als uitnodiging, maar misschien ook uit de behoefte aan overzicht en controle, om niet verrast te kunnen worden uit onverwachte hoek.’ Hij spreekt in het tempo van iemand die dag en nacht, weekends en weekdagen, hardop en hartstochtelijk nadenkt over de stad die maar niet ophoudt te veranderen. En de geboren Argentijn voorziet zijn monologen zelf van commentaar: ‘Mijn neiging om Nederlandse woorden

te maken van Spaanse is pathetisch slash schattig.’

Hij is op een missie. ‘De onzichtbare talenten komen uit zelf-opgebouwde organisaties. Het mezzo-niveau. Die moeten we helpen optillen. Dat is mijn strijd. Daarmee stel je ook de instituten zelf ter discussie. Als stadstheater kunnen we niet alles zelf produceren. Maar we kunnen wel centra en workshops en onderzoek ondersteunen. Als je echt wil investeren, dan doe je dat met ruimte, legitimatie en geld. Dat zijn mijn criteria.’

We hebben het over het Theaterfestival, waarin Map­ ing Brussels en de presentatie van onze zachte cartografie p op dezelfde dag geprogrammeerd staan. ‘Ja, het festival be-

gint de gevestigde orde los te laten. De mentale masturbatie van een Romeins rijk dat niet beseft dat het aan het afbrokkelen is. Naast The State of the Union zouden we daar The State of the City moeten houden. Niet in een randprogramma maar op de openingsavond. Niet als gast maar als gastheer. Zodat we ons verhaal zelf kunnen framen.’

Salina rent verder. Sofie en ik fietsen naar Schaarbeek.

Aan de Rogierstraat woont Kito Sino. Beeldend kunstenaar, Syrische Koerd, ex-communist, ex-illegaal, levensgenieter, gastheer. Een van de vele dingen in Brussel die ik niet kan rijmen: achter al die voordeuren liggen ruimtes verborgen die bij elkaar groter zijn dan de stad zelf. Elke dag sta ik te kijken van de volumes die zich voor me openen. Kito woont aan een kleine binnenplaats. Achter een garagedeur ligt zijn atelier. Ik loop een oase binnen van kleuren en tapijten, versierde pilaren en een hoge bedstee. Overal staat en hangt zijn kunst: schilderijen, installaties, sculpturen – en een ingelijste selectie van zijn handelsmerk: minutieuze, allegorische pentekeningen op de achterkant van zeventien jaar treinkaartjes. Onderwegkunst, die reizend ontstaat, koffers vol heeft hij ervan.

Maar als Kito thuis is ontvangt hij gasten. De vorige keer dat ik hem bezocht waren dat een Palestijnse student, een Syrische fotograaf en een Canadese filmmaakster. ‘Mijn vader was dorpsoudste. Iedereen die ons dorp

aandeed werd geacht hem te bezoeken. En mocht bij ons blijven slapen, als hij wilde. Als jongetje bracht ik elke dag thee rond aan wildvreemde logées en leerde om ze nooit te vragen naar de reden van hun komst. Zo doe ik dat nog steeds.’ Onder nieuwkomers in Brussel doet zijn naam de ronde. Heb je artistieke aspiraties en geen bezwaar tegen wijn en muziek, dan moet je in Schaarbeek zijn, bij Kito.

37

brussel —

te harder weer te gaan spelen. Dit jaar nog gelauwerd met de Prinses Margriet Award van de European Cultural Foundation, en onverminderd gedreven om als saxofonist buiten de Amerikaanse standards te blijven cirkelen, om vrij en Europees te blijven, nieuw Europees natuurlijk – en dus nu weer bevangen door het Braziliaans-Afrikaanse orkest dat hij hier aan het bouwen is, twee muziekstijlen die familie van elkaar zijn aan weerszijden van de oceaan, en hier in de Marolles letterlijk tegenover elkaar wonen, aan twee kanten van het plein.

Zo grimmig als Mishalle klinkt over de logheid van de gevestigde orde, zo vrolijk speelde hij mee met Ago! Benin Brass, vorige week op het Plazey festival in het Elizabethpark. Ze stonden op de houten vloer, tussen de mensen. Die zich meteen gewonnen gaven. En al helemaal toen Monsieur Luc, die onvermoeibare koppelaar van muzikale stijlen, na een tijdje genoeglijk te hebben meegetoeterd opeens een scheurende, atonale solo dwars door die moeiteloze ritmes heenslingerde.

‘Traditionele muziekgroepen zien ook dat hun publiek tot de eigen gemeenschap beperkt blijft – pas als ze zich aan mengvormen wagen krijgen ze een gemengder publiek. Alleen: de gevestigde kunstensector pikt ze niet op. Ze worden nauwelijks geprogrammeerd. Wat dat betreft zijn we in Vlaanderen echt een achtergesteld gebied.

Er is de afgelopen vijftien jaar een stevige rem op gezet.’

Plazey was ontwapenend. Het was een zachte zondagavond. Bij het ene kraampje kocht je een mojito, bij het andere leerde je iets over Voem Brussel en de emancipatie van moslims. Het was de dag van het suikerfeest. Daarom spon een blonde fee royale suikerspinnen voor de islamitische kinderen. Dit is een festival waar liefhebbers van muziek uit alle windstreken zich rozig drinken en waar meisjes zonder hoofddoek voor het podium staan te dansen terwijl hun moeder in hijab glimlachend toekijkt. Het is ook een festival waarop je voelt hoeveel moeite iedereen moet doen om te laten zien dat zij zich niets gelegen laat liggen aan de culturele slagbomen die de samenleving voor hun ogen neerlaat.

De mensen glimlachen er nadrukkelijker dan noodzakelijk.

Ze klappen harder voor muziek die ze niet echt begrijpen.

Ze zijn al bij voorbaat blij om in dit diverse gezelschap te verkeren en stralen dat ook uit.

Souad Massi verpersoonlijkt waar Plazey voor staat.

Lieflijk maar serieus. Meertalig van nature. Melodieus en eclectisch. De Algerijnse zingt in het Frans, Engels, Tamazight en Arabisch haar eigen composities, die klinken alsof ze eeuwen geleden al in de hemel boven Andalusië hingen. Het publiek, nu zeker duizend staande, zittende en heupwiegende mensen, smelt al bij de eerste tonen.

En toch, na twintig minuten loop ik langzaam het park uit.

Zoveel goede wil kan ook iets triestigs krijgen. Van mij althans maakt zich een zekere melancholie meester als de vreedzaamheid die de normaalste zaak van de wereld zou moeten zijn met zoveel nadruk moet worden onderstreept, in elke glimlach en hoofdknik, omdat het normale in deze wereld zeldzaam is geworden.

In een recent interview met rekto:verso wijt hij dat niet alleen aan mensen die gepreoccupeerd zijn door ‘de eigen bevolking’ – ‘Wat bedoel je met “eigen bevolking”? We

zijn toch allemaal “eigen bevolking”? Dat dat nog leeft!’ – maar ook aan de Vlaamse subsidiepolitiek, en dan vooral ‘aan de starre manier waarop er vastgehouden wordt

Beeldend kunstenaar Kito Sino verwelkomt ons in zijn artistiek atelier/ woonplaats en culturele ontmoetingsruimte.

Even later gaan we langs bij Luc Mishalle, de saxofonist, bandleider en geboren grensganger. In 1982 was hij van plan een theaterschool op te zetten in Nicaragua, ten tijde van de revolutie. Maar de zwerftocht van zijn leven wilde anders. In Engeland speelde hij met Ghanezen. Hij bezocht overweldigende trouwfeesten in Casablanca en werd verliefd op de atonale bazuinen van de gnawa. Met een groep Turkse muzikanten speelde hij 120 keer Gilgamesj. Hij programmeerde de Antwerps-Marokkaanse bigband Marakbar tijdens Antwerpen ’93 als tegenwicht voor het Vlaams Blok. In Brussel zette hij de Zinneke Parade op, aan weerskanten van het kanaal. En zijn MET-X is nu opgenomen in het kunstendecreet, als productiehuis en participatieplek, woorden die hij uitspreekt met de vermoeidheid van een artistiek leider die ernaar uitkijkt om na zijn pensioen des

aan de klassieke criteria van “artistieke kwaliteit”. Toen we ooit met Al Harmoniah benoemd werden tot Cultureel Ambassadeur van Vlaanderen, vonden sommige mensen uit het hafabra-mileu (harmonie, fanfare en brassband, red.) dat schandalig. Onze manier van spelen voldeed niet aan de criteria van artistieke kwaliteit die zij hanteerden bij wedstrijden en dossiers. Dat merk je ook in beoordelingscommissies voor subsidies. Onder Bert Anciaux kwamen er tien punten waarop we artiesten konden beoordelen, waaronder diversiteit. Maar in elke commissie zorgde dat voor discussie: woog “diversiteit” wel even zwaar als “artistieke kwaliteit”? Eigenlijk is dat heel triestig: dat er een culturele elite is die verandering tegenhoudt, terwijl die vermenging juist heel vanzelfsprekend aan het worden is in wat zij smalend “de commerciële muziek” noemen.

Als dat niet verandert, zijn de gesubsidieerde kunsten hun eigen graf aan het delven.’

Een Romeins rijk dat niet beseft dat het aan het afbrokkelen is. Een feodaal systeem. Dat zijn eigen graf aan het delven is. De grensgangers die de instituties van de gevestigde orde kennen weten dat de kunst van de stad zonder subsidie – het verdelen van gemeenschapsgeld als erkenning van een waarde voor diezelfde gemeenschap – niet kan bloeien, maar ze beseffen ook dat dat geheel aan performances zou stikken als het gefortificeerd raakte binnen die instituties.

Dat is het spagaat van de cultuursmokkelaars. Wat ze delen is een rusteloosheid. Het gejaagde besef dat ze aan beide kanten van de grens tegelijk verwacht worden. Ze moeten strijden om te mogen feesten en ze moeten feesten om te kunnen strijden.

De muziek sterft achter me weg. Op de brede Leopold IIlaan, genoemd naar de moordenaar van Congo, doet de onverschillige drukte van de stad, met haar zwoegende passanten en afgewende blikken, bijna weldadig aan.

39

brussel —

D E G E M E E N S C H A P S CE N T R A E N C E NT RE S C U LT U RE L S

Elke periferie heeft een centrum. Cultureel gesproken, gezien vanuit de gevestigde orde, zouden dat de gemeenschapscentra en centres culturels moeten zijn. Die liggen verspreid over de hele stad: 22 Vlaamstalige en 12 Franstalige plus 13 Maisons de Quartier en minstens twee Huizen van Culturen. Ik bezoek er negen. Niet in het hoogseizoen: het zijn ambtelijke organisaties, het is juni, de schoolvakanties beginnen, de programmering loopt ten einde. Maar toch. Telkens sta ik verstomd van de ruimtes achter de voordeuren: entreehallen, binnenplaatsen, dansstudio’s, concertzalen, expositieruimtes, klaslokalen. Twee dingen zijn vrijwel standaard aanwezig: positieve graffitiin-opdracht tegen de stenen muren van de binnenplaats en dichtgeklapte piano’s ergens in de gang of het trappenhuis. De mooiste staat in de bar van CC Jacques Franck in Sint-Gillis. Op de verstofte piano ligt een a-viertje: Ne pas toucher svp.

Het merendeel van de centra ligt er even uitnodigend als afwijzend bij. Ik kan de toneelgroepen, bandjes en hiphopcrews niet tellen die een moord zouden doen om in deze lokalen – vaak uitgerust met volledige licht- en geluidsinstallaties – te mogen repeteren en showen. Ik ken complete theaters in Amsterdam die het met de helft van de ruimte moeten doen. Maar in de Curo-Hall, huis van de sociale samenhang van Anderlecht, lijkt het alsof we een vergeten kerk binnenlopen, inclusief half-vergane fresco’s van lokale helden aan de hoge muren; pas in het laatste lokaal treffen we een levend wezen aan. Met Yassin Mrabtifi

sluipen we door de monumentale, uitgestorven ruimtes van Het Huis van Culturen in Molenbeek zonder door iemand aangesproken te worden. In CC Jacques Franck kom ik na de opwekkende expo van opspringende wijkbewoners in de entreehal een allervriendelijkste conciërge tegen die me vertelt dat alle andere zalen gesloten zijn. Einat Tuchman moet hemel en aarde bewegen om de hoge poort van het Maison de quartier Libérateurs, middenop de Maasstraat, te mogen openen tijdens haar straatfeest dat er voor de deur plaatsvindt.

Het kan gelukkig ook anders.

Op de binnenplaats van GC de Kriekelaar gaat het over superhelden. De beatboxers, dansers, filmmakers en rappers van TransfoCollect verzamelen hier elke tweede zondagmiddag, onder de hoge bomen of in een repetitieruimte in dit ommuurde paradijs van Schaarbeek. Komend seizoen zijn ze van plan te transformeren tot Superheroes in Real Life. Ze willen de straat op, in kostuum, als redders van de realiteit.

De vorige keer lazen ze met begeleiders Geert Opsomer en Aurelie Di Marino het boek van filosoof Franco Berardi, Heroes: Mass Murder and Suicide. Ze hadden het over James Holmes, de jongen die zichzelf The Joker noemde, compleet met oranje haar en een maniakale grijns, toen hij vijf jaar geleden 12 mensen doodschoot in een bioscoop in Aurora, Colorado, tijdens de nachtelijke vertoning van The Dark Knight Rising. Net als veel highschool-killers en zelfmoordterroristen zag hij zichzelf als redder van een verziekte samenleving.

Kan het andersom? Kan een superheld vraagtekens afvuren in plaats van kogels, kan hij u vragen waar de pijn zit, kan hij laten zien dat zijn kostuum niets anders maskeert dan zijn

eigen kwetsbaarheid? Dat gaan de performers van Transfo Collect na de zomer onderzoeken. Theater dat de straat opgaat om de twijfels van de stad aan het licht te brengen.

Aurelie ziet het voor zich. Dat Batman, The Hulk en Wonder Woman zich op de Brabantstraat en het Liedtsplein aan wildvreemden voorstellen: ‘Goedemorgen. Wij zijn super-

helden. Wat kunnen wij voor u doen?’

Ik kijk de tafel rond. Op rode plastic stoelen zitten Abdullay, Giovanni, Bilal en de anderen in diepe concentratie onderuitgezakt in de middagzon. Zijn dit de aangespoelde Brusselaars waar Van Istendael het over had?

Brussel verwacht geen perfectie. Niet van haar wijze schrijvers. En niet van haar kwetsbare superhelden.

Bij Zinnema, ons aangeraden door Yassin Mrabtifi die hier de ruimte kreeg, worden we ontvangen door directeur Nathalie De Boelpaep en artistiek coördinator Jan Wallyn, die hier zelf als choreograaf binnenkwam. Zinnema, momenteel in een grote verbouwing om entree, foyer en grote zaal lichter en toegankelijker te maken, heet officieel het Vlaams Huis voor Amateurkunsten te Brussel maar noemt zichzelf het Open Talentenhuis in Brussel. En ook in samenwerkingen met de Rand van het Gewest zijn ze actief.

Anderlecht is hun buurt, waarvoor ze de deuren wijd open zetten, maar Brussel is hun stad. Ze werken samen met gevestigde en minder gevestigde initatieven op het gebied van theater, dans, cinema en muziek. ‘Het gebouw is eigendom van de Vlaamse overheid,’ zegt De Boelpaep,

‘Omdat niemand ons ziet zijn wij vrij om alles te zeggen.’

Dat is het motto van Citylab. We ontmoeten Angela Tillieu Olodo, Samira Hmouda en Hari Sacré: jong, wijs, ambitieus en idealist. Tijdens mijn wandeling heb ik de paradoxen van de nieuwstedelijke creatie niet eerder zo expliciet aan het werk gezien. Hun verhaal barst ervan: aan alle kanten voel je dat het oude systeem, dat afbrokkelende Romeinse rijk, hier op het punt staat vervangen te worden door iets nieuws.

Vervangen móet worden. Maar nog niet vervangen is.

Omdat niemand ons ziet is een ironisch statement voor een club die uitblinkt in het produceren van korte films gemaakt door Brusselse jongeren: de meest zichtbare en deelbare kunstvorm. Daarmee zegt Citylab eigenlijk: als niemand ons ziet, dan is dat omdat niemand ons wíl zien.

Ons: een alsmaar groeiend aantal jonge, vaak autodidacte, in de stijl van de straat werkende beeldverhalenvertellers, die niet terugschrikken maar juist afduiken op stedelijk hartzeer als politiegeweld, racisme en islamofobie. Vrij om alles te zeggen is al even ironisch: ja, de films zijn onbeschaamd openhartig, maar het verhaal van Angela, Samira en Hari staat bol van de beleidsfrictie, institutionele onhandigheid en de strijd tegen stigma’s.

‘We voegen iets toe aan de formele orde,’ zegt Angela over hun samenwerking met de gouden vierhoek van de Brusselse kunsten, ‘maar die orde is tegelijk bang dat we de

‘we betalen geen huur en kunnen dus al onze ruimtes beschikbaar stellen aan mensen die met ideeën komen. We hebben een omzet van €1.3 miljoen, er werken 24 mensen, meest Nederlandstalig, maar we proberen zoveel mogelijk tweetalig te werken.’ De meeste dansers, theatermakers, choreografen, filmmakers en muzikanten hier zijn amateur, ‘maar dat is een schuifknop: het jonge talent dat hier

werkt kan zich ook doorontwikkelen naar opleidingen en het professionele circuit. Wij bieden ze tools: professionele coaches, ondersteuning in productie en communicatie, hulp bij subsidieaanvragen.’ Wallyn: ‘Vijf keer per jaar is iemand hier in residentie, zoals ik zelf ook binnenkwam: dan krijg je oefenruimte, coaching, hulp bij het scouten van je cast, extra aandacht in de communicatie.’

Ik heb er geen voorstelling gezien, maar je voelt hier de energie. Scholieren en bejaarden, wit en zwart, Vlaams en Franstalig – Zinnema is in alles een product van overheidsbeleid, met alle bijbehorende doelstellingen, maar tegelijk merk je hier het verschil: als er echte mensen aan het werk zijn en geen cliëntalisten, dan is er meteen zoveel mogelijk in die ruimtes waar Brussel er zoveel van telt. Ik heb er door de gangen en opnamestudio’s en trappenhuizen gedwaald en nergens trof ik een verstofte piano.

Citylab geeft een rondleiding in De Pianofabriek.

TransfoCollect in volle repetitie voor Lone Wolves in GC De Kriekelaar.

Mapping Brussel neemt je mee op een artistiek parcours door de stad.

Hier op het dakterras van KVS.

41

brussel —

artistieke kwaliteit van hun programmering omlaag halen.’

— Precies een jaar geleden werd op de markt van het Abattoir, tussen de hoog opgestapelde tomaten, schoenen, watermeloenen en mobiele telefoons, de eerste kolonie van de République très très démocratique du Gondwana uitgeroepen. Staande tussen de marktkramen stond ambassadeur Roch Bodo Bokabela de tv-camera’s te woord: ‘In

Het is dezelfde valse tegenstelling waar Luc Mishalle op wees: diversiteit versus artistieke kwaliteit.

De derde editie van hun filmfestival System D vond vorig jaar plaats in de KVS, dat ze carte blanche gaf. ‘Een

echt podium, de rode loper, een mooie zaal, badges, prijzen, erkenning en dat allemaal voor het eerst.’ Maar ook:

Gondwana is het goed leven. Want in Gondwana is iedereen vrolijk. Problemen worden probleemloos opgelost.’

doorlopende communicatiestoornis. Angela, die afkomstig is van de afdeling publiekswerking van de KVS, grinnikt. Ze weet hoe moeilijk het is voor de formele sector om de informele te betrekken. ‘We moesten alle informatie maan-

En dat alles dankzij president Mamane, die door het volk wordt aanbeden als de werkelijke uitvinder van de democratie - wat de Grieken ook mogen beweren. Zijn land is uitgeroepen tot het land waar de zon het vaakste schijnt: 412 dagen per jaar. Onlangs werd bekend dat 200% van de Gondwanezen gaan stemmen voor de herverkiezing van hun president. Dat zal per referendum gebeuren. Vandaag legde hij in zijn dagelijkse blog uit hoe zoiets werkt. ‘Het

den van tevoren aanleveren. Maar ons publiek koopt geen kaartjes vooraf. Hun publiciteitsteksten pasten niet bij ons. En onze promotiebeelden pasten niet in hun huisstijl.’ Gerardo Salinas schreef het al: ‘Het is nu eenmaal onmogelijk voor een olifant om een mier te aaien.’

Op dit moment levert Citylab twee jonge makers aan Mapping Brussels, ook weer in de KVS, maar nu met Salinas.

Er is over en weer geleerd. Als de twee niet te ondergeschikt raken aan de gevorderde makers, als het ze veroorloofd wordt misstappen te maken, dan kan dit een waardevolle ontmoeting worden.

Maar ook in eigen huis is het eieren lopen. Citylab is onderdeel van de Pianofabriek, een gemeenschapscentrum in Sint-Gillis. Ook hier weer: zaal na zaal, repetitieruimtes en opnamestudio’s. Stromae nam er zijn eerste muziek op, Yassin Mrabtifi en Pitcho Womba Konga maakten er vroeg werk. Dit is echt meer een fabriek dan een vergeten kerk. De agenda is bomvol, het is vechten om de ruimtes. Alle medewerkers delen een ruim kantoor, maar formeel blijft de scheiding strikt. Kunstenwerkplaats Pianofabriek werkt met kunstenaars die een opleiding hebben doorlopen, Citylab juist niet. Andere subsidiestromen dus. Op de website van de Pianofabriek staat dat Citylab werkt met ‘jongeren die een sociaal-artistiek antwoord willen geven aan politieke problemen’. Met andere woorden: hier hoeft geen kunstsubsidie naartoe, deze jongeren mogen wel films en voorstellingen maken maar worden geen huisgezelschap, hier hoeven kunstopleidingen niet te scouten. Citylab valt in de categorie buurtwerk: ongeacht de kwaliteit van de films, ongeacht het feit dat veel van de jongeren zichtbaar internationale invloeden verwerken en zelf binding hebben met de vertreklanden van hun families. Samira vertrekt in juli met System_D naar een festival in Dakar, Senegal. Na de zomer gaat het trio verder met het openbreken van het oude systeem.

Buurtwerk, sociaal-artistiek, participatie: het zijn beleidscategorieën waardoor veel van de nieuwstedelijke kunst die ik tegenkom wordt kleingehouden. De kunstenaars zelf zijn die hokjes al ontgroeid. Het is nu aan de beleidsmakers, maar ook aan de gemeenschapscentra en centres culturels om te kiezen: blijven ze passieve aanbieders van vrijetijdsbesteding of nemen ze hun verantwoordelijkheid als brandpunten van nieuwe kunst serieus?

volk kan geen nee zeggen. Dat is het referendum. Als je ja stemt, is het ja. Als je nee stemt, is het nog steeds ja.’

In het dagelijks leven is ambassadeur Roch acteur in Congo. President Mamane is comédien in Frankrijk. Gondwana op het Abattoir was een theatrale samenwerking tussen docenten en studenten van het RITCS, jonge theatermakers van de Koekelbergse Alliantie van Knutselaars (K.A.K.) en Congolese acteurs. Een klassieke voorstelling was het niet.

Bezoekers kregen Gondwanese paspoorten en munten.

Vanaf hun komst waren ze burger van een heel erg democratische republiek. De hoofdrolspelers waren ze allemaal en er was geen regisseur te bekennen.

‘We wilden een heterotopie binnen de heterotopie bouwen,’

Tijdens La Soirée Télé Partagée van K.A.K. kan iedereen zijn zendtijd claimen.

zegt Aurelie Di Marino nu, ‘een stad binnen de stad.’ We zitten in café Tabs aan de markt. Het spandoek boven de deur prijst Roemeense specialiteiten aan. Aurelie troffen we al aan als begeleider van TransfoCollect. Ze studeerde literatuur aan de KUL en de Sorbonne en theaterregie aan het RITCS. Momenteel maakt ze met 16 anderen deel uit van K.A.K., dat hier vlakbij een leegstaand pand heeft betrokken. Op de markt is ze in haar element. Haar norsige toon camoufleert nauwelijks de passie voor theater als oerdemocratie. In plat Vlaams citeert ze net zo makkelijk Gramsci als Deleuze en Guattari.

‘We repeteerden op het terrein, tussen de marktgangers. Zangeres Starlet oefende Congelese liederen met ons, in het Lingala. Mensen stonden open voor de verbeelding, het spel – dat opent de codes en wetten van zo’n plek. Het paspoort legitimeerde het oversteken van de grens tussen onbekenden. Het werd, om met Beuys te spreken, een sociale plastiek. We lieten zien hoe je de heersende logica kan doorbreken. Dat kan altijd, als je maar een alternatieve logica ontwikkelt.’ En dat werd de République très très démocratique du Gondwana.

43

brussel —

In hun pand aan de Liverpoolstraat presenteert K.A.K. volgende week La Soirée Télé Partagée: uiteenlopend talent uit de buurt toont zijn kunsten in de grote etalageramen.

Op het programma: Dada Speech, amateurrap van Mich, chansons van het kinderkoor, de keuken van Farbod.

‘Horizontaliteit is niet alleen ideologie,’ zegt Aurelie. ‘Het

Tijdens het Holidays Festival palmen kunstenaars en creatievelingen samen kunstencentrum Recyclart en omgeving in met artistieke interventies en creatieve manoeuvres.

is een levensstijl, een praktijk. Zo is het ontstaan en zo blijft het. Onze docenten aan het RITCS vroegen: gaan jullie elkaar echt verder helpen of nivelleert iedereen naar beneden? Wat blijkt: geen van beiden. Er ontstaat iets anders, een collectief onderbewuste. We verdelen al het werk, maar zodra je iets te stevig in handen hebt moet je het weer loslaten. K.A.K. is een eerlijke fabriek: een structuur die nooit zo statisch mag worden dat hij het verlangen wegdrukt, want dan is alles verloren.’ Een structuur waarin je ja mag zeggen maar ook nee, een staat zonder grenzen, een democratie als een marktplein.

