Cultuureducatie met Kwaliteit
2016 t/m 2020
SPECIAL OVER
Vieren!
het leukste magazine over cultuur op school - lesideeĂŤn, nieuws en praktijkverhalen
mening
inhoud
Tekst: Trea Scholten
Kunst en cultuur is een feestje!
08
Vier het plezier
Nee
Jesse Smale is groepsleerkracht groep 6 en cultuurbegeleider op de Delteykschool in Werkhoven.
Cultuureducatie is veel meer. Het stimuleert kinderen en geeft ze de ruimte om te ervaren, onderzoeken Dat is zeker een feestje. Omdat leerlingen nieuwe en te verbeelden. Als creatieve vakken werelden leren kennen. Nieuwe rituelen, andere op zichzelf staan, gaat het vaak om het gewoontes en andere meningen. Kunst en cultuur eindproduct. Juist in een snel veranderende maakt de wereld steeds een beetje groter. De kracht van maatschappij waar de kinderen in opgroeien cultuureducatie is dat wat vaak verstandelijk is, meer fysiek is het belangrijk om kritisch te leren denken, beleefd kan worden. Door er een feestje van te maken creatief te zijn, te communiceren, samen te werken raken leerlingen betrokken en enthousiast. Als je dit en oplossingsgericht te werken. Cultuuronderwijs legt vervolgens kunt integreren in de formele vakken, hier een goede basis voor. Met een doorgaande leerlijn krijgen ook deze meer betekenis. En dan wordt kun je vakken verbinden en leerlingen op hun eigen elke les een feestje. Plezier is dus eigenlijk de niveau laten ervaren, onderzoeken, verbeelden. En ja, dat is maatstaf voor een betekenisvolle les. natuurlijk een feestje!
Ja
Uit: Essay voor de Post HBO Cultuurbegeleider 2017 ‘Ateliers op de Stek: nu en in de toekomst’ Astrid van der Knaap is cultuurcoördinator op De Stek in Houten.
Vieren hoort bij het leven. We vieren de grote momenten: geboorte, verjaardag, de liefde. En we vieren successen: een zwemdiploma, de laatste schooldag, een mooi resultaat. Het vieren van kleine en grote gebeurtenissen gebeurt niet alleen thuis, maar ook op school. Door te vieren delen wij met onze kinderen onze tradities en rituelen. Met kunst en cultuur geven wij hier vorm aan. We vertellen verhalen, verbeelden, spelen, zingen en dansen om onze trots uit te drukken en ons plezier te delen. Zo leren we kinderen deel te nemen aan onze samenleving en het leven te vieren. Met deze Prikkels vieren alle schoolteams en culturele partners* dat de afgelopen jaren ruim 200 scholen in de Provincie Utrecht hebben gewerkt aan Cultuureducatie met Kwaliteit. De scholen geven praktische tips en lessuggesties en delen hun successen. Wij voegen er de mooie woorden van Mark Mieras aan toe over waarom cultuureducatie belangrijk is. En de handzame adviezen van vakdocenten. Leerkrachten geven aan dat zij met meer zelfvertrouwen en kundigheid de creatieve kracht van hun leerlingen kunnen versterken. Zij zijn er trots op dat zij met hun hoofd, hart en handen kunst, spel en plezier een stevige plek geven in hun onderwijs. Samen mogen we dit doorzetten. Want ook de komende vier jaar mogen wij met scholen, vakdocenten en partners verder werken aan Cultuureducatie met Kwaliteit! Hilde van Tol (Hoofd kunsteducatie Kunst Centraal) * Cultuureducatie met Kwaliteit 2017-2020 is uitgevoerd door Kunst Centraal, Landschap erfgoed Utrecht, Het Filiaal theatermakers, lokale kunsteducatie-instellingen, schoolbegeleiders en vakdocenten.
Hoofdredactie: Mirjam de Heer (Kunst Centraal) en Trea Scholten (Lef met Letters) Tekstredactie: Mirjam de Heer (Kunst Centraal) en Trea Scholten (Lef met Letters) Redactie: Marjolein Hovius (medewerker marketing en communicatie Kunst Centraal), Mirjam de Heer (coördinator marketing en communicatie Kunst Centraal), Hilde van Tol (Hoofd kunsteducatie Kunst Centraal), Dorien Wijstma (Educatiemedewerker Landschap Erfgoed Utrecht), Jos Bol (projectleider Kunst Centraal), Linda de Roos (projectleider Kunst
2 prikkels
Centraal), Angelique Groen (projectleider Kunst Centraal), Ellen Löwik (projectleider Kunst Centraal). Met bijdragen van: Tamara Oortwijn, Hilde van Tol, Mirjam de Heer en Trea Scholten Illustraties: Mireille Schaap, Ineke Goes, Marloes Toonen Foto’s: Stephanie Driessen, Marieke Duijsters, Anna van Kooij Vormgeving: Ykeswerk Drukwerk: Zwaan Prikkels is een gezamenlijke uitgave van Plein
C en Kunst Centraal en komt tot stand met subsidie van de provincies Noord-Holland en Utrecht en het Fonds voor Cultuurparticipatie. Prikkels verschijnt drie keer per jaar. Deze Prikkels is een eenmalige special die verschijnt in de provincie Utrecht. Oplage: 2.000 Abonnementen: basisscholen in NoordHolland en Utrecht ontvangen 1 exemplaar gratis. De distributie wordt verzorgd door Abonnementenland in Heemskerk. Losse nummers: € 5,50
Abonnement: € 15,- per jaar (3 nummers) Adverteren: bekijk de mogelijkheden op www.prikkelsonline.nl Special Alle rechten voorbehouden. Deze rechten berusten bij Plein C en Kunst Centraal c.q. de betreffende auteur. ISSN: 2214-3777
EXPERTS IN CULTUUR & EDUCATIE
En verder
04 Prikbord 06 Klassefoto 13 Prikbord 14 Kunstwerk: Taarten en feesten 06 Prikbord 20 Shopping
21 22 23 26 28
Mark Mieras over het belang van cultuureducatie
10
Het mysterie van het maken Hoe kunstenaars en vakdocenten kunnen helpen
16
Grote feesten en kleine geluksmomenten Een gesprek over kunst en onderwijs
24
Samen voor boeiend onderwijs
De creatieve slagkracht van een schoolbestuur
4x vieren Prikbord Missie geslaagd! Door hun ogen Snelle les: feest van herkenning prikkels 3
prikbord
4X
4X
TALENTKLAS, ZO DOE JE DAT!
SAMEN Elkaar inspireren kan op veel manieren. Neem een kunstenaar in de school en werk samen met de culturele partners in de buurt. Vier voorbeelden.
SCHOOLKOOR
Het kinderkoor van de Wegwijzer uit Vijfheerenlanden treedt op tijdens speciale gebeurtenissen op school.. Rond sinterklaastijd zingen ze samen met bewoners van een verzorgingstehuis in de buurt. Het koor wisselt elk halfjaar van samenstelling om iedereen de kans te geven mee te doen.
Websites
Websites vol inspiratie We ontwikkelden de afgelopen jaren een aantal websites met kant-en-klare lessen, praktische tips, handleidingen en achtergronden. Er zijn twee websites over overkoepelende onderwerpen: ‘Creativiteit’ en ‘Meer doen met je culturele omgeving’. Er zijn ook drie websites met pasklare lessen en heel veel inspiratie: ‘Dans!’, ‘Erfgoed doen!’ en ‘Door het oog van’. Je vindt de sites op www.leerkrachten.kunstcentraal.nl als je kiest voor het product ‘Cultuureducatie met Kwaliteit’. Via www.tooly.nl vind je 21 creatieve online tools, waarmee leerlingen zelf aan de slag kunnen.