MegafoniX geeft het beste van zichzelf tijdens de opening van het Holidays festival in Recyclart.

DE HETEROTOP ISTEN

Toen Luc Mishalle fulmineerde over de culturele elite die verandering tegenhoudt, zei Sofie: ‘Dat leidt ook tot paral-

lelle circuits, die hun eigen weg zoeken en de uitnodiging van de instituten afslaan.’

Die parallelle circuits met de koppige, soms losjes en soms collectief georganiseerde heterotopisten kom ik op mijn wandeling steeds vaker tegen. De eerlijke fabriek van K.A.K. in de Liverpoolstraat, TransfoCollect in het paradijs van Schaarbeek, de beeldverhalenvertellers van Citylab, de dwarsdoorsnede van Allee du Kaai, Kito Sino en zijn gasten, de poppers en lockers voor de hoge ruiten van het Noordstation, de Dark Matter Games van Work­ spacebrussels, de vloertoeteraars van Ago! Benin Brass, de pragmatische precaristen van het WTC, maar ook: de mensen van Cinemaximiliaan die films over migratie en de wijde wereld vertonen voor nieuwkomers in Brussel; het nomadische schip La Tenace van Gerda Goris alias Madame Belga en haar dochters Saar en Rose, die podium bieden aan muzikale collectieven die experimenteren met nieuwe manieren om economisch en cultureel te overleven; Cultureghem op de betonnen stadsakker van het Abattoir; LeSpace van Rachida Aziz en co, de proeftuin voor het cultuurhuis van morgen.

Vlak voor mijn vertrek ga ik nog eens langs bij Brass’art, het café citoyen van theatermakers Mohammed Ouache en Sanae Jamaï, die een paar avonden eerder rustig een iftar uitstalden op de houten tafels aan de Gemeenteplaats terwijl ze binnen de genadeloze Afrikaans-Amerikaanse documentaire 13th draaiden van Ava DuVernay. Dit keer loop ik hun kleine tentoonstellingsruimte binnen, een deur verderop. De expositie Children’s Tales? wordt net bezocht door een groep zwaar gehandicapte buurtbewoners, sommigen in rolstoel. Ze staren gebiologeerd naar de zeven inventief in de ruimte geplaatste videoprojecties. Curator Zsolt Kozma is een grensganger met een forse staat van dienst: de kleine Hongaar werkte in Europa, Azië en de Verenigde Staten, maar vertelt over deze tentoonstelling alsof het zijn eerste is. De kunstenaars die hij hier toont komen van India tot Canada. Hij heeft hun werk de volgorde gegeven van een levensverhaal: van het moment dat we de wereld om ons heen leren zien totdat we zover zijn de hoofdrol te spelen in onze eigen speelfilm.

De tentoonstelling is tegelijk heel toegankelijk en heel subtiel. Hier is niemand op zijn knieën gaan zitten om videokunst uit te leggen aan de bewoners van Molenbeek.

Kozma eist evenveel van zichzelf als van zijn bezoekers. En daar worden ze allebei wijzer van. Opeens begrijp ik wat al die heterotopisten verbindt. Het oog van de kunstenaar. De

kunstenaar als regisseur. De regisseur van de werkelijkheid.

De werkelijkheid die op elke straathoek momenten van schoonheid, ontroering en radicaliteit presenteert. Voor wie het zien wil. Voor wie bereid is zijn ik, zijn perspectief en zijn criteria open te breken. En te zien dat artistieke kwaliteit meer is dan artistieke kwaliteit.

Ik moet denken aan de opgave die Aurelie Di Marino voorlegde aan de aangespoelde Brusselaars van Transfo Collect. Op die warme middag onder de bomen vond ze het moeilijk om goed te formuleren wat ze nog miste aan hun plannen voor de Superheroes in Real Life. ‘Er ontbreekt nog iets,’ fronste ze. ‘Theater is inhoud. Inhoud is wat we geleefd hebben. En dat is meer dan biografische data.’ Ze keek de groep rond. Op de gezichten waren zowat alle culturen en mengculturen van de stad te lezen. ‘We injecteren

onze echte levens in het theater. Dat kunnen we al. Maar nu moeten we dat theater ook weer injecteren in real life, in het echte leven. In de publieke ruimte van de stad. Om de gewoontes van de passanten te doorbreken.’ De aanstaande superhelden zwegen. Ze keken peinzend omlaag naar de plastic tafel of omhoog naar de blauwe hemel.

Geert Opsomer knikte. ‘Ja, want daar veranderen we zelf

ook weer van.’

Een maand is te kort om een zachte cartografie te maken van de territoria van nieuwstedelijke creatie. Maar lang genoeg om door Brussel te wandelen en te zien dat er iets aan het veranderen is. Er is een rijk aan het afbrokkelen. Er zijn dorpjes aan het ontstaan. Je mag ze ook heterotopieën noemen. Of rizomen. Met kunstenaars die zich blootstellen aan de stad. Met de bestaande productievoorwaarden nemen ze geen genoegen. Die te veranderen is inherent aan het artistieke werk dat ze doen. Daarmee verandert de stad, maar ook het werk zelf. En niet in de laatste plaats: zij zelf, de kunstenaars. Ze staan hun autoriteit af. Ze opereren in zekere zin zelfloos. Maar blijven onmisbaar. Omdat zij het zijn die de straten en pleinen en parken van de stad in een handomdraai, gewoon door te zeggen dat het kan, veranderen in een boulevard van mogelijkheden.

— En op de laatste avond van mijn maand in Brussel staat Luc Mishalle op een houten verhoging, als dirigent van MegafoniX, voor de deur van Recyclart, onder het spoor van treinstation Kapellekerk.

Honderdvijftig muzikanten en zangers, van kinderen tot bejaarden, met alle kleuren van de stad. Het plein staat stampvol mensen in de meest royale feeststemming. De compositie van een uur beweegt van Latijns-Amerikaanse wiegeliedjes tot strijdkreten van de Balkan tot ritmes van de raï met een scratchende dj. Een metershoog feestskelet, compleet met bloemenkroon, beweegt zich door de menigte, maar Monsieur Luc laat zich niet afleiden en koerst het orkest onversaagd naar de finale. Het plein staat in vuur en

45

brussel —

vlam, de trots slaat van de orkestleden af, het publiek houdt niet meer op met applaudisseren, Mishalle neemt elke valse noot waar en pardonneert hem meteen weer met die niet van zijn gezicht te wissen glimlach, zijn witte krullen deinen nog net boven de massa uit.

Het is mooi geweest, Brussel. Ik heb de slagbomen gezien en de smokkelaars. Ik heb een stad gezien die groter is dan zichzelf en kleiner dan nodig. Pleinen met wijze mannen in een rolstoel en dansers die de choreografie van de straten volgen. Grensgebieden die je niet ziet maar wel voelt. Kerken en kaaien. Mislukte aanslagen en triomfantelijke concerten. Academisch gevormde inbrekers en helderzienden van de straat. Ik kan niet wachten om te zien wat er allemaal is veranderd, de volgende keer dat ik hier op bezoek ben.

Esther GouarnĂŠ en Aurelie Di Marino (K.A.K.) geven een rondleiding in Cureghem.

47

antwerpen —

48

Quinsy Gario

“ Het is niet mijn taak

Eind april 2018 werd ik benaderd door Sofie Joye. Of ik een 'zachte cartografie' van de 'territoria van nieuwstedelijke creatie' in Antwerpen wilde maken voor Kunstenpunt. Antwerpen is de stad waar de koloniale atlas voor het eerst op industriële schaal werd vervaardigd door drukkerij Plantin-Moretus en dus vond ik het een intrigerende opdracht.

Ik, afkomstig van de Nederlandse Antillen, een levende erfenis van dat kolonialisme, kreeg de kans om kunst uit te pluizen in de stad waar ze verhalen over mijn voorouders verzonnen. Ik wist nog niet zo goed wat er met 'nieuwstedelijke creatie' werd bedoeld of wat de 'territoria' daarvan zouden kunnen zijn, maar dat zou ik gaandeweg beter gaan begrijpen, hoopte ik.

om een wit kunstenveld van nieuw bloed te voorzien” (2018)

Quinsy Gario vatte zijn impressies van Antwerpen samen in een reeks GIFs, waaruit je hier en achteraan het artikel een greep ziet.

antwerpen —

Bij Kunstenpunt behandelt Joye de dossiers diversiteit, stedelijkheid en jonge makers en dit project is een tweede in een reeks voor Vlaanderen. Het onderzoek van 2017 vond plaats in Brussel. Toen had de eveneens Nederlandse paspoorthouder Chris Keulemans een dergelijk onderzoek gedaan en een reflectie geschreven nadat hij een maand in Brussel vertoefd had. Kunstenpunt is een informatie- en steunpunt dat ontstaan is door de fusie van de steunpunten voor de sectoren beeldende kunst, muziek en podiumkunsten. Het steunpunt organiseert ook excursies naar o.a. Tunesië en Palestina met de bedoeling om deelnemers uit gevestigde instellingen en dominante groepen te stimuleren om kritisch te reflecteren over evenwaardigheid en gelijkwaardigheid in internationale relaties. Door mensen als Joachim Ben Yakoub hierbij te betrekken, probeert de organisatie over meer dan alleen praktische zaken te informeren rond internationale samenwerking. Het is volgens Kunstenpunt de bedoeling dat dit soort reizen en initiatieven de eigen positie kritisch voor het voetlicht houdt. Of de gekozen deelnemers van deze excursies dit altijd ter harte nemen is een tweede. Het zegt namelijk ook iets dat Kunstenpunt in het Engels het Flanders Arts Institute heet, maar dat ik online geen benaming voor het instituut heb gevonden in het Frans, de tweede taal van het land. Dit maakte voor mij het politieke paradigma waarbinnen het instituut moet opereren ook duidelijker.

Een maandje eerder maakte ik voor het eerst kennis met Joye in de Beursschouwburg in Brussel.

Vanuit tijdschrift Rekto:Verso en de Beursschouwburg kwam de

uitnodiging om een tafelgast te zijn tijdens The Big Conversation on Decolonisation. Het blad had net daarvoor een nummer gewijd aan dekolonisatie en deze avond was een verdere verkenning van dat thema.

Het format van de avond lijkt simpel, zo'n tien tafelgasten zitten aan een tafel waarbij het publiek kan aanschuiven over drie rondes. Maar het is de complexiteit van de materie die het gesprek boeiend houdt voor de spreker en de gesprekspartners.

De Beursschouwburg had al een keer eerder een Big Conversation georganiseerd over feminisme. Het was een hit. En dus schoven eind maart Joye en negen anderen in een van de drie rondes bij mij aan tafel voor een gesprek over dekolonisatie, institutionele kritiek, antiracisme en kunst.

Toen de uitnodiging kwam om mij onder te dompelen in deze stad en daarop te reflecteren, aanvaardde ik die enthousiast. Het gebeurt niet elke dag dat een gevestigde organisatie, die een pilaar is van het dominante discours over de kunsten, mij uitnodigt voor een dergelijke opdracht. Het was ook een van de weinige keren dat een werknemer van een dergelijke organisatie mijn ideeën en standpunten zonder tussenkomst van een mediakanaal heeft meegemaakt en daarna met mij een project wil beginnen. Na wat heen en weer gemail werd de werkperiode verschoven van mei naar september 2018. Er werd toen ook besloten dat de presentatie van de publicatie van Chris Keulemans op 6 september 2018 tijdens het Theaterfestival ook het moment zou zijn waarop hij het stokje aan mij zou overdragen voor de stad Antwerpen.

De Antwerpse scene kende ik een beetje, naar mijn gevoel ook door

mijn verschillende optredens en uitstapjes naar de stad. Met de Poetry Circle Nowhere stond ik in 2009 in Park Spoor Noord op uitnodiging van The Writer's Bench en in dat jaar volgde ik ook een workshop van de legendarische spoken word dichter en theatermaker Kain The Poet in CC Berchem. De avond ervoor had hij bij ‘Nuff Said opgetreden.

Ook stond ik ooit op het podium van Mama's Open Mic toen het nog bij Mama Matrea werd georganiseerd en later in de Zomerfabriek. Het Bos, en de zaal waar we de aftrap van dit onderzoek tijdens het Theaterfestival organiseerden, kende ik van een optreden op uitnodiging van Seckou Ouologuem en Felix Poetry. Zelfs met het M HKA, dat niet meegenomen hoefde te worden in mijn verkenning van de stad, had ik al een band door een tentoonstelling van het Pan-Afrikaanse kunstenaarscollectief State Of L3 waartoe ik behoor en doordat ik er samen met Seckou een optreden had verzorgd.

Door die geschiedenis voelde ik me - in tegenstelling tot Chris in Brussel - in eerste instantie geen indringer, en door mijn eigen kunstpraktijk werd er mij ook gevoelige informatie toevertrouwd. Die was afkomstig van de initiatieven en betrokkenen waar Joye het over had toen ze mij begon uit te leggen wie voor Kunstenpunt belangrijk waren om te spreken over de stad. Chris gaf aan dat hij bekend was met de grote vier podia van Brussel, maar dat de mensen die hij ontmoette en tegenkwam in een andere stad leefden dan de stad die hij kende.

In zijn reflectie op de praktijken die hij in Brussel tegenkwam en de gesprekken die hij voerde, schreef hij dat hij soms het gevoel had dat hij op een plek was gekomen waar

hij niet hoorde te zijn. Ook de tekst die jij nu in je handen hebt en leest, vertrekt vanuit het bewustzijn dat ik als auteur een buitenstaander ben.

De reflectie van Chris betrof observaties over de positie van de kunstenaar in de stad en de netwerken waarin de kunstenaar zich allemaal kan bevinden. Hij schreef over historisch gegroeide en door een aaneenschakeling van collectieve en individuele acties ontstane werkelijkheden van de stad. Van voor hem bewonderenswaardige initiatieven tot politiek falen. Zijn tekst is voor de sector een geworpen blik op een groep mensen die volgens Keulemans en Kunstenpunt vanuit het perspectief van het geïnstitutionaliseerde circuit en het kunstenbeleid niet-dominante contemporaine praktijken bezigen. Om, zoals Kunstenpunt het omschrijft, meer erkenning te krijgen voor de waarde en betekenis van dit soort praktijken. Voor hen gaat het om een opbouw van een discours dat deze praktijken als uitgangspunt neemt en hen niet probeert in te passen binnen de waarden en referentiekaders van het beleid en dominante instellingen. Op die manier willen ze er voor de sector interessante inzichten over de stad op nahouden.

De verslagen - van Chris, van mij en van de persoon die over Gent een reflectie zal schrijven - zijn input voor de Landschapstekening Kunsten die na de nationale verkiezingen van mei 2019 aan de volgende Minister van Cultuur informatie zal verschaffen voor de verdere uitwerking van zijn Visienota voor de kunsten. In dit verslag heb ik een aantal reflecties op en ervaringen van Antwerpen gebundeld, met die wetenschap dat het door de volgende minister meegewogen zal worden.

Cartografie In Terra Infirma schrijft Irit Rogoff dat het van belang is om cartografie te analyseren als het machtsinstrument dat het is. Antwerpen was ten tijde van de Europese vlucht voor de pest en andere ziektes die Europa onbewoonbaar dreigden te maken, de stad waar de industriële productie van kaarten en atlassen is geïnitieerd. Die vlucht mondde uit in koloniale strooptochten. Toen en nu gaat het er bij het maken van Het Bos

een kaart om om een onbekend of bekend gebied naar jouw maatstaven te beschrijven voor de aandeelhouders van jouw wereld met jouw kenmerken en begrippen. Jouw kosmologie van hoe de wereld in elkaar steekt. Het is een manier om de macht van definiëring naar je toe te trekken. Het is een manier om gebieden voor te stellen volgens jouw principes en idealen. Kaarten zijn politieke instrumenten die de maker een mogelijkheid bieden of vaak dwingen tot een andere omgang met

51

de wereld om ons heen. Zo ook deze tekst na de tijd die ik in de stad heb doorgebracht.

Rogoffs uiteenzetting over cartografie vond mij nadat ik een bijeenkomst van Kunstenpunt over internationalisering in de kunstensector in het Zuiderpershuis bezocht.

Tussen de afspraken door ging ik snel nog naar het M HKA waar het Zuiderpershuis praktisch een buur van is. In de tot dan toe drie weken die ik in de stad had doorgebracht, had ik nog geen stap in het museum

antwerpen —

53

De Nor

gezet. In het M HKA liep er een tentoonstelling over barok samengesteld door Luc Tuymans, een van de stichters van kunsthal Extra City. Geen van de mensen die ik in de stad sprak had het over deze tentoonstelling of M HKA als een vernieuwende instelling in het kunstenlandschap van de stad, maar in de vernieuwde inkomhal, die op een leeszaal van een bibliotheek moet lijken, stond een serie onbeduidende tijdschriften op een rij. Deze rij boeken stond tegenover de spektakeluitgaves, kunstenaarsboeken of tentoonstellingscatalogi. Telkens als ik die zie sta ik er likkebaardend naar te kijken en zweef ik een beetje, totdat ik door de prijzen weer naar aarde daal.

Maar op deze plank met tijdschriften stonden de laatste edities van AS, het inmiddels opgedoekte driemaandelijkse tijdschrift van het museum over visuele media. Elke editie had een thema en eentje uit 2013 ging over cartografie. Het bevatte naast voor het tijdschrift geschreven artikelen ook vertalingen van stukken van elders, waaronder dus deze verkorte versie van een hoofdstuk uit Terra Infirma van Rogoff. Rogoff beschrijft verder dat het de rol van de kunstenaar is om kaarten en nationale begrenzing kritisch te herschrijven.

Laatst kwam ik er achter dat het M HKA in haar collectie het tweedelig werk Birth Of A Nation van Michael van den Abeele heeft.

Het bestaat uit de nationale vlag van België, uitgevoerd in een serie grijstinten en een foto. Daarop zijn twee witte mannen te zien die hun gezicht zwart hebben geschminkt, terwijl er eentje een niet aangestoken sigaret in zijn hand heeft. In de voorgrond van het beeld is de top van een fles champagne te zien. Het is een werk dat veel vragen oproept over nationalisme, racisme, het koloniale verleden en de toe-eigening van materie in een stad waar het woord 'natie' overal opduikt en waar er een schrikbarende concentratie is van Vlaams-nationalisten.

Dat laatste werd duidelijk nadat Sofie Joye en ik bij de absurdistische galerij Troebel Neyntje waren

langsgegaan en op zoek gingen naar Forbidden City, nog een parel van de underground kunstscene.

Forbidden City zit echter naast een geel gebouw dat de Vlaamse vlag permanent heeft hangen en de tekst van de Vlaamse Leeuw op haar gevel geschilderd heeft. Forbidden City was dicht en toen we om de hoek bij jazzcafe Muze gingen zitten, werden we door een aardige meneer op het terras gewaarschuwd om geen cafés binnen te lopen waar de Vlaamsnationalistische vlag buiten hangt. Er werd ons verteld dat wie daar naar binnen gaat alleen maar ellende over zich heen krijgt als die niet op de dominante raciale en etnische groep lijkt. Ik vond het gebruik van leeuwen in een Europese context altijd al vreemd, en zo in het zwart tegen een gele achtergrond nog meer. Alsof je simultaan naar een schaduw kijkt van een schoongepoetste fantasie van vergane glorie en naar een van achteren belicht imaginair toekomstbeeld, waardoor je de werkelijke inhoud niet meer kan zien.

Ik bleef daar in de entree van het M HKA een half uur hangen, mijn afspraak was verzet, en ik kocht uiteindelijk Afterall, de Engelstalige publicatie die voor het M HKA als opvolger van AS diende. In Afterall stond een boeiend gesprek tussen Walter Mignolo en Wanda Nanibush over dekoloniseringsprocessen.

Het verraste mij dat het museum een partner was van een volledig Engelstalig magazine en dat dat weinig zichtbare ophef veroorzaakte in de stad. De (taal)politieke strijd had dus toch geen grip op ieders doen en laten, zoals ik uit tal van de gesprekken had vernomen. De alledaagsheid van die keuze is een privilege dat eigenlijk gemeengoed hoort te zijn. Ook nu ik in het Nederlands schrijf besef ik de tekortkomingen van deze taal en wie binnen- en buitengesloten worden.

Zeker als het de bedoeling is om te reflecteren op kunstpraktijken in een stad met minstens 140 nationaliteiten en zoveel moedertalen. Hierom heb ik ook aangegeven dat deze tekst in alle nationale talen van België zou

moeten verschijnen, dus ook in het Duits en Frans. Maar eigenlijk zijn er nog meer talen en media waarin hij zou moeten verschijnen om juist iedereen die 'nieuwstedelijk' bezig is, hoe je dat ook wilt definiëren, in de stad te bereiken. De kunstenaars die kunst maken in de niet-dominante (talen)circuits die de stad rijk is, bleven voor mij deels onzichtbaar, maar dat betekent niet dat informatie over de stad voor hen onbereikbaar moet zijn. Ik weet dat er een gure politieke wind waait die het daarmee oneens is en die hen wil dwingen te werk te gaan binnen een systeem waarin de kosmologie achter hun esthetiek, talen en gebruiken inferieur wordt geacht. Als kunstensector kunnen we ons niet van de missie onttrekken om die gewelddadige superioriteitsfantasie af te breken. De verbreding van de reikwijdte van deze tekst tot in ieder geval de nationale talen is, denk ik, een kleine maar verplichte stap in die richting.

De begrenzing van deze reflectie tot Antwerpen kon - met de rijkdom van al die culturele, etnische en raciale achtergronden die in die representatie van nationaliteiten besloten ligt - best beklemmend en essentialistisch worden. Er is een specifiek historisch geankerd sociaal-politiek landschap dat men betreedt bij het zoeken naar infrastructuur om kunst te maken in deze stad, maar de kunst die gemaakt wordt moeten we niet verengen naar een specifiek op Antwerpen gefocust vertrekpunt.

Veel mensen met wie ik sprak gaven aan dat dit hun basis is, waar ze verblijven, maar dat hun gedachten, inspiraties en aspiraties zich niet tot de stad beperkten omdat hun levens niet tot de stad beperkt zijn.

Zelfs Dennis Tyfus, die inmiddels is uitgegroeid tot een icoon van Antwerpen, vertelde Sofie en mij hoe hij zich door middel van zijn uitgeverij, galerie en kunst ook internationaal oriënteerde. Maar hij vond die internationale samenwerkingen net doordat hij oog hield voor lokaal geankerde initiatieven. Hijzelf was geïnspireerd door de energie in Scheld'apen, het roemruchte

oude pand van de oprichters van Het Bos, en vond zijn weg in de kleine maar hechte alternatieve kunstenaarsgemeenschap van de stad. Inmiddels wordt hij door grote instellingen uitgenodigd en heeft hij zelfs in het kunstpark van het Middelheimmuseum De Nor opgericht, een werk dat de grens tussen een sculptuur en evenementenlokatie opblaast. Grenzen - nationaal of gewestelijk - zoals geconfigureerd in de centra van op papier voormalige koloniale mogendheden, zijn politieke instrumenten van geweld. Het is aan ons om deze instrumenten te ontmaskeren voor wat ze zijn en dan af te bouwen.

Met deze kennis is het niet verantwoord om een cartografie, zacht of hard, van 'de territoria van nieuwstedelijke creatie' te maken. Het zou dan ook duidelijk moeten zijn dat ik mijn opdracht niet interpreteer als de mogelijkheid om de koloniale safarihoed op te doen en kunst, makers en kunstpraktijken op te zoeken die nog onzichtbaar waren voor het netwerk van Kunstenpunt. Het is niet mijn taak om een overwegend wit kunstenveld van nieuw bloed te voorzien zoals de kolonisten ten tijde van Plantin-Moretus, die na al het geweld en onrecht dat ze teweeg hebben gebracht nu nog ten onrechte voor helden worden aangezien.

Dit is geen tekst voor programmatoren, curators of instellingen om nieuwe namen te noteren die ze kunnen inzetten in hun projectmatige subsidieaanvragen of om diversiteitscijfers kunstmatig te verhogen.

Veel van de mensen die ik sprak zijn wel klaar met de parade met diverse mensen, terwijl broodnodige systeemverandering met grote en kleine acties tegengehouden wordt. Dit is ook geen tekst voor de minister om voorbeelden uit te kunnen halen voor beleid dat inclusiviteit, creativiteit en vernieuwing zal beknotten.

Het is een kleine aanmoediging tot introspectie over droge whitepapers, interpersoonlijke omgangsvormen en institutionele macht.

antwerpen —

55

Mama's Open Mic op de site van De Zomerfabriek.

29 augustus 2018 Ik hoop dat ik niet te laat ben voor Mama's Open Mic. Misschien had ik toch de Flixbus moeten nemen in plaats van de internationale intercity.

De trein vanuit Nederland had vertraging en voordat ik mijn spullen in het Ramada Plaza hotel dropte, stapte ik ook nog een halte te laat uit. Ik zat niet op te letten in de bus omdat ik in een discussie was beland. Wij Nederlanders hebben een obsessie met het openbaar vervoer. Ook de reflectie van Chris Keulemans over Brussel begint grappig genoeg in het openbaar vervoer. Maar terwijl hij met terreur te maken had, miste ik mijn bushalte in Antwerpen omdat ik op Twitter zat. Ik heb een gecompliceerde verhouding met social media.

Na mijn te zware tas te hebben achtergelaten in het ogenschijnlijk peperdure hotel, zit ik nu goed. Ik zit dus schuin tegenover deSingel zonder al precies te snappen wat deSingel is en wat het betekent om voor een reflectie op nieuwstedelijke creatie zo dichtbij te zitten.

Op de hoek kan ik tram 2 of 6 pakken en dan overstappen. Bij Plantin-Moretus moet ik de trappen omlaag en overstappen. Terwijl ik mijn moeder geruststel dat ik goed ben aangekomen in de stad en onderweg ben naar vrienden, betrap ik mezelf er wel op de belichting op het station niet zo fijn te vinden. Een van de tl-lampen knippert de hele tijd aan en uit en het is er in het algemeen wat donker. Regelrecht uit een teen slasher film waarin de Zwarte personages als eerste doodgaan. Behalve dan The First Purge van onlangs.

Op de grond bij het spoor liggen stapels magazines van De Lijn en een stadsfolder met reclame en wat actiecoupons. Ik neem er een paar uit voor een lunchkorting bij een eettent.

Ze zijn tot 31 augustus geldig en dus heb ik nog een paar dagen om ze te gebruiken. Ik ken de geografie van de stad nog niet dus ik weet niet of ik langs deze plekken zal komen de komende dagen, maar beter voorbereid op het onverwachte dan een kans missen, denk ik.

Hier moet ik tram 9 pakken. De tram is een wat ouder model dat extra veel geluid maakt wanneer het stopt. De deuren vliegen open en wat mensen druppelen eruit op dit tijdstip. Ik kijk nog even of dit wel de juiste richting opgaat, anders kom ik niet aan bij Berchem station. Soms kom ik er pas te laat achter dat ik een andere richting op moest gaan, waardoor de reis net iets langer duurt. Onderweg naar Berchem zie ik nog meer van de stad in de avonduren. Het is nog geen herfst, maar ook niet meer helemaal zomer en dat merk je aan de bomen waar we langsrijden. Het maanlicht laat nog geen verkleurde bladeren zien, maar wel wat op een verandering in gemoedstoestand lijkt. Ik kan het mezelf verbeelden, maar na het voorzitten van een gesprek met Donna Haraway afgelopen januari, over haar boek Staying With The Trouble, ben ik wat alerter geworden op de aanwezigheid van de organismes waarmee we de wereld delen.

Vanaf Berchem station is het een paar minuten lopen naar de Zomerfabriek waar Mama's Open Mic zal plaatsvinden. Het is een druk knooppunt waar het lijkt alsof trams vanuit het niets op je af kunnen rijden en je ook nog moet uitkijken voor de auto's die de tramrails passeren. Het is de laatste editie van Mama's Open Mic van dit seizoen.

Het is nog een minuutje of tien lopen en volgens het programma is de avond over een kwartier afgelopen.

Maar hopelijk loopt het programma wat uit, en dus haast ik me alsnog richting de warmte van een van de parels van de Antwerpse culturele scene. Eerst langs de graffitimuren en wat op een parkeerplaats voor de gemeentelijke bussen lijkt. Er is nu een grotere afstand tussen de straatlichten dan op gewone straten.

Achter de muren schuilt een netwerk van gebouwen die van verlaten en vergeten allemaal een andere functie hebben gekregen sinds de Zomer van Antwerpen het beheer doet.

Ik loop langs de rijen fietsen en de vriendelijke bewaker en zie weinig mensen op het terras omdat het gros nog binnen zit.

Working visit to Dream City 2017 organized by Kunstenpunt/Flanders Arts Institute Š Lissa Kinnaer

antwerpen —

57

Quinsy Gario bij de Samenschool van Jo Caimo.

Mama's Open Mic is een laagdrempelig podium dat sinds haar eerste editie in 2011 in de inmiddels gesloten cocktailbar Mama Matrea telkens opnieuw een publiek van heinde en verre trekt. Dat komt door de mix van nieuwkomers op het podium en mensen die al vertrouwd zijn met voor een publiek staan. Het publiek weet dat ook en is super gewillig om zowel te luisteren naar de mensen die hun eerste stappen zetten, als naar degenen die op het podium nieuw materiaal komen uitproberen. In het eerste artikel over de avond geschreven voor StampMedia door de inmiddels bekende Anissa Boujdaini, zegt Elisabeth Severino Fernandes dat het geen avond is voor egotripperij. En die lijn is al die jaren doorgezet in de programmering, waar ik zelf verschillende keren bij heb gehoord, en in de hosts, van Fallon Bwatu tot Samira Saleh tot JNM vanavond. Ook de verschillende concepten die er verder uitgerold zijn, houden dit motto vast. Denk aan Jammin' Sundays dat ook in De Zomerfabriek georganiseerd wordt.

Voor de deur staat een groep mensen omdat er geen zitplaatsen meer zijn binnen. Net als de vorige

Mestizo Arts Platform

keren dat ik er was. Op podium staat Lisette Ma Neza en ik blijf in de deuropening staan en luister naar de woorden die ze aan elkaar rijgt met de precisie van een kolibrie die in conversatie is met een bloem. Elke keer weer word ik geraakt door de diepte in haar woorden. Geen wonder dat ze de afgelopen tijd prijs na prijs pakt in binnen- en buitenland.

Ze ontvangt het daverend applaus bescheiden en JNM bemant weer het podium waarbij ze, zoals het een goede host voor de slotact betaamt, de ene na de andere verwijzing maakt naar acts van eerder op de avond. Zeker bij een podium als dit is de getoonde liefde voor alle acts geen opgevoerd moetje vanuit de organisatie. Het is een gecureerd geheel waarbij iedereen haar of zijn ruimte krijgt. En Samira Saleh begrijpt dat als geen ander. Vanavond staat zij niet als host op het podium, maar als deelnemer en het dak gaat eraf.

30 augustus 2018 De vouwfiets die ik van Kunstenpunt te leen kreeg is stuk gegaan en dus zit ik weer in de bus. Ik ben op weg naar de boekhandel 't Stad Leest op zoek naar Zwijg Allochtoon van Rachida Lamrabet. Bij de presentatie van haar nieuwste fictieboek in de Arenberg had boekhandel De Groene Waterman geen exemplaren meegenomen. Waarschijnlijk omdat ze er vanuit gingen dat iedereen die zou komen het boek al had gelezen. Om iets te weten te komen over het Belgisch-Vlaams kunstenlandschap is Lamrabets reflectie toch wel uiterst belangrijk. Na haar volstrekt bizarre ontslag bij het gelijkekansencentrum UNIA wil ik weten hoe ze dat heeft verwerkt.

Daarom rijd ik nu in bus 30 langs een groep schilders die Montmartre naar Antwerpen hebben gehaald met hun ezels op de keien en langs het publiek dat er doorheen dwarrelt, op zoek naar herkenbare vergezichten. Als ik nu zou uitstappen wordt mijn planning nog meer in de war geschopt en haal ik het door curator Nick Aikens getipte Museum Plantin-Moretus misschien niet.

Ik blijf zitten en denk terug aan mijn eigen eerste wandeling door Montmartre.

Toen ik de fiets kreeg had-ie een lekke band. Die dag hadden Sofie en ik afgesproken om samen de Open Studio dag te bezoeken.

Open Studio's wordt georganiseerd door Studio Start en NICC en is een atelierroute door Antwerpen, die de rijkdom aan kunstenaars introduceert aan het grote publiek.

Ook gekoppeld aan het weekend is een contactmoment met nationale en internationale curators die langsgaan bij verschillende kunstenaars. Sofie zat op het pleintje waar een paar uur eerder Wilders was neergestreken. De haat predikende Nederlander was er om tegen in België geboren mensen te zeggen dat ze niet gewenst waren. Het blijft een rare gewaarwording dat Wilders, De Winter en de hunnen zoveel culturele macht zijn toebedeeld en haast geen strobreed in de weg worden

gelegd bij de normalisatie van hun haatcampagnes. Hun poging om hun steden en Europa te zuiveren van vrienden van mij gaat mij niet in de koude kleren zitten en ik blijf me afvragen hoe andere mensen het gevaar van hun zuiveringsretoriek niet inzien. De helikopters waren nog te horen boven ons toen we naar de plek naast het theater liepen waar Sofie de fietsen had vastgezet. De hare was pastelgroen en de mijne donkerblauw. De band leek gewoon goed, maar toen ik erop stapte was het meteen duidelijk dat er niet op te rijden was. Sofie had de voorband opgepompt, maar het achterwiel over het hoofd gezien.

Door de manier waarop deze fietsen in elkaar klappen kan ik me dat wel goed voorstellen. De compactheid vult lege ruimte, maar verspert het beeld van het groter plaatje. We gingen op zoek naar een fietsenmaker en dachten er bij het Centraal Station wel eentje te kunnen vinden.

Maar er was niemand. De lichten waren uit en het stonk er naar urine.

Twee agenten liepen langs en ik stopte ze om te vragen of ze wisten wat er aan de hand was met deze fietsenmaker en waar we een andere zouden kunnen vinden. Zij konden ons ook niet helpen en liepen verder.

Hoe langer we bezig waren met de fiets, hoe dichter de sluitingstijd van het Open Studio’s weekend naderde.

Op de zwarte opvouwbare kaart met de locaties van de deelnemende kunstenaars stond dat de studio’s die dag open waren tot vijf uur. Het is een haast onmogelijke taak om de meer dan tweehonderd studio’s te bezoeken op één middag. Ik was een dag eerder al veel te enthousiast op pad gegaan om dat weekend zoveel mogelijk studio's te kunnen bezoeken, om er vervolgens achter te komen dat op zaterdag alleen de collectieve hubs open waren. Een behulpzame meneer wees me op de informatie op de poster waar ik toevallig naast stond. Het stond ook op de kaart, maar ik had het over het hoofd gezien.

Sofie zou verder fietsen en ik zou haar later opzoeken nadat ik mijn fiets bij mijn tijdelijke thuis had

gelaten aan de andere kant van de Leien in Antwerpen-Zuid. Rondlopen met een vouwfiets met een lekke band leek mij nogal onhandig. Maar ik had te snel gehandeld. Als ik met haar was meegegaan naar de dichtstbijzijnde kunstenaarswerkplaats achter de dierentuin had ik Lukas Verdijk en Vesna Faassen gezien. Lukas had een fietspomp. De twee Nederlandse videokunstenaars troffen elkaar op de kunstacademie in Antwerpen. Lukas geeft nu les aan de kunstacademie en Vesna geeft onder andere city tours om financieel rond te komen naast hun kunst. Dit jaar hebben zij de eerste Nederlandstalige collectie in Vlaanderen gepubliceerd van teksten over kolonialisme van in de DR Congo gebaseerde Congolese academici. Toen ik dat eerder dit jaar hoorde, geloofde ik het bijna niet.

Net zoals 't Stad Leest Rachida Lamrabets boek al een poos niet meer heeft. Dan maar een andere keer naar De Groene Waterman gaan wanneer ze open zijn. Maar ik wil niet met lege handen een boekenwinkel verlaten en struin langs de boeken die er wel zijn, want het voelt aan als vloeken in een kerk om een huis van letteren uit te stappen zonder iemands woorden die mijn kijk op de wereld kan oprekken. Dan maar Why I'm No Longer Talking To White People About Race van Reni Eddo-Lodge over racisme in GrootBrittannië. Die is interessant genoeg wel ruim op voorraad.

Overdag ziet de buurt rond de Zomerfabriek er scherper uit dan 's avonds. Ik mis de zachte kleuren van de avond die mij met de warme lucht omarmden toen ik hier gisteren was. De hardheid van het terrein van de oude gasfabriek springt nu in het oog. Het is voelbaar in hoe de architectuur mijn lichaam probeert te dwingen zich er op een bepaalde onderdanige manier toe te verhouden. Tegelijk is het voelbaar hoe het gebruik van de ruimtes die oorspronkelijke bedoeling dwarsboomt. Is het in gebruik nemen van dit gebouwencomplex, en er tegen de verwachtingen in een sfeer van welkome ontvangst creeëren, dan

'nieuwstedelijke creatie'? Wat zijn de dynamieken die dit mogelijk hebben gemaakt? Van ver kan je de graffitimuren zien. In het daglicht lijken ze minder op een canvas waar een groep vrienden samen op hebben gespeeld en meer op het residu van een harde strijd. Wie heeft de tofste stijl? Wie heeft de skills en de verbeeldingskracht om de ander te overtreffen? Het is een schouwspel.

Terwijl mijn oog nog de overgangen van kleuren op de muur bewondert, hoor ik iemand mijn naam noemen. We worden begroet door een groep bekenden die ook naar het programma Dit Is Participatie van Elisabeth "Miss Elli" Severino Fernandes en Demos vzw komen. Ze zagen ons van ver al aanlopen en zijn wat verbaasd dat ik er ook bij ben. Ze hadden wel van Sofie's project binnen Kunstenpunt gehoord, maar dachten niet dat ik ook naar een dergelijke middag zou komen. We praten wat over koetjes en kalfjes, maar eigenlijk zit ik nog na te denken over Mama’s Open Mic gisteravond terwijl we met de groep door de poort lopen. Nu zit er geen vriendelijke beveiliger. Er staan wel wat mensen op het terras buiten de zaal die gisteravond werd gebruikt voor de optredens, maar we krijgen te horen dat we straks naar een ander gebouw van het complex zullen gaan. Het blijkt de ruimte van een zomerhostel te zijn waar soms ook performers van Mama's Open Mic accommodatie krijgen wanneer ze van ver moeten komen en moeten overnachten.

Sofie en ik zijn er vandaag samen op uit getrokken en zijn eerst langs Jo Caimo gegaan voordat we hier naartoe kwamen. Zometeen splitsen onze wegen weer wanneer zij naar de opening van het Theaterfestival gaat met de State of the Union door Sara De Roo en de State of the Youth door Aïcha Cissé en Aminata Demba. Hun teksten zullen na afloop ergens online te vinden zijn, hoor ik, en ik ben dan ook benieuwd naar het contrast van hun lezingen en hun reflecties op de huidige staat van het theaterlandschap. Ik blijf hier om de workshops mee te

antwerpen —

pakken en de verbintenis tussen de dynamieken van 'nieuwstedelijke creatie' en participatie wat verder uit te zoeken en mijn begrip van die termen van hun Nederlandse begrippenkader te ontdoen. In de Nederlandse context heeft participatie als leidend concept in de beleidsvoering een nare en gedwongen bijklank gekregen, door de toepassing door opportunistische politici. Deze middag zal mij kunnen helpen om de Vlaamse invulling van het concept beter te begrijpen. Hopelijk zijn de krachten uit het veld sterk genoeg om pervertering van dit begrip door de politieke klasse te weerstaan.

Door mijn hoofd schiet ook de presentatie van de publicatie van Chris Keulemans over Brussel volgende week. Vanuit Kunstenpunt geeft hij dan metaforisch het stokje aan mij door als beginpunt voor mijn reflectie op Antwerpen, ook al ben ik wat eerder begonnen. Tijdens de presentatie zal ik een eerste indicatie geven wat mij al is opgevallen sinds ik er ben en daarvoor denk ik op dit moment meer uit dit programma in de Zomerfabriek te kunnen halen dan uit de opening van het Theaterfestival. Al was het maar omdat de macht in de opzet ervan gedeeld werd en Miss Elli met rugdekking van de Zomerfabriek

de ruimte kreeg om het programma in te vullen met niet-dominante stemmen en gedachten uit de vernieuwende periferie van de Vlaamse kunst- en cultuursector. Ik kijk nog even snel via mijn mobiel naar het programma dat online staat. Het is gevuld met een kritische groep mensen die de workshops zullen gaan leiden en inzicht gaan geven voor benaderingen van participatie in dans, film, theater, literatuur en sport. Een windvlaag van goede moed en wil komt je tegemoet bij het lezen van de namen en waar ze allemaal mee bezig zijn.

We lopen naar de tafel om ons te melden en krijgen naamstickers en de vraag of we doeners of denkers zijn. Ons antwoord moet voor de andere aanwezigen duidelijk maken of we uit het werkveld komen en in onze praktijken bezig zijn met participatie, of dat we ondersteunend zijn aan degene die er in hun werk mee aan de slag gaan of al mee bezig zijn. Ik twijfel bij mijn antwoord. Mijn kunstpraktijk draait om institutionele kritiek en het vervreemden van de erfenissen van koloniale praktijken, maar tegelijkertijd ben ik er vandaag bij omdat Sofie en ik door Miss Elli zijn uitgenodigd nadat we haar benaderden voor een gesprek als input

voor mijn reflectie. Kunstenpunt is er voor ondersteuning en Sofie heeft mij in die hoedanigheid ook uitgenodigd om na te denken over de dynamieken van nieuwstedelijke creatie in Antwerpen. Ben ik dan een doener of een denker? Eigenlijk is mijn twijfel helemaal niet zo zeldzaam. Ook Miss Elli is kunstenaar en organisatie tegelijkertijd. Samira Saleh, die vandaag de host is, deelde gisteravond haar inzichten met ons via woordkunst. En zo zijn er wel meer mensen die verschillende petten op hebben en die de scheiding tussen handelen en denken als een kunstmatige ingreep ervaren. Ik vermoed dat de vraag meer te maken heeft met macht en de mogelijkheden om de invulling van participatie in organisaties en beleid te bepalen en beïnvloeden. Heb ik nu door mijn reflectie-opdracht de mogelijkheid om het beleid van Kunstenpunt te sturen?

Terwijl ik, nog vertwijfeld over de vraag, mijn naam op de sticker schrijf, zijn de dames bij de aanmeldbalie al bezig met de volgende mensen die zijn gearriveerd. Ik grijp de gelegenheid aan om de vraag onbeantwoord te laten op mijn sticker. De rest van de dag word ik er ook niet over aangesproken door het vrij wit publiek. Waar diversiteit

en participatie voor het publiek van gisteren een gegeven was, lijkt het voor velen in het gezelschap vandaag een onderwerp waar men voor kan kiezen. Ik krijg te horen dat er wat mensen rondlopen die nu wel doen alsof diversiteit en inclusie ze na aan het hart ligt, maar daar in hun dagelijkse bezigheid vrij weinig mee doen, of het zelfs actief dwarsbomen. Hun aanwezigheid blijkt een actie voor de goede sier. Maar ze zitten op machtige posities en dus wordt er uit zelfbehoud beleefd geglimlacht of loopt men met een boog om elkaar heen wanneer er plekken worden opgezocht in de zaal. België is klein en Vlaanderen nog kleiner.

Voor je het weet is jouw participatie ongewenst.

Kickoff Nieuwstedelijke Grond Antwerpen in 2018. © Tina Herbots

59

antwerpen —

19 september 2018 Voor een Schweppes Bitter Lemon heb ik net 4,50 euro betaald in deSingel.

Toen de barman de prijs zei, verslikte ik me bijna. Okay. Ik heb dus omgerekend ongeveer drie euro en nog wat betaald voor de scenografie waarin ik mijn tonic ga opdrinken. Ik ben nog nooit zo bewust geweest van het doorrekenen van de kantoorkosten van een culturele instelling als nu. De prijs lijkt wel een kunstmatige sociale en culturele drempel om de inrichting te kunnen appreciëren. Het decor doet me dan ook denken aan hoe een café in de jaren 50 in een brutalistisch gebouw eruit zou zien. Het is chic, maar ook koud en niet uitnodigend als je de architectuur niet gewend bent. Het vraagt een andere ervaring van ruimte dan ik gewend ben. De massaliteit van het gebouw is haast gewelddadig.

Voordat ik bij het café kwam, moest ik door een lange en intimiderende gang.

Bij de ingang kwam ik nog een ouder echtpaar tegen dat ook niet goed wist waar we precies naartoe moesten.

Wanneer je niet uitkijkt, kunnen het tapijt en de muren op je afkomen.

Zeker als je alleen bent en niet bekend bent met het gebouw.

Maar dat is niet het enige. In het bestuur van deSingel zitten geen Zwarte mensen, maar wel de rechts-extremisten Kevin Vereecken en Luk Lemmens, beiden van N-VA. Als overheidscommissaris heeft deSingel Geert Gravez, de kabinetschef van Lemmens in de provincieraad van Antwerpen.

Nadat ik dat te weten kwam, heb ik in de weken dat ik in Antwerpen was deSingel vermeden.

Rechts-extremistische of conservatieve kunst lijkt mij niet de vernieuwing die ik aan de volgende minister wil meegeven als voorbeeld van waarin geïnvesteerd moet worden of waar aandacht aan gegeven moet worden.

Dat soort denkrichtingen willen net een afbraak van de wereld waarin voor ieders menselijkheid is gevochten en willen terugkeren naar een wereld waarin niet alleen tweederangsburgers bestaan, maar ook mensen afgedankt kunnen worden. DeSingel lijkt mij geen veilige omgeving door

de invloed van deze bestuursleden. Aan wat er binnen de muren gecreëerd of gepresenteerd wordt, stel ik mezelf niet zomaar bloot. Ik heb begrepen dat ik hierdoor wel een interessant gesprek over kunstkritiek ben misgelopen waarin harde noten werden gekraakt en sommige witte instituten op hun verantwoordelijkheid werden gewezen. Maar wanneer je weet dat een ruimte gevoed wordt door giftige en schadelijke ideologieën van witte superioriteit, dan zoek je alle mogelijke manieren om dat niet te steunen. Ik vraag me dan ook af hoe de andere bestuursleden het met deze mensen volhouden. En of zij niet bang zijn dat hun aanwezigheid in een bestuur met deze gasten gebruikt gaat worden om hun ideologie te normaliseren en niet te zien als het begin van een afbraak van mensenrechten.

De inclusie van deze gevaarlijke types lijkt mij een pervertering van de Cultuurpactwetgeving, die juist werd bedacht om uitsluiting tegen te gaan. Nu wordt de wet door deze racistische partijen gebruikt om in posities van macht te komen en zo anderen uit te sluiten. Het Cultuurpact zou eigenlijk ingezet moeten worden om juist Zwarte mensen, migranten, vluchtelingen en mensen verbonden aan het koloniale verleden van dit land, bestuurlijke toegang te geven tot publieke instellingen en de machtsbalans in dit land opnieuw in te richten.

Die is nu behoorlijk scheef, wat de normalisatie van racisme en islamofobie mogelijk maakte en versnelt.

Met mijn Bitter Lemon in de hand ga ik zitten op een van de designer lederen banken in het café en wacht ik tot het tijd is voor de voorstelling If there weren't any blacks you'd have to invent them van Aurelie di Marino. Chris had haar ontmoet vorig jaar in Brussel en een gesprek met haar opgenomen in zijn reflectie. Dat zij nu uitgenodigd is om mee te doen met het Love At First Sight festival was een mooie toevalligheid. Aan de beschrijvingen van de programmering te zien heeft het festival veel geëngageerde stukken opgenomen.

En met zo’n titel in de huidige Singel staan en geen enkele Zwarte persoon

op het podium of, voor zover ik heb kunnen constateren, in het artistiek team, was ik wel benieuwd naar de behandeling van antizwart racisme door het ensemble. Hierna ga ik naar Stemlozen van Maarten Degraeuwe en Elias Bosmans in de Monty. Die voorstelling zou gaan over Mumia Abu-Jamal en wat de racistische Amerikaanse overheid in Philadelphia heeft aangericht toen het de zwarte emancipatiebeweging MOVE probeerde uit te roeien. Ze gooiden letterlijk een bom op het kwartierhuis van de organisatie.

Een theatrale reflectie op dit stukje geschiedenis van Amerikaanse antizwarte staatsterreur door twee witte mannelijke Belgische theatermakers, zou mensen in België wel eens kunnen doen reflecteren op de handelingen van hun eigen staat. Reflecteren op hoe de Nigeriaanse Semira Adamu en Koerdisch-Iraakse Mawda Shawri om het leven kwamen. Het zou hen een spiegel kunnen voorhouden, om na te denken over de koloniale praktijken in de Afrikaanse gebieden.

Misschien zijn mijn verwachtingen te hoog, maar wanneer je dit soort onderwerpen wil aanstippen kan je je maatschappelijke verantwoordelijkheid als maker niet ontlopen. Zou dit de uitkomst zijn van het werk waar professor Gloria Wekker het over had tijdens Het Einde van de Witte Wereld, een week geleden in de Roma? Ze gaf toen aan dat zij niet langer het werk zou doen om witte mensen te onderwijzen in antiracisme en dat het nu de taak was van witte mensen onderling.

Achter mij staat een stapel van tijdschriften en het seizoensboekje van deSingel. Al bladerend door het programma denk ik een déjà vu mee te maken. Dus ik blader terug. Er iets merkwaardigs aan de hand met de afbeeldingen voor de voorstellingen van Daar Gaan We Weer (White Male Privilege) van Wunderbaum en Amnes(t)ie van Action Zoo Humain.

Ze zijn hetzelfde beeld van een witte man en na het zien van de voorstelling van Action Zoo Humain in de Monty weet ik zeker dat dit beeld van de voorstelling van Wunderbaum

is. Dit zet het punt van de voorstelling van Action Zoo Humain kracht bij. Dat juist de afbeelding van deze Belgische voorstelling, die de overheidsbehandeling van nazicollaborateurs vergelijkt met die van jihadstrijders, een ongelijke behandeling krijgt ten opzichte van het beeld van een Nederlandse voorstelling over wit mannelijk privilege? Het had zo een zin uit het script van Amnes(t)ie kunnen zijn. Een toevalligheid die het punt van de voorstelling mooi illustreert: de onuitgesproken vijandigheid richting de argumenten van de makers over de hypocriete, schandelijke en schadelijke blinde vlekken in de Belgische samenleving.

Tijdens de voorstelling was in de zaal voelbaar wie zich aangevallen voelde en wie de invalshoek van de makers kon waarderen. De kille receptie van sommige observaties over de Belgische samenleving verraadde veel over het reflectievermogen van zelfs dat ogenschijnlijk progressief publiek. Chokri Ben Chikha en kompanen hadden meerdere zere punten tegelijk aangestipt.