“ De website ‘Dans!’ gebruiken we als inspiratie voor de lessen tijdens onze workshoprondes.” SBO de Wenteltrap, IJsselstein “Tooly is een laagdrempelige website en voor iedereen bruikbaar. Leerlingen vinden er snel hun weg en ook leerkrachten nemen regelmatig een kijkje voor inspiratie.” De Tweeklank, Nieuwegein “Aantrekkelijk uitgevoerde opdrachten, stap voor stap uitgelegd eventueel verduidelijkt met externe programma-linkjes. Handig per leeftijdsgroep gesorteerd.” Kindcentrum-WIJ, IJsselstein
4 prikkels
LEENINSTRUMENT
LEEG LOKAAL WORDT ATELIER
Beeldend kunstenaar en docent beeldende vorming in het voortgezet onderwijs Leontien Kurpershoek zocht atelierruimte. KBS de Ark van Noach had een leegstaand lokaal. Een match was geboren. Leerlingen zien een echte kunstenaar aan het werk, mogen binnen lopen en ze denkt graag mee met het team.
Het Leerorkest Stichtse Vecht laat kinderen van groepen 5 kennismaken met allerlei verschillende muziekinstrumenten. Kinderen die door willen, krijgen onder schooltijd kans hun talenten te ontwikkelen. Met een leeninstrument. Na schooltijd musiceren ze samen in de plusklas.
Fuseren
TIJLS GOT MUSIC!
Zo leer je elkaar kennen
Zo combineer je ontwikkeling
Superspannend als je school met een andere school gaat fuseren. Hoe zijn de andere kinderen? Moeten we dan samen in één klas? Terechte vragen van de leerlingen. Daarom organiseerde de voormalige Fatima- en Nicolaasschool in IJsselstein, nu De Minstreel, voor de leerlingen uit groep 5 tot en met 8 een aantal gezamenlijke cultuuractiviteiten. Het ijs was snel gebroken.
De 7-sprong in Eemnes is ontstaan uit twee scholen die beiden aan cultuureducatie werkten. Het Noorderlicht combineerde cultuureducatie met IPC. De Wegwijzer participeerde in de Regeling Impuls Muziekonderwijs. Na de fusie focust de school op de integratie van muziek binnen IPC. Het team heeft haar kennis en ervaring met elkaar gedeeld. Drie leerkrachten volgen nu workshops muziek en er is een teamtraining muziek geweest voor het hele team.
De Tijl Uilenspiegel uit Vijfheerenlanden organiseert jaarlijks ‘Tijls got Music’ en ‘Tijls got Talent’. Leerlingen mogen hun talenten laten zien. Beide dagen kunnen niet zonder Team Talent. Het voorbereidingsteam Team Talent. regels alles. Petje af!
HET LAB
KUVO, organisatie voor cultuureducatie in Woerden, zocht samenwerking met VO vakleerkrachten. Basisschoolkinderen kunnen lablessen volgen over 2D en 3D ontwerpen.
Cultuureducatie verbindt Als twee scholen fuseren betekent dat veel veranderingen voor leerlingen en leerkrachten. Cultuureducatie verbindt, zo blijkt uit ervaring.
HET MUSEUMBEZOEKBOEK
De St. Victorschool in Lopik organiseert elk jaar een museumbezoek voor alle klassen. Als je dat acht jaar op rij doet, dan kun je daar een prachtig museumbezoekboek van maken.
EEN GESAMTKUNSTWERK
Samenwerkingsschool De Regenboog in Vijfheerenlanden is een kleine school met een team van vijf leerkrachten. Zij gebruiken daarom soms ook expertise van buiten. Een literatuurdocent heeft met de leerlingen gewerkt aan gedichten en een beeldend docent heeft met alle groepen samen een ruimtelijk kunstwerk gemaakt.
DE WEEK VAN IJSSELSTEIN
De Brug in IJsselstein organiseert sinds drie jaar de ‘Week van IJsselstein’. Dit is een schoolbreed project waarbij kinderen een week lang in alle lessen kennis maken met hun lokale culturele omgeving. De Molenaar gaat met hen rekenen met meel. De taalles wordt gegeven rondom een historisch verhaal. prikkels 5
klassefoto Tekst: Trea Scholten Foto: Marieke Duijsters
Groep 8 van de Antonius van Paduaschool in Ronde Venen neemt afscheid van hun basisschool. Met zelfbedachte sketches en liedjes op een geïmproviseerd buitenpodium blikten ze terug.
Josephine: “Ik baalde best wel dat de musical niet doorging. Nu hebben we alle liedjes en stukjes zelf verzonnen. Dat was heel leuk!” Gerda: “We stonden echt in het middelpunt. Dit ga ik nooit meer vergeten. Vanavond treden we nog een keer op. Zo leuk om te zingen en te dansen.” Fabian: “Ik ben een van de drie boeren en wij moeten niets hebben van stadse wichten. Mijn oom is boer, dus heb ik wel een beetje bij hem afgekeken.” Trijntje: “Dit is zo’n speciale dag. Een buitenoptreden, dan alle klassen langs en vanavond is er bij ons thuis een pizzabakker en discofeest. En iedereen blijft slapen!” Meike: “Het oefenen was af en toe best wel lastig. Normaal kan dat altijd in de sportzaal, maar die is nog dicht. We moesten daarom ook best veel thuis oefenen.” Max: “Sven en ik wilden graag een nummer van Normaal zingen. Een echte boerenband. Samen met Sven heb ik ook een eigen nummer gemaakt. Het heet ‘Aju, de mazzel’.” Sven: “Max en ik komen op de trekker voordat we optreden. Max rijdt. We hebben zelf gitaren gemaakt. Vroeger vond ik muziek niks aan. Nu wel, ja, anders maak je ook geen eigen afscheidsnummer.” Joy: “Ik had eerst een andere rol. Ik was een boerentrien. Uiteindelijk paste dat niet meer in het stuk. Toen bedacht de klas dat ik moest gaan zingen. Dat vind ik ook heel leuk.” Rocco: “We vieren vandaag onze laatste dag. Bijna iedereen kwam met de trekker naar school. Daar was een erehaag en daarna deden we ons optreden.” Daan: “Zo’n afscheidsdag is toch wel heel speciaal. Na ons optreden kregen we ook nog een medaille. Een aandenken aan deze school. Nu vind je het misschien niets, maar later wel, denk ik.”
6 prikkels
prikkels 7
essay Tekst: Trea Scholten Illustratie: Mireille Schaap
Vier het plezier!
Al tien jaar geeft wetenschapsjournalist en natuurkundige Mark Mieras lezingen over het belang van cultuureducatie. “Cultuureducatie is het meest onderschatte vak binnen het onderwijs.” Een betoog over hoe leren werkt, over de essentie van spel en creativiteit, over loslaten en de kracht van het eigen plezier.
“C
ultuur is wezenlijk. Er zijn altijd culturele activiteiten geweest. En dus moet cultuur wel iets biologisch zijn. Iets dat bij mensen hoort. We hebben het nodig. Onderwijs is een prachtig instituut waarbij we kinderen proberen te begeleiden in hun ontwikkeling. Daarbij gaat het om cognitie, aandacht en sociale vaardigheden. Cultuur legt hier de basis voor. Dat zijn we een beetje vergeten. En dus verhuisden we cultuur naar de vrijdagmiddag, om de week leuk af te sluiten. Terwijl een leerling met zingen, boetseren en schilderen basisvaardigheden traint en zich de mindset eigen maakt om te kunnen leren.
Een toetssteen Kinderhersenen popelen om te leren, ze doen niets liever. Goed effectief leren is vreugdevol in zichzelf. Daarom moeten we het onderwijs vieren, uitgaan van plezier, intrinsieke motivatie, en zoeken naar het rare, het niet praktische. Daarmee is vieren ook
8 prikkels
inherent verbonden aan spelgedrag. Het spel van jonge kinderen lijkt vaak onpraktisch, maar is de vooropleiding van het leven. Spelen maakt flexibel, essentieel voor sociale interactie, voor samenwerken en omgaan met verandering. Geef je dat spel geen aandacht, omdat er zoveel andere dingen moeten, de tijd beperkt is of alles vooral pragmatisch moet, dan is dat in contradictie met het proces wat leren biologisch gezien is. Cognitie en spel zijn geen tegengestelde eenheden. Spel is een voorwaarde om cognitieve vaardigheden te verhogen en effectief te kunnen leren. Onderzoek van de Rijsuniversiteit Groningen laat dat mooi zien. Een aantal schoolklassen werd een paar jaar gevolgd. Daar werd zowel binnen als buiten veel bewogen en gespeeld. Ook taal en rekenen kregen een bewegelijk en speels karakter. Wat bleek? Kinderen in deze klassen gingen niet alleen met veel plezier naar school, ze bouwden ook een cognitieve voorsprong op ten opzichte van de klassen die traditioneel onderwijs kregen. Door het leren dynamischer en vreugdevol-
prikkels 9
essay
ler te maken pikten ze in minder tijd meer op. Je zou kunnen zeggen dat cultuureducatie een toetssteen is voor effectief onderwijs. Dat zou een stimulans moeten zijn voor leerkrachten en schoolleiders om te zoeken naar manieren om cultuur een brede plek te geven in het curriculum.
Allemaal blauwe vissen Nog te vaak zie je op scholen dezelfde eindresultaten. Allemaal blauwe vissen, van dezelfde grootte en met een oranje vin. De leerkracht werkte doelgericht naar een mooi resultaat. Had het proces centraal gestaan, dan waren er gele, dikke, dunne en misvormde vissen gemaakt. De les wordt pas echt speels en feestelijk als de leerkracht durft los te laten, zodat leerlingen kunnen improviseren, onderzoeken, ontdekken en creëren. Misschien hangen er dan mislukte vissen. Maar wat is mislukt? De les moet een feestje zijn waarbij het mandaat bij de leerling ligt. Dan ontstaat ruimte voor nieuwsgierigheid, bereiken leerlingen hun intrinsieke motivatie en leren zij van hun verwarring en fouten. Het is superbelangrijk dat kinderen leren dat fouten niet zonde van de tijd zijn, maar essentieel. Vier het feest van de verrassing! Want tijdens dat feest ontstaat het vermogen om nieuwe dingen te laten ontstaan.
En/en In onze samenleving willen wij het liefst alles in protocollen vatten, zodat alles optimaal verloopt met gegarandeerd resultaat. Ook op school. Met die houding nemen we iets belangrijks weg, namelijk de ruimte om te improviseren en een leven lang te
10 prikkels
shopping
Tekst: Mirjam de Heer
“ Het is niet of/of. Het is en/en.”
VROLIJK!!
blijven leren. Om samen plezier te hebben en steeds weer de ontmoeting te zoeken. Als we constateren dat die mindset wezenlijk is, laten we daar dan ook zo vroeg mogelijk mee beginnen. De meeste leerkrachten zijn het onderwijs ingestapt omdat ze het verschil willen maken voor de kinderen. Een idealistische keuze. Dat gevoel raken ze vaak kwijt omdat de doelen van school enorm zijn. Ik wil dat ze hun verlangen terughalen. Er ligt geen spanning tussen doelen van de school en de eigen drang om gelukkig te zijn. Verbind cognitieve uitdagingen met spel en feest, dan ben je sneller bij de eindstreep. Het is niet of/of. Het is en/en.
Hoe laten scholen zien dat ze deelnemen aan Cultuureducatie met Kwaliteit? Nou, zo dus: Laat het zien! Alle deelnemende scholen kregen een setje raamstickers. Zo kan iedereen zien dat zij werken aan creativiteit.
Playfull Learning Hoe maak je van leren spelen? Striptekenaar Ronald van der Heide maakte er een infographic over.
Resetten Ik ben optimistisch over het onderwijs. Juist daar is het mogelijk om mensen te resetten. Zeker in teamverband. Wanneer het team in de toestand van ontwikkeling gaat, voorzichtig oude stramienen durft los te laten, en op zoek gaat en experiment, levert dat per definitie beter onderwijs op. Simpelweg omdat het voor leerlingen zoveel inspirerender is om te leren van een leerkracht die zelf ook leert. Cultuur, spel en plezier leggen een basis voor onderwijsvernieuwing door leerkrachten zelf. Vernieuwing die eigen is. Maak het onderwijs van jezelf. Samen met je team. Bedenk daarbij dat cultuur breder is dan de geëigende canon. Het gaat erom dat je als leerkracht je speelsheid, fascinatie, liefde en bevlogenheid laat zien en overbrengt op de leerling. Dat kan dans zijn, maar ook een fascinatie voor vogels. Leer leerlingen wat het met je doet als je je eigen nieuwsgierigheid weet aan te wakkeren. Dan is elke les er eentje om te vieren. De vraag wat de legitimatie van cultuur is, is belangrijk in een tijd waarin dat kennelijk nodig is. De vraag is eigenlijk te lang niet gesteld. Als je hem hebt gesteld is het antwoord overdonderend. Laten we – ook in lastige tijden – niet teruggrijpen naar alleen cognitief onderwijs. Laten we van de daken schreeuwen dat vieren de essentie van leren is.”
Filmpjes Even achterover leunen en genieten van de opening van het nieuwe gebouw van WIJ Kindcentrum door Dansspecialist Susanne. Of van het circusproject van Educatie aan de Slinger Houten.
Beroepen In ieder beroep heb je creativiteit nodig. Een banketbakker bijvoorbeeld…
Eet smakelijk! Bij vieren hoort taart. Dus regelden we voor elke school een taart voor de start. Voor de eerste teamtraining, de eerste werkgroep of de eerste…
Creatief proces Begin met inspireren en onderzoeken, dan volgt de rest vanzelf. Zo maak je waardevolle lessen
Zachte atlassen Met deze zachte atlas aan de muur haalt de Mariaschool in Oudewater haar culturele omgeving de school in!
prikkels 11
in gesprek
Hoe zet je het creatief proces in in de klas? Wat vraagt dat van leerkrachten? En hoe kunnen kunstenaars helpen? Leerkrachten, kunstenaars en vakdocenten werken samen. Zij kunnen leerlingen helpen de maker in zichzelf ontdekken.
Tekst: Trea Scholten Fotografie: Marieke Duijsters
Grote feesten en kleine
geluksmomenten Sonja Brouwer is cultuurcoördinator bij School en Cultuur Veenendaal. Zij werkt intensief samen met culturele instellingen, kunstenaars, theatermakers en andere creatieve geesten, zowel uit Veenendaal als daarbuiten. Gaby Jansen is acteur, entertainer, dramadocent, theatermaker en regisseur. Met koffers vol instrumenten, doeken en andere attributen biedt hij rijke en gevarieerde dramalessen aan kinderen en jongeren.
Sonja: “Vorig jaar vierde Veenendaal de vijfhonderdste geboortedag van Gilbert van Schoonbeke, de man die heeft meegewerkt aan het ontstaan van Veenendaal. Er waren heel veel activiteiten en we wilden als kunst- en cultuuraanbieder deze historische gebeurtenis ook met kinderen van de basisscholen delen. Samen met diverse cultuuraanbieders ontwikkelden we een multidisciplinair lespakket voor alle 27 basisscholen.” Gaby: “Toen mij gevraagd werd om Gilbert te spelen, was mijn antwoord direct ja! Het is heerlijk om in de rol van een historisch persoon te kruipen. Maar, dit project ging er niet om de persoon an sich te eren. We wilden wat doen met het gegeven dat Gilbert een visionair was, een ondernemer én een uitvinder. Dat werd het haakje voor ons project.”
Gilbert als Gaby Sonja: “Het was de kunst om cultuur en historisch erfgoed dichtbij de leerlingen te
12 prikkels
brengen. Want, wat doe je als uitvinder? Ben je dat? Kun je dat worden? Hoe kun jij je creatieve brein aanzetten om oplossingen voor problemen te verzinnen en welke fasen heb je daarbij nodig? En dat alles verpakt in een lespakket dat afsloot met een feestelijke finale. Met Gaby als Gilbert. In een door Gaby ontworpen lange fluwelen jas met bijpassende fluwelen hoed. Werkelijk geweldig.” Gaby: “Meer dan 2.400 leerlingen ontmoetten Gilbert. Ik nam de kinderen mee in hun verbeelding. Voor hen was ik die uitvinder. Ik bezocht de kleuters en bracht het verleden naar het nu. Naar hun eigen klaslokaal. En dus vroeg ik waar hun ganzenveren waren. Om mee te schrijven. O, hebben jullie die niet? Waar schrijven jullie dan mee? Laat eens zien? Waar zijn de kaarsen voor als het donker wordt? Wat? Doen jullie dat met een lichtknopje? En hoe werkt dat dan?” Sonja: “De kinderen gingen helemaal op in het spel. Ook de oudere kinderen. Zij kwamen naar de Cultuurfabriek, met hun
prikkels 13
in gesprek
Maak je eigen proppop!