Voor mij is de afbeeldingsfout in het programmaboekje van deSingel een Freudiaanse visuele verspreking. Die doet mij denken aan wat ik in Rataplan tegenkwam toen we daar een rondleiding kregen door Tine De Pourcq van Mestizo Arts Platform. Heel nonchalant hing daar een poster van de Amerikaanse film The Jazz Singer uit 1927. In het gesprek werd ook gepronkt met de makers van de films Black en Patsers die uit de Mestizo Arts Platform zijn gerold. Jammer genoeg werd er niet gesproken over de stemmen in België die de films analyseerden en als antizwart bestempelden door de manier waarop het omging met zwarte personages. The Jazz Singer is een Amerikaanse film en net als The Birth Of A Nation (niet het werk van Van den Abeele, maar de film uit 1915) een technische mijlpaal in de filmgeschiedenis met een uiterst abject racistisch verhaal. The Birth Of A Nation, dat de opkomst van de Ku Klux Klan vierde, was de eerste narratieve langspeelfilm uit de

filmgeschiedenis. Als zodanig werd het een blauwdruk voor speelfilms tot op de dag van vandaag. In The Jazz Singer, de eerste film waarin diëgetisch geluid voorkomt, opgenomen op de set als onderdeel van het verhaal, schminkt de witte entertainer Al Jolson zich zwart en speelt hij vervolgens een racistische karikatuur van een persoon van Afrikaanse afkomst als belangrijk onderdeel van het verhaal. De praktijk van de minstrel bestond al langer. Ze werd bedacht in de jaren 1810, en werd in de decennia daarna naar de lage landen geëxporteerd door toerende minstrelgroepen. Bij ons werd dit gebruik geadapteerd in de Noirauds en Zwarte Piet. Dat de Rataplan een jazzclub is en haar Afro-Amerikaanse ontstaansgeschiedenis wil eren lijkt mij een belangrijk punt, maar dat doe je niet door een van de meest weerzinwekkende voorbeelden van culturele toe-eigening en ontmenselijking aan de muur te hangen als een onschuldige poster. Het verbaast mij dat een organisatie als Mestizo Arts Platform, dat kwetsbaar gemaakte creatieve makers in huis haalt en zich net bewust is van de giftige en racistische Westerse gebruiken in en rondom theater en dans, dit nog heeft laten hangen nadat de plek hun thuishonk werd. Weken later zal ik uitgenodigd worden om mee te doen met de reflectiegesprekken na WIPCOOP (Work In Progress Coöperatie), een samenwerking tussen Mestizo Arts Platform en andere organisaties in de Arenberg. Ook hier werd ik verbaasd. Feedback is belangrijk, maar het vraagt veel van deze makers om net na hun optreden met 12 onbekenden aan tafel te zitten en super persoonlijke vragen te krijgen van mensen die stil blijven als je hen om financiële hulp vraagt. Het lijkt mij funest voor het zelfvertrouwen van makers die al vaak genoeg het deksel op hun neus hebben gekregen of nog zullen krijgen.

Ik hoop dat het stuk waarnaar ik nu ga kijken (If there weren't any blacks you'd have to invent them van Aurelie di Marino) niet schadelijk zal zijn voor het publiek. De titel

en het onderwerp moeten wel heel voorzichtig benaderd worden, maar als je hiervoor kiest zou je toch wel enigszins moeten weten waar je mee bezig bent. We zullen zien, denk ik, terwijl ik nog een slok neem van mijn Bitter Lemon. Ik foeter mezelf nog een beetje uit dat ik hiervoor echt 4,50 euro heb betaald en niet heb geweigerd, en ik herinner mij het gesprek met Greet Visser van KunstZ. Ook zij had een schadelijke tegenstrijdigheid in haar uitgesproken intenties en de taal die ze in ons gesprek bezigde. Ik kreeg rillingen toen ze beschreef dat zij van haar amateurspelers - veelal nieuwkomers en mensen in de asielprocedure vooral het dierlijke in hen op het podium wilde laten zien. Ze foeterde daarna ook nog een eind weg over het nieuwe schakelprogramma voor mensen die naar de toneelschool wilden gaan. Zij vond dat niet nodig, omdat haar organisatie die functie volgens haar al vervulde. Dit terwijl haar praktijk juist niet gericht was op mensen die hier al tweede of derde generatie waren en het schakelprogramma aan een bredere doelgroep aangeboden werd. De deelnemers zijn mensen voor wie Antwerpen en België al thuis is. Het was een bizar schouwspel waarvan het naarmate het gesprek vorderde duidelijk werd dat zij niet wist hoe beledigend haar uitspraken waren.

Zo ook Adinda Van Geystelen, directeur bij Extra City, die het maar niet kon laten om het over 'hoofddoekjes' te hebben en niet doorhad hoe infantiliserend zulke woorden zijn en wat dat mij vertelde over haar kijk op diversiteit en inclusiviteit in de stad. Ze zei het begrip ‘superdiversiteit’ te hanteren, maar ik ken het als de theorie waarbij ook witte mannen zichzelf divers mogen noemen zonder dat we het over de herverdeling van macht hoeven te hebben. Bij haar uiteenzetting over de ontstaansgeschiedenis van de kunsthal en de daaropvolgende financieel turbulente tijden was het schokkend hoe vanzelfsprekend het bestaansrecht van het kunstinstituut niet in twijfel werd getrokken en beschermd werd door

verschillende politieke actoren. Dat is nogal een verschil met Het Bos dat te horen kreeg dat hun subsidies niet verhoogd werd, zodat ze de charme van hun do it yourself begin niet zouden verliezen. Een precaire financiële situatie werd in stand gehouden voor deze organisatie, terwijl de andere telkens werd geholpen. Het Bos heeft nu zelfs een systeem ingesteld waarbij medewerkers een aantal maanden uit dienst treden om de kwaliteit van de programmering geen geweld aan te doen. Het is te schrijnend voor woorden welke organisaties voor elke cent moeten vechten en welke overeind mogen blijven na opeenstapelingen van organisatorisch falen en creatieve misstappen.

Ik kijk naar mijn horloge en zie dat het al tijd is om naar de zaal in deSingel te gaan. De laatste druppel rolt van het glas in mijn mond en ik snel me naar de zaal. Om me heen zie ik dat ik de enige zwarte man ben in de zaal. Bij de lancering van de publicatie van het onderzoek naar internationalisering in de kunsten zal Farbod Fathinejadfard, een van de sprekers bij het Kunstenpunt-event en een van de spelers van dit stuk, ook opmerken dat hij mij herkende.

Ik viel zo op. Bij het stuk Stemlozen van Maarten Degraeuwe en Elias Bosmans in de Monty is dat niet het geval. Ik ben er een van drie, als je de naamloze zwarte man op de achterkant van het ticket niet meerekent.

Wanneer ik de medewerker die mijn ticket controleert vraag of de man op het ticket ook meedoet met het stuk zegt ze van niet. Ik vraag haar vervolgens of zij weet wie hij is en ook daarop had ze geen antwoord. Wat doet hij op het kaartje dan? Weet ze ook niet. Het is een raar begin voor wat een dramatisch slecht en walgelijk stuk zal blijken te zijn. Het is de eerste keer dat ik ben weggelopen uit een voorstelling. Nadat de twee witte mannelijke spelers voor de zoveelste keer de koloniaal bedachte term voor Afrikaanse tot slaaf gemaakten als de normaalste zaak van de wereld uitspreken en als punchline de marteling van Mumia Abu-Jamal gebruiken heb ik het wel gezien. Ik

61

tril helemaal. Abu-Jamal zit meer dan dertig jaar in een isoleercel.

Hij is een diabetespatiënt wiens behandeling wordt bemoeilijkt door de gevangenis en de staat die hem heeft opgesloten. Als Black Panther is hij opgepakt en veroordeeld ten tijde van de grootschalige operaties van de Amerikaanse overheid tegen zwarte emancipatiebewegingen in binnen- en buitenland. Die operaties lijken alleen minder zichtbaar te zijn geworden, maar gaan nog steeds gewoon door. En ook hier in België is etnisch profileren aan de orde en worden gemeenschappen gecriminaliseerd en onderdrukt door politieoptredens.

Het gelach van de overwegend witte zaal was niet om uit te houden en deed me denken aan het concept 'Genocidal White Laughter' van de performancekunstenaar Teresa Maria Diaz Nerio dat verderbouwt op het concept van de Afro-Zweedse onderzoeker Ylva Havel. Hiermee articuleert zij het gebruik van alledaags racistische ‘grappen’ en lach ontlokkende capriolen in relatie tot kolonialiteit en genocide. Het moment dat witte mensen en mensen die wit gesocialiseerd zijn het leven van mensen die voor hen ongrijpbare leefkaders hebben zien als materie om mee te spotten, is er volgens haar sprake van psychopathisch gedrag met als drijfveer het reproduceren en bestendigen van witte dominantie. Deze bestendiging wordt ook gebruikt voor het voortzetten van het onteigenen van grondstoffen en middelen in het Globale Zuiden. Het zorgt ervoor dat kapitalisme als de enige horizon van bevrijding wordt gezien en dat men andere manieren van zich verhouden tot de natuur en ontsnappen aan onderdrukking dus niet als realistische opties ziet. Ik loop de zaal uit en zie dat onderwijl de voorstelling bezig was in de ruimte eronder er een giftshop is uitgestald met allemaal spullen met het gezicht van Mumia erop.

Misselijkheid overmant me en ik snel me naar buiten om weer te kunnen ademen.

antwerpen —

9 november 2018

Idris Sevenans van Troebel Neyntje

Ik ga met vrienden falafel eten vanavond voordat we naar CC Berchem gaan, op het pleintje bij Campus Zuid van Karel de Grote Hogeschool. Het lijkt een wereld verwijderd van de Brederodestraat waar ik verblijf, maar ligt er letterlijk op drie minuten loopafstand van.

In een leslokaal hier heb ik eerder in de week Amir Sulaiman zien optreden. Een intieme setting waarin hij grootse vragen vanuit het publiek beantwoordde. Achteraf was het meer een diepgaand gesprek over liefde en de verantwoordelijkheid van kunstenaars dan een show.

Met een simpele oranje spot achter hem stond hij, volledig in het zwart gekleed, met zijn dichtbundels voor hem uitgestald. Niet om uit voor te lezen, maar waarschijnlijk meer als geheugensteuntje over zijn repertoire, want hij verroerde ons zonder dat er bladzijden tussen hem en ons te vinden waren.

Zijn optreden werd ingeleid door Mohamed Barrie die zelf een prachtig gedicht voordroeg. Na zijn panelbijdrage tijdens Het Einde van de Witte Wereld in de Roma wist ik dat hij gevat uit de hoek kon komen, maar niet dat hij ook als dichter in zijn pen klom. In de Roma was hij spitsvondig en scherp, wat perfect paste bij de avond en nu ook wist hij de sfeer goed aan te voelen en de juiste toon te creëren voor Sulaimans hoofdact. Alsof we werden herinnerd dat voor de spitsvondigheid in het gezicht van wit superioriteitsdenken en achterhaald koloniaal gedachtegoed juist de introspectie naar persoonlijke drijfveren en collectief handelingsvermogen nodig is. Je kan giftige dominante machtsstructuren niet bestrijden zonder jezelf te blijven voeden met positieve inspiratie. En dat was voor mij vanavond ook het geval. Ik worstel met deze opdracht en zoek naar een manier om de opdracht te voltooien en trouw te blijven aan de weg die ik met mijn werk ben ingeslagen de afgelopen jaren.

Zo ook eten we nu authentieke falafel. We hadden positieve verhalen erover gehoord en het leek ons niet de zoveelste hipstertent die via culturele toe-eigening rijk wil worden. Zo zijn er al meer dan genoeg op het pleintje. Daar wil je niet aan meedoen als je het kan vermijden. Dat de dominante cultuur zulke praktijken toejuicht en beloont, is nog een teken dat we hier nog niet gedwongen zijn om de koloniale mentaliteit los te laten. De tentjes die zeggen dat ze door een voor de dominante cultuur ‘exotische’ cultuur geïnspireerd zijn verengen die meestal tot een karikatuur en stereotype. Dat toont de ingebeelde ongelijkwaardigheid van waaruit men handelt om te nemen zonder toestemming en vervolgens te vervormen naar eigen wil en doelstelling. Het is totaal wat anders dan een eerbetoon of uitwisseling.

De rijkdom aan door de eeuwen vergaarde inzichten over de wereld en hoe je ertoe kan verhouden, worden overboord gegooid om het een speeltje te maken van de dominante cultuur. Dat is uiteindelijk ook mogelijk door de macht van de dominante cultuur.

Terwijl ik een hap uit mijn broodje falafel neem, druipt de saus langs mijn kin. Toen ik opnoemde welke sauzen ik allemaal wilde, kwam de rechterwenkbrauw van de eigenaar omhoog. Hij weet dat het broodje het niet allemaal aankan en denkt natuurlijk ook na over zijn begroting per broodje. Ik eet meer saus dan falafel op dit moment en pak mijn mobiel erbij om er verzekerd van te zijn dat we op tijd zullen zijn. Eerst mijn vingers schoon maken. Over tien minuten komt de bus volgens Google Maps. Het is een aparte gewaarwording wanneer je beseft dat je een schimmige multinational die jouw data gebruikt om zichzelf financieel te verrijken meer vertrouwt dan de publieke voorzieningen. Maar hun informatie over de aankomsttijd van bussen klopt nou eenmaal en dat van de dienstregeling van het openbaar vervoer niet. We snellen ons om de zaak te

verlaten en zien de bus langsrijden.

We lopen naar de volgende halte.

Volgens de dienstregeling komt er over tien minuten weer één en dan zijn we er in een kwartier.

Een uur later lopen we CC Berchem binnen. Het is bomvol en we moeten achterin staan. Daar komen we gelijk ook wat vrienden uit Rotterdam tegen die voor Amir Sulaiman zijn gekomen. En met een ongekende souplesse improviseert hij met de huisband. Hij oogt wel moe. Misschien komt het door de zaal, maar ik heb begrepen dat hij ook een bomvol programma heeft in Europa. Eenmaal op het continent worden veel van dit soort getalenteerde underground acts in meerdere landen uitgenodigd. De kosten worden gedeeld over verschillende organisaties, waardoor het mogelijk wordt om zelfs op buurtniveau hoogstaande internationale acts aan te trekken. Door het gigantisch netwerk van de organisatie heeft ‘Nuff Said dit vanaf hun begin al kunnen neerzetten. Het is op een slimme manier omgaan met de structurele barrières in het Belgisch kunstenlandschap. Zo kunnen lokale acts die kwalitatief niet onderdoen voor internationale sterren op dezelfde affiche terechtkomen en delen lokale acts als Zino & Prisca het podium met een wereldberoemde dichter die op HBO te zien is geweest.

Wat ook gebeurt, is dat de wens voor een gebalanceerd podium leidt tot het boeken van mensen als Alex Agnew. Ik gok dat hij de reden is waarom het publiek bestaat uit mensen die ik niet zo snel in dit deel van de stad zou plaatsen. De host benoemt in zijn introductie dat Agnew volgend jaar in een nu al uitverkocht Sportpaleis staat. Hij is er dus om nieuw materiaal uit te proberen voordat hij een publiek van duizenden zal toespreken. Er zit een zekere bravoure in het feit dat wij als publiek niet gevraagd worden om niet te filmen of audio op te nemen. Vanavond is hij als laatste geprogrammeerd en bedenkt hij het om juist op een podium als dit, in een multiculturele wijk als Berchem,

63

over identiteitspolitiek te hebben.

Naast cultuurmarxisme is dat de nieuwste stroman van rechts-extremisten en hun handlangers in het publieke discours in het voormalige Westen. Agnews set begint onschuldig genoeg terwijl hij over zijn eigen leven praat. Een middenklassebestaan dat hij voor het publiek op een humoristische manier weet te vervreemden. Het is een slimme manier om een vertrouwensrelatie op te bouwen met het publiek, zodat hij ons als publiek laat weten dat hij net zoals ons is. Hij heeft namelijk een arbeidersachtergrond. Nadat zijn huidige identiteit onder zijn eigen regie en voorwaarden is gefileerd, wil hij het mes in andermans vlees zetten.

Hij richt zijn pijlen op #MeToo en vanaf zijn eerste opmerkingen is het duidelijk dat hij er, behalve de vele stromannen, vrij weinig over weet. En dus volgt er een reeks misogyne en patriarchale opmerkingen over de door Tarana Burke opgezette campagne. Hij eindigt zijn domme tirade, ingegeven door een onuitgesproken, en misschien zelfs onbewuste, bezorgdheid over het mogelijk verlies van Witte Europese heteroseksuele patriarchale hegemonie en macht, door op te merken dat de enige vrouw die hij een man zou kunnen zien verkrachten de Afro-Amerikaanse tennislegende Serena Williams is. De opmerking krijgt een lachsalvo in de zaal en mijn vrienden en ik hebben een ontnuchterende blik in de Belgische cabaret- en stand-up scene gekregen. Het is duidelijk geen lach van plaatsvervangende schaamte over de intense walgelijkheid van de opmerking, maar herkenning in Agnews stuitende woorden. Dit is hoe hij het Sportpaleis vult. Op podium glundert Agnew van oor tot oor over zijn prestatie en ontpopt zich zo als de personificatie van wat professors Philomena Essed en Isabel Hoving in het boek Dutch Racism ‘smug ignorance’ noemden; hij is trots op zijn agressieve onwetendheid en etaleert dat ook graag. Door Williams als doelwit te nemen hoefde hij ook

antwerpen —

niet eens zo diep in het cultureel archief van België in het bijzonder, en van de voormalige koloniale macht in het algemeen, te duiken. In een weekenduitgave van De Morgen twee maanden eerder stond er een lang essay over Serena Williams waarin haar allemaal onzin werd toegeschreven en de schrijver haar als een rancuneuze Zwarte vrouw neerzette.

Dit soort stukken komen niet uit de lucht vallen. Een uiterst effectieve manier waarop witte Europese koloniale machten hun initiatie van en deelname aan onderdrukking en uitroeiing van volkeren in andere delen van de wereld goedpraatte, was niet alleen de ideologie van Westerse superioriteit, maar gebeurt ook door het fabriceren van wetenschap over verschillende raciale lichaamssoorten. Daarmee samen hangt ook een ideologische gestoeld concept van mannelijkheid en vrouwelijkheid, waarbij een witte Europese norm gold, waarnaar nog steeds gehandeld wordt en die nog steeds onderwezen wordt als begeerlijk. Haar hele carrière is Williams achtervolgd en belaagd door een racistisch en misogyn discours over haar verschijning, haar lichaam en haar speelstijl.

De clou van Agnews opmerking heeft ook een transfobische tint.

Door de kracht waarmee ze speelt wordt er vaak gespeculeerd dat het niet door haar krachttraining komt dat ze hard slaat, maar doordat ze mogelijk een transvrouw is. De opmerking put uit de bestaande onwetendheid en vijandigheid rondom transmensen en de racistische afzwakking van de prestaties van Williams en andere Zwarte vrouwen. Van een door doping geschorste Maria Sharapova die in haar autobiografie Williams als langer dan haar voorstelt, terwijl Sharapova boven Williams uit torent, tot het feit dat zij 7 keer meer voor doping en hormonen wordt gecontroleerd dan andere vrouwelijke tennisspelers: Williams heeft een ongekend harde route moeten afleggen om te komen waar ze is. En nu staat er een goedbetaalde holbewoner een

racistische en transfobische grap over haar te maken. Ik had begrepen dat de organisatie van ‘Nuff Said een diversiteit in programmering nastreeft om ook een diversiteit in haar publiek te krijgen. Maar wat heb je aan die diversiteit als het een onveiligere situatie creëert voor juist degenen die al gemarginaliseerd worden?

Nadat Agnew opschept over zijn Serena-Williams-kunstje begint hij over gender en stelt hij het publiek vragen. Het is duidelijk dat hij op zoek is naar een vrouwelijk doelwit om belachelijk te maken. Bij de eerste vraag steken genoeg mensen hun handen omhoog, maar de meesten stoppen wanneer het duidelijk wordt dat het een manier is om iemand uit het publiek af te zeiken. Ik ga door omdat ik baal dat ik niets over zijn Serena-Williams-opmerking heb gezegd. Serena Williams kan goed genoeg voor zichzelf optreden, maar in een zaal als deze gaat het niet alleen over Serena Williams maar over alle Zwarte mensen die te maken hebben gehad met witte mannen die hen karikaturaal en als object van hun eigen gewelddadige fantasie behandelen. En dan moet je solidair zijn.

Agnew stelt een vraag over hoe we weten dat gender een constructie is. Ik roep “Lees Judith Butler!” waarop hij reageert dat, telkens als hij mensen om een uitleg over gender vraagt, dat men hem boektitels geeft. Dat hij vervolgens die boektitels niet opzoekt om te lezen zou wat moeten zeggen, maar nu gaat het daar niet om. Het is zoals ik al had ingezien een val: een manier om een vals lachsalvo te creëren door een bepaalde ingebeelde machtsongelijkheid tussen performer en publiek in te zetten om zijn antifeministische en misogyne punt te bekrachtigen. Een performance moet binnen een bepaalde tijd plaatsvinden en tijd is dus in zijn voordeel, omdat hij het verloop van het gesprek behendig kan sturen. Hij heeft de microfoon en kan over de persoon in het publiek heen praten.

Wanneer je vanuit het publiek de

discussie aandurft, verlies je die, tenzij je geschoold bent in jezelf zonder microfoon luid en duidelijk verstaanbaar te maken in een zaal gevuld met mensen. Dus roep ik dat hij een boek moet lezen zodat je “weet waar je het over hebt”. Het publiek lacht en terwijl Agnew van zijn apropos is gebracht en op het podium zichzelf er moet aan herinneren dat hij bezig was met comedy, pakken mijn Rotterdamse vrienden hun spullen. We zijn het erover eens dat we allemaal al hadden moeten vertrekken na de opmerking over Serena Williams. De vrienden met wie ik ben gekomen en ik zeggen een paar anderen gedag en vertrekken vlak daarna ook. We horen nog half hoe Agnew zijn set nog probeert te redden, maar nadat hij het publiek onderdompelde in racistische, transfobische en misogyne drek is het al een verloren zaak. Hij moet zich beter houden aan grappen over kippen. Daar leek-ie wat van te weten.

11 september 2018 Om vanavond bij De Roma te komen ben ik via het Centraal Station van Antwerpen gefietst. En ik denk dat het een omweg was, maar toen ik daar stopte om te kijken of ik wel de goeie kant op aan het fietsen was, zag ik een sticker op een tram die richting Berchem station ging. Het was een oranje sticker met iets wat op een rat leek die een schop kreeg van iets dat op een nazisymbool leek. Toen ik beter ging kijken, bleek het een sticker van de extreemrechtse jongerenbeweging Schild & Vrienden met de tekst: “linkse ratten rol uw matten”, een van de slogans van de gewelddadige groep. Een paar dagen eerder is de groep door een uitzending van het onderzoeksprogramma Pano eindelijk voor het grote publiek ontmaskerd als een fascistische groepering die zich voordoet als rechtse studentenclub. Dat zij het bewijs waren dat het racisme van de vorige generatie niet met hen mee sterft, was voor de mensen die ik kende al jaren duidelijk. Al voor hun actie in Gent - waarbij zij ongestoord en onbestraft een aangevraagde en toegestane betoging voor asielzoekers met geweld verstoorden en eigendommen vernielden - wist men al van hun racistische capriolen die door de witte dominante goegemeente voor onschuldige kwajongensstreken werden aangezien.

De bestuurder van een tram die langsreed toeterde dat ik moest ophouden terwijl ik de sticker aan het verwijderen was. Misschien denkt hij dat ik iets aan het vernielen ben.

Of misschien herkent hij de sticker en wil hij dat die blijft hangen. De tram was aan het draaien en ik keek op en ging door met het afschrapen van de sticker. Hij leek er al een tijdje te zitten waardoor ik weet dat ik niet de eerst ben geweest die de sticker heeft gezien. Het is apart dat de schoonmaakploegen van De Lijn deze sticker er niet afhaalden en een rekening voor de schoonmaak stuurden naar de opkomende terroristische vereniging, zoals Sabrine Ingabire Schild & Vrienden

op Mondiaal Nieuws beschreef. In de uitzending van Pano werden namelijk de extreemrechtse publieke uitspraken van de kopstukken van de groep neergezet als normaal.

Doordat extreemrechtse uitingen over migranten en vluchtelingen als normaal werden gezien, was het mogelijk dat leden van de vereniging in verschillende raden opklommen en door politieke partijen werden opgemerkt. Maar Pano had wel ontdekt dat de leden onder andere nazi-afbeeldingen verheerlijkten in geheime chatgroepen. In de dagen erna staan de kranten er vol van en moet de documentairemaker onderduiken. Inmiddels zijn vier leden uit de vereniging die zitting hadden in de Vlaamse Jeugdraad uit hun functie ontheven en zijn een aantal leden van verkiezingslijsten verwijderd.

Maar dit leek meer op damage control dan een werkelijke afrekening met de ideologie van wit superioriteitsdenken, racisme, islamofobie, antisemitisme en vrouwenhaat waar die jongens voor staan.

Op het podium in De Roma hebben sommigen van de deelnemers aan de presentatie van Het Einde van de Witte Wereld, het boek van onderzoekster Dr. Olivia U. Rutazibwa, minder moeite met de constatering dat er een schoonmaak moet plaatsvinden in onze culturele instellingen dan anderen. Er vindt vernieuwing plaats maar degenen in posities van macht willen liever ten overstaan van een divers publiek koketteren met andermans projecten die ze eigenlijk hebben wegbezuinigd, om ondanks financieel wanbeleid alsnog overeind te blijven, dan werkelijk die vernieuwing de ruimte geven om te groeien. Het project LevelUp en het BURO voor Stedelijk Enthousiasme worden genoemd door Guy Cassiers, regisseur en artistiek leider van Toneelhuis, en vanuit het publiek wordt geroepen dat hij moet stoppen met praten.

Het is wit geweld. Slammers Sascha Reunes en Anissa Boujdaini, naast wie ik zit, en ik kijken om maar ik kan niet zien wie het gezegd heeft.

Later kom ik er wel achter. De

zelfverdedigingsactie gaat in de pauze nog kort verder terwijl Cassiers de vermoorde onschuld speelt. Het BURO voor Stedelijk Enthousiasme bestaat namelijk niet meer. Door zijn toedoen. Hij had misschien gehoopt dat er niemand in de zaal aanwezig was die dat zou weten. Of misschien dacht hij daar niet eens aan toen hij het publiek probeerde te paaien. Eerder moest hij nog door Mohamed Barrie van studentenvereniging AYO verteld worden niet te zeggen dat hij Sidi Larbi Cherkaoui heeft ‘geholpen’. Hij had niet door dat dat in de context van de avond een onsmakelijk paternalistische en neerbuigende opmerking was. De moedwillige blinde vlekken zijn stuitend. Als je hebt toegezegd om aan een dergelijke avond mee te doen en je jezelf van deze kant laat zien, getuigt dat van geen respect voor je mede-panelleden.