Benodigdheden A3 papier Stift Plakband A4 papier Evt. sieraden en andere materialen om je pop mee aan te kleden.
samen met Gaby dramalessen ontwikkeld voor een school met veel nieuwkomers in de leeftijd van 8 tot 12 jaar. Ze spreken de taal niet of nauwelijks, hebben andere sociale omgangsvormen, hebben al veel meegemaakt en voelen zich vaak onveilig en onbegrepen.” Gaby: “Ik neem altijd een koffer vol materialen mee. Emoties kun je goed verwoorden via een schimmenspel bijvoorbeeld. Of met behulp van grote lappen en doeken. Ik laat ze ook letterlijk in beweging komen. Drama is de verbindende taal, laat het talent van deze kinderen naar boven komen en cultuurverschillen naar de achtergrond verdwijnen. Creativiteit en drama geeft ze zelfvertrouwen en laat ze volledig opgaan in hun spel. Jongens en meiden die elkaar vanwege een cultuurverschil geen hand mogen geven, staan dan ineens lachend hand in hand in de kring. Ja, dan maakt mijn hart wel een sprongetje.”
uitvindingen die ze tijdens de voorbereidende lessen op school gemaakt hadden. Gilbert gaf een voorstelling en bekeek daarna met de kinderen alle meegenomen bedenksels en ideeën.”
Vliegende huizen Gaby: “Fascinerend hoe ongebreideld de fantasie en vindingrijkheid van kinderen kan zijn. Er waren krankzinnig goede uitvindingen als vliegende huizen en hoe haar weer kan groeien na kanker. Sommige uitvindingen leken eenvoudig en simpel, maar daar ging het niet om. Elk kind heeft verschillende fasen doorlopen om tot het eindresultaat te komen. De winst zit niet in het eindresultaat, maar in de individuele ontwikkeling en het leerproces van het kind.” Sonja: “Het was soms ontroerend om te zien hoe serieus de kinderen hun uitvindingen met Gilbert bespraken. Je zag ze bijna letterlijk groeien door de complimenten die ze kregen. En, ook als Gilbert hun uitvinding niet besprak, was er altijd wel een gezamenlijk moment van trots.’ Gaby: ‘Gilbert liet de kinderen zien dat je in vrijheid kunt creëren. Met respect voor jezelf én de ander.”
Een koffer vol materialen Sonja: “Aan het programma School en Cultuur doen vrijwel alle scholen in de gemeente Veenendaal mee. Als kunst- en cultuurintermediair bieden we ook projecten op maat aan. Zo hebben we
14 prikkels
1
2
Bekijk het filmpje hetfiliaal.nl/poppenspel
Kneed/prop de randen van de buitenzijde van dit vel naar achteren toe. Aan de voorkant kun je door een beetje te knijpen in het papier een neus en wenkbrauwen vormen.
3
4
5
Plak je propkop aan de achterkant vast met plakband.
Teken met stift oogjes. (en eventueel wenkbrauwen en mond)
Door op een vel papier kleding te tekenen en om je arm te plakken, maak je je (prop)pop helemaal af.
Sonja: “Ook voor een vso school voor zeer moeilijk lerende kinderen zijn dramalessen op maat ontwikkeld. Gaby gaat daar met een kleine groep leerlingen van 12 tot 18 jaar elke vrijdagmiddag theater maken.”
De vijf W’s Gaby: “Acht weken lang werken we naar een eindproductie. Veel jongeren hebben concentratieproblemen en kunnen hun gevoelens soms moeilijk in bedwang houden. Ik neem ze stap voor stap mee. Het zijn talentvolle jongeren. We bedenken samen een thema, diepen dat uit en ik bedenk verschillende lesonderdelen. Met de vijf W’s – wie, wat, waar, wanneer en waarom – leren ze scenes bouwen en kunnen ze de vier emoties – bang, boos, bedroefd en blij – uitspelen. Ze leren ook van elkaar. Ik vind het bewonderenswaardig om te zien hoe ze zich kunnen inleven. In hun rol én in de ander. Het is een heterogene groep die geduld heeft met elkaar. Ze hebben allemaal iets wat hun triggert om mee te doen aan de dramalessen en dat zorgt er, denk ik, voor dat ze harmonieus met elkaar willen samenwerken. Mooi om te zien. Iedere keer weer. Als er dan na afloop van een les een jongen die moeite heeft met concentratie naar mij toekomt en trots vertelt dat hij de hele les geluisterd heeft, dan doet dat me goed. Dit is wat kunst kan doen. Want elke gestelde vraag, elke uitgespeelde scene, elk moment van aandacht voor elkaar en respect voor de ander is winst waar kinderen de rest van hun leven profijt van hebben.”
H a ll o, m ijn n a am is .. .
6
7
Je kunt ook echte kleding of sieraden gebruiken.
Geef je (prop)pop een naam en laat ‘m tot leven komen…
Ga naar www.hetfiliaal.nl voor verdiepende lesideeën voor het werken met (prop)poppenspel in de klas.
OMVOUWEN
Een lesidee cadeau van Het Filiaal theatermakers! Het Filiaal theatermakers maakt voorstellingen en ontwikkelt kunsteducatie om de verbeeldingskracht bij kinderen te stimuleren.
OMVOUWEN
Lees aan de binnenzijde alles over het maken van de Prop-pop.
OMVOUWEN
Het Filiaal theatermakers is partner van Kunst Centraal en Landschap Erfgoed Utrecht binnen de impuls Cultuureducatie met Kwaliteit in de provincie Utrecht. 16 prikkels
OMVOUWEN
Over het FIliaal Theatermakers Wij zijn hèt Utrechts jeugdtheatergezelschap. We spelen in theaters en voor de kleinsten ook op school. We reizen nationaal en internationaal, van Groningen tot Goes en van Sydney tot Shanghai. Onze voorstellingen zitten vol verbeeldingskracht. We combineren spel, muziek met objecten en soms (live)videobeelden. Rond iedere voorstelling worden kunstprojecten voor kinderen gemaakt, om hen te stimuleren om op een andere manier naar de wereld te kijken en te inspireren zelf aan de slag te gaan als maker.
prikkels 17
xxxxxxxx
Maak je eigen proppop!
Benodigdheden A3 papier Stift Plakband A4 papier Evt. sieraden en andere materialen om je pop mee aan te kleden.
Prikbord
Talent GEZOCHT!
JIPPIE! TALENTENLAB
Lachende kinderen lopen door de Willibrordusschool Bekijk het filmpje Kneed/prop de randen van de buitenzijde van dit in Stichtse Vecht. Op zoek naar hunjeTalentenlab. Drie hetfiliaal.nl/poppenspel vel naar achteren toe. Aan de voorkant kun door van een uur een beetje te knijpen in het papier eenbijeenkomsten neus en om alles te leren over hun wenkbrauwen vormen. talent. Ouders, leerkrachten en de Culturele en maatschappelijk ‘Meesterlijk ergens in zijn’. Het De Wegwijzer in Zeist omgeving zorgen voor een gevarieerd gaat dan ineens niet alleen om organiseert vier keer per jaar aanbod. Van koken tot handlettering Rembrandt en Van Gogh en een schoolbreed project. De en van een electromotor bouwen tot eigentijdse sterren als Tyfoon, thema’s worden breed benacreatief schrijven. derd. Zo werd het thema ‘Holmaar ook om bruggenboulandse meesters’ vertaald naar wers en stratenmakers.
1
Hollandse meesters
2
Onder elk thema ligt een schat verborgen.
DE KUNSTFABRIEK
3
4
Plak je propkop aan de achterkant vast met plakband.
Teken met stift oogjes. (en eventueel wenkbrauwen en mond)
5
H a ll o, m ijn n a am is .. .
Vakdocenten:
Sinds het handvaardigheidslokaal van De Schouw in Nieuwegein is omgetoverd in De voelen Door opKunstfabriek een vel papier leerlingen zich echteen kunstekleding te tekenen en zijn werken die omnaars je arm te de plakken, ze maken ook echt kunst. maak je je (prop)pop Een veranderende mindset dankzij een helemaal af. lik verf, goed presentatiemateriaal en gesorteerde bakken vol materialen.