Moderator Raf Njotea lijkt niet helemaal grip op het verloop te hebben. Ik had begrepen dat hij in het verleden ooit het gebruik verdedigde van het woord dat bedacht werd in koloniale havensteden als Antwerpen om Afrikanen te dehumaniseren om ze zo makkelijker te verhandelen. Ook in het gesprek tijdens Dit Is Participatie met Steven Debbaut van A School Called Tribe (een interessant project waar rappers aan live bands van het conservatorium worden gekoppeld) werd naar een aantal acts verwezen die dat woord en haar Engelse verbastering maar al te graag bezigen.

Ik knapte al vrij snel af door het veelvuldig gebruik van de term en de kunstmatigheid die het opriep.

Door hiphop en rap verbinden dat soort acts zich knap genoeg haast zonder inspanning met een transAtlantische muziekgemeenschap die geboren is uit vertier en als verzet en houden ze vast aan ritmes die ons ondanks verre afstanden alsnog verbinden. Door ondoordacht taalgebruik vallen ze echter wel net als het gros van de Antwerpse en Belgische gemeenschap in de val van het verder verzwijgen van lokale historische gebruiken van

verzet tegen ontmenselijking. Want dat is de verbastering namelijk in de context van de geschiedenis van de Verenigde Staten. In een stad als Antwerpen, met haar eigen traject van koloniale verrijking en de nasleep daarvan, is er genoeg historisch materiaal van lokaal verzet om uit te putten zonder klakkeloos koloniale taal te blijven bezigen en de Amerikaanse verbastering over te nemen en zo te normaliseren op Belgische tongen. Met de geschiedenis van dit land moet men wel weten dat woorden en talen gebruikt worden om verbeelde superioriteit in immateriële voorwerpen voort te zetten. Als gespreksleider moet je dat inzien en inzetten om schadelijke gesprekken te ontmaskeren voor wat ze zijn en mensen te betrekken die anders buitengesloten worden.

En zo wordt Elke Mahieu, die als doctoraatsstudent bezig is met een onderzoek naar de representatie van het koloniaal verleden in de Belgische pers, niet genoeg bij het gesprek betrokken. Ze zit er maar een beetje bij terwijl Yasmina Akhandaf van Baas Over Eigen Hoofd min of meer de show steelt samen met Mohamed Barrie. Het had een doelbewust gesprek kunnen zijn waar niet alleen Cassiers, maar ook Guido Gryseels, de directeur van het AfricaMuseum, praktijken van dominantie konden blootleggen met een paar toegespitste vragen.

Gryseels presteert het namelijk om te zeggen dat hij persoonlijk voor quota is, om vervolgens niet uit te leggen waarom hij die zelf niet heeft geïmplementeerd tijdens de verbouwing van het museum. Hij lijkt te denken dat hij met zijn opmerking voor deze zaal punten heeft gescoord en kijkt zelfgenoegzaam de zaal in. Maar het is het zoveelste heteluchtvoorstel dat vele aanwezigen gewend zijn om te horen. Mooie platitudes en uitgesproken bedoelingen zonder concrete plannen om ze te verwezenlijken. Gryseels vertelt ook niet hoe zwarte emancipatiebewegingen en organisaties zich buitengesloten voelen bij de keuzes die gemaakt zijn voor de inhoudelijke

65

herschikking van het museum tijdens de verbouwing. Ik zeg 'voelen', maar weet vrij zeker dat het 'zijn' is.

Ze zijn buitengesloten en dus lijken deze publieke optredens en uitspraken ook damage control. Hij lijkt te hopen dat de kritiek van die groepen zal verstommen omdat hij zichzelf als een toffe peer voorstelt die weet wat er speelt.

Het doet met denken aan hoe de directeur van Demos zich gedroeg in de workshop van Sascha Reunes tijdens Dit Is Participatie. Daar ging het over worst case scenario's voor organisaties als het gaat om diversiteit, vooroordelen en de oplettendheid rondom verschil. De directeur was als opdrachtgever op de hoogte over de workshop en de doelstelling ervan, maar handelde er niet naar.

Tijdens een van de opdrachten zat hij zijn mail te checken in plaats van mee te doen. Het was ronduit beledigend en hij leek de zwaarte van de beschimping niet te begrijpen toen hij na afloop zat te lachen over hoe hij zich had gedragen. Als onderdeel van de opdracht kreeg iedereen een envelop met daarin een aanwijzing voor hoe je je moest gedragen tijdens het vervullen van de opdracht. Je teamleden mochten jouw opdracht niet weten en je teamleider wist helemaal niet dat er aanwijzingen waren.

Zijn aanwijzing was dat hij niet kon praten. Het was geen vrijbrief om helemaal niet te communiceren, zoals hij het had geïnterpreteerd, tijdens een workshop waarvoor hij zelf had gekozen om eraan mee te doen. Het was onbeleefd. Net als denken dat je door middel van een paar publieke optredens en metaforische open deuren intrappen over de noodzaak van verandering, de kloof kan dichten tussen mensen van Afrikaanse afkomst en het museum dat vooral gestolen Afrikaans waar tentoonstelt en de complexiteit en diversiteit van de culturen op het continent geweld aandoet door haar simplistische opzet.

Na de tweede helft met het intrigerend gesprek tussen professor Gloria Wekker en Olivia U. Rutazibwa probeer ik te begrijpen

antwerpen —

waarom Cassiers en Gryseels überhaupt waren uitgenodigd voor dit gesprek. Ik kom erachter dat de lokale N-VA al een tijdje een oogje in het zeil houdt bij De Roma en eind maart 2015 aandrong om zich neutraler op te stellen. Zij stelden in hun lokale huis-aan-huisblad dat De Roma gepolitiseerd werd. Als gesubsidieerd cultuurcentrum moesten ze zich herinneren dat ze er voor iedereen moesten zijn. Het is een vijandige aantijging, die tegelijk laat zien hoe precair de situatie is voor instellingen als de politieke wind van richting verandert. Met de komst van de N-VA in het stadsbestuur is het gehele orgaan van kunst- cultuurambtenaren weggevaagd. De expertise en netwerken die zorgden voor een goed lopende bestuiving en investering in de stad, werden met het grof vuil buiten gezet. Het zijn de organisaties met directe banden met regerende partijen die de aanval van de N-VA op de sector zonder slag of stoot kunnen trotseren. Ik heb verhalen gehoord van organisaties die weken moesten wachten op antwoord op vragen over subsidieaanvragen, om vervolgens afgewimpeld te worden. Of organisaties die na het samenstellen van hun dossier en het indienen van hun aanvragen te horen kregen dat ze toch ergens anders moesten zijn, waar de deadline voor het indienen al verstreken was. Het zijn manieren en tactieken om de sector bureaucratisch te verkleinen en in te prenten wie er de baas is. En dus wordt er gespeculeerd dat de deelname van Cassiers en Gryseels manieren waren om de mogelijke kritiek op het organiseren van een avond rondom een politiek gevoelig onderwerp als het witte superioriteitsdenken in de kiem te smoren. Wie zou een bezwaar hebben tegen een evenement met als panelleden een gerenommeerde theaterregisseur en de directeur van een van de grootste musea van het land?

Het lijkt op een slimme strategische zet van programmeur Jana Tricot omdat het voor politici in campagnemodus verloren energie zou zijn om deze avond als mikpunt te nemen.

We gaan nog met een aantal naar

een café om na te praten over de avond. Er is nog zoveel dat gezegd moet worden. Over de mensen die witheid als een machtsinstrument zien en alles eraan doen om dat af te bouwen binnen hun eigen velden en met hun eigen middelen. Over hoe we onze velden vernieuwen niet alleen door onze aanwezigheid, die de samenstelling van die sferen diverser maakt, maar ook door onze kundigheid en kennis. Dat onze artisticiteit structureel erkend moet worden en niet optioneel is. Dat nieuwstedelijkheid gewoon een term is om niet urban te hoeven zeggen en dat dus zelfs het concept van urban nu gegentrificeerd wordt. Over hoe de Linkeroever zo ver verwijderd lijkt van de rest van de stad, maar juist daar nu aandacht aan gegeven moet worden. Over het ontbreken van instellingen die stelling nemen en zo van beide walletjes proberen te eten.

We moeten het nog hebben over het mentale geweld dat mensen wordt aangedaan die in een witte wereld moeten opereren, maar zelf buiten de norm vallen. Over het onderwijs dat onderwezen wordt en wie in de witte hallen van wetenschap en kennis buiten beschouwing worden gelaten en gedwongen worden om hun kijk op de wereld te fixeren op een voor hen al bepaalde dominante norm. De verhalen die ik in deze stad al heb gehoord van de schade die mensen lijden door het alledaags racisme, blijven niet in je koude kleren zitten.

De halte waar ik moet uitstappen voor mijn verblijfplek ligt voor het hoofdkwartier van het islamofobische Vlaams Belang. Met de fiets hoef ik die vijandigheid niet elke dag te trotseren. Ik plaats een stoel op een stukje trottoir zonder stoeptegels waardoor ik met stoel en al naar achteren val. Wanneer ik opsta, realiseer ik me pas dat ik hier al eerder ben geweest. In het café hiernaast sprak ik met Sofie Joye af voordat we naar Jo Caimo gingen voor onze eerste echte afspraak voor het traject. Grappig om hier nu te zijn. Op de fiets terug naar huis voel ik mij gerustgesteld door de avond en voor het verdere traject. In Antwerpen borrelt er veel.

67

68

gent —

69

Verlaat het centrum, klop op deuren die je nog niet kent Lara Staal (2019)

Kunsthal Gent

70

gent —

Met welke termen beschrijf je artistieke, culturele en politieke praktijken die je voor ’t eerst leert kennen?

Wie laat je aan het woord? Hoe zorg je ervoor dat je je eigen perspectief niet laat domineren, of erger nog, de indruk ontstaat dat je deze objectief zou kunnen beschrijven?

Hoe geven we zichtbaarheid aan de onderhuidse culturele dynamieken van een stad zonder ze door middel van de taal te marginaliseren of altijd weer te definiëren ten opzichte van datgene dat wel alom erkend en zichtbaar is?

Met die vragen in het achterhoofd trek ik naar Gent, op zoek naar stedelijke creatie en de juiste taal om erover te schrijven.

Manoeuvre

71

gent —

Beschrijven is bepalen: de blik van buitenaf Op uitnodiging van Sofie Joye, medewerker onderzoek en ontwikkeling bij Kunstenpunt, bezoek ik de stad Gent op zoek naar actuele culturele praktijken die zich vaak onder de radar van het (nationaal) gesubsidieerde veld afspelen. Sofie en ik laten ons leiden door drie gidsen: beeldend kunstenaar en artistiek coördinator Tim Bruggeman; regisseur, danser en acteur Haider Al Timimi, en rapper en socioloog Fatih De Vos. Zij brengen de stad voor ons in kaart vanuit hun kennis en blikveld. Elk gesprek eindigt met een lijst met namen van sleutelfiguren die de stad iedere dag weer opnieuw maken en bepalen.

Maar wat is de juiste toon die recht doet aan de mensen die we gesproken hebben en bereid waren hun kennis en ervaringen met ons te delen? Het traject in Gent volgt op eerdere trajecten in Brussel en Antwerpen. Chris Keulemans bracht Brussel in kaart en Quinsy Gario schreef over zijn ervaringen in Antwerpen. Met beide schrijvers heb ik veel verwantschap, ondanks het feit dat hun teksten en aanpak zeer verschillen.

Chris zijn tekst volgt het ritme van de wandelingen en gesprekken. Zijn verslag doet me denken aan de flaneur van Walter Benjamin; het idee te wandelen zonder vastomlijnd doel. In het hier en nu van de stedelijk dynamiek geabsorbeerd worden.

Geen ander doel te hebben dan de energieën van een stad op te snuiven: de stad zelf als beste gids.

Quinsy’s perspectief leert ons dit alles te problematiseren. Hij legt een verband tussen het in kaart brengen en beschrijven van nieuwstedelijke praktijken en kolonialisme. Het ontstaan van wereldkaarten kwam immers voort uit de behoefte om land in kaart te brengen. En de geschiedenis leert ons hoe het vastleggen van gebieden door middel van een kaart uiteindelijk altijd een manier is geweest om deze te beheersen, in te nemen en te koloniseren. Beschrijven is bepalen. Vandaar het belang van het kiezen van de juiste woorden. Hoe iets te beschrijven dat je niet kent? Hoe een taal te vinden die uit de praktijk zelf voortkomt?

Beatboxer Serdi Alici op de Buurtkeuken Special van CAMPO.

73

gent —

Kunstenpunt koos ervoor drie Nederlanders de steden Brussel, Antwerpen en Gent te laten bezoeken vanuit een interesse in de frisse blik van de buitenstaander. Maar precies die afstand vormt meteen ook de uitdaging; hoe zorgen we ervoor dat het ‘andere’ of ‘nieuwe’ niet het ‘vreemde’ wordt? Hoe de valkuil van de exotificatie en het voyeurisme te voorkomen?

Hoe te ontsnappen aan de eeuwige hel van de ‘toerist’?

Misschien is het subjectieve karakter van een dagboek de beste vorm om die gesprekken weer te geven. Een verzameling van uitspraken, gezien door de ogen van de auteur. Een bescheiden weerslag, wetende dat het op geen enkele manier de rijkdom kan representeren van de daadwerkelijke gesprekken.

Waar is de goesting?

De eerste persoon die we spreken in Gent is Tim Bruggeman. Hij is een van de initiatiefnemers van De Koer in de wijk De Brugse Poort. De Koer beschrijft zichzelf als “fijnschalige, multidisciplinaire, artistieke en sociale werking in het midden van de Brugse Poort die ruimte maakt voor experiment en inspireert tot spel, reflectie en actie. De plek is collectief, duurzaam en voortdurend onaf.”

De Brugse Poort is een volksbuurt, getekend door de industriële uitbreiding in de 19de eeuw. Toen de textielindustrie in de jaren ’30 in elkaar stortte, werd de Brugse Poort één van armste wijken van Gent. De vele goedkope woningen waren de enige betaalbare huizen voor de nieuwe gastarbeiders. De Brugse Poort kent vandaag de dag vele talen en achtergronden. Vanaf de jaren ‘90 ontstonden er allerlei initiatieven die een nieuwe dynamiek wilde creëren (o.a. het project ‘zuurstof voor De Brugse poort’ in 2002), tegelijkertijd riep dit ook weerstand op en zorgen over toenemende gentrificatie.

We spreken Tim Bruggeman op een doordeweekse dag aan het einde van de middag. Het regent en de Koer lijkt verlaten. De Koer heeft een vrolijke, rommelige binnenplaats met een tuin met afdak en een grote oven. Als we het gebouw binnenstappen staat er een vrouw met hoofddoek te koken die ons vertelt dat Tim al naar huis is. Na een telefoontje blijkt Tim toch aanwezig en we spreken af in Akker & Ambacht, een buurt- en stadstuinwinkel die de ruimte van de Koer huurt.

We krijgen kruidenthee en mogen zelf onze koekjes uitkiezen, terwijl buiten de regen gestaag naar beneden blijft vallen.

Tim vertelt ons hoe hij min of meer toevallig in De Brugse Poort belandde. Tijdens zijn studie grafisch ontwerp aan het KASK was hij op zoek naar atelierruimte. Toen bleek dat de meubelfabriek in De Brugse Poort leegstond, nam hij er zijn intrek samen met Zwart Wild, een collectief van kunstenaars.

Tim beschrijft de Brugse Poort als een anarchistische buurt met een schrijnend gebrek aan publieke ruimte. De meubelfabriek werd al snel een bloeiende plek met niet alleen ateliers, maar ook een weggeefwinkel, een fietsherstelplaats en een buurtcafé. Allemaal initiatieven die nooit van tevoren uitgedacht of georkestreerd zijn maar van binnenuit ontstonden.

Verschillende organisaties huisden in hetzelfde pand en beschikten allen over een sleutel, maar de invulling was tijdelijk en na anderhalf jaar moesten ze eruit.

Toen Tim en zijn collega’s op zoek gingen naar een nieuwe ruimte besloten ze de stad om hulp te vragen en werd De Koer geboren. Ze vonden onderdak in een in onbruik geraakt volkshuis in de Meibloemstraat dat voor 35 jaar in erfpacht genomen werd van de eigenaar. Het gebouw was in erbarmelijke

staat en de opstartsubsidie van de stad te mager om echt iets te kunnen opbouwen. Tim: “Om aan meer middelen te komen, kwamen we terecht in een versneld proces van institutionalisering. We hebben ons de vraag gesteld wat voor soort werking we wilden. Onderzoeken is niet betonneren. Een gebouw is een structuur die opengelaten moet worden, maar tegelijk moeten er keuzes gemaakt worden.”

De eerste zomer van De Koer werd een bouwzomer waaraan de hele buurt vrijwillig heeft meegeholpen. Daarna ontstond de residentiewerking waarbij kunstenaars worden uitgenodigd om nieuw werk te ontwikkelen in verhouding tot de gelaagde historische, architecturale en sociale betekenis van De Koer.

Met steun vanuit het participatiedecreet werden ook collectieve acties opgezet. Zo organiseerden ze bijvoorbeeld Bassin Public waarbij er zelf zeep werd gemaakt met planten uit de tuin en alle tapijten uit de buurt werden gewassen.

Er was ook 72 uur vuur waarbij er met de gemeenschap een broodoven gebouwd werd en er 72 uur lang broden zijn gebakken. “De residentiewerking stelt het auteurschap ter discussie en stelt de vraag hoe collectieve samenwerkingen eruit kunnen zien”, aldus Tim. Het café wordt gerund door vrijwilligers. Daarnaast organiseert De Koer concerten en werd de oude cinemazaal hersteld om iedere donderdag films te kunnen tonen. “Het gaat erom de dingen niet op voorhand vast te leggen, maar de vraag te stellen: waar is de goesting?”.

Hoewel De Koer gedwongen werd te institutionaliseren om te kunnen overleven, bleek het binnentreden in het Vlaamse subsidiestelsel een complexe onderneming. De organisatie creëert ruimte voor praktijken op het snijvlak van kunst, cultuur en burgerschap. Elementen als gemeenschapsvorming, diversiteit, ontmoeting, spel en verbeelding nemen een gelijkwaardige plek in. Deze gelaagde werking maakt het onmogelijk te kiezen tussen de verschillende subsidiedecreten aangezien die de praktijk van De Koer voortdurend tekort doen: “We worden gedwongen te kiezen tussen sociaal en artistiek, lokaal en stedelijk… Wellicht is er wel meer speelruimte, maar de financiële precariteit maakt het moeilijk dat risico te nemen.

En door de dossierlast hebben we geen tijd om een lobby te voeren voor een werking waarin een diversiteit van praktijken plaatsvinden. Daarnaast zijn de (kunsten-)decreten gericht op de individuele kunstenaar, terwijl voor ons juist collectieve werkwijzen cruciaal zijn.”

Financiering voor kunst en cultuur geraakte met de professionalisering steeds meer gefragmenteerd, waardoor juist bottom-up praktijken die een kruisbestuiving tussen het artistieke en maatschappelijke creëren vaak buiten de boot vallen. “Ik hoop dat het stadsbestuur tijdens deze legislatuur

nieuwstedelijke praktijken ten volle omarmt en beleidsoverschrijdend zoekt naar oplossingen om deze op een duurzame manier te ondersteunen.”

Initiatieven als De Koer worden vaak door beleid toegejuicht maar het is de vraag of ze ook bereid zijn de condities te scheppen die nodig zijn om dit soort organisaties in leven te houden. Tim: “De term ‘tijdelijke invulling’ lijkt het nieuwe walhalla, omdat het leegstand bestrijdt en participatie steunt, maar er ontstaat een schrijnend gebrek aan duurzaamheid.

Want zodra je iets opgebouwd hebt dat kan groeien, loop je het risico alweer te moeten vertrekken.”

Diepstedelijke Grond in plaats van Nieuwstedelijke Grond We spreken choreograaf, regisseur, danser en acteur Haider Al Timimi in het gebouw van Bij’ De Vieze Gasten.

Haider is artistiek leider van het theatergezelschap Kloppend Hert dat nauw met hen samenwerkt. Bij’ De Vieze Gasten is voortgekomen uit het gezelschap De Vieze Gasten, een groep die door middel van politieke collages van liederen en sketches commentaar leverde op de samenleving. In 2000 waren ze een van de eerste organisaties die als ‘sociaal-artistiek werk’ ondersteund werden. Tegenwoordig is Bij’ De Vieze Gasten een organisatie die sociaal-artistieke projecten realiseert, gastvoorstellingen presenteert en de ruimte beschikbaar stelt voor buurtorganisaties.

Kloppend Hert, het gezelschap van Haider maakt beeldend, bewegend, muzikaal theater en thematiseert hedendaagse sociale, economische en politieke vraagstukken.

“Interculturaliteit maakt daar een wezenlijk onderdeel van uit”, zo valt te lezen op hun website.

Als we Haider het onderzoek van Kunstenpunt voorleggen zegt hij dat de term Nieuwstedelijkheid voor hem de lading niet dekt. “Wat wij doen is allang niet meer ‘nieuw’, migratie heeft mede de stad gemaakt. Ik zou eerder spreken van ‘Diepstedelijke creatie’.”

Het gesprek volgt Haiders eigen biografie: “Het was voor mij, komende uit een Iraakse familie, onmogelijk om via een officieel scholingstraject in de kunsten terecht te komen. Dat was thuis niet te verkopen. Mijn parcours is daardoor anders verlopen en ik heb er veel langer over gedaan om mijn plek te bepalen. Nu ik mijn eigen gezelschap heb, vond ik het heel belangrijk om ook een jongerenwerking op te zetten (onder de titel Jong Gewei). Ik wil zorg dragen voor de alternatieve manieren waarop je in de kunsten kan belanden. Voor jongeren met een migratieachtergrond is het belangrijk verschillende gradaties te kunnen aanbieden. Het is niet altijd makkelijk de jongeren te rekruteren. Theater kruist hun pad vaak niet, ze

75

gent —

Bal Mosquee

denken eerder aan film of zijn gefocust op later geld verdienen. Dat heeft veel te maken met het tekort aan rolmodellen.”

Haiders interesse in kunst begon met breakdance en leidde hem via een voorstelling met Chokri Ben Chikha naar het Ballet van Vlaanderen, naar Rosas en het Brusselse TransfoCollect. “Mijn traject vangt aan onder de bibliotheek van Gent, daar vormden we met de tijd een breakdance community. Toen we weggepest werden door de conciërge vonden we een shoppingcenter met een hele geschikte marmeren vloer. Na een tijdje noemde we onszelf L’ecole des Champions.”

Nu geeft Haider regelmatig zelf coaching aan jongeren door middel van workshops die vaak vertrekken vanuit de inhoud. Net het bespreken van politieke problematiek zet jongeren aan: “Je hoeft maar over Israël en Palestina te beginnen of over de vluchtelingencrisis en je bent meteen in gesprek.”

De strijd is nog altijd niet volledig gewonnen, zo blijkt uit het gesprek over zijn positie in het veld. Ondanks de structurele subsidie in 2017 is het voor Kloppend Hert nog steeds niet vanzelfsprekend om speelplekken te vinden. “Hokjesdenken speldt je al snel het label ‘multicultureel theater’ op. Anderen vinden de thema’s waar we mee aan de slag gaan, te maatschappelijk gevoelig voor hun publiek. Zo wordt het gecensureerd.” Het is niet vanzelfsprekend serieus genomen te worden door het professionele veld: “Ik heb mijn plek moeten bevechten en doe dat op een bepaalde manier nog steeds. We hebben nood aan nieuwe denkers, nieuwe visies en verhalen.

Theater kan als vleugel dienen. We praten te veel over de verschillen en te weinig over wat we delen. Ik heb als Arabier geen monopolie op de identiteitscrisis. Op een bepaalde manier zijn we allemaal slachtoffer.”

Op zaterdag 23 februari bezoeken we Bal Mosquee, een van de jaarlijkse initiatieven van Kloppend Hert dat is ontstaan vanuit een interesse om naast voorstellingen ook artistiek onderzoek te delen met een publiek. Iedere Bal Mosquee neemt een bepaald thema als uitgangspunt. Door middel van live muziek, theatrale interventies, documentaires en gesprek wordt dit keer de vraag ‘waar kan het naartoe met ons onderwijs?’ onderzocht. Vragen als: ‘Wat is de mens? Wat kunnen we kennen? Zijn wij onze hersenen? Zijn we van nature egoïstisch of zijn we sociale dieren? Wat is de verhouding tussen wetenschap en religie?’ worden verspreid over twee weekenddagen verkend. Kloppend Hert toont werk van zichzelf en van Jong Gewei, en nodigt gastsprekers en gezelschappen uit voor lezingen en toonmomenten.

De avond vindt plaats in de zaal van Bij’ De Vieze Gasten.

Druppelsgewijs komt er een zeer gevarieerd publiek binnen, jong en oud en van allerlei achtergronden. Iedereen neemt plaats op de kriskras opgestelde stoelen. De theateropstelling is voor Bal Mosquee omgedraaid: wij als publiek zitten op het podium en de spelers op de tribune. Achter ons tekent een meisje gedurende de hele avond associatieve tekeningen op de muur. Op de tribune zitten een tiental spelers in uitbundige kostuums kriskras verspreid. Haider zit in het midden en draagt een wolvenkostuum. Hij opent de avond met een vlijmscherpe tekst waarin hij als wolf de samenleving toespreekt. De wolf toont ons hoe we voortdurend meten met twee maten en ‘de ander’ slechts accepteren als deze bereid is eerst ‘getemd’ te worden. Thematisch is de toon daarmee meteen gezet.