KIES voor JE verdiepende lesideeën voor het werken SPECIALISATIE met (prop)poppenspel in
Ga naar www.hetfiliaal.nl
In de groepen 3-8 maken de klas. leerlingen van de Wegwijzer in Wijk bij Duurstede binnen het reguliere programma kennis met alle kunstdisciplines. De Werkschuit in Zeist heeft binnen haar collectieve Vakleerkrachten inspireren, programmaJe ruimte scholen kuntom ook echtete ondersteunen Geefmet je (prop)pop een naam vakdocenten. Zo heeft kunstvakdocent en de leerkleding ofeen sieraden laat ‘m tot leven komen… dagen uit en motiveren. In groep 7-8 kiest elke leerling een eigen specialisatie. krachten van de Damiaanschool geholpen bij het gebruiken. In zes weken verdiept de leerling zich in ontwikkelen van creatieve workshops. En zijn op de deze discipline. De eindpresentatie is het Kameleon in Den Dolder muziekdocenten ingezet als slotstuk van de specialisatie. coaches voor de leerkrachten in de kleuterklassen.
daar kun je van leren!
6
18 prikkels
7
prikkels 19
achtergrond Tekst: Mirjam de Heer Illustraties: Ineke Goes
Het mysterie van het maken Hoe zet je het creatief proces in in de klas? Wat vraagt dat van leerkrachten? En hoe kunnen kunstenaars helpen? Leerkrachten, kunstenaars en vakdocenten werken samen. Zij kunnen leerlingen helpen de maker in zichzelf ontdekken.
20 prikkels
Het maakproces intrigeert mensen al eeuwenlang. Bij elk beeld, elke song, elke choreografie willen we van de maker weten: hoe kwam de maker op het idee en hoe is uit dat idee dit werk ontstaan? We vragen makers het hemd van het lijf, we filmen hen terwijl ze aan het werk zijn, we kijken door kunstwerken heen met infraroodcamera’s en nemen monsters om te achterhalen welke materialen er zijn gebruikt. Maar altijd blijft er dat mysterie. Het mysterie van het maken.
“Zoek naar dat wat kinderen raakt.” Barbara Groeneveld
De maker en de leerkracht Maken is wat cultuureducatie uniek maakt. Leren om iets uit niets te maken. Kinderen leren hoe zij kunnen komen tot nieuwe inzichten, nieuwe oplossingen en ontwikke-
prikkels 21
achtergrond “Ontwerp niet het eindresultaat, maar het proces.” Moniek Warmer
ling. Degenen die het maken voor leerlingen tastbaar kunnen maken zijn makers zelf. Makers wakkeren met hun kunstwerk, spel of lied iets bij leerlingen aan. Ze stimuleren hun verbeeldingskracht, durf en behoefte aan experimenteren. Dus zorgen we dat kinderen en leerkrachten makers ontmoeten, met hen praten en samenwerken. Daarbij leggen we leerkrachten uit hoe een creatief proces in elkaar zit, zodat zij fases herkennen, creatieve vondsten weten te benoemen en zien hoe zij kunnen bijdragen aan de groei van hun leerlingen. Kunstenaars en leerkrachten leren van en met elkaar. Een win-win voor alle partijen. Leerkrachten ontwikkelen zichzelf, kunstenaars delen hun passie en daardoor krijgen de leerlingen waardevollere lessen. Nikki Verhoef, cultuurcoördinator op De Vlinderbos in De Ronde Venen heeft dit aan den lijve ervaren: “Ik heb veel kennis opgedaan over hoe je het creatieve brein van kinderen kunt stimuleren. Dit reikt verder dan alleen mijn kijk op kunst en cultuur: ik heb een breder perspectief op onderwijs als totaal ontwikkeld.”, zegt zij. Muziekdocent Allerd van den Bremen vertelt: “Mijn persoonlijke missie en die van CMK gaan samen. Er is een grote behoefte om gewoon lekker met muziek bezig te zijn. Wat hebben leerkrachten daarbij nodig? Wat heb ik nodig? En hoe kunnen wij de verbeeldingskracht van kinderen prikkelen?“.
Schoolvernieuwing Het creatief proces een plek geven in het onderwijs betekent voor veel scholen een vernieuwingsslag. Het leidt tot een andere manier van lessen ontwerpen, een andere manier van lesgeven. Je geeft geen instructie,
22 prikkels
je geeft inspiratie. Je checkt niet alleen het resultaat, maar begeleidt en evalueert het proces.
eerst te inspireren en te laten onderzoeken voor ze aan het maken slaan.” • “Koester het kleine”, geeft Allerd van den Bremen, vakdocent muziek mee. “Creativiteit zit hem vaak in kleine dingen. Een emotie bij een stukje muziek. De ontdekking van een nieuw geluid. De beweging die muziek oproept. Kijk naar wat er bij kinderen gebeurt en benoem dat.”
Angela Manders, schoolbegeleider en vakdocente beeldend vertelt over een van de scholen die zij begeleidt: “De Opstap in IJsselstein wilde graag procesgericht werken. Dat sluit naadloos aan bij het creatief proces.” Er zijn drie factoren waarmee het integreren van het creatief proces op scholen staat of valt: procesgericht werken, ruimte en structuur.
Procesgericht werken Hoe stel je het proces centraal? Hoe ontwikkel je een open, vragende houding en neem je de tijd voor inspiratie en onderzoek? Kunstenaars en vakdocenten zijn dit gewend. Zij kunnen leerkrachten hierin begeleiden en tips geven. • “Ontwerp niet het eindresultaat, maar het proces”, adviseert Moniek Warmer, vakdocente erfgoed. “Als je een beeldende les gaat geven waarin kinderen iets ontwerpen dat communiceert. vraag je kinderen eerst waaraan je kunt zien dat iets communiceert. Neem de tijd om de bovenliggende vraag te formuleren.” • “Zoek naar dat wat kinderen raakt.” Voor Barbara Groeneveld, vakdocente audiovisueel, is de bron van haar kunst iets dat haar triggert. Om kinderen bij de opdracht te betrekken stelt zij hen veel vragen: “Waar denk jij over na als je dit hoort? Hoe ziet dat er dan uit? Heb je wel eens zoiets meegemaakt?” • “Haal de focus weg van de techniek.” Iris de Ruiter, vakdocente literatuur, begint haar les altijd met: “Bij deze les hoef je niet op punten en komma’s te letten. Het gaat er niet om hoe je moet schrijven, het gaat erom dat je schrijft wat je denkt of voelt.” Zij merkt
Structuur dat kinderen dan ontspannen. De kinderen die niet goed in spelling zijn komen dan met de meest prachtige dingen. Ik heb leerkrachten verrast horen zeggen: Ik wist niet dat dit kind die taal in zich had… en kinderen niet minder verbaasd: Wow, dat ik dat kan!”
Ruimte Procesgericht werken vraagt om een andere kijk op lessen. Inspiratie en experiment horen echt bij maken. Hoe geef je dat een plek? Vakdocenten geven het volgende mee: • “ Herhalen, herhalen en nog eens herhalen”, zegt dansdocente Emmy Wouters. “Bij jonge kinderen kun je dezelfde les volgende week weer doen! Dan kun je meer tijd nemen om te kijken. En je kunt er per keer iets nieuws bij doen.” • “ Spreiden”, zegt Angela Manders, vakdocente beeldend. “Bij Lucas Galecop in Nieuwegein drong het besef steeds meer door dat er veel meer rust ontstaat als je een les over twee momenten uitspreidt. Dan heb je meer ruimte om de leerlingen
Ook structuur is heel belangrijk. Een goede planning en organisatie is het halve werk. Elke school vindt daar een eigen vorm voor. De Sterrenboog in Utrechtse Heuvelrug bijvoorbeeld organiseert een aantal keren per jaar ateliers van vier weken. Zij geven daarin het creatief proces een belangrijke plek en nemen de tijd om uitdagende opdrachten te formuleren. De Regenboog in Utrechtse Heuvelrug heeft TOV, Thematisch werken Op Vrijdag. Tussen de vakanties zijn er themaperiodes waarin leerlingen werken aan een thema gekoppeld aan de lesstof. De opdrachten die zij geven prikkelen de creativiteit van de leerlingen. Er is niet één manier om het creatief proces in onderwijs te verweven. De enige succesvolle manier is wanneer de school een systeem vindt dat bij haar past. Op veel scholen is het creatief proces het vliegwiel voor ontwikkeling. Er zijn nieuwe lessen bedacht. Bestaande lessen zijn aangepast, zoals op De Regenboogschool in De Bilt die al haar lessen naast het creatief proces heeft gelegd. Inspiratie en onderzoek hebben een stevige plek. Het maken blijft een mysterie. Maar wel ieders mysterie. Ieder kind wordt een rijker mens als hij heeft geleerd vorm te geven aan gevoelens en ideeën. Want in iedereen zit een maker.
prikkels 23
missie geslaagd?