De programmaonderdelen die daarna volgen zijn zeer verschillend. We luisteren naar maatschappijkritische rap van ShiSha (Shirin Rabi), een West-Vlaamse muzikante met een Perzische achtergrond; jongeren van het gezelschap fABULEUS tonen hun work-in-progress over de toekomst van het onderwijs in regie van Haider zelf; kunstenaar Peter Aers brengt samen met vier spelers van Jong Gewei het kortverhaal Machtiger dan kennis; en architect, schrijver en beeldend kunstenaar Wim Cuyvers vertelt over zijn werk in relatie tot scholen, gebouwen en onderwijs. Tussendoor komt de Kinderfanfare (een project van Bij’ De Vieze Gasten) af en toe ongevraagd binnenvallen (waaronder tijdens de lezing van Wim Cuyvers die zijn ietwat conventionele voorleestoon respectvol moest onderbreken, aangezien hij juist een pleidooi hield over non-hiërarchische vormen van kennis…).

Wat bij blijft is de rijkdom aan vormen van kennis en kunst en de verschillende instapniveaus die zo’n avond de toeschouwers biedt. Behoorlijk theoretische en rationele bijdragen

77

worden afgewisseld met klassieke zang en theatrale bijdragen zonder tekst. Een politieke speech als die van de wolf staat naast een literair verhaal over een peuter die de domheid van zijn ouders en de kleuterschool bevraagt. Humor en ernst, oud en jong, professioneel en amateuristisch; alles lijkt naast elkaar te mogen bestaan. Uiteindelijk gaat het om het aanleggen van een levend archief van inspiratiebronnen rond onderwijs en disciplinering in bijzijn van een live publiek. Zeldzaam om een samengestelde avond mee te maken waarin niemand inboet aan zijn of haar niveau en er toch voor ieder iets uit te halen valt. Hoewel waarschijnlijk niemand van de aanwezigen de term ‘safe space’ zou gebruiken, heb ik zelden een situatie meegemaakt die de term zo dicht nadert.

Voor mij was hiphop geen doel maar een medium We ontmoeten socioloog, jeugdconsulent en rapper Fatih De Vos in Vooruit waar hij een periode werkte als publiekswerker. We nemen plaats in een glazen ruimte op de communicatieafdeling. Van tijd tot tijd klinken er boorgeluiden aangezien Vooruit verbouwd wordt. Maar Fatih’s aanstekelijke stem en boeiende levensverhaal komen overal moeiteloos bovenuit.

Zonder computer was Fatih De Vos nooit in de kunst- en cultuurwereld terecht gekomen, zo laat hij ons weten. Hij kreeg er een op zijn achttiende en ontdekte Myspace, de voorloper van Facebook, maar dan gericht op muziek. Hij maakte een profiel aan en nam voor de lol een nummer op. Het werd meteen opgepikt. Naar eigen zeggen puberde hij laat en terwijl hij op de universiteit startte met sociologie, begon hij daarnaast meer en meer muziek te maken. Zijn teksten hadden succes en Fatih maakte al snel deel uit van de (weliswaar nog prille) rap scene in Gent. “Ik had er een dubbele relatie mee.

Aan de ene kant ging ik er heel hard in. Aan de andere kant had ik nooit oogkleppen op. Ik bleef bezig met de samenleving. Rap werd zo een katalysator voor kunst en cultuur in bredere zin.”

Fatih’s netwerk groeide, hij trad op in België, Nederland en Zuid-Afrika en won diverse prijzen. Maar op een gegeven moment werd hij de hiphop een beetje beu. “Er is veel oppervlakkigheid. Voor mij was hiphop geen doel maar een medium.

Mijn drijfveer werd steeds meer de wens jonge gasten iets te vertellen, het delen van mijn levensverhaal, mijn eigen zoektocht naar identiteit. Hiphop heeft emancipatorische en politieke potentie. Je houdt de samenleving een spiegel voor.

Rap is therapeutisch voor mij.”

Toch bereikt hij niet altijd de mensen die hij zou willen bereiken. Jongeren uit de buurt voelen zich vaak sneller aangetrokken tot gangsterrap. “Die houden de maatschappij ook

gent —

Via hiphopworkshops komt Fatih op allerlei scholen terecht. Hij geeft graag les vertelt hij ons. “Jongeren uit probleemsituaties of uit de arbeidersklasse zijn 10.000 stappen verwijderd van een plek als KASK. Dat is onvergelijkbaar met iemand uit de middenklasse. Het kunstzinnige wordt in die gezinnen niet van thuis uit gestimuleerd. Die jongeren luisteren vaak naar hiphop die status biedt. Het idee iemand te kunnen zijn die je niet bent. Je gebrek aan zelfbeeld compenseren met stoere gangsterrap. Ze voelen zich aangetrokken tot het machismo, de criminaliteit en de onderdrukkende attitude naar vrouwen die in die muziek heerst. Maar rap moet antisysteem blijven. Gangsterrap bevestigt net de mainstream met hun focus op kapitalistische vormen van succes. Het wordt pas interessant als het incorporerende en het revolutionaire elkaar ontmoeten. Malcolm X en Martin Luther King hadden elkaar nodig.”

Fatih’s interesses liggen precies op het snijvlak van kunst en maatschappij, sociologie en poëzie, wetenschap en muziek. Helaas ervaart hij regelmatig een kunstmatige scheiding tussen die werelden. “De sociale sector en artistieke sector distantiëren zich van elkaar. Bij programmatoren is de artistieke norm toch altijd het belangrijkste”. Een van de projecten

Mijn werk is een vorm van herverdeling Stijn Van Dorpe stelde voor elkaar te ontmoeten in het Eagle Café in de Rabot-buurt. Ik ben een beetje te laat, dus haast me naar de plek. Ik kom binnen in een bruine buurtkroeg waar ik hartelijk ontvangen wordt door, wat ik later begrijp, de Albanese café-eigenaar.

Bedachtzaam en voorzichtig articuleert beeldend kunstenaar Stijn van Dorpe zijn gedachten. Hij leidt zelf geen eigen instelling, maar werkt samen met verschillende organisaties die zich voortdurend verhouden tot de relatie tussen kunst en samenleving. Tim Bruggeman van De Koer heeft ons naar hem toe gegidst. Zijn praktijk kenmerkt zich door een interesse in het maatschappelijke samenspel van mensen en de rol van kunst in een neoliberale samenleving. Tot voor kort leidde hij samen met vier andere kunstenaars Croxhapox, een niet-commercieel platform voor actuele kunst dat sinds 1990 bestaat.

Nu het niet langer voldoende subsidie ontvangt, functioneert het als nomadisch platform zonder eigen locatie. Croxhapox onderzoekt nieuwe manieren van werk tonen met aandacht voor de precaire situatie van de kunstenaar vanuit een geloof in een artist-run organisatie.

“Croxhapox is een van de oudste kunstenaarsinitiatieven.

Toen het in 1990 ontstond, draaide het volledig op vrijwilligers.

Rond 2000 kwamen de subsidies pas echt op gang, maar het deed Croxhapox geen goed om zich te moeten verhouden tot de bestaande subsidielogica. Het veranderde van een plek waar alles mogelijk was tot iets waar alles gepland en gecontroleerd moest worden. Terwijl het net een kunstenplatform

was dat wilde ageren in het moment. Wat biedt zich aan?

Wat borrelt er op? Croxhapox wilde er gewoon zijn en aandacht hebben voor wat er is. Als je dan eerlijk bent, kan je de bestaande subsidierichtlijnen niet volgen, want er is geen concept naar de toekomst. Het functioneert juist door zich niet vast te leggen.’

Stijn is daarnaast deel van piloot.co, een artistiek platform rond een team van vijf kunstenaars en een bemiddelaar.

Samen denken ze na over de ontwikkeling van Tondelier, een nieuw stadsdeel in Gent. Tondelier grenst aan de Rabotwijk en ligt op een voormalig fabrieksterrein in de 19de-eeuwse gordel van Gent. Het Rabot wordt — zoals veel wijken — geteisterd door gentrificatie. Ook Tondelier is bedoeld om nieuwe bewoners aan te trekken. Het gebied wordt ontwikkeld door een publiek-private samenwerking tussen de Stad Gent en Tondelier Development N.V., die in de aanbesteding de opdracht gaven tot een meerjarig kunstproject.

Piloot.co wil de relatie tussen de huidige en nieuwe bewoners onderzoeken in de vorm van artistieke interventies en het creëren van werk in de publieke ruimte. Stijn opereert het liefst in non-institutionele ruimtes, zoals in het Eagle Café. Hij wijst me op een ingelijste zwart-wittekening die aan de muur naast ons hangt. Het bestaat uit een soort getekend rizomatisch overzicht van verschillende elementen die met elkaar verbonden worden, zoals ‘de noordzee’, het ‘eagle cafe’ en de

© Tomas Uyttendaele

een spiegel voor zou je kunnen zeggen. Het laat zien hoe de samenleving alleen nog maar om geld en succes draait.” Fatih’s rap vinden die jongeren vaak te moralistisch, ze luisteren liever naar Boef. “Over mij zeggen ze ‘hij is wel allochtoon, maar hij praat niet als een allochtoon’.” Zelf komt Fatih uit een arbeidersmilieu. “Daar heerst toch het idee dat je met kunst en cultuur geen geld kan verdienen. Mijn moeder vroeg zich af waar ik mee bezig was. Moet hij niet werken? Pas na jaren zag ze het opgebouwde netwerk en de fans…”

die hij als coach begeleid is A school Called Tribe, een project met jazzstudenten van het KASK en MC’s van de straat, waarbij muzikanten en rappers jamsessies met elkaar houden. “Er zit heel veel toekomst in omdat de muzikanten leren van elkaar.

Het artistieke resultaat is een onvoorspelbare mix van jazz, hiphop en slam poetry.”

Als zelfstandig ondernemer loopt Fatih vaak tegen de muren van de subsidielabels aan. Het artistieke en participatieve zijn gescheiden. “Het is lastig bruggen te bouwen met een subsidiesysteem dat zo gefragmenteerd is. Ook de jaarlijkse thema’s die subsidiënten hanteren werken vaak averechts. Je gaat dan de geldschieter naar de mond praten. Mijn interesses liggen juist op het snijvlak van theater, rap en journalistiek.

Op dit moment ben ik bezig een album uit te brengen, een sociaal-artistieke jeugdwerkorganisatie op te starten en zal ik binnenkort beginnen aan een lerarenopleiding. En misschien dat ik, als de kalende plek op mijn achterhoofd de overhand genomen heeft en een monniksleven in isolatie mijn voorbestemd lot zal wezen, nog wel eens een roman zal schrijven.”

79

film Voyage au Mer du Nord van Marcel Broodthaers. Als start voor zijn langdurige traject bij piloot.co creëerde Stijn onder de titel Building an art community een eerste ontmoeting/ interventie in het Eagle Café. Deze bestond uit een gratis slivovitsj (een soort brandewijn van pruimen) van cafébaas Rushdie, een mosselhapje en de film van Broodthaers, die aan de voet stond van de conceptuele kunst. Zo vermengt Stijn voortdurend elementen die verschillende publieken verenigen: van lokale buurtbewoners tot professionals uit het artistieke veld.

Dat doet hij telkens in een poging de kunst buiten het formele veld te brengen en de hiërarchieën binnen de samenleving - die perfect gespiegeld worden door de kunstwereld - aan te kaarten en door elkaar te schudden.

Stijn: “Mijn werk is een vorm van herverdeling. De white cube is een kapitalistische vertaling van een utopie. Het is een plaats waar de verbeelding de vrije ruimte krijgt, maar die tegelijk de perfecte ruimte schept voor allerlei vormen van speculatie. Het werk dat ik maak moet altijd naar buiten, ik wil niet dat het alleen binnen de kunstruimte bestaat. Ik ben geïnteresseerd in het herdenken van kunst als een relationeel veld. Piloot.co bevindt zich middenin de frictie. Tondelier wordt een wijk die bestaat uit chique woningen. Dat Tondelier Development N.V. mee ingestapt is, is waarschijnlijk omdat de aanwezigheid van kunstprojecten de beeldvorming ten goede komt en de appartementen in waarde doet stijgen. Het gaat erom verschillende werelden naast elkaar te plaatsen. Ik deed een vergelijkbaar project in De Tarwewijk in Rotterdam en nodigde 250 mensen uit om een lijn op een kaart te wandelen. Onder de titel Short Cut Tarwewijk werd zowel openbaar als privéterrein doorkruist.

De wandelaars gingen bijvoorbeeld een voordeur binnen en kwamen via de tuin van de achterburen in een andere straat weer naar buiten. De tweede keer dat ik een dergelijke tocht organiseerde, kreeg het een event-karakter. Het kijken werd agressiever. Er is altijd een spanning tussen kijken en bekeken worden, maar het is belangrijk dat de bestaande organisaties en bewoners in een wijk de mogelijkheid krijgen zichtbaar te worden en invloed uit te oefenen. We organiseerden daarom voor de wandeling een publiek gesprek. Daarin spraken we o.a. met de Vereniging Dialoog en Sociale Binding (DSB) over het monument voor de gastarbeider op het Afrikaanderplein en met team ANIKA over tactieken om isolement van sommige Poolse nieuwkomers in de stad te voorkomen.”

gent —

’s Middags ontmoet ik Mark Jeanty, de artistiek leider van Bij’ De Vieze Gasten, een sociaal-artistieke werkplaats in De Brugse Poort die projecten initieert, voorstellingen programmeert en de zaal beschikbaar stelt voor initiatieven uit de buurt.

Tussen 1971 en 2011 was De Vieze Gasten een politiek getint cabaretesk gezelschap dat al reizende hun sketchmatige voorstellingen presenteerde op pleinen en in tenten. Eind jaren ’90 waren ze het reizen beu en kozen ze voor het kleinezalencircuit. Toen ze in 2000 hun subsidie verloren, kregen ze de kans om mee in te stappen in een nieuwe regeling: sociaal-artistieke projecten. Mark - die op dat moment werkte in Centrum Netwerk in Aalst - werd gevraagd om de sociaal-artistieke werking op te starten. Dit werd Bij’ De Vieze Gasten, een productiehuis, buurthuis en programmerend theater dat sinds 2001 onafhankelijk werkt.

Mark: “We zijn de eerste zes maanden met iedereen in de buurt gaan praten. We wilden erachter komen wat de buurt doet bewegen, wat er leeft. De buurt is inmiddels al enorm geëvolueerd, maar vroeger was er eigenlijk geen reden om hier te komen. De wijk had weinig te bieden en de huizen waren verwaarloosd.” De Brugse Poort is voortgekomen uit de textielfabrieken. De Vlasfabriek bijvoorbeeld had meer dan 4000 arbeiders, die er hun eigen huizen en eigen winkels hadden. Toen in de jaren ’60 en ’70 de fabrieken gesloten werden omdat het goedkoper was in Oost-Europa te produceren, trokken de arbeiders weg. Zo trok de buurt mensen aan die het minder goed hadden. De Brugse Poort is getekend door iedere migratiegolf. Er is daardoor o.a. een Marokkaanse, Turkse en een Joegoslavische gemeenschap. Er leven rond de 70 nationaliteiten in De Brugse Poort. Nu worden ook veel jonge gezinnen aangetrokken door de wijk. Gentrificatie is net als in de Rabotwijk ook hier aan de hand. Alhoewel de stad de sociale mix wil behouden, groeit de privémarkt veel sneller dan de sociale woningen.

Bij’ De Vieze Gasten bestaat uit drie elementen: het initiëren van sociaal-artistieke projecten, het uitnodigen van voorstellingen en concerten, en het ter beschikking stellen van de zaal aan de buurt. “Het gaat erom te vertrekken van datgene waar de mensen mee bezig zijn en niet vanuit waar jij hoopt dat ze mee bezig zijn. Onze eigen projecten vormen de kern van het huis. De ideeën daarvoor komen óf vanuit het team, óf vanuit mensen van buiten: een groep mensen uit de buurt of een organisatie. Als het idee een beetje vorm heeft gekregen, zoeken we professionele kunstenaars die dat kunnen begeleiden. We nemen dan altijd een paar maanden om het idee

bekend te maken aan de buurt en om te onderzoeken wie er mee zou willen doen. Een voorbeeld daarvan is Iedereen Feest dat op 1 juni plaatsvond. Het idee om iets te doen rond het organiseren van een feest ontstond in een vergadering, daarna hebben we mensen uit de buurt uitgenodigd mee te brainstormen. Zo kwamen we op het idee om allerlei feesttradities te combineren.”

“We werken vanuit alle kunstdisciplines: fotografie, dans, theater, literatuur … Andere belangrijke projecten zijn De Propere Fanfare en De Karavaan. De Propere Fanfare bestaat uit ruim 100 muzikanten en dansers, een mengelmoes van nationaliteiten en generaties, die wekelijks repeteren en regelmatig optreden. De Karavaan is eveneens een muziekproject waarbij de ontmoeting met de Roma-gemeenschap centraal staat. Daarnaast hosten we theaterlessen onder de naam De Plank en repeteert en speelt Jong Gewei hier, de jongerentak van Kloppend Hert, het gezelschap van Haider Al Timimi.

Diversiteit en samenleving is voor ons een zeer belangrijk thema, maar we zijn niet uitgesproken politiek. Het is belangrijk niet te polariseren, anders lopen we het risico mensen te verliezen. Wij zoeken naar wat mensen verbindt.”

een volledige carte blanche. DOK werd een experimenteerzone. In 2013 wisten we dat we het laatste jaar ingingen, het afscheidsfeest was al gepland. Twee weken van te voren kregen we een melding: DOK mocht nog drie jaar verder.”

“Alles is hier in de open lucht, we zijn niet gaan investeren in een vast gebouw aangezien we altijd hebben geweten dat we op een gegeven moment zouden gaan verhuizen. We hebben ingezet op eigen inkomsten, bij ons is 40% subsidie en 60% eigen middelen. Vrijwilligers zijn cruciaal voor ons, zij houden de plek draaiende. We werken met ongeveer 70 mensen per jaar. Zij komen hier om verschillende redenen: soms gaat het om zingeving, soms omdat ze over tijd beschikken, soms hebben ze nood aan een tweede kans.”

“We zijn vergelijkbaar met een plek als De Koer, maar zij zijn intellectueler en artistieker. Wij zijn een soort merk. Bij De Koer is alles een proces, bij ons is dat niet zo. Vanaf 2014 zijn we het residentschap centraal gaan stellen; de zogenaamde DOK-bewoners. We hebben een concreet doel, namelijk hen te faciliteren in het realiseren van hun ideeën. We wilden niks meer eenmalig doen, maar wel investeren in langdurige samenwerkingen. Dat doen we via een open call. We selecteren mensen die niet alleen vanuit een artistiek standpunt werken, maar ook vanuit een maatschappelijke betrokkenheid.

Projecten variëren van slakken kweken, water zuiveren, de queer gemeenschap, knuffeltherapie voor ouderen en slow journalism. Bij het selecteren van de DOK-bewoners vinden we diversiteit cruciaal, de man/vrouw-verhouding moet in balans zijn, bijvoorbeeld. Verder laten we de residenten vrij. We doen niet aan doelgroepdenken. Het gaat erom jonge mensen met een idee te kunnen faciliteren. Dat dingen uitgeprobeerd mogen worden in vertrouwen. Ons publiek is gans Gent. Wij zijn een tijdelijk verhaal. We wisten vanaf het begin dat we ooit zouden gaan verdwijnen. Ik kan het einde niet goed voorspellen, maar ik vind dat DOK een heel goed verhaal geworden is.

Deze plek is een tijdelijke tool om de toekomst vorm te geven.

Het duurde even voordat we de taal van ambtenaren begrepen,

Het tijdelijke verhaal van DOK in de oude haven van Gent De ontmoeting met Liesbeth Vlerick, de coördinator van DOK, start met een rondleiding over het terrein. DOK startte in 2011 als de tijdelijke invulling van een groot terrein in de oude haven van Gent. In de zomer vinden er activiteiten plaats die variëren van concerten, sportactiviteiten en filmvertoningen tot exposities, barbecues en rommelmarkten. Ieder jaar werkt DOK rond een thema, eerder waren dat: gastvrijheid, flexibiliteit, superdiversiteit en mobiliteit, zelfbestuur, boerenverstand en de termen radicaal en erkenning. Voor 2019 is het thema ‘concreet/concrete’. Het is het laatste jaar voor DOK en dus gaat het erom ideeën concreet uit te werken en om te zetten in actie. Terwijl we over het terrein lopen, zien we wat verder de nieuwe flats omhoog torenen. “Toen we hier kwamen, was er helemaal niets, overal was er ruimte.” Inmiddels is de toekomst van de wijk steeds beter zichtbaar, de nieuwe Gentse woonbuurt aan de oude haven is een realiteit geworden.

Liesbeth: “Voordat we hier kwamen, was de oude haven een soort kankerplek: er vonden louche praktijken plaats, het was een terrein vol met sluikstort. Wij zagen er mogelijkheden en zijn naar de eigenaar gestapt, we vroegen subsidie aan bij het Vlaams stedenfonds en hebben de plek terug op de kaart gezet. We bleken op het juiste moment te hebben aangeklopt en zijn een nieuwe vzw gestart. Het bleek een enorme speeltuin, een plek vlakbij het centrum zonder voorbeeld. Het was

© Lara Staal

Vertrek van datgene waar de mensen mee bezig zijn, niet van waar jij hoopt dat ze mee bezig zijn

81

maar uiteindelijk hebben we volledige autonomie gekregen.

Nu is het moment gekomen om de stekker eruit te trekken. In 2020 gaan we weg. Het is financieel onhoudbaar, het gebouw en het materiaal zijn niet in orde. Sommige initiatieven kunnen hier misschien wel blijven, daar is ruimte voor.”

We blijven met plezier tegen de stroom in zwemmen In de Ruimte ligt aan de Fransevaart, net buiten de kleine ring. Het is een plek die je moet kennen of waar je toevallig voorbij loopt en de moed vindt te vragen wat er binnen gebeurt.

Hun website informeert alleen over het hoogstnodige: de namen van de ateliers, de agenda en de contactinfo. Terwijl Sofie en ik langs het water lopen, kruisen we verkeersbordjes waarop staat: 5km, een project van de Nederlandse beeldend kunstenaar Harmen de Hoop. We treffen artistiek coördinator Robert Monchen en kunstenaar Adriënne van der Werf meteen als we aan komen lopen. Ze zitten onder de open gerolde garagedeur. Om hen heen louter witte ruimtes met verschuifbare muren, ideaal voor het cureren van exposities. Tijdens het gesprek begroet Robert regelmatig voorbijgangers. Twee jonge jongens komen binnen en vragen wat hier plaatsvindt. Robert geeft enthousiast antwoord. Na een uitvoerige rondleiding schuiven we ook mee aan tafel onder het rolluik.

Robert: “In 2014 zijn we onze vorige ruimte In De Frigo verloren, daar kwamen de paddenstoelen letterlijk uit de muren.

Hier aan de Fransevaart is het gebouw aanzienlijk beter. Er is een gebrek aan vrijplaatsen in Gent en er bestaat een grote vraag naar toegankelijke expositieruimtes. Het is zeer moeilijk als kunststudent of als afgestudeerd kunstenaar om ruimtes te vinden waar je je werk kan ontwikkelen en exposeren. We hebben de afgelopen zes jaar meer dan 1000 kunstenaars een plek gegeven. We programmeren performances, exposities en concerten. Het traject dat we bieden is duurzaam: vaak komen mensen binnen als student en vertrekken ze als professioneel

gent —

kunstenaar. Wij nodigen kunstenaars en curatoren uit op basis van hun inzet en niet louter vanuit de inhoud of esthetiek.

Mensen mogen hier fouten maken, als je maar vertrekt vanuit een zekere urgentie. We werken niet vanuit een eenduidig profiel. Heel veel verschillende soorten subculturen vinden hier hun plek. In de Ruimte kan voor iedereen een thuis zijn. We hebben geen pretentie en willen laagdrempelig zijn. Het publiek is daardoor projectafhankelijk. Buurtprojecten trekken andere mensen dan een experimentele muziekavond of exposities. De deur staat heel vaak letterlijk open.”

“Naast de expositieruimtes en de concertzaal zitten hier 12 ateliers in het gebouw. Zo zit hier een professioneel houtatelier, een zeefdrukatelier, een muzieklabel, een schildersatelier, een computerprogrammeur, grafisch ontwerpers en een atelier voor instrumentenbouw. De organisatie werkt nog steeds grotendeels gratis. Er is een hoge vorm van zelfredzaamheid doordat iedereen bijdraagt aan de werking. Ik ben

zelf 4 tot 5 dagen met In de Ruimte bezig en werk daarnaast als filmmaker en decorbouwer. Het is voor ons heel belangrijk om onze onafhankelijkheid te behouden, alleen zo kunnen we een autonome zone creëren en garant staan voor de ontwikkeling van een nieuwe generatie kunstenaars. We merken dat er een grote drempel is voor subsidieaanvragen. Het vergt een enorme inspanning en je zou iemand gespecialiseerd in dienst moeten nemen om zich daarmee bezig te houden. We beschikken voorlopig niet over de middelen om dat te realiseren en blijven daarom, met plezier, tegen de stroom in zwemmen.”

“Een van de laatste grote projecten die we hebben gerealiseerd was de Biënnale van België, waarbij we zeven collectieven en meer dan honderd kunstenaars naar de Floraliënhal in Gent hebben gebracht. Het was een prachtig project, maar tegelijkertijd was het enorm moeilijk om de gepaste ondersteuning te vinden. Er worden astronomische bedragen uitgegeven aan ‘gevestigde’ kunstenaars, maar het beleid vergeet dikwijls dat

de vernieuwende kracht van onderuit komt. Alle kunstinstellingen in de stad zitten in het centrum. Er bestaat een onzichtbare muur tussen de binnenring en de wereld daarbuiten. Terwijl meestal de interessante plekken in de marge liggen.”

“In december 2019 moeten we hier weer vertrekken. Ik heb al een andere ruimte op het oog. Ik wil daar een internationale residentiewerking starten. De staat van het gebouw is helaas erbarmelijk. We zullen eerst fondsen moeten zoeken en vervolgens minstens twee jaar verbouwen. Toch verheug ik me op die nieuwe plek. Het wordt een interessante periode van heroriëntering.”

Een pleidooi voor kwetsbaarheid Sofie en ik krijgen een uitvoerige rondleiding op Dok Noord door Dominique Willaert, artistiek leider van Victoria Deluxe, een sociaal-artistieke werkplaats. Sinds de zomer van 2011 maakt Victoria Deluxe deel uit van het cultuurbedrijvencentrum De Expeditie. Een paar jaar geleden nam Compagnie Cecilia het initiatief om een grote hal om te vormen tot culturele werkplek. Victoria Deluxe is een van de bewoners samen met Circuscentrum, JES Stadslabo, Miramiro, Compagnie Cecilia, aifoon en Vrede vzw.

Dominique: “We bestaan sinds 2002 en zitten sinds 2012 in dit pand. De Expeditie moet meer eigen inkomsten genereren. Dat creëert nogal wat spanning. Wij willen juist mensen die buiten de projectsubsidies vallen ondersteunen en die beschikken vaak niet over de middelen om hier ruimtes te huren.”

Als we langs de keuken lopen zegt Dominique: “Vroeger kochten we altijd het voedsel dat het goedkoopste was, nu letten we op duurzaamheid en koken we vegetarisch. Dat is niet altijd makkelijk want jongeren houden vaak van vlees en het moet niet zo zijn dat wij onze normen gaan opleggen.”

“Dit was vroeger een schippersbuurt, maar daarna is het een Turkse buurt geworden. Onlangs deden we een project dat plaatsvond in de kapsalons hier. We hebben buurtbewoners een camera gegeven en gevraagd 30 minuten te filmen. Als je wilt weten wat er in de buurt speelt, moet je bij de kappers gaan zitten.”

“Wij doen vier grote projecten per jaar, waarvan ik er één regisseer en we maken ook graag documentaires. We werken ongeveer zes tot acht maanden aan een project. Tegenwoordig proberen we een gesprek rondom een idee zo snel mogelijk met deelnemers te voeren zodat die ook agency krijgen.

Vervolgens zoeken we naar kunstenaars die de juist skills hebben om een bepaald project te begeleiden.”

“In de sector willen wij alles moduleren, maar als je het belangrijk vindt om met diverse gemeenschappen in de stad te werken moet je anders gaan opereren. Willen wij de voorstellen afstemmen op onze manier van werken of zijn wij bereid

83

onszelf aan te passen aan de voorstellen? Wat wij binnen de Vlaamse artistieke veld bijvoorbeeld ontroerend noemen is niet universeel. Je moet kunnen en willen onderhandelen op het moment dat je met en vanuit meerdere culturen samenwerkt. De kunstopleidingen hebben wat dat betreft een blinde vlek, wij leiden geen mensen op die intercultureel kunnen onderhandelen.”

“Onze projecten zijn divers, soms meer artistiek en soms meer activistisch georiënteerd. Zo organiseerden we onlangs een klimaatfietstocht met jongeren met een migratieachtergrond en hielden we een wake voor Aleppo.”

“Er is altijd het gevaar van het valse multiculti: het romantiseren van de ander. Sociaal-artistieke projecten hebben de neiging altijd te willen beginnen vanuit ‘van waar kom je?’, maar soms wil iemand simpelweg een personage worden. Een grote liefde voor de kunst bestaat uit nederigheid. We proberen niet de reguliere kunst na te bootsen. Op dit moment werken we aan een fitnessvoorstelling, ik maak die samen met een Maiada Aboud, een Palestijnse performancekunstenaar.

We raakten geïnspireerd door de Basic Fit: een betaalbaar fitnesscentrum waar de hele wereld samenkomt. Een fitnesscentrum is een soort microwereld, er wordt gedatet, muziek geluisterd, nieuws uitgewisseld… Voor de audities hebben we geflyerd in de buurt van de fitnesscentra en een twintigtal mensen geselecteerd. We spelen de voorstelling in de Sports and Health club Fit Out in Destelbergen.”

“Een ander project dat we nog steeds vaak tonen is de documentaire Wat hebben we verdiend vandaag waarin zes OostVlaamse landbouwbedrijven anderhalf jaar lang gevolgd zijn en inzicht geven in het harde bestaan van boeren die vandaag de dag proberen rond te komen.”

“Wij hebben als sociaal-artistiek gezelschap dat

gent —

structureel gefinancierd wordt veel vrijheid. Maar de infrastructuur laat weinig nieuwe stemmen toe. Er is een gebrek aan dialoog. Het beleid loopt altijd de feiten achteraan. Nieuwe initiatieven zoals vzw Massala van Bilal Abbas worden al vanaf de start gewurgd. Ik zou een pleidooi willen houden voor kwetsbaarheid in onze sector. We willen altijd weer onze winkel in de etalage zetten. We schrijven niet over ons falen. We worden gesocialiseerd succes te tonen, terwijl we zoveel meer zouden kunnen leren van elkaars fouten.”

“Mijn werk is mijn identiteit geworden, terwijl ik weet dat ik meer en meer moet gaan loslaten. Ik zou graag het werk overdragen aan een jong iemand of een duo. Ik weet zeker dat Victoria Deluxe ook zonder mij kan bestaan. Maar het is niet makkelijk, loslaten creëert angst en mijn job is fantastisch.”

© Together We Stand

Ik probeer iets groters te doen dan mijzelf, maar mijn stad is totaal niet mee Ik ontmoet Sam De Waele op zijn eigen locatie in de Fluweelstraat. Een oud schoolgebouw doet nu dienst als hiphopcentrum. Hij richtte Together We Stand op samen met zijn collega Karim Kalonji. Sam De Waele kwam zelf in de wereld van breakdance terecht als kind. Hij zag het op tv en raakte gefascineerd. Via verschillende hiphopgroepen en -formaties begon hij deel te nemen aan allerlei wedstrijden waar hij succes na succes oogstte. Zo reisde hij internationaal en ontmoette hij diverse breakdance tradities. In Seoul in Korea ontdekte hij de meeste levendige breakdance cultuur waar iedere crew over zijn eigen studio beschikt. Zo werd er een droom geboren en besloot hij een plek in te richten in Gent.

Sam: “Ik wilde niet alleen een studio voor mijn eigen team, maar iets dat van waarde zou kunnen zijn voor meer mensen. Een tijd lang werkten we in de zaal van De Kopergieterij, die zaal was zes keer zo groot als wat we nu hebben, maar ik wilde een eigen plek. Ik ben drie jaar op zoek gegaan naar een eigen ruimte, maar het werd een menselijke pingpong. Iedereen vond dat we goed bezig waren, maar niemand kon ons helpen. Uiteindelijk hebben we deze huidige locatie gevonden, een voormalig schoolgebouw. We hebben heel veel moeten investeren. Sinds we deze plek hebben proberen we de organisatie echt voeten in de aarde te geven. Freelance dramaturge en redacteur Ellen Stynen helpt ons daarbij. Maar we zijn maar met z’n drieën, en Karim en ik zijn breakdancers - geen dossierschrijvers - dus we lopen regelmatig tegen grenzen aan. Er is in Gent amper een breakdancecultuur en daar willen wij verandering in brengen, maar we krijgen daar nauwelijks erkenning voor. Ik probeer iets groters te doen dan mijzelf, maar mijn stad is totaal niet mee.”

“Na elke breakdanceles geven we een vrije training, daar komen alle generaties samen. Het principe is: each one teach

85

one. Als iemand hongerig is, steek ik daar al mijn energie in.

Helaas bereiken we nog weinig meisjes, we proberen die aan te trekken door gratis workshops. Breakdance is de dansvorm met de meeste mogelijkheden, het is oneindig complex en de variaties eindeloos. Je kan de vormen telkens opnieuw uitvinden. Elk jaar komen er massa’s nieuwe moves bij. De groepen zijn op dit moment hoofdzakelijk wit. Het is niet eenvoudig om migrantengemeenschappen hier te krijgen. Om het financieel haalbaar te laten zijn, moeten we gaan groeien, maar we willen geen mainstream dansschool worden. Bij breakdancelessen kan je niet met te grote groepen werken.”

“Bij Together We Stand komen meerdere dingen bij elkaar, het gaat niet alleen om het dansen, maar ook om elkaar opvoeden, om broederschap en om gedeelde normen en waarden. Naast workshops organiseren we filmavonden, barbecues en besteden we ook regelmatig aandacht aan beatbox, rap, dj’en en graffiti. Het gaat niet alleen om de weg naar de top, maar ook om ontspanning en gemeenschapsvorming. Helaas worden we nog steeds vaak als hobby bekeken, kennelijk lukt het ons nog onvoldoende om ons werk zichtbaar te maken.”

Mijn mond konden ze me niet afpakken.

We ontmoeten Serdi Alici, dé beatboxer van Gent, tijdens de buurtkeuken special van Campo die voor deze zomereditie in de openlucht plaatsvindt. Een (bijna) maandelijks rendez-vous waar Campo’s buurtbewoners samen eten en er ondertussen artistieke interventies plaatsvinden.

Serdi is bekend als muzikant en beatboxer, maar heeft ook veel theaterervaring. Hij speelde mee in verschillende voorstellingen van Union Suspecte en de KVS, en is een van de begeleider bij het Brusselse collectief TransfoCollect. Alhoewel de buurtkeuken een gezellige luide aangelegenheid blijkt, lukt het Serdi mij in sneltreinvaart zijn levensverhaal te vertellen.

“Het was thuis op z’n zachtst gezegd niet paradijselijk. Ik heb een aanzienlijk deel van mijn jeugd in een instelling gezeten.

Alles werd daar aan banden gelegd, maar mijn mond konden ze me niet afpakken. Toen ik voor ‘t eerst iemand hoorde beatboxen dacht ik ‘dat wil ik ook kunnen’. Ik heb zes maanden non-stop geoefend tot ik het kon.”

“Bij het jeugdhuis Habbekrats ging ik vaak chillen. Op een dag vroeg een begeleider daar aan mij en een vriend of we geen theater wilde maken. Zo ben ik in de wereld van de kunsten gerold. Niet veel later won ik de Kunstbende.”

“Ik mocht nooit worden wie ik wilde. Mijn broer zei me dat ik nooit een artiest zou zijn, dat ik mijn familie niet ten schande moest brengen. Het theater bleek de enige plek waar ik mezelf kon zijn. Ik maak geen onderscheid tussen muziek, performance en theater, bij mij is alles één. Ik ben

gent —

een entertainer. Mensen willen vermaak na hun werk. Wat ik doe bestaat altijd uit drie stappen: eerst choqueren door iets verrassends te doen dat niemand ziet aankomen, dan een dikke zet doen, ze entertainen en energie geven en tot slot kan je dan doen wat je wilt. Als je een publiek eenmaal mee hebt, is alles mogelijk. Elk publiek is anders, je moet ze weten te bespelen. Als mensen mij zien, zien ze eerst een dikke Turk. Er is veel racisme hier in België. Maar overal waar ik opgetreden heb kijken de mensen uiteindelijk verliefd naar mij. Ik zie de gezichten tijdens een optreden veranderen.”

“Ik werk graag met jongeren omdat ik weet wat het is om in de hel te zitten. Op mijn 15 jaar zat ik als enige Turk in een jeugdgevangenis. Maar ik weet ook hoe je een paradijs in de hel kan creëren. Bij TransfoCollect zijn wij een grote familie.

Het gaat niet alleen om samenwerken, maar ook om samen eten en samen knuffelen. Wij gaan uit van de inbreng van de jongeren. Iedereen heeft talent maar niemand weet dat van zichzelf. Dat wil ik bij mensen naar boven brengen. En talent creëer je door hard te werken. Ik geloof dat iedereen kan worden wat hij of zij wil.”

We zijn nog iedere dag aan het onderzoeken wat ‘participatie’ precies is.

Als we Manoeuvre binnenlopen in de dynamische Wondelgemstraat midden in de Rabotwijk zit er een grote groep vrouwen te werken in het atelier. Allen zijn ze met textiel in de weer. De vrouwen hebben uiteenlopende achtergronden en zitten in verschillende groepjes bij elkaar. Sommige luisteren, naast de handarbeid, naar muziek en drinken thee.

Chris Rotsaert, artistiek coördinator van Manoeuvre, vertelt over het project waar ze momenteel mee bezig zijn: “We zijn aan het werk rondom het thema ‘landschap’. We vroegen

de deelnemers ‘wat is een landschap voor jullie?’. Toen zijn we mentale landschappen gaan borduren die nu wandelkaarten worden. We haken de verschillende vlakken. Ondertussen krijgt het project inhoud en vorm vanuit de verhalen tijdens het maken. Uiteindelijk wordt het een werk dat gaat over grenslijnen, dat we op locatie zullen activeren op Kunst & Zwalm, een tweejaarlijks beeldende kunstevent in Zwalm.”

Manoeuvre is, naast het open atelier ook een platform voor kunstenaarsresidenties. De residenties zijn gericht op het creëren van open samenwerkingsmodellen en het in dialoog gaan met de context van de plek. Manoeuvre richt zich op beeldend kunstenaars met co-creatieve ambities. Ze tonen en activeren het werk in ruimtes voor beeldende kunst of in de publieke ruimte. De focus ligt op relationeel werk waarin de interactie tussen publiek en makers centraal staat.

Manoeuvre beschikt over verschillende ateliers - van textiel tot zeefdruk, hout of lassen - maar start er ook nieuwe op vraag van residenten of vanuit de noodzaak of talenten uit de buurt.

Chris: “We zijn begonnen in de volkstuinen, daar zaten mensen van allerlei achtergronden te haken, daar wilden we iets mee doen. Manoeuvre is voortgekomen uit Made by Oya, een collectief van vrouwen met diverse achtergronden die samen aan een eigen collectie werkten met ontwerpers en Rocsa, dat stond voor kunst in de publieke ruimte, gericht op tijdelijke invullingen. We worden ondersteund door het Kunstendecreet, de Vlaamse Gemeenschap, de stad Gent en Vooruit.”

“Sinds drie jaar zitten we in dit gebouw. Voordien was het een bank. Helaas stond de kelder onder water dus het vergt veel onderhoud, maar iedereen draagt zijn steentje bij.

We werken met langdurige residenties. We zijn niet geïnteresseerd in een ‘vluchtelingen-project’ of een ‘Turks project’, we zoeken naar een daadwerkelijke mix. We focussen ons op kunstenaars die willen samenwerken, al zijn we nog iedere dag aan het onderzoeken wat ‘participatie’ precies is en kan

betekenen. De residerende kunstenaars of collectieven zoeken tijdens hun residentie samen met het kunstenaarsteam van Manoeuvre en de participanten uit welke werkvorm gehanteerd wordt. Dit is altijd anders, er is geen formule. We werken ad hoc. We laten de kunstenaar vrij en streven naar een zo sterk mogelijke uitwisseling tussen makers, kunstenaars, denkers en publiek. We spelen in op de noden van de kunstenaars om co-creatief aan de slag te gaan. Zo startten we vorig jaar een nomadisch zeefdrukatelier op voor de events Coverslut met residente Grace Ndiritu (UK). Een aantal participanten reisde mee en zeefdrukte live op een event in de artist run gallery in Birmingham, we herhaalden dit met meerdere participanten op de alternatieve kunstbeurs Poppositions in Brussel. Zo blijven veel van onze participanten betrokken gedurende gans het proces van creatie, maken en tonen.”

“We tonen momenteel het werk Hybrid Heads in het Gentse Design Museum, het resultaat van een samenwerking met designer Daniela Dossi (IT) die een aantal jaren geleden is gestart met een klein project. Dat is uitgemond in een langdurige residentie, een onderzoek met verschillende lagen. Het onderzoek kan puur textieltechnisch worden bekeken, maar het is ook een artistiek onderzoek met een politieke inslag.

Hybrid Heads is een boek, gemaakt vanuit en met de participanten, dat nu als open design tool participatief kan worden ingezet. Het brengt de verschillende manieren van participeren samen die Manoeuvre onderzoekt.”

We lopen naar de binnenplaats achter Manoeuvre en gaan in de schaduw zitten met Nathalie Maelfait die de zakelijke coördinatie doet: “We voelen ons aangetrokken tot de periferie.

De kunstenaars die hier belanden voelen zich aangesproken tot het sociale aspect. Uitwisseling staat dan ook centraal bij ons. De uitwisseling van skills, verhalen, andere gewoontes, manieren van kijken vanuit verschillende achtergronden, opleidingen, leefwerelden. Je bent bereid je in te leven en een open houding te hebben waar nieuwe invalshoeken zich aanbieden.

Het kunstwerk groeit vanuit de samenwerking. De kunstenaars in residentie maken, zo lang ze hier zijn, deel uit van de organisatie. We selecteren niet via een open call, de dingen gebeuren organisch en intuïtief: soms ontstaat de samenwerking door een babbel op een opening van een tentoonstelling of we nodigen kunstenaars uit om ons atelier te bezoeken en van het een komt het ander. Een korte residentie mondt dikwijls uit in een langere. Het gaat niet om het vinden van grote namen, maar om kunstenaars die uit de residentie een meerwaarde halen voor hun verdere oeuvre.”

“Tot nu toe zijn er nog niet zoveel deelnemers uit de buurt als resident gestart. Wel Hannelore van Dijck, een grote naam uit de buurt, waarmee we het project Vlaggenveld hebben gerealiseerd. Natuurlijk wonen de residenten tijdelijk in de

87

buurt en worden ze daardoor ook tijdelijk buurtbewoner, sommigen blijven zelfs hangen. We hebben ook eens de vraag gekregen van een Syrische beeldhouwer of hij hier zijn atelier kon houden. Maar Manoeuvre faciliteert geen individuele maakprocessen, we boden hem wel aan om hier in de zomer te komen werken en hij werkte mee met residente Grace Ndiritu.

Samen met Ali G, een andere participant, zochten ze samen met ons naar een participatieve methode om te blokdrukken.

Onze organisatie zou nog diverser mogen zijn, je zou hopen dat dat vanzelf gaat, maar we stimuleren dat nog steeds actief.”

“We zijn nu aan het werk met het Wijkgezondheidscentrum hier in de buurt. Vanuit de vraag om hun toekomstige nieuwe wachtruimte vorm te geven, gaven we de betrokkenen van het centrum een introductieworkshop met beeldend kunstenaar Veerle Michiels, zodat we elkaar beter leerden kennen.

Samen dienden we een subsidieaanvraag in en Manoeuvre trekt nu het ontwerptraject met Veerle. Zo’n projecten zorgen voor een brede mix doordat het participanten aantrekt met verschillende motieven, waardoor de input veel rijker en uitdagender wordt.”

“We stappen ook in wijkprojecten, zoals het vormgeven van de nieuwjaarsreceptie of een barbecue in de buurt. Dat soort dingen blijven we doen, om met onze voeten op de grond te blijven en bottom-up te blijven werken. Tegelijkertijd is het belangrijk dat we onszelf in deze wijkprojecten artistiek blijven uitdagen: we creëerden laatst een weefinstallatie tussen de tafels van een buurtfeest. Het is belangrijk om dat in het bredere geheel blijven zien, zodat wat we doen niet louter om versieren gaat.”

Een kunsthal als een soort stad op zichzelf In meerdere gesprekken kwam het nieuwe project Kunsthal Gent voorbij. Als ik aanbel bij het monumentale 14de-eeuws karmelietenklooster in het centrum van Gent doet artistiek coördinator Danielle van Zuijlen open. Tijdens de rondleiding sluiten ook zakelijk coördinator Tim Bryon en Sofie Joye aan.

In het weekend is Kunsthal Gent een tentoonstellingsruimte die gratis te bezoeken is. Op werkdagen is het een werkplek voor kunstenaars in residentie. De stad deed een open call voor eenieder die een artistiek concept wilde ontwikkelen voor het voormalige klooster, dat de jaren ervoor als museum met een privécollectie gefunctioneerd had. Het kunstenaarscollectief 019 en de atelierwerking NUCLEO besloten samen te zitten en een plan te uit te werken. Aan tafel nodigden ze daarbij verschillende partners uit zoals Art Cinema OFFoff, de opleiding Curatorial Studies van de

gent —

Mijn publiek is zo divers als Gent divers is

artistieke organisaties uit Gent, naar een conferentie over artist run spaces waar Kunsthal als spreker was uitgenodigd. En momenteel ontwikkelen we een concept om de vrijdagavonden te laten programmeren door andere organisaties met vooral artist talks, zodat het een consequent moment wordt waarop je elkaar kan ontmoeten in Kunsthal.’

“We zien Kunsthal Gent als een soort stad op zichzelf, een plek die in voortdurende verandering is. We werken dan ook met een ‘stadsbouwmeester’, een architect die zorg draagt voor de ruimtelijke interventies in het gebouw. We hebben nieuwe ruimtes moeten bouwen om de hal bruikbaar te maken.

We hebben ons geïnspireerd op het concept van de Endless Exhibition, een werk en statement van de Amerikaanse kunstenaar Prem Krishnamurthy. Dat betekent dat alle (grote) werken die worden gemaakt, blijven staan. Zo groeien we telkens door. Daarnaast hebben we ook kleinere tijdelijke exposities.”

“De kunstenaars met wie we werken zijn zowel opkomend als gevestigd, en zowel lokaal als internationaal. Die combinatie is best moeilijk voor een publiek. In de weekenden moeten we het vooral hebben van toevallige voorbijgangers en door de week juist van hele specifieke bezoekers.”

We ontmoeten Willem Vandesande in Vooruit waar hij samen met muziekprogrammator Wouter Vanhaelemeesch jaarlijks het eendaagse indoor muziekfestival Out the Frame organiseert. We spreken Willem omdat hij de initiator is van All Eyes On Hip Hop, een van de eerste hiphop-events in Gent.

Met een zekere ernst en opvallende openheid reageert Willem op onze vragen.

“Ik was van jongs af aan geïnteresseerd in het organiseren van dingen. Zo zat ik bijvoorbeeld in het scholierenparlement.

All Eyes On Hip Hop is ontstaan doordat ik als hobby ben begonnen met het organiseren van feesten met de muziek die ik zelf goed vond. Ik kwam in de hiphop terecht via een vriend.

Hij heeft de passie voor die muziek op mij overgebracht. Ik was geïnteresseerd in woordkunstenaars zoals FM Doom, maar ook Dokter Dre, Cypress Hill en Dilated People. Ik heb nooit van blingbling gehouden. Eerst heb ik samen met die vriend dingen opgezet, later ben ik alleen verder gegaan. De eerste feestjes organiseerde ik in Hoogstraaten, waar ik vandaan kom, een stad met dorp allures. Later ging ik studeren in Gent. Toen ik begon uit te gaan ontmoette ik langzamerhand mensen met dezelfde muzieksmaak. De eigenaar van de club White Cat stond er wel voor open om mij een feest te laten organiseren.

Hiphopfeestjes hadden een slechte naam, die stonden bekend

“We besteden veel aandacht aan wat een ‘tentoonstelling’ kan zijn. We willen voorbijgaan aan de tentoonstelling als logisch eindpunt. Hoe kan je op een andere manier cureren?

We hebben interesse in het ontwikkelen van discours. De kunstenaars met wie we werken bouwen mee aan onze identiteit.

Naast de tentoonstellingen proberen we met het ontwikkelingsprogramma (zes residenties per jaar) een ruimte te creëren waar er geen druk ligt op het proces en het onderzoek. De nadruk ligt bij de residenties niet op het eindproduct, alhoewel er tegelijkertijd wel nood is aan een eindpunt. Dat formuleren we dan samen met de kunstenaar.”

© All Eyes On Hip Hop

Gentse Koninklijke Academie voor Schone Kunsten (KASK) en de kunsteducatieve organisatie das Kunst. Deze organisaties huizen tegenwoordig allemaal in Kunsthal Gent, maar het is het vijfkoppige coördinatieteam van de nieuwe organisatie dat de artistieke werking van Kunsthal bepaalt.

Danielle en Tim: “We zien Kunsthal als een experimenteel kruispunt van verschillende disciplines dat wel vertrekt vanuit de beeldende kunsten. We hebben een grote interesse in de grensgebieden, maar vinden het belangrijk dat er helderheid is over de referenties. Met Kunsthal willen we voorzien in de lacune die tussen kunstscholen en musea ligt.”

“Toen we met 019 en NUCLEO samenzaten wisten we al snel dat we het niet alleen wilden doen, maar dat we wel de regie wilden. We nodigden verschillende organisaties uit om mee aan tafel te zitten. Die onderhandeling was niet altijd gemakkelijk en sommige organisaties zijn er dan ook al vroeg uitgestapt. We hadden veel bijeenkomsten nodig om de richtlijnen te bepalen. We zagen Kunsthal als een machine en zochten naar vormen waarop we die machine het beste konden inzetten om het veld mee te ondersteunen.”

“We creëerden vanuit 019 en NUCLEO een nieuwe organisatie. Bij het selecteren van de kunstenaars voor het residentieprogramma betrekken we ook telkens iemand van OFFoff en van das Kunst. In de samenstelling van het nieuwe team hebben we niemand specifiek voor de communicatie en de publiekswerking, dat hebben we nu opgedeeld tussen de verschillende mensen, maar je voelt dat de visie daarop nog niet helemaal is uitgewerkt. Ieder lid beschikt maar over een halve dag per week. Dat is natuurlijk veel te weinig, wat in de praktijk veel overuren betekent.”

“We moeten nu voor onszelf kijken hoe we dit duurzaam kunnen maken. Deze ruimte is natuurlijk allereerst een grote kans, maar eronder schuilt veel fragiliteit. We zien op veel plekken dat mensen gratis werken. We realiseren ons dat Kunsthal de indruk wekt dat er veel geld is, dat komt door het grote gebouw en de grote dingen die we gebouwd hebben. We worden dan al snel vergeleken met het SMAK, maar de bedragen die wij krijgen zijn van een totaal andere orde.”