4x vieren
Tekst: Tamara Oortwijn Foto: Stephanie Driessen
De droom van Coolsma
Laat het zien Het mooie aan cultuureducatie is dat het heel zichtbare resultaten oplevert. Hoe laten scholen cultuureducatie zien?
2 Vrolijke muren
Het idee “We hadden al een cultuurbeleidsplan, dus de basis was gelegd. De school koos ervoor om cultuur veel aandacht te geven. We deden al wel heel wat, maar hap snap. Hoe konden we én de methodes loslaten, én vakken verbinden én de omgeving binnen halen?”
De Agnesschool in IJsselstein laat de hele buurt meegenieten van de talenten van kinderen. Daarom zijn de muren van de school beschilderd met tekeningen en beschreven met gedichten.
Het doel “Onze droom was samenhang en eenheid. We zochten naar verbinding tussen de vakken en leerlijnen. En een combinatie van thematisch en projectmatig lesgeven.”
1 Kunstige boom
3 Buitencircus
In de takken van de boom hangen kunstwerken van leerlingen van de Lucas Galecop in Nieuwegein. Simpel, eenvoudig en heel doeltreffend.
Blink in Culemborg is een kleine school, waar elke middag workshops wereldoriëntatie en kunstzinnige oriëntatie gegeven worden. Vorig jaar bestond de school tien jaar. Feest dus! Het werd een onvergetelijke week waarin leerlingen, leerkrachten én ouders samen op schoolreis gingen, een picknick hadden, een buitencircus organiseerden én een feestavond met de Blinkband, een muziekgezelschap vol muzikale ouders.
4 Wintermarkt
24 prikkels
In bosrijk Driebergen staat Christelijke Basisschool Coolsma. Hier is Fonny Dam cultuurcoördinator en leerkracht van groep 4. Fonny ontwikkelde de afgelopen jaren met haar team en Kunst Centraal het cultuuronderwijs op haar school.
Op de Winter-kunstmarkt bewonderden ouders en buurbewoners de kunstobjecten van kinderen van de Egelantier uit Soest. Leerlingen van groep 7 en 8 leidden hun ouders rond door het kunstmuseum op het leerplein. De grote zaal was omgetoverd tot marktplein, waar de kinderen
De cultuurpartner “Via ‘Cultuureducatie met Kwaliteit’ sloot Kunst Centraal aan. Zij voerden geen algemeen programma uit, maar gaven invulling aan en aanvulling op datgene waar wij als school mee bezig waren.” En… “Door keuzes te maken en dingen ook níet meer te doen ontstond er ruimte. Vakleerkrachten brachten expertise van buitenaf en de deskundigheid van eigen leerkrachten ontwikkelde zich. Laagdrempeligheid en een rustig tempo hielpen hierbij. Vanaf het moment dat we gingen werken met de zeven gewoonten van ‘The leader in me’ belandden we in een nieuw veranderproces. We wilden niet langer werken vanuit de methodes, maar vanuit doelen. Zo ontstond ‘Maatwerk’. We gingen in gesprek met de kinderen en luisterden naar hun ontwikkelvraag. Van ‘Maatwerk’ naar ‘Thematisch werken’ was een logische volgende fase. Zo hebben we stapsgewijs de verbinding gemaakt tussen de wereldoriëntatievakken en de cultuurvakken. Voorheen was op Coolsma cultuur een doel op zichzelf en nu is het een middel. Mijn rol is steeds kleiner geworden. Het team is nu zelf in staat om cultuureducatie vorm te geven.”
prikkels 25
de kracht van een methode Minstreel, IJsselstein Zuidwend, Eemnes
SBO De Wenteltrap, IJsselstein De Ark, IJsselstein De Ark van Noach, IJsselstein De Zuidwend, Eemnes Agnesschool, IJsselstein Het Vlinderbos, De Ronde Venen CBS De Wegwijzer, Utrechtse Heuvelrug De Fontein, Houten Mariaschool, Oudewater Vroonestein, Nieuwegein De Minstreel, IJsselstein BS De Schouw, Nieuwegein De Hobbit, Leusden De Regelboog, Wijk bij Duurstede
Julianaschool, De Bilt
Jan Bunnikschool, Lopik Mariaschool, Oudewater
Aventurijn, Houten
Voorhof, Vijfheerenlanden
ZINVOL ÉN PRAKTISCH Met een goede methode wordt cultuureducatie een stuk overzichtelijker. “Door 1-2-3 zing is de kwaliteit van ons muziekonderwijs verbeterd en de drempel om muziekles te geven verlaagd.” Nikki Verhoef Het Vlinderbos, Ronde Venen
26 prikkels
“1-2-3 zing is makkelijk te gebruiken voor even tussendoor én voor een echte muziekles. Door deze methode staat muziek bij mij in groep 4 dagelijks op het programma.” Mariëlle van Steenderen de Kok - BS De Schouw, Nieuwegein
“Met 1-2-3 zing wordt het krijgen en geven van muziekles is weer leuk!” Madelinde de Klein - De Minstreel, IJsselstein
“We zijn heel tevreden over Laat maar zien.” Ellis von Burg Nicolaasschool, IJsselstein
Tip!
In Leusden verzorgen muziekdocenten van het Kunstgebouw lessen op Klavertje 4. Leerkrachten kijken de kunst af en kunnen daardoor makkelijker muzieklessen geven.
“Met behulp van thema’s uit Samen Wijzer ontdekken leerlingen van de Jan Bunnikschool uit Lopik hun talenten.” Len Cornelissen Schoolbegeleider Jan Bunnikschool, Lopik
“Faqta is de enige methode die de kerndoelen geïntegreerd dekt van zowel wereldoriëntatie, kunst en cultuur, burgerschap als digitale geletterdheid.” Mirjam Plemper – Aventurijn, Houten
xxxxxxxx Tekst: Mirjam de Heer
UI TGE LI C HT
xxxxxxxx
Beeld: Marieke Duijsters
CMK IN EEN SCHOOLBESTUUR
Samen voor boeiend onderwijs
Dag van de leerkracht Trinamiek startte met een gezamenlijke studiedag voor alle leerkrachten, de dag van de leerkracht. Mark Mieras gaf een inspirerende lezing, leerkrachten volgden workshops in allerlei cultuurdisciplines en Het Filiaal theatermakers gaf een inkijkje in haar creatief proces. Een groep talentvolle leerkrachten zong als afsluiting een eigen lied en nam de zaal mee in haar passie. De studiedag was voorbereid door de projectgroep, die voor het hele meerjarige traject de lijnen uitzette en voortgang bewaakte.
Leerwerkgemeenschap De scholen van Trinamiek zijn gewend met elkaar een leerwerkgemeenschap te vormen. Zij hebben een eigen academie, waarbinnen de workshops in de diverse kunstdisciplines maar ook de meer algemene trainingen over visie ontwikkelen of creativiteit geïntegreerd kunnen worden. Alles wat leerkrachten leren en ontwikkelen komt ten goede aan 24 scholen en alle leerlingen.
28 prikkels
Scholenstichting Trinamiek besloot in 2016 met al haar 24 schoollocaties te participeren in Cultuureducatie met Kwaliteit. De kernwaarden van de stichting werden leidend bij het ontwikkeltraject van de scholen. Iedere school koos haar eigen invulling.