“Het is in het programma belangrijk om te blijven kiezen voor noodzaak. De vraag is hoe je je identiteit helder houdt. Er is veel collegialiteit met de andere organisaties in Gent, maar we willen geen allegaartje worden. Wel is het onze ambitie om van betekenis te zijn voor het Gentse veld en ons gebouw met nog meer (tijdelijke) partners te delen. We werken naast onze vaste partners ook met diverse projectmatige partners, zoals de kunstscholen en externe curatoren. Met het ontwikkelingsprogramma willen we linken leggen met de andere organisaties in Gent. Zo reden we in het najaar met een busje naar Birmingham, met vertegenwoordigers van zeven kleinere

89

als plekken waar veel geblowd, niet gedanst en regelmatig gevochten werd.

All Eyes On Hip Hop heeft altijd veel vrouwelijke bezoekers gehad, in tegenstelling tot sommige andere hiphopfeesten. Veel evenementen lieten vrouwen gratis binnen vanuit de gedachte dat de mannen wel zouden volgen. Maar de dynamiek verandert dan, dan gaat het niet meer om de muziek maar om andere dingen. De hiphop die ik draaide was nooit denigrerend naar vrouwen toe. Die muziek heeft me nooit geïnteresseerd. Als je iets organiseert dat gedreven wordt door de kwaliteit van de muziek trek je die agressiviteit van drugs en frictie niet aan.”

“De feestjes in de White Cat werden een groot succes.

De sfeer op een All Eyes On Hip Hop evenement was in Gent gekend als een plek waar je wilde zijn. Niet alleen hiphopfans kwamen erop af, maar ook muziekfans en fans van feesten in het algemeen. Op een gegeven moment werd het te vol, toen zijn we overgestapt naar de Charlatan waar we 800 man konden ontvangen.”

“Ik denk dat ik goed heb kunnen communiceren waar hiphop om gaat: niet om blingbling, vrouwen en criminaliteit, maar om positiviteit, groepsgevoel en om het innemen van een stem door groepen die niet gehoord worden. Het witte Vlaamse publiek heeft wellicht geen feeling met de jaren ’60, ’70 en ’80 in New York of Los Angeles. Kennelijk heb ik de vibe kunnen overbrengen naar een breed publiek. Dat is nooit de

gent —

bedoeling of het opzet geweest. Ik wilde gewoon iets organiseren voor mijn vrienden die van dezelfde muziek hielden als ik. Mijn hobby is mijn werk geworden. Ik heb veel commerciële voorstellen afgeslagen en heb altijd puur vanuit mijn eigen smaak gewerkt. Mijn publiek is zo divers als Gent divers is.

Iedereen is altijd welkom geweest, maar ik heb nooit mijn best gedaan bepaalde doelgroepen te bereiken. Ik wil geen subsidie aanvragen, want ik heb er moeite mee dat er dan altijd iets sociaals aan moet gekoppeld worden. Het moet kunnen draaien om de muziek. Door te focussen op het integreren van een bepaalde doelgroep mis je volgens mij je doel. Ik heb vrienden in alle soorten en maten en dus is mijn publiek ook altijd divers geweest. Wel heb ik altijd streng gelet op het beleid van de security, vaak zijn die onrespectvol naar vrouwen en mensen van kleur. Daar kon ik furieus van worden.”

“Ik heb ook een aantal jaar als boekingsagent voor Greenhouse Talent gewerkt, die zijn samen met Live Nation de grootste organisatoren van festivals en concerten in België en Nederland. Na 2,5 jaar ben ik vertrokken en als zelfstandige verdergegaan, maar het is financieel niet makkelijk. De monopoliepositie van dat soort grote organisaties maken het heel moeilijk voor mij als kleine garnaal om er tussen te zwemmen.”

“All Eyes on Hip Hop bestaat nu 14 jaar en ik ben me aan het heroriënteren voor de toekomst. Ik ben ouder geworden en op de feesten die ik organiseer komen bijna geen bekenden meer af, terwijl ik begonnen ben met het voor mijn vrienden te organiseren. Het is commerciëler geworden, soms heb ik daardoor geen voeling meer met de essentie. Tegelijkertijd kan ik All Eyes on Hip Hop niet doorgeven aan iemand anders, het blijft mijn kind dat nu aan het puberen is. Mijn droom is ooit een groot All Eyes on Hip Hop-festival te organiseren, maar dat kan ik niet alleen. Ik heb daarvoor financiële partners nodig.”

Het gaat niet om ‘nieuwe’ mensen, maar om mensen die er al zijn We ontmoeten Bilal Abbas in De Meubelfabriek waar vroeger De Koer zat. Sinds kort is er een nieuwe tijdelijke invulling in de fabriek op de Meibloemstraat gestart. Bilal is de oprichter van Masala vzw, een organisatie die streeft naar meer diversiteit in de kunst en cultuur omdat net daar de beeldvorming tot stand komt. Diversiteit in de breedste zin: van mensen met lage inkomens tot ouderen in tehuizen.

Daarvoor heeft Masala tools ontwikkeld zodat burgers zelf hun verhaal kunnen vertellen.

Masala is een mediaplatform voor burgers met alle mogelijke achtergronden. Het platform organiseert interactieve en educatieve activiteiten voor kinderen, jongeren en volwassenen zoals mobile journalism, programmeren en het maken van films en muziek. Op deze manier zet Masala zich in voor een samenleving waar diversiteit extra gestalte krijgt.

De rondleiding door De Meubelfabriek is indrukwekkend, we passeren projecten en activiteiten als indoor voetbal, een fietsatelier, meubels en decoratie bouwen met recupmateriaal, een metaalatelier, een buurtkeuken, repetitieruimtes, een boksplek, yogalessen, een coworking space, een jeugdhuis, stadslandbouw en een tweedehandswinkel …

De ruimte van Bilal zelf, waar Masala huist, is simpel maar prachtig vormgegeven. Bilal legt ons uit dat alles zo is ingericht dat alle materialen gemakkelijk uit elkaar kunnen worden gehaald voor hergebruik en dat 70% van de materialen gerecycleerd zijn. De inrichting is, aldus Bilal, gebeurd door een groep vrienden, die geloven dat verandering mogelijk is.

“Ik was al lang op zoek naar een ruimte voor Masala en informeerde bij de stad naar de plannen voor De Meubelfabriek.

Er zou een open call komen waar ik toen op heb gereageerd. De plek wordt nu geleid door een groep mensen die allemaal iets verschillend doen maar wel geloven in een gemeenschappelijk doel, namelijk een pluralistische samenleving waarin iedereen zijn eigenheid kan en mag bewaren. De focus ligt niet op integratie, maar op contributie. Wat kan een individu bijdragen in plaats van hoe goed iemand zich kan aanpassen.

We hebben een maandelijks parlement en iedere resident heeft stemrecht. Mensen uit de buurt zullen op lange termijn kunnen aansluiten en hebben dan ook inspraak. Dat is niet eenvoudig moet ik zeggen (lachend), democratie zorgt voor veel vertraging. Een volgende keer zou ik misschien voor een semi-dictatuur kiezen. Het samen delen van een ruimte creëert veel uitdagingen, zoals wie de wc’s gaat schoonmaken. In het begin deed ik dat, omdat ik niet wilde dat meisjes die naar de workshop komen zich ongemakkelijk zouden voelen. Een site met zo’n omvang heeft nood aan propere wc’s. Godzijdank is onze toilet-gate nu opgelost.”

“Masala is ontstaan vanuit de wens en noodzaak om interculturele televisie te maken. Na jaren van tv kijken, debatten en lezingen volgen, werd het mij duidelijk dat veel mensen spreken over de islam of over migratieachtergrond zonder te weten waar ze het over hebben. Veel oudere mensen willen niet vliegen omdat ze op tv altijd neerstortende vliegtuigen zien. Als je migranten enkel als gevaarlijk laat zien, dan krijgen de mensen vanzelf angst. Ruwweg 30% van de bevolking in België heeft een migratieachtergrond.”

“Ik heb verschillende aanvragen gedaan, maar nooit iets toegekend gekregen. Het werd me duidelijk dat ik niet alleen een goed concept moest hebben, maar ook over een netwerk moet beschikken. Ik ben met de tijd business-minded geworden: logo’s, netwerk, pr… Dat alles is nodig om je een plek te verwerven.”

“Ik heb een vreemde associatie bij het woord ‘nieuwstedelijk’, alsof het over ‘nieuwe’ mensen gaat, terwijl het gaat om het gebruiken van de capaciteit van de mensen die er al zijn.

‘Diversiteit’ wordt nog steeds omgeven door gimmick-denken, het wordt gezien als iets extra. Bij veel instellingen mag je wel een residentie doen, maar als je echt om middelen vraagt kan het eigenlijk nooit. Men wil wel diversiteit, maar het moet altijd in het plaatje passen. De goede bedoelingen houden werkelijke progressie tegen. In het theater zie ik veel diverse groepen theater maken die nooit een diverse gemeenschap bereiken. Men wil diversiteit omdat het hip is, maar de subsidiesystemen laten helemaal geen nieuwe stemmen toe. Jongeren hebben helemaal geen zin om formulieren in te vullen. Het theaterveld wordt nog steeds door de anciens geleid.”

“Arabisch en shariawetgeving heb ik in de avondschool geleerd. Hoe meer ik leerde, hoe meer ik besefte hoe weinig mensen kennis hebben over de islam, ook moslims niet. De

91

hoogste vorm van aanbidding binnen de islam is dat je zaadjes plant waarvan mensen nog steeds de vruchten kunnen plukken als je er niet meer bent. Masala vzw is in zekere zin zo’n zaadje dat ik heb geplant en waarvan ik hoop dat mensen er iets aan hebben, ook als ik er niet meer ben.”

“De focus van Masala ligt op digital storytelling, het aanleren van technieken. We moeten onze eigen verhalen kunnen vertellen. Het probleem is dat mensen met een laag inkomen geen toegang krijgen tot de tools die daarvoor nodig zijn. Het is op de lange termijn essentieel om de televisie en mediawereld binnen te dringen. Een eigen platform kan voor een tegenwicht zorgen. De reacties van het middenveld zijn vaak het meest demotiverend: ‘Je bent wel heel ambitieus’, ‘je bent met zoveel dingen tegelijkertijd bezig, je moet beter focussen’, ‘je moet de dingen stap voor stap doen, niet alles tegelijkertijd.’

Een jaar lang heb ik daarnaar geluisterd en ben ik er niet uit geraakt. Toen heb ik een jaar niet geluisterd en wonder boven wonder, het werkt.”

“Masala bestaat nu twee jaar. De middelen zijn nog een probleem. De jongeren die al aan ons verbonden zijn maken de beste reclame. Nu we De Meubelfabriek als locatie hebben, gaat het bereiken van anderen makkelijker worden. Via brugfiguren, andere organisaties en workshops op scholen hopen we steeds meer jongeren te bereiken. Masala moet uiteindelijk ook een productiehuis worden voor het maken van films.

Masala gaat over lessen in mondigheid en zelfredzaamheid maar vooral over samenwerking.”

gent —

93

Beste Gent,

Een open brief aan de stad Gent Lara Staal

Een open brief aan Gent door Lara Staal 1/4

Onlangs kreeg ik de gelegenheid je meerdere malen te bezoeken en in gesprek te gaan met een aantal van de verschillende artistieke en culturele praktijken die jij rijk bent. Kunstenpunt en ik spraken met vijftien organisaties, personen of initiatieven die allen werken op het snijvlak van kunst, cultuur en burgerschap.

Plekken, mensen en ideeën die zich soms aan het oog onttrekken, buiten de stadsring plaatsvinden of zich niet via de geijkte subsidiekanalen financieren.

Praktijken die waarschijnlijk niet zo regelmatig geïnterviewd worden in bekende kunst- en cultuurtijdschriften of uitgenodigd worden op het hoofdpodium van prestigieuze festivals. Broeinesten die wellicht niet bekend staan als stedelijke hotspot, maar een cruciale rol spelen in het dagelijkse leven van een gemeenschap, deelnemers, bezoekers, vrijwilligers of bewoners.

Het was een bijzonder mooie reis langs diverse oude gebouwen die heringericht zijn, buurthuizen, binnentuinen, cinemazalen, bruine cafés en semipublieke ruimtes. En ik realiseerde me bij ieder nieuw gesprek wat een rijke stad Gent is, mits je bereid bent een beetje goed te zoeken. Een stad met een opvallende hoeveelheid actieve burgers die het risico nemen eigen initiatieven op te starten, soms regelrecht tegen de stroom in, varend op louter urgentie als brandstof. En alhoewel de verscheidenheid van de initiatieven in het oog springt, was er telkens die herkenbare onderstroom, het vuur in de ogen van de mensen die we interviewden, de overtuigingskracht van het belang van een bepaalde plek en werking.

Maar in elk gesprek was er één element dat iedere keer weer ter sprake kwam: het gebrek aan tijd. Het gebrek aan tijd om de zorg te leveren die men vond dat er geleverd moest worden aan bewoners, participanten, kunstenaars en projecten. Gebrek aan tijd om aan pr te doen en het bestaan van de organisatie voldoende kenbaar te maken. Gebrek aan tijd voor het schrijven van subsidiedossiers. Gebrek aan tijd om ambtenaren, beleidsmedewerkers en subsidiënten te vertellen over de werking en de benodigdheden. Gebrek aan tijd om verbouwingen af te maken, waterlekken te voorkomen, tuinen te onderhouden.

En toch, en toch, BESTE GENT, maakte ieder van de gesprekspartners tijd voor ons. Iedere organisatie of persoon die we spraken was bereid op goed vertrouwen met ons samen te zitten, ons uit te nodigen in zorgvuldig uitgedachte ruimtes, uitvoerige rondleidingen te geven en in te gaan op onze vragen. Want als je ergens in gelooft, dan vind je altijd wel een manier om dat verteld te krijgen. Daar maak je dan ruimte voor, ook als er in eerste instantie niet direct iets tegenover staat.

Dit GEBREK AAN TIJD, duidt volgens mij op een fenomeen dat ondertussen een trend geworden is. Want wat niet winstgevend is kan nog maar met mondjesmaat op steun rekenen. De fragiliteit die dat genereert sprong, naast de onmiskenbare overtuigingskracht, in het oog. Want de vraag is of culturele en artistieke initiatieven op louter noodzaak en onverzettelijkheid kunnen volhouden, of er niet een moment is dat ze opbranden, omdat er meer nodig is dan goede moed en goede ideeën.

Vandaar DEZE BRIEF, BESTE GENT, omdat ik de indruk kreeg dat hoewel de meeste initiatieven zich misschien niet in het centrum afspelen, ze wel de broodnodige longen zijn van de stad. En daarin ben je natuurlijk niet alleen. Iedere grote of middelgrote stad in Europa kampt met hetzelfde probleem. Wijken worden aan hun lot overgelaten omdat ze financieel weinig opleveren, tot dat mensen zich erom beginnen bekommeren en zorg willen dragen voor een dynamiek van

gent —

uitwisseling en gesprek, van verbinding, expressie en mondigheid. De nieuwe energie die ontstaat wanneer een leeg pand opnieuw bezet wordt of men met minimale middelen een buurthuis opzet, creëert plotseling een trekpleister.

De kleinschalige, lokale initiatieven wekken de aandacht van beleidsmakers die nieuwe kansen zien, kunstenaars die er nog relatief goedkoop een atelier kunnen huren, toeristen die willen pionieren en de grove parels van de stad willen ontdekken en uiteindelijk ook gezinnen die betaalbaar willen wonen.

En deze gezinnen kopen biologisch, doen aan yoga en hebben een moestuin…

En langzamerhand trekken ondernemers naar de wijk en binnen no-time wordt de oorspronkelijke bewoner voor een zogenaamd gul bedrag aangeboden zijn woning te verlaten.

En dit proces, dat we gentrificatie noemen, draagt een diepe tragedie in zich.

Het wordt aangetrokken door alles dat alternatief, pluriform en gemixt is, maar duwt in zijn aanzuigende werking alles door één en dezelfde mal. Totdat de middenklasse moeder ’s ochtends haar deur opent en alleen nog maar omringd wordt door andere middenklasse moeders met dezelfde bakfietsen en dezelfde boodschappentas.

BESTE GENT, misschien ben je verbaasd over een relaas dat gaat over woningbouw omdat je gedacht had dat ik het over kunst zou hebben, maar feit is dat deze uiteindelijk allemaal met elkaar te maken hebben. Iemand heeft op een gegeven moment gedacht dat kunst zich zou kunnen terugtrekken in witte en zwarte vierkante dozen waar mensen kaartjes voor moeten betalen om iets te gaan zien dat hen verrast of ontroerd of aan het denken zet. Maar de mensen die ik heb gesproken geloven niet meer zo in die dozen. Zij maken kunst op een plein, in een tuin of met een broodoven. Zij wassen de tapijten van de mensen in de buurt of organiseren buurtwandelingen. Zij doen projecten in sportscholen, kapsalons of beginnen te breakdancen in een shoppingcenter vanwege de geschikte marmeren vloer. En dus hebben zij alles te maken met wie daar woont, met welke publieke ruimte er beschikbaar is, met door wat voor cafés ze worden omringd. En dat heeft weer alles te maken met huurprijzen.

Iemand zei me in een van de gesprekken dat jij als stad de sociale mix van mensen in een buurt als De Brugse Poort wil behouden, maar dat de privémarkt veel sneller groeit dan de sociale woningen…

Ik schrijf je deze brief, BESTE GENT, omdat ik denk dat er reden is om ons zorgen te maken. Omdat we aan de ene kant zien hoe subsidiegeld steeds meer gelabeld wordt. Hoe projecten alleen gesteund worden als ze kunnen aantonen dat ze bijdragen aan het bereiken en activeren van specifieke doelgroepen. Hoe we eigenlijk de zwakke plekken van onze samenleving voortdurend de verantwoordelijkheid maken van kunstenaars en deze laten oplossen door culturele en artistieke initiatieven.

En tegelijkertijd zien we aan de andere kant hoe het kunstenveld, zowel in Vlaanderen als in Nederland, zich steeds meer aan het toespitsen is op ‘topkunst’, op uitmuntende instellingen – too big too fail – die een stad of land op de kaart moeten zetten. Instituten met dikke muren, pikzwarte zalen en spierwitte dozen waar mensen naartoe komen die geïnteresseerd zijn in, en tijd hebben voor, ‘gerenommeerde kunst’. Maar het zijn precies die plekken die vaak niet tot de haarvaten van een samenleving doordringen, juist omdat ze exclusief zijn. Dat

Een open brief aan Gent door Lara Staal 2/4

95

is hun aantrekkingskracht. Maar een stad moet niet vergeten dat deze bastions uiteindelijk vooral voor de lucky few bestaan. Terwijl een stad zoveel meer gezichten en achtergronden herbergt.

Democratie gaat over de macht aan het volk, maar ‘het volk’ is nooit homogeen en bestaat uit een oneindige variatie van mensen, leefwerelden, opleidingen, achtergronden en kwaliteiten. Zij kunnen zich potentieel wel scharen onder een groter ideaal, maar dan moeten ze wel over een stem beschikken, over de tijd om gedachten te kunnen formuleren, over het gevoel een keuze te hebben in wie ze willen zijn en worden. En dat is precies waar de praktijken waarmee we hebben gesproken in investeren: gemeenschapsvorming, autonomie, samenwerking, co-creatie en interactie, broederschap, spel, reflectie en duurzaamheid.

Vandaar dat ik, gebaseerd op de vijftien gesprekken, de volgende uitgangspunten met je zou willen delen. Ongevraagde adviezen zogezegd, die mijns inziens noodzakelijk zijn om die rijke diversiteit aan stemmen te behouden en ondersteunen. Om een democratie leefbaar en pluriform te houden. Om burgers de kans te geven zichzelf en hun omgeving mede vorm te geven. Om ervoor te zorgen dat samen leven, wonen en werken, meer is dan een terugtrekking in homogene bubbels van gelijkgestemden. Om uit te dragen dat het dagelijks leven uit meer zou moeten bestaan dan overleven enerzijds en consumeren anderzijds. Dat een stad idealiter een plek is die ruimte geeft aan uitwisseling, kritisch denkvermogen en verbeelding. En om dat te kunnen doen zijn de volgende inzichten wat mij betreft cruciaal.

1.

2.

Het schrijven van subsidiedossiers is achterhaald. Verzin andere aanvraagmethodes.

Creëer nieuwe selectiemethodes die ruimte geven aan verschil.

Breakdancers zijn niet per se dossiervreters.

Durf iets of iemand te ondersteunen op basis van een gesprek bijvoorbeeld.

Schrijven is vastleggen.

Vele initiatieven willen juist open blijven. Ze kunnen alleen op de noden van hun directe omgeving inspelen als ze onaf mogen blijven.

Durf dus te opereren vanuit vertrouwen.

Ondersteun een praktijk op basis van zijn intentie in plaats van op basis van zijn vooraf vastgelegde toekomstplannen.

3.

Veel praktijken spelen zich af op de grensvlakken tussen het sociale, het culturele en het artistieke. Dwing hen niet de regelgeving van alle verschillende decreten te leren om hen vervolgens telkens naar een ander decreet door te verwijzen.

De dossierlast wordt zo enorm. Maak ruimte voor werkingen die zich precies in de grijze zone tussen kunst en burgerschap afspelen

4.

Ieder individu wordt gevormd door zijn omgeving en niemand, maar dan ook niemand, werkt werkelijk alleen. Erken het belang van collectieve werkwijzen en gedeeld auteurschap en zorg dat het evenredig gesteund kan worden als de meer individueel vormgegeven praktijken.

5.

Bied niet alleen beschikbare vrije ruimtes maar genereer ook financiële ondersteuning voor een verbouwing. Het kan niet zo zijn dat een buurt- of kunstenaarsinitiatief blij moet zijn met een krot en zelf maar moet uitzoeken hoe om te gaan met gebrek aan elektriciteit, waterschade, paddenstoelen en muizen.

6.

Erken de waarde van vrijwilligers. Zorg voor een gelijkwaardige positie ten opzichte van een opdrachtgever. Plaats vrijwilligerswerk in een positief kader zodat het een stevigere sociale positie krijgt.

Een open brief aan Gent door Lara Staal 3/4

7.

‘Tijdelijke invulling’ klinkt geweldig en voor sommigen werkt het gedwongen nomadische bestaan omdat ze altijd in beweging moeten blijven, maar herken op tijd de waarde van een plek die mag blijven. Iedere twee, drie jaar van locatie naar locatie hoppen kan precies niet doen wat het beoogt; namelijk duurzame relaties ontwikkelingen met de buurt en zijn bewoners. Je ergens thuis voelen heeft tijd nodig.

Vertrouwen wordt niet in drie maanden tijd opgebouwd …

96

11. Falen is cruciaal. Topkunst Laten we nieuwe woorden 14. Niet iedereen beschikt

mislukt zogezegd nooit maar vinden voor het spreken over ouders die werken moet daarom voortdurend over diversiteit. Zelfs in de kunsten als serieuze conservatieve keuzes ‘nieuwstedelijke creatie’ optie zien. Creëer als maken. Want alleen door dreigt in de valkuil te trappen stad, naast de formele op ‘safe’ te spelen, kan bewoners, participanten, kunst hogescholen, het idee van ‘kwaliteit’ en toeschouwers en kunstenaars verschillende alternatieve ‘succes’ behouden worden. met een migratieachtergrond instapmogelijkheden in het Hierdoor circuleren altijd te bestempelen als ‘nieuw’. artistieke veld. weer dezelfde namen die Europa is één lange voortdurend op dezelfde geschiedenis van migratie 15. Zowel binnen de manier gepresenteerd en iedere migratiegolf kunsthogescholen, als worden aan een publiek. tekent een stad en een binnen het veld, is er nood Diepstedelijke praktijken land. Laten we dus spreken aan nieuwe stemmen. Maar daarentegen moeten kunnen over diepstedelijke creatie. de witte denkwijzen en falen. Risico is deel van Aangezien mensen met een structuren domineren nog het proces. Alleen daarom migratieachtergrond de steeds. kunnen ze direct inspelen op stad van vandaag evenveel de actualiteit en zoeken naar 16. Er is een gapend gat tussen hebben vormgegeven als nieuwe vormen. ieder ander. de kunsthogescholen en het veld. Geef nieuwe 9. Stop met doelgroepdenken. 12. Durf initiatieven hun initiatieven die toegankelijk onafhankelijkheid te laten Gemeenschappen met zijn voor afgestudeerden de behouden. Probeer niet verschillende culturele mogelijkheid hun werking alle kleinere organisaties achtergronden dienen op te starten. onder één gezamenlijke vlag serieus genomen te worden. te duwen. Pluriformiteit is Het idee dat er formules wezenlijk. Pas als iemand zouden bestaan om zijn specifieke zelf mag zijn, specifieke groepen binnen is er ruimte open te staan te halen is paternalistisch. voor anderen.

Iedere gemeenschap is net zo goed divers in zichzelf.

13. Pas op voor de valkuil Een ieder die het gevoel artistieke en culturele heeft serieus genomen te organisaties te verplichten worden en mede invloed steeds meer eigen middelen mag uitoefenen zal zich te genereren. aangesproken voelen.

Niet alle waardes zijn te verenigen met het 10. Er zijn zoveel goede winstmodel. ideeën. Durf de middelen beschikbaar te stellen om mensen een kans te geven deze te realiseren.

8.

17.

Durf een nieuwsgierige burger te zijn van je stad.

Wandel soms in buurten waar je nog nooit geweest bent. Vind de moed op deuren te kloppen die je nog niet kent. Verlaat met enige regelmaat het stadscentrum. Een stad is alleen divers als je durft je eigen habitats te verlaten.

18.

Sluit je als artistieke organisatie niet op binnen je vaste groep medewerkers en vaste publiek.

Blijf om je heen kijken.

Houd je deur open.

Durf dicht op de huid van zeer uiteenlopende mensen te werken.

« Ongevraagde adviezen zogezegd, die mijns inziens noodzakelijk zijn om die rijke diversiteit aan stemmen te behouden en ondersteunen — » Lara Staal

Een open brief aan Gent door Lara Staal 4/4