School aan het stuur De doelen voor het traject zijn vastgesteld door de stichting, maar elke school kan daar zijn eigen draai aan geven. De Tweeklank kiest voor het profiel ‘Media en Taal’ en ontwikkelt haar eigen mediakunstprojecten. Jenaplanschool De Kring heeft als speerpunt zichtbaarheid en beeldend. De grote hal is ingericht als atelier met grote werktafels, een lichtbaktafel en een werkbank. En Lucas Bateau wil vooral inzetten op het scholen van leerkrachten om zelf ateliers te kunnen geven.
Uniek in Nederland Bovenschools bestuurder René van Harten is trots: “Het is een prachtig project. Ik zie mooie dingen. En veel betrokkenheid. Cultuur leeft op al onze scholen. Het is goed te zien dat zo’n project ondanks problemen als personeelstekort niet ten onder gaat, maar dat je op scholen als je binnenkomt voelt en ziet dat er wat gebeurt.” Trinamiek laat zien dat het collectief slagkracht geeft.
“Dit moeten we verduurzamen.” René van Harten (Schoolbestuurder Trinamiek) Stichting Trinamiek bestaat uit: Agnesschool, De Ark, De Ark van Noach, De Minstreel, De Opstap, De Trekvogel, Het Vogelnest, SBO De Wenteltrap, Kindcentrum WIJ, Lucas Bateau, Lucas Galecop, De Schouw, De Tweeklank, Vroonestein, Samenwerkingsschool De Regenboog, Gerardus Majella, Jan Bunnik, De Zomergaard, Jenaplanschool De Kring, St. Victorschool, De Wegwijzer, De Egbertusschool en Blink. prikkels 29
prikbord Vrijheid Vieren:
Feestelijk filosoferen
Marja van Rossum, docente creatief schrijven en filosoferen, bedacht voor alle groepen filosofielessen die door de leerkrachten werden uitgevoerd. Gastdocente Angela Manders hielp bij de bouw van een herdenkingsmonument. Dit werd met de ouders groots onthuld tijdens een echte taptoe. Daarna zong iedereen het Wilhelmus. De belangstelling voor de escaperoom van groep 8 was groot.
STRUCTUUR HELPT Een leerlijn, soms gekoppeld aan een methode, zorgt voor meer resultaat.
Borgen
Het afgelopen schooljaar is er voor iedere groep van de Julianaschool uit De Bilt uit de methode ‘Moet je doen!’ een lessenserie van tenminste tien lessen samengesteld. Zo is het gelukt een doorgaande lijn voor beeldend op de school te borgen.”
Proces
Sinds de Gerardus Majellaschool in Lopik met de methode ‘Laat maar zien’ voor beeldend en ‘1-2-3 Zing’ voor muziek werkt, zit er structuur in deze lessen. Het geeft de leerkrachten houvast. Leerlingen zijn trotser dan voorheen, omdat ze niet zomaar een les volgen, maar een proces ingaan. 30 prikkels
MATERIALEN
MET HET TEAM
Inspirerende cultuurlessen vragen om geschikte materialen.
Vernieuwing werkt pas voor de hele school als je het met het hele team samen inzet. Een teamtraining is een inspirerende start.
HAL ALS ATELIER
Twee jaar geleden is de grote hal van Jenaplanschool De Kring in Woerden ingericht als atelier. Het podium was er al, maar met een digibord, biertafels, vintagestoelen en kasten voor materialen kunnen leerlingen hier naar hartenlust creëren.
VERBINDING Creatief proces
Op de Camminghaschool in Bunnik krijgt elk talent de ruimte. Het team gebruikt het creatief proces om de lessen cultuureducatie te structureren. Niet het eindresultaat wordt vastgelegd maar het proces. Dat zorgt ervoor dat in de resultaten de eigenheid van elk individu meer zichtbaar wordt.
Verdiepingslessen
Idea in Soest bouwt met haar collectieve programma voort op het Cultuurprogramma van Kunst Centraal. Elk project krijgt een verdiepende les gericht op media-educatie, leesbevordering of kunsteducatie.
4X
4X
Het team van de Willem Teelinckschool in Rhenen verdiepte zich in verbindingen. Diverse teamtrainingen gaven de leraren inzicht in de mogelijkheden. Het gevolg is dat leerlingen nu veel meer verschillend werken. De variatie aan 'oplossingen' is groter. De werkgroep heeft de leerlijn Erfgoed verrijkt.
ZAGEN EN TIMMEREN
Op SBO De Brug in Vijfheerenlanden heeft wekelijks lessen tekenen, handvaardigheid, muziek en drama. Een paar keer per jaar is er een schoolbreed project. De leerlingen maken elk hun eigen ontwerp aan de hand van een thema. De bovenbouw kiest ook haar eigen materialen.
DRAMARUIMTE
Sinds de Regenboog in Wijk bij Duurstede een dramaruimte heeft gecreëerd, hebben leerlingen ook een eigen atelier waar ze drama-activiteiten voor kunnen bereiden. In het atelier liggen veel verschillende materialen, zoals grimespullen, kostuums en verschillende attributen.
PRETTIGE BEGELEIDING
Verbindingen
Collectieve programma's Verdieping op het Cultuurprogramma of op het lokale programma. Cultuureducatie met Kwaliteit biedt ook voor gemeenten kansen.
Sinterklaas:
Sprankelende dramalessen
De Amalia Astroschool in Baarn wilde graag leuke sprankelende dramalessen rondom Sinterklaas. Voor elk bouwdeel werd een les ontwikkeld waarmee leerkrachten zelfstandig uit de voeten konden. En om de andere scholen hiervan mee te laten profiteren kwamen deze lessen vrij online beschikbaar. Kijk op: www.leerkrachten.kunstcentraal. nl/lesmateriaal/sinterklaasdramalessen/
De Zuidwend in Eemnes zocht een methode voor de creatieve lessen zodat er een doorgaande leerlijn ontstaat. Tijdens de teamdag was veel aandacht voor het belang van het creatieve proces en hoe je dit met leerlingen kunt inzetten. “Buitengewoon prettige begeleiding!”– Liesbeth Heerschop, leerkracht groep 4
DE KRACHT VAN SAMEN
De Theresiaschool in De Bilt heeft met het hele team een muziektraining gevolgd met Jeroen Bakker over bodypercussie en in canon zingen. Dat gaf het hele team een boost om met muziek aan de slag te gaan.
SUPERINSPIREREND
De teammiddag van De wegwijzer in Utrechtse Heuvelrug stond in het teken van muziek. Het werd een leerzame, motiverende interactieve middag. ‘Superinspirerend. We konden de volgende dag direct met de methode aan de slag.’ Elsemieke ten Hove.
TIJDREIS!
De Werkschuit in De Bilt biedt binnen haar collectieve programma maatwerk voor scholen. Zo hebben zij met de Michaëlschool een voorstelling gemaakt, waarin geschiedenisthema’s gekoppeld waren aan kunsteducatie. De leerlingen reisden door alle periodes van de geschiedenis. prikkels 31
Kunst werk
Tekst: Trea Scholten Breeld: Marloes Toonen
Het is feest! Er valt op school volop te vieren. Een verjaardag, Sinterklaas, Midzomernacht, Suikerfeest of een jubileum van de school. Maar, hoe maak je van feestvieren een succesvol kunstproject? Twee voorbeelden.
Boven bouw
Heel Aventurijn bakt De Aventurijn uit Houten bestond tien jaar! Dat werd taarten bakken, want taarten horen bij vieren. En dus werd er een bakwedstrijd voor de hele school bedacht.
Ingrediënten
• Een enthousiast team dat los durft te laten • Groepjes van vier creatieve leerlingen • Allerhande materialen: klei, papier, touw, aluminiumfolie, verf, wc-rollen, etc.
Voorbereiding
Voer met de leerlingen een gesprek over
32 prikkels
taarten. Wie bakt er wel eens een taart? Wat voor taarten zijn er? Wanneer eet je taart? Wat is er allemaal nodig voor een taart? Wanneer is een taart geslaagd?
Aan de slag
Als leerkracht doe je niets zelf, je laat de groepjes vrij. Wel begeleid je ze bij het proces. Eerst maken ze een plan. Ze leggen het thema van hun taart vast en schrijven of tekenen hoe ze de taart willen gaan maken, welke materialen ze nodig hebben en hoe ze gaan samenwerken. Stimuleer fantasie én laat ook frustratie bestaan als blijkt dat iets niet kan. Laat ze zelf met oplossingen komen.
De baard van Sinterklaas Eet smakelijk!
Als alle taarten af zijn presenteren de groepjes hun taart. Een jury met een extern lid beoordeelt de taarten. Bij Aventurijn was dit Bakker Ans. Zij liep watertandend langs alle ontwerpen. Een taart van zeven lagen, een jungletaart met een waterval en een lettertaart… Het winnende ontwerp werd door een van de juffen zo exact mogelijk nagebakken. Daarna mocht iedereen natuurlijk proeven.
Onder bouw
Vroonestein uit Nieuwegein verbindt cultuureducatie met wereldoriëntatie. De bovenbouw bedacht onderzoeksvragen voor een wereldfeest en ging daarna aan de slag.
Bedenk
Ga met de leerlingen in gesprek over wereldfeesten. Laat elk voor zichzelf bedenken over welk feest hij of zij meer wil weten. Daarna volgt de onderzoeksvraag.
Vragenmachientje
Alle vragen gaan door het vragenmachientje, een slimme methode om te ontdekken
of de vraag ook echt een goede vraag is. Met dit machientje ontdek je of je vraag op te zoeken is en te onderzoeken. Ook kom je te weten of je vraag wel precies genoeg is en bij het thema past. Zegt het machientje ‘nee’, dan pas je je vraag aan. Antwoordt het ‘ja’: maak dan een stappenplan.
Stappenplan
De leerlingen werken in groepjes van twee. Dankzij het stappenplan kunnen ze gericht aan de slag. Dan bedenken ze hoe ze wat ze gevonden hebben willen presenteren. De vorm is vrij. Het kan een toneelstuk worden, maar ook een kwartet, een rap, een
object in klei of een PowerPoint. Er zijn wel een aantal eisen: het moet duidelijk zijn om welk feest het gaat, welke rituelen daarbij horen, wat de kenmerken van het feest zijn en de geschiedenis of oorsprong ervan.
Presenteer
De afsluiting werd een groot feest. Baklava proeven bij het groepje dat had uitgezocht waarom alles zo zoet was tijdens het Suikerfeest, een dierenhotel voor Dierendag, een rap over vuurwerk én een verklaring waarom Sinterklaas zo’n lange baard heeft.
prikkels 33
door hun ogen Tekst: Trea Scholten Foto's pagina 35: Anna van der Kooij
‘Creatieve dingen doen is leuk.’
Fara (10 jaar), “Het is echt spannend om een escaperoom te maken! Meestal eindig je groep acht met een musical, maar dit is veel leuker! Eerst kwam er een mevrouw in onze klas. Ze vertelde hoe je een escaperoom kunt maken. Je begint met een idee. Daar maak je dan een ontwerp van en je verzint welke materialen je gebruikt. De klas werd in groepjes ingedeeld. Elk groepje kreeg de opdracht om met een vak een stukje van de escaperoom te ontwerpen. Wij doen iets met gym. We bedachten een doolhof in onze klas. Daar moet je doorheen lopen en een briefje zoeken. Aan het einde zijn twee kistjes, een met een rebus en een met een briefje dat ze terug moeten. Daarna kunnen ze verder met de opdracht. Het lastigst was om te bedenken welke materialen we nodig hadden. En hoe onze doolhof er nou precies uit zou zien. Maar als je samenwerkt, verzin je samen ook weer nieuwe dingen en oplossingen. Dat is leuk! De andere groepjes doen iets met de huiswerkklas, of met kunst. Er komt ook iets in de gang. Het groepje van biologie doet iets heel engs. Met skeletten en zo. En daar is het helemaal donker. We noemen de escaperoom ‘De uitvlucht’. Want wij gaan onze school uit. We vliegen dus uit.” (De Trekvogel – IJsselstein) Beeld volgt later, de escaperoom is nog in de maak.
Van sushi en patat maken tot het bouwen van een escaperoom of dansles. Drie kinderen aan het woord over een bijzonder project op hun school.
Levi (11 jaar),
Julia (11 jaar),
“Ik vind het altijd heel leuk als we creatieve dingen gaan doen. De juf vertelt dan iets over het thema. Laatst was dat ‘lekker eten op je bord’. Dan verzin ik van alles in mijn hoofd. Soms teken ik het ook, dan is het alweer anders dan zoals ik het in mijn hoofd zag. Ik wist dit keer gelijk wat ik wilde gaan maken: Sushi én patat! Omdat sushi vaak wat dikkig is, nam ik piepschuim. Ik knipte daar vormen van. Daarna zocht ik stofjes uit die bij sushi passen. Die vouwde ik eromheen. Ik ben heel kritisch en hoe langer ik bezig ben, hoe minder mooi het vaak wordt. Omdat het dan zo anders is als ik in mijn hoofd bedacht had. Dat vind ik soms best lastig. Hoe vaker is iets maak, hoe kritischer ik ook word. De juf houdt een portfolio bij. Als ik dan naar mijn werk uit vorige jaren kijk, denk ik ook hoe ik het nu beter zou kunnen doen. Wel heel leuk om af en toe in je portfolio terug te kijken. Dan zie ik ineens weer mijn Karel Appelwerk en mijn kunstwerk dat ik maakte toen we naar het Rijksmuseum waren geweest. Ik teken heel vaak portretten en wil creatief tekenaar worden.”
“Wij krijgen een paar keer per jaar dansles van juf Vera. Zij werkt op onze school, en is ook dansjuf. Superleuk, echt waar! We krijgen dan een paar weken achter elkaar een uur dansles. Elke keer is er een ander thema. Vorige keer hadden we werelddansen. Juf Vera liet eerst een filmpje zien van een man die dansen uit de hele wereld deed. Dat was heel leuk. Daarna liet de juf het filmpje nog een keer zien en moesten we allemaal een dansoefening onthouden. Ik had een Aziatisch danspasje. Een heel grappige. Van al die pasjes van alle kinderen gingen we een eigen dans maken. We moesten dus bedenken welke volgorde we wilden. En we moesten goed naar de muziek luisteren. Want de pasjes moeten natuurlijk wel op de maat van de muziek gedanst worden. Anders ziet het er heel gek uit. En dat voelt ook raar. Soms ken ik de muziek al, maar vaak ook niet. Bijvoorbeeld als we gaan dansen op rustige pianomuziek. Dat vind ik wel heel mooi. Ik vind dansen heel leuk. Omdat je van rustig naar snel kan en andersom. Ik merk wel dat de jongens het in onze klas soms lastig vinden. Misschien dat de juf volgend jaar een keertje urban of hiphop moet doen. Dan kunnen drukke kinderen meer hun energie kwijt in de dans.”
(De Wegwijzer – Wijk bij Duurstede)
(Palet in Leusden)
34 prikkels
prikkels 35
Snelle les
Tekst: Trea Scholten g Beeld: De Regenboo ik Lop in
Feest van herkenning Hoe goed ken jij je buurt? De leerlingen van de Regenboog in Lopik ontdekten in het project ‘Atelier Erfgoed’ hun omgeving. Deze snelle les is een korte versie van hun project. Open Google Maps en bekijk met de klas de kaart van de eigen wijk. Welke bijzondere gebouwen zijn er in de wijk? Welke buitengewone plekken? En welke beelden zijn er buiten? Weet iemand de verhalen achter deze gebouwen, plekken en beelden? Verdeel de klas in tweetallen en vraag elk tweetal een plek uit de
Deze Prikkels special is een uitgave van Kunst Centraal, Landschap Erfgoed Utrecht en Het Filiaal theatermakers.
wijk te kiezen en op zoek te gaan naar de verhalen van deze plek. Wie woonden of werkten er? Wat is er gebeurd? Wat is er nu te zien en wat was er vroeger? Van de informatie die ze vinden maken de leerlingen een poster, een gedicht of een verhaal. Ze presenteren hun werk aan elkaar. Misschien lukt dat zonder de plek zelf te noemen. De andere leerlingen luisteren goed en proberen de plek te raden. Tip: de leerlingen van de Regenboog maakten monumenten van klei